Тақырыбы: Мектепке дейінгі психологиялық негіздері

 

1. Мектепке дейінгі және кіші  мектеп   жасындағы балаларды оқытудың  психологиялық негіздері .

 

1.   Мектепке дейінгі және кіші  мектеп   жасындағы балаларда қабылдауды, ес және ойлауды жетілдіру.

2.   Мектепке дейінгі және кіші  мектеп   жасындағы балаларды сөйлеуге, оқуға және жазуға үйрету.

3.   Мектепке дейінгі жастағы балаларды мектептегі оқуға дайындық.

4.   Кіші  мектеп   жасындағы балаларда оқу-дидактикалы дамытушы ойындар мен мектепке дейінгі балалармен жаттығу жүргізу формалары.

 

1. Кіші  мектеп  жасындағы   балалардың    оқыту  процесін    ұйымдастыру.

Бастауыш   мектеп жасындағы   балалар мектепке  оқығуға  дайындысын  қамтамасыз етуге  қаншама  күш және уақыт  жұмсауына қарамастан, оқытудың   бастапқы қиындықтарымен  барлық балаларда  кездеседі.  Сол үшін  мектепке дейінгі  кезеңнен  мектеп кезеңіне өту  периоды бар. Оны  баланың  мектепке бейімделу  периоды д.а  Баланың өмірінде  осы және келесі  периодтар  жалпы  псифологиялық  мінездеме  үшін оның  псифологиясымен қылығының  радикалъды  өзгерістермен байланысты  дамудың   әлеуметтік  жағдайы және  ішкі  позициялар  түсініктердің   ішіндегі біріншісі   әлеументтік жағдайларға  жатады. Онда баланың  писосекалық   даму процесіі жүреді. 2-ші түсінік  баланың ішкі дүниесін  және де баланың жаңа әлеументтік  жағдайға жақсы  бейімделуі  және оны өзінің   кейінгі писхологиялық  өсуіне қолданылатын  өзгерістерді  көрсетеді. Жалпы алғанда олар  баланың  писихологиясындағы жеке даралық  және жеке аралық  (межмиеностио) үлкен өзгерістердің  басталуымен  байланысты.

Әлеуметтік  жағдайдың  дамуының  терең өзгерістер болу  моменттері  адам өмірінде  көп емес.Олар мектепке бару, оны бітіру,  мамандық алуы  және өзіндік еңбек  әрекетінің  басталуы, жанұя құру;  1 жастан келесі жасқа өту: 20-25 тен  40-45 –ші  жылдарға, 40-50 жастан 60- кейінгі  жасқа, 70-тен  ары қарай  өту қадамы. Мұндай радикалъды   өзгерістер  адам өмірінде   ішкі және  сыртқы  проблемаларсыз өтуі  түсінікті.  Ол барлық жасқа қатысты. Егер мұндай перелом   балалық шақта   көрінсе, онда балаға  оны максималды  түрде жеңілдету  және пайда болатын  қиындықтарды эффективті  және  умело  түре оған  көмек беру. Мұғалім  мен ата- анасының  мәселелері болып табылады.

Мұны  қалай істеуге болады? Біріншіден 1-ші  класс оқушылардың толық оқу әрекетінің   қалыптасуына  назар аудару  қажет.  Псифологопедалогикалық   анализдің    көрсетуі  бойынша  1-ші  класс  оқушыларында  қиындықтардың  2 түрі көп кездеседі. Олар  режимнің  орындалуы  және ересек адамдармен  жаңа қарым –қатынасқа  түсуі.  Осы уақытта мінездің   жағымсыз құбылысының   ең таралғаны   сабаққа құштарлығы   балалардың   мектепке келгеннен   кейінгі  кезеңде айқын  білінеді.  Сырттай  қарағанда  бұл құбылыс  әдетте  мектепке және   оқу құралдарына  деген табиғи   қызығушылығы   жоғары деңгейде сақталып  мүмкіндігі аз.

Бұл болмау үшін   қосымша   оқу әрекетінің  стимулдарын  әрекетке қосу  қажет. 6-7  жастағы балаларға  мұндай стимулдар  моралъді   және материалды   болуы мүмкін. Бұл   жерге бірінші орынға  моралъды  стимулдар кездейсоқ  қойылған  жоқ.  Себебі  кіші мектеп    жасындағы балаларды  оқуға стимулдендіру де  материалдарға қарағанда  олар көпнесе  едәуір  әрекетті болып келеді.  Оларға мыналар жатады.  Мысыалы  мақұлдау,  мақтау, баланы басқа  балаларға үлгі ретінде  қою.  Баланың қылығын  бақылауда  оның неменеге  ең жақсы  жерленуін   уақытысымен   табу  ең маңыздысы  болып табылады.  Бұл кезде  осымен байланысты  оны маралъды  қолдап отыру керек. Дегенмен  материалдық   қолдап отыру  педагогикалық  пеллология  жағынан  практикада өте  аз нәтижені береді  және әдетте  систуацияға әсер етеді.  Мұнымен қолдануға  болады.  Бірақ зиянын  келтіретіндей  пайдалануға болмайды. Мектептегі  бастауышты классты  оқыту процесінде  ең алғаш балалалдың  ең басты оқу іс- әрекетінің   компонеттерімен  таныстыру негізінде   жүреді. Ол компоненттер  В.В. Давыдов  бойынша  мыналар:  оқу стиуациясы, оқу әрекеті, бақылау (контролъ)  және бағалау.

Балалар  оқыту жағдайында   кейбір мәселелер тобын  шешуде  жалпы амалдарды шереді  оның  үстіне  оқыту жұмысының   осы амалдардың   айқындалуы  негізгі  мақсат   ретінде  алға қойылады.

Онымен  игеру балада нақты  бір мәселені  шешуде  табылған амалдарды  бірдей  қолданады.

Писихологияның  негізгі талаптарының  бірі бұл  алғашқы оқытуды   ұйымдастыру  кезінде  көптеген тақырыптармен    программалар  бөлімін   беруде оқыту  жағдайының   негізінде жүруі тиіс, жәнеде  кейбір түсініктердің  қасиеттерін  шығарудың  жалпы амалдарын  игеруде  баланың  бағдарлануы  (оргятировка).

Зерттеулердің  көрсетуі бойынша  бөлек  түсініктерді   қабылдау және  мәселені шешудегі  тәсілдерді қолдана   алмау кемшілігінің  балалар осы түсініктерді  және мәселені шешу    тәсілдерін қалыптастыруда   барлық керек оқыу  әрекетін   орындауға үйретілмеген.

Балалардың   ойлауымен сөйлеудің  дамуына  споктандық  дауыстап айту  көмек береді.  Кіші  мектеп жасындағы оқушылардың  оқу материалын   қабылдауы едәуір  жоғары.  Оқытуды  дұрыс ұйымдастырған   жағдайда балалар мектепте  біргей  информатциядан  көп қабылдайды. Біріншіден  кіші мектеп жасындағы  оқушының   үй жұмысын орындауда   оқу мәселелерін   бөлуге үйрету  қажет.  Бала есепті қандай тәсілмен   орындау қажет екенін , немесе басқа  есеп не үшін  керек және  ол иеге  үйретуі мүмкін екендігі   ашық білуі қажет.

Кіші мектеп  жасынжағы  балаларды   оқытуда  сюжетті – ролъдік   ойындар сияқты   жаттығуларды  ұйымдастыратын  топты формалар  жақсы   нәтиже береді.  Себебі  балалар   бұған мектепке   дейін кезінде   үйреніп   қалған  және олар  онда сүйіспеншілікпен   қатысады. Топтық  оқытуға кірісек   алдында негізгі  мәселелердің бірі, бұл  ролъдерді   дұрыс тағайындау, өз ара  жәрдем   негізінде  оқу тобында  адамдар  арасында  жақсы  қарым қатынас   орнату қажет.

Үй  жайында  кіші мектеп  жасындағы   оқушыларды оқыту.

Бала  мектепке түсуімен   қатар ойымен  үйде үлкен  жүргізіле   ғана  бейімделген   мінездің  қиындықтарын  оңай және  жақсы жеңуге  болады.  Бейімделу  жоспарында  мектептен  үй  жұмысының  артықшылығы, мұнда  әр баланың  ерекшеліктерін   есепке алып  отырылады. Балалармен  үйде жұмыс істейтін  ата- аналарға  бұл ерекшеліктер  көп белгілі. Бұдан басқа  бала әдетте үйде  өзін едәуір  расковойнно  сезінеді  және онда бос уақыты  көп болады.  Баламен үйдегі қарым   қатынаста  оның мектептегі  қиындықтарын  теңеуге  преодолеват  етуге көмек беру қажет. Ол үшін  балаға оқу мәселесін   түсінгенін білуге  арналған  сұрақтарды  қоямыз. Олар  мынандай түрде болуы мүмкін: Осы есепті  шығарғаннан  өзін неге  үйренесің?  Бұны орындау не үшін қажет? Т.б.

Мектепте оқытудың  бастапқы кезеңде  бағаларды  қолданбау керек,  қайта (оқу мәселелерін толығымен орындау  процесінің   барлығын  бағалау керек.) бағаның нәтижелерін  қоймай, орындалып жатқан  жұмстың   жақсы және жаман жақтарын   талдау  арқылы толығымен   оқу мәселелерін    орындау  процесінің   барлығын бағалау  қажет.

Оқушыны   көп жазуға  ниеттендіруіміз қажет. Баланың дамып келе жатқан  ойлауын бірнеше    жоспарда  паралелъді   түрде әбден   жетілдіру   өте  қажет  сөйлеуде, теориялық  ойлауда   және  практикалық  жұмыстарда   кіші класс  оқушылардың  теориялық  ойлаудың  дамуында  тіл және  математикалық   сабақтары ерекше  ролъ атқарады. Өйткені  бұл ғылым   балаға адамдар   қолданылатын симболдар  жүйесін   ұсынады. Қазіргі  уақытта  өнеркәсіп балалар  ойыншықтарын   және әр  түрлі  балаларға  арналған  дамытатын  ойындарды  көп мөлшерде  шығарып  жатыр.  Электорлы  математикалық  түсініктерді  жіне оператцияларды  қолданып,  олардың  көбісі  кіші мектеп жастағы талаптарға  арналған   және де  дидактикалық  мақсаттарды  қолдануға болады.          

 

2. Әлеуметтік психологиялық  тәрбиенің аспектісі.

           

1.     Қарым – қатнас және тәрбие.

2.     Ұжым және жеке адамның дамуы.

3.     Отбасы және тәрбие.

4.     Әлеуметтік нұсқаулардың қалыптасуы мен өзгеруі.

 

І. Егер оқу баланың танымдық дамуын анықтайтын болса және заттық (пәндік) практикалық іс - әрекетпен тікелей байланысты болса, онда қарым – қатнас жеке адам болып қалыптасуына ықпал жасайды. Олай болса, тәрбиемен адамдар арасындағы өзара әрекеттесумен байланысты. Психологиялық турығыдап дұрыс тәрбие беру адамның ойласқан қарым – қатнастағы ғылыми негізі, ол әрбір жеке адамның дамуына бағытталған. Адамның бір – біріне тәрбиелік әсері, дұрыс қабылдауы және адамдардың бір – біріне баға беруі. Сондықтан адамдар қарым – қатнас процесін қабылдау механизімін білмейтін болса, онда адамдардың қарым – қатнасы арқылы жобалаудың тәрбиелік процесін басқару мүмкін емес.

Адамды дұрыс қабылдау және түсінуі ол генетикалық ... тамырмен және сәби кезінен әлеуметтік биологиялық заңға бағынады. Лисина М. И. Арнайы зерттеулер жүргізіп әр – түрлі жастағы балалардың қабылдауы мен қарым – қатнас, қабілетінің процесінің дамуын анықтады: М. И. Лисина осы ғылымға негізінен қабілеттілік процессінің, қарым – қатнасының дамуы және оның көрінісі әр – түрлі жастағы балаларда тәрбиеленуінің ролі жайында туралы мынадай шешімге келді.

Қарым – қатнас адамның бір – бірін танып білуіне байланысты.

а) қарым – қатнастың даму себебі.

б) дамудың қ – қ = ғы әсері.

в) қ – қ даму формасы.

Қырым – қатнас дамуымен қатар баланың жеке адам болып қалыптасуы, оның қызығушылығы мен қажеттілігінен туындайды. Баланың алғашқы ойлары мен мектеп бітіргенгі дейінгі ойы: ойын, танымдык, өз-ара жеке қарым – қатнас, интимді, органикалық түрткі және кәсептік дамды.

Органикалық түрткі – бұл ағзаның қажеттілігі, нәрестенің ересектермен қарым – қатнасқа түсуі, күнделікті қанағаттанарлықтай болуы керек. Бұл түрткі бала туылғаннан бастап 2–3 айға дейін созылады. Содан кейін оған танымдық түрткі қосылады, өзінің қызығушылығын қарым–қатнас арқылы қанағаттандыру.

Қоршаған ортадағы адамдармен қарым – қатнасқа түсу үшін баланың негізгі себебі ойын түрткісі б.т. Ойын баланың жанымен, қимылының қажеттілігінен туындайды. Ересек адамдардан көмек күте отырып балаларда іскерлік түрткісі пайда болады Бұл түрткі ойын арқылы дамиды. Осы үш түрткі балада мектеп жасына дейін пайда болады.

Өзін-өзі танып білу. Баланың қабілеттігігі мен қажеттілігіне, өзін - өзі танып білгенде жеке адамның интимдік түрткісі пайда болады. Жоғарғы сынып оқушыларында, жас өспiрiм жақта кедесетін түрткі, кейінірек мамандық таңдау кезінде ең соңғы профессиональды қарым – қатнас түрткісі пайда болады.

Лисинаның тәжірибесі бойынша балалардың қарым – қатнасының негізгі құралдарын үш түрге бөледі:

1.     Экспрессивті – эмациональды.

2.     Заттық (пәндік) – әрекеттік.

3.     Сөздік.

Баланың ересек адамдарға ойын жеткізу үшін 1-шісі көрсетеді, екіншісі

бейнелейді және үшіншісі жеткізеді.

Біріншісі: баланың эмациональдық көңіл – күйі арқылы ересек адамдардың ойын білуі н/е өз ойын жеткізу үшін.

Екіншісі: бір зат қолдану арқылы баланың қатнасын, қимыл іс - әрекетін айтамыз.

Үшіншсісі: тек сөз арқылы, интанация мен өзінің көңіл–күйін н/е іс - әрекетін білдіруі.

Қарым – қатнастың негізі 4 түрі көрсетімен.

1.     Психофизиологиялық.

2.     Психологиялық.

3.     Әлеуметтік.

4.     Мәдениеттілік.

Психофизиологиялық – ол жынысына және биологиялық қарым –

қатнасына байланысты..

Психологиялық – ол ашық және сенгіштік, бір – біріне бауырмашылдық, бір – біріне, эмоциялық сезгіне, қолдауына байланысты.

Әлеуметтік – материялдык жағынан байланыстылығы, отбасындағы ролі, беделі, бағыныштылығына байланысты.

Мәдениеттілік – отбасы ішіндегі қ–қ–с пен байланыс, әдет- ғурыптық, мәдениеттіліке тәрбиелеуге байланысты.

IV. Әлеуметтік нұсқаулардың қалыптасуы мен өзгеруі. Психологиялық тәрбие адамдарға әлеуметтік нұсқаулар береді және өзгеруімен қалыптасуын көрсетеді. әлеуметтік нұсқаулар негізгі үш компонентірінен тұрады.

1.     Білім.

2.     Эмоция.

3.     Әрекет.

 

3. Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалардың тәрбиесі.

 

1.Баланың  мінез – құлқының  қалыптасуы.

2.  Үй  жұмысының  еңбегіне  тәрбиелеу.

3. Ойын  арқылы  тәрбиелеу.

4.  Оқу  арқылы  тәрбиелеу.

5.Нәреселік жас кезеңіндегі тәрбиелеудегі  алғашқы  қадамдар.

6. Жеке  адамда маңызды  әлеуметтік  сапаларды  алғаш  қалыптастыру.

7.Нәрестелік  кезеңдегі дене  тәрбиесі мен жеке бас гигиенасы  .

 

1.Мектепке  дейінгі  және  бастауыш  мектеп  жасында  негізінен  баланың  мінезі  қалыптасады.  Оның  негізгі  белгілері  мен  ерекшеліктері  қаланады.  Ол  бала  кейінгі  практикалық  іс - әрекетте  және  адамдармен  қарым – қатынасына  әсер  етеді.  Заттық  практикалық  іс - әрекет  кезінде,  айқындалатын  жағымды  мінез  белгілері  ретінде,  мақсатты  талпынысын,  еңбекке  қабілеттілігін  табандылығын,  жауапкершілігін,  адалдығын  айтса  болады,  ал өзара  жеке  қарым – қатынас  сферасына  жататын  салаларға  мысал  ретінде  ұласу  немесе  қатынасу (контактность),  көңіл  жықпастық  (покладность),  мейірімділік,  берілген  адалдық  және  орындаушылықты,  атқарғыштықты келтіруге  болады.

Баланың  мінезінің  қалыптасуы  ойында,  үй  жұмыстары  мен  еңбектік  өзара  жеке  даралық  қарым – қатынасында,  ал  мектепте  білім  алуынан  бастап  бұл  іс - әрекеттерге  оқу  қосылады.  Аталған  іс - әрекеттердің  бәрінің  екі аспектісі  бар:  заттық  және  өзара  жеке  даралық.

Сәйкес  келетін  іс - әрекеттің  заттық  мазмұны  ойын  іс - әрекеттегі  сапалар  тобын  қалыптастырып  бекітеді.  Ал  өзара  жеке  даралық  еңбекте  және  оқуда  байқалады.  Мұндай  сапалар  тобы  балада  едәуір  қиындықтар тудырады.  Заттық  мінездің  проблемасын  шартты  түрде  “материалдық  кереғарлығы„  деп  атаса  болады.  Бұл  баланың  қандай  да  бір  іске  кіріседі  бірақ,  оның  қандай  да  бір  себептен  атқарылмайтыны  кезінде  пайда  болады. Мысалы  мектепке  дейінгі  бола  өз  қолымен:  құрастырғысы  келсе,  сурет  салуда,  бірдемені  жасауда (слепить)  сәтсіздікке  ұшырады  дейік.  Бірақ  ол  қайта – қайта  іске  кірісіп  ақырында  өз  дегеніне  жетеді.  Бұл  жағдайда балада  өз  мінезі  бар  деп  айтамыз.  Ал  басқа,  бала  бір  сәтсіздіктен  кейін – ақ  жұмысты  тастай  салады.  Мұндайда  балада  мінезі  қалыптаспаған  деп  айтамыз.

Оқытуда  педагогикалық  қараусыз  қалған  балалар  кездесетін  болса,  ондай  балалар  тәрбиелеуде  де  кездеседі.  Бұл  баланың  мінезіне  де  қатысты.  Педагогикалық  қараусыз  қалған  балалармен  қалай  жұмыс  істесе  танымдық дамуы  қараусыз  қалған  балалармен  де  солай  жұмыс  істеу  керек,  яғни  өткен  кейінгі  даму  сатысына  қайта  оралу,  жіберген  кемшіліктерді  түзету  және  қалып  кеткен  есесін  толтыру  керек.  Бұл  әрине  баланың  мінезін дамытуда  арнайы  жұмыстар  жүргізу  мен  ұйымдастыру  қажеттілігін  көрсетеді.  Ол  қарапайым  іс - әрекеттің  түрлерімен  өзара  жеке  даралық  қарым – қатынас  кезінде  жұмыс  жүргізу  деген  сөз.

2.Мектепке  дейінгі  және  бастауыш  мектеп  жасындағы  балаларды  тәрбиелеуде  маңызды  орын  алатын  іс - әрекет  бұл  үй  жұмысына,  еңбегіне  баланың  қатысуы.  4 – 5 жастан  бастап,  бала  үйде  ылғи  да  істейтін  жұмыс жүктелуі  тиіс  және  бұны  норма  деп  қарастыру  керек.  Ол  баланың  жеке  даралық  дамуына  зор  ықпал  етеді.  Үй  жұмысы  кезінде  балада  мұқияттылық,  жауапкершілік,  еңбекқорлық  және  т.б.  пайдалы  сапалары тәрбиеленеді.  Бұл  тек  қана  ата – анасына  көмектесу  үшін  ғана  қажет  емес,  сонымен  қатар  болашақта  сәтпи  үйрену  үшін  де  қажет.

Бастауыш  мектеп  жасындағы  балалар  бұл  тірлікті  әжептеуір  өздігінен  дербес  орындай  алуы  мүмкін.  Тек  кейде  ғана  ересектерден  көмек  сұрауына  болады.  Ересек  адам  балаға  қажет  көмегін  көрсетіп,  болған  соң, оның  ары  қарай  ойлауына,  барлық  қол  жетерлік  тәсілдердің  әрекетіне  өзі  жетуі  керек.

Балалардың  үйді  жинастыруына  қатысуы  олардың  бойында  мұқияттылық  пен  тазалық  сезімін  тудырады.  Бұл  екі  қасиет  Ψ – лық  топқа  жатады,  және  оның  дамуына  жас  кезінен  көңіл  бөлу  керек.

Егерде  ересектердің  өзінде  бұл  қасиеттер  болмаса  балаға  айтылған  сөздер,  аупи – кеңестер  босқа  кетеді,  өйткені  бала  ересектерге  еліктеп  үлгі  тұтады.

Үй  еңбегінде  басқа  аспект  бұл – экономикалық.  Бұнда  баланың  үй  шаруашылығын  жүргізуде  кездесетін  үнемдік  отбасының  бюджеттік  шығынын,  кіріс  пен  шығыстың  барысына  баланың  қатысуын  айтамыз.  Мұндай дағдыға  үйренген  балада  тапқырлық,  іскерлік,  пысықтық  және  үнемділікті  қалыптастырады.

Үй  жұмысындағы  еңбектерінің  бірі  бұл  өзіне - өзі  қызмет  жасауы.  Бұл  өзіне  тамақ  дайындауы,  ремонт  және  киім  детальдерін  дайындау,  үй  тұрмысында  қажетті  шаруашылық  жұмыстарын  жасау.  Мектепке  дейінгі  және бастауыш  мектеп  жасындағы  балаларда  еңбектің  мұндай  түрі  міндетті  түрде  тәуелсіздік,  дербестік,  өзіне - өзі  қызмет  жасау  қабілетін  тудырады,  тез  есеюіне  ықпал  жасайды.  Балаларда  ауылшаруашылық  жұмыстарында, жануар  мен  өсімдіктерге  күтім  жасауы – бұл  экологиялық  және  өнегелік  тәрбиенің  күшті  құрал  етеді.  Табиғатқа  адамгершілікпен  қарауға  үйретпеген  бала  адамзат  қоғамына  да  сондай  мейірімсіз  қатынаста  болады.

3.Осы  уақытқа  дейін  біз  мектепке  дейінгі  және  бастауыш  мектеп  жасындағы  балаларды  тәрбиелеудегі  “ересек„  іс - әрекеті  туралы  әңгіме  еттік.  Енді  баланың  іс - әрекетіндегі  ең  маңыздысы  ойын  туралы  сөз қозғайық.  Бала  өз  уақытының  көп  бөлігін  оқу  мен  еңбекке  емес,  ойынға  бөледі,  және  де  іс - әрекеттің  ішіндегі  тәрбие  процесінің  дамуына  зор  ықпал  жасайтын,  басқасынан  еш  кем  түспейтін  түрі  болып  табылады.

Мектепке  дейінгі  және  бастауыш  мектеп  жасындағы  балаларда  ойын  және  еңбек  іс - әрекет  арасындағы  ауысулар  едәуір  келісім  шартты  болып  келеді,  өйткені  балада  бір  іс - әрекет  түрі  байқаусыз  жайлап  екінші түріне  және  керісінше  ауысып  отырады.  Егер  тәрбиелеуші  баланың  оқуында,  қарым – қатынасында  және  еңбегінде  қандай  да  бір  жеке  даралық  сапаның  жеткіліксіздігін  аңғарса,  онда  ең  алдымен  баланың  ойынын ұйымдастыруда  сәйкес  сапалардың  пайда  болуы  мен  қалыптасуына  көңіл  бөлу  керек.  Егер  баланың  оқуында,  қарым – қатынасында  және  еңбегінде  кейбір  жеке  даралық  сапалар  байқалса,  онда  осы  сапаларды  басқара отырып  едәуір  күрделі  жағдайында  жаңа  сапаларды  құрудың  дамуын  жоғарылататын  ойындарды  ұйымдастыруға  болады.

Бастауыш  мектеп  жасындағы  балаларда  едәуір  дамыған  рефлекстік  сезімді  байқауға  болады,  яғни  баланың  дұрыс  бағалауы  мен  түсіну  қабілетінің  болуы  мысалы  өзінің  сырттай  қалай  көрінетінін  өзінің  қылығын сынау,  әлеуметтік  нормада  адамгершілік  қасиетіне  жататынын,  жатпайтынын  аңғару,  сонымен  қатар  ұят,  намыс,  адалдық  т.б.  өнегелі  жеке  даралық  сапаларды  түсінеді  және  өзінде  едәуір  қалыптасады.

Балалармен  сондай – ақ  психодиагностикалық  ойындарды  отбасында  және  мектепте  ұйымдастыруға  болады.  Олар  баланың  дұрыс  тәрбиесінің  қалыптасуына  ықпал  етеді.

4.Оқу  іс - әрекетті  қарым – қатынасты  және  өзара  әрекетті  болжайтын  болғандықтан  жеке  даралық  әсер:  баланың  жеке  даралығына  үлкен  ықпал  жасайды.  Олай  болса,  оқу  іс - әрекетінде  тек  қана  оқыту  мен  үйрету ғана  емес,  сондай – ақ  нақты  бір  жеке  даралық  сапалары:  қабілеті,  қызығушылығы,  қажеттілігі,  мінез  белгілері  және  т.б.  асып  бекиді.

Мектепке  дейінгі  баланың  қызығушылығы  табиғи  түрде  пайда  болып,  оны  дамытуға  және  қолдап  отыру  қажет.

Балада  пайда  болатын  сұрақтарға  қол  жетерліктей  ұғынықты  және  ақиқи  жауап  беру  міндетті.  Балаға  туындаған  сұрақтарға  жауапты  өздігінен  табуға  көмектесуі  тиіс.  Бала  оқып  үйренгеннен  кейін  оған  өзі  үйреніп кетеді,  сондықтан  арнайы  әдебиеттер  ұсынып  отыру  керек,  қазіргі  кезде  олар  өте  көп.

Жеке  даралық  және  жеке  даралықтан  тыс  факторларды  сапалы  түрде  түсінуі  табысты  болуына  ықпал  жасайтын  нәрсе  бұл  мұғалімнің  балаға  беретін  бағалауы.  3 – 4 сынып  оқушыларға  бағалаудың  шынайы  табыстарына сәйкес  келуіне  едәуір  ажыратуға  қабілетті.

Осы  Ψ – лық  дамудың  деңгейіне  жету  үшін  бала  адамдарды  қабілеттілігі  үшін  ғана  емес,  сонымен  қатар  оған  деген  талпынысын  бағалау  және  мақтау  керек  екендігін  түсінуі  керек,  сондай – ақ  талпыныс  пен  қабілеттің арасында  бір – бірін  толықтыратын,  орнын   толтыратын  қатынастар  болатынын  түсінуі  тиіс.  Қабілеттілігі  төмен  кезінде  талпыныстың  нәтижесінде  жетуге  болады,  ал  талпыныстың  жоқтығында  жоғары  дамыған қабілеттілігімен  нәтижеге  жетуге  болады.  Бұл  фактіні  жете  түсіну  әдетте  жасөспірімдік  кезеңде  жүреді,  өзін - өзі  жетілдіруде  және  өзін - өзі  тәрбиелеуде  негізгі  сенімді  мотивация  үшін  стимул  болатыны  белгілі.  Егер сәтсіздік  талаптың  жоқтығына  әкелетін  болса,  көптеген  балаларда  өкініш  сезімін  тудырмайды,  өйткені  өзінде  қабілеттілігінің  барысына  күмән  тумайды.  Бұл  әдетте  табысқа  жету  мотивациясы  сәтсіздіктен  қашудан басымырақ  болған  балаларда  сипат  алады. 

Табыс  кезінде  балада  елеулі  коррекция  байқалады,  яғни,  табысқа  жетудегі  қуаныш  қабілеттілігінің  арқасында  деп  түсініп,  мұндағы  талпынысқа  тәуелсіз  деп  ұғынады.  Бұл  деген  сөз  12 – 10  жасар  балаларда қабілеттілігі  маңызды  фактор  болады,  ондағы  жетістіктерін  бағалау  балада  сәйкесінше  эмоция  тудырады.  Елеулі  кетірген  талпынысы  орнындағы  сәтсіздік  кезінде,  керісінше  балада  толымсыз  күшті  аферект  тудырады, яғни  қабілеттіліктің  жеткіліксіздігі  деп  ұғынады.

5.Балада  жеке  даралық  белгілердің  сырттай  оңай  байқалуы  ең  алғаш   3 жасар  шамасында  пайда  болады.  Бұл  тәрбиелеуді  осы  жастан  бастау  керек  деген  сөз  емес.  Шындығын  айтқанда  баланы  дүниеге  келгеннен бастап  тәрбиелейді,  оның  сыртқы  нәтижесі  (мінез – құлқы,  тәртібі  т.б.)  мектепке  дейінгі  кезеңде  пайда  болады.

Нәрестелік  кезеңде  тәрбиелік  әсердің  алғашқы  белгілері  оның  бүкіл  балалық  шағында  орын  алады.  Басқа  сөзбен  айтқанда,  нәрестелік  кезеңде  қалыптасқан  тәрбие  біртіндеп  балалық  шағында  жалғаса  отырып,  адамның бүкіл  өмірінде  жеке  адамның  дамуының  жемісіне  айналады.

Баланы  тәрбиелеуде  тәндік  күтіміндегі  практиканы  жеке  даралық  дамуымен  тікелей  байланыстыру  табысты  болмады.  Сонда  тәрбие  үшін  ең  маңыздысы  баланың  ата – анасының  әлеутеттік  нұсқаулары,  балаларды тәрбиелеуге  қатынасы  болып  табылады.

Тәрбие  шынында  қарым – қатынастан  басталады.  Анасының  баласымен  алғашқы  айлардағы  қарым – қатынасы  баланың  кейінгі  жеке  даралық  дамуын  анықтайды.  Баланың  айнала  қоршаған  адамдармен  қарым – қатынасындағы  көптеген  жеке  қасиеттері  анасынан  бала  кезінде  беріледі.

6.Нәрестелік  кезеңнің  басталысымен  балада  тәрбие  үшін  мүмкіншіліктерінің  ашылуымен  байланысты  өте  құнды  жеке  даралық  қасиеттері  интелектуалдық  қабілеттері,  білімі,  ептілігі,  дағдысымен  бірге  іс - әрекеттің әртүрлі  түрлеріндегі  табысын  анықтайтын  сапалар  кездеседі.  Олар  - өзін - өзі  бағалау,  талап  ету  деңгейі  тасқа  жетудің  қажеттілігі,  дербестігі,  инициативасы  (ынталы   бастауы)  мойындауға  ұмтылысын  т. б.  Жас  кезең  - сензитивті  кезеңінің  бастамасы  осы  жеке  адамнық  сапалардың  маңызды  кешенінің  қалыптасуы.  Айнала  қоршаған  адамдармен  өздерін  салыстыру  көптеген  балалар  3 жасар  шамасында  нақты  бір  өзіндік  бағалау  пайда болады.  Оны  дұрыс  қалыптасса  (өте  жиі  кездесетін  жағдайлар,  мысалы:  баланы  асыра  мақтау  немесе  сөгу).  Бұдан  баланың  психикалық  дамуында  пайда  болады.  Өзіндік  бағалауы  төмен  балалар  әдетте  өздеріне  деген сенімі  жоқ,  сондықтан  табысқа  жетуге  мүмкіншілігі  бар  жерде  талпынысы  аз  және  күш  салуға  әрекеттенбейді.  Ал  өзіндік  бағалауы  жоғары  балалар  керісінше,  өз  мүмкіншіліктерін  асырып  онша  күш  салмайды.  Баланың өзіндік  бағалауының  дұрыс  қалыптасуына  1,5 жастан  бастап  көңіл  бөлу  керек.

Онтогенезде  өзін - өзі  бағалаумен  қатар  қалыптасатын  сапаның  түрі  талап  қою  деңгейі,  яғни  іс - әрекеттің  әртүрлі  түрлерінде  бала  сенетін  табыстар  көлемімен  сәйкес  келуі  тиіс.  Талап  қоюдың  деңгейі  баланың қандай  нәтижеге  жетуіне,  қаншалықты  сәтсіздікке  ұшырауына,  табыс  пен  сәтсіздіктің  қалай  бағаланатынына  тәуелді.  Егер  балада  табыс  жиі  кездессе,  талап  қою  деңгейінің  қалыптасуы  жоғары  болады,  ал  егерде керісінше  табысқа  қарағанда  сәтсіздігін  жиі  кездессе,  талап  қою  деңгейі  төмен  болады.  Тәрбие  процесінде  балаға  талап  қою  деңгейі  адекватты  қалыптасуы  өте  маңызды,  яғни  төмен  де  емес,  жоғары  да  емес,  өзінің мүмкіншіліктеріне  сәйкес.  Олай  үшін  бала  орындайтын  ойындық  және  тұрмыстық  тапсырмалар  баланың  мүмкіншілігімен  жоғары  болуы  тиіс.  Балаға  едәуір  қиын,  бірақ  қол  жетерлік  болуы  тиіс.

Осы  қажеттілік  пен  баланы  тәрбиелеу  жүйесінің  байланысын  көрсететін  заңдылықты  ашқан  Д. Макклелланд  болды.  Ол  балаларда  ерте  кезден  дербестік  және  жауапкершілік  сезімінің  қалыптасуы,  табысқа  жетуге талпынысының  дамуы,  балалардың  өмір  сүретін  елдегі  әлеуметтік – экономикалық  дамуымен  байланысты  екенін  көрсетті.  Осылай  тәрбиеленген  адамдар,  есейген  соң  өзінің  кәсіпкерлік  жұмысында  жеке  даралық  жағымды сапаларды  сәйкесінше  айқындай  бастайды,  сөйтіп  өз  елінің  экономикалық  дамуына  мүмкіндік  жасайды.

Үш  жастың  өзінде  бала  дербестікке  талап  қоя  бастайды,  оны  ересектің  дер  кезінде  байқап  қолдауы  қажет.  Сондай – ақ  баланың  дербестік  әрекет  жасауына  әрбір  талпынысын  стимулдандырып  отыру  тиіс; ойлаудың  дербестігі  шешім  қабылдауда  дербестік,  өзіне - өзі  қызмет  жасауы,  практикалық  әрекеттерде  дербестік  т.б.

Біртіндеп  ілгері  жылжи  отырып,  дербестікті  тәрбиелеуде  қарапайым  түрінен  едәуір  күрделі  әрекеттер  мен  жағдайларға  жайлап  өту  баланың  өмірлік  тәжірибесін  жинауына  ықпал  жасайды.

Жас  кезеңде  баланы  тәрбиелеуде  оның  өнегелік  санасын  емес,  әңгіме  өнегелі  сезімін  тәрбиелеу  жайында  болады.  Өнегелік  категорияларын  жете  түсіну  кейінірек  болатындықтан  бұл  жастағы  балаларға  ол қиындыққа  түседі.  Ескеретін  жайы   сезім  деп  тұрғанымыз  бұл  жерде  эмоцияның  көптүрлілігі,  ол  қылықпен  материалды  және  рухани  мәдениетпен  ,  табиғатпен,  адамдармен  байланысты.  Өнегелі  сезімді  құрайтын эмоциялар  жүйесі  негізінде  тәрбиелеу  нәтижесінде  қалыптасады.  Көптеген  өнегелі  сезімдердің  ішінде  игілікті,  бекзатты  сезімдер  бар:  адалдығы,  мейірімділігі,  қайырымды – ықыластығы,  ақ  пейілдігі  және  т. б.  және игіліксіз  сезімдер  болады:  қызғаншақтық,  зұлымдық,  қатыгездік,  дұшпандық,  қастық,  өшпендік  т. б.

2 – 2,5 жасар  баларда  элементарлы  өнегелі  сезімдерді  түсінуге  және  басынан  өткізуге  қабілетті.  Бірақ,  олар  моральдің  тіліне  түсінуде  және  қабылдауда  қиындықтар  байқалады.  Өнегелік  сезімдердің  тууына  балада өнегелі  пікірдің ,  қылықтардың  қалыптасуы  себеп  болады,  сондықтан  дәл  осыдан  өнегелі  тәрбиені  бастау  қажет,  балада  осы  кезеңде  айналасында  қоршаған  адамдармен  қарым – қатынас  жасауға  қажеттілігі  жоғары дамыған.

Өнегелік  тәрбиелеудің  мәселесін  орнату,  жас  кезінде  баланың  түсіну  деңгейінен  тыс.  Ж. Плаже  және  жалғастырушы  Л. Колберг  көрсеткенін-дей,  балалар  мектепке  түскенге  дейін  өзінің  дамуы  бойынша  өнегелік  сана сезімі  конвенциалға  дейінгі  мораль  сатысында  болатынын  анықтады.

Бізге  бұл  ерте  мектепке  дейінгі  кезең  болып  көрінеді.  Мұндай  пікірге  келу  біріншіден  осы  кезеңнің  соңында  бала  сөйлеуді  игереді  оған  ненің  жақсы,  ненің  жаман  екенін  түсіндіруге  мүмкіншілік  бар.  Екіншіден, бұл  кезеңде  баланың  өзіндік  сана  сезімі  қалыптасады,  алғашында  элементар-лы  өзін  бағалауы  талап  қою  деңгейі  мен  іс - әрекетте  дербестікке  шағым  жасау  формасында  көрінеді.  Үшіншіден  2 – 3 жасқа  келгенде  бала  өзін басқалармен  салыстыра  алады.  Ал  төртіншіден  ерте  кезеңде  сюжеттік  рольдің  ойын  пайда  болады  да,  қарым – қатынаста  интенсификация  процесі  басталады.  Ол  да  өз  кезеңінде  өнегелі  бағалау  пікірін  қалыптастырады.

7.Тәрбиелеудің  қарастырылған  түрлерінен  баса  назар  аударатын  түрі  бұл  тәртіп  тәрбиесі,  біріншіден  балада  өзінің  әрекетін  саналы  түрде  реттеу  қабілеттілігін  қалыптастыруға  байланысты.  Екіншіден  (дене  тәрбиесі) күштің,  шыдамдылықтың,  организмнің  еңбекке  қабілеттілігіне  ден  саулығын  жақсарту  балада  қимылдың  ептілігі  мен  дағдысын  жетілдіруге  қатысты.  Гигиеналық  тәрбие  балада  элементарлы  гигиеналық  дағдыларды қалыптастыруды  қарастырады.  Әр  қайсысын  жеке  қарастырып  өтейік.

Жас  кезеңде  балада  элементарин  гигиеналық  дағдыларды  қалыптастыру  үшін  сензитивтік  кезең  болып  табылады.  Бұл  жаста  балалар  дағдыларды  едәуір  оңай  игереді.  Элементарин  гигиеналық  дағдылар  тәртіпті қалыптастырады,  сонымен  қатар  мұқияттанылу,  жинақтылыққа  тәрбиелейді,  ол  кеіннен  іс - әрекеттің  әртүрлі  түрлеріне  ауысады.

 

4. Жеткiншек және жасөспiрiм жасындағы балалардың тәрбиесi.

 

1.   Мектептегi жоғарғы класс оқушыларын тәрбиелеу.

2.   Ересектер мен құрбылар арасындағы қарым-қатынасты тәрбиелеу.

3.   Ғылыми көпшiлiк ақпараттары мен мәдениет жетiстiктерi арқылы тәрбиелеу.

4.   Жеткiншек пен жасөспiрiмнiң өзiн-өзi тәрбиелеу.

 

I. Егер мектепке дейiнгi және бастауыш мектеп жасындағы бала әлi де болса отбасының қамқорында (немесе ортасында-окружение) болса, жеткiншектiк кезең жақындаған сайын баланың жағдайы түбiрiмен өзгередi. Ендiгi жерже бала өзiнiң көп уақытын отбасынан тыс, мектепте, көшеде, құрдастарымен және басқа ересек адамдармен тұратын үйiнен алыста қарым-қатынасқа түседi: тiптi үйде болғанның өзiнде ол отбасынан тыс мәселелердi ойлайды.

Әдетте отбасынан тыс шығуы эасөспiрiмнiң құрдастармен және ересектермен қарым-қатынасқа түсудегi тәрбиелiк ролiнiң күшеюiне, өзiн-өзi тәрбиелеу ролiн, мәдениеттiң және жаппай хабарлама құралының тәрбиелеудегi ролiн жетiлдiруге әкеп соғады. Оқушының әлеуметтiк жағдайының дамуы және iшкi позициясының ауысуы жүредi: соның нәтижесiнде оның жеке даралық процестерiнiң қалыптасуы тездетiле бастайды да, оқу болса уақытша 2-шi орынға жылжиды.

Әрине бұл, егерде баланың мүмкiншiлiктерiнiң ата-анасымен шектелмеген жағдайда ғана орындалуы мүмкiн.

Ендiгi жерде бозбалалар мен бойжеткен қыздардың қандай жеке қасиеттерiнiң бөлу керектiгiн және орта мектепi бiтiргеннен кейiн ненi iстей алу мiндетiн қарастырып өтейiн.

Бiрiншi және маңызды қасиеттер тобы – бұл мектепте және үйде өзiне-өзi қызмет ете алуымен байланысты.

Жас адамдар, мектептi қалдырарда өздiгiнен өзiне жұмыс таба алуы немесе оқуға түсуi, пәтер жолдауы мен жабдықтан алуға тиiс. Егерде қажетi болса өздiгiнен азығын (питание) қамтамасыз ете алуы, оны дайындауы, өздiгiнен киiммен қамтамасыз ете алуы, басқалардың және өзiнiң жеке проблемаларын шеше алуы сияқты мәселелердi орындай алуы тиiс.

Екiншi сапалы қасиеттерiнiң тобы қоғамның саяси экономикалық  және мәдени өмiрiнде бағдарлауына байланысты. Мектептi бiтiргенмен кейiн кез келген адамда өзiнiң көзқарасы, дүниетанымы, әлеуметтiк нұсқау жүйесi қоршаған дүниеге, адалдарға, өзiне деген қатынасы қалыптасуы тиiс.

Үшiншi жеке сапалар тобына жеке даралықтың өнегелi негiзiне және оның мәдениетiне қатысты. Соңғысы бала тұрып өте маңызды сапалы қасиеттер, өйткенi адамның есейген жекелiгi қасиетiнiң деңгейiн толық сипаттайды. Мектептi бiтiргеннен кейiн жастарда өнегелiк негезгi қасиеттерi қалыптасып, қоғамдың моральдық нормаларына сәйкес әрекетi реттелуi және дамуы тиiс.

Егер баланың бастауын сыныптарында оны негiзгiсi оқытуға күш жұмсалса, жоғарғы (сыныптарда) оқулық және тәрбиелiк шаралар бiрiгiп өтуi тиiс.

II. Жеткiншектер мен жасөспiрiмдердiң айрықша ерекше-гінің бiрi, бұл олардың құрдастарымен қарым-қатынасқа түсуге ұмтылуы. Мұның негiзiнде, ересектерден әлеуметтiк-психологиялық шеттеуi (оңашалынуы – изолирование) пайда болып, шағын, тұйық (замкнутый) достар тобы автономды өмiр сүрiп оғаш өмiр құрайды.

Ересектерден психологиялық шеттетiлген жастардың тұйық топтарының құрылу себебi, оларды тебiрентетiн және айналдыратын сұрақтарды құрдастарынан басқа ешкiм шеше алмайтындай, ешкiм түсiнбейтiндей көрiнедi.

Дегенмен, жастардың қарым-қатынасындағы мүмкiншiлiктерiн максималды түрде жүзеге асыру үшiн ересектердiң педагогикалық-психологиялық басқаруын талап етедi. бiрақ ересектердiң дөрекi араласуы емес, тактиканы, сыпайы түрде көмек көрсетуi қажет, сонда тәрбиелiк әсерi жоғары болады.

Балалар бұл кезеңде шындығында ересектердiң көмегiн өте қажетсiнедi, бiрақ саналы түрлi мойындамауы мүмкiн. және де оған араларында пайда болған сұрақтарға өздiгiнен жауап бере алмайды.

III. Бiз қарастырған тәрбие түрлерi негiзiнен мектеппен, отбасымен байланысты. Алайда тәрбиелiк әсер тек онымен шектелмейдi.

Жасөспiрiмдiк кезеңде мәдениет және жаппай бағдарлама құршы жеке адам болып қалыптасуына үлкен әсер етедi. олардың мақсаты мен өмiрлiк бағалары, құлық үлгiлерi таратылады. Бағдарлама-құралы арқылы жасөспiрiмдермен жеткiншектердi тәрбиелеу мектеп пен отбасына қарағанда қиынырақ. Дегенмен мақсатты бағытталған тәрбиелiк әсер етудi реттеудiң айқын мүмкiншiлiктерi бар. Олар жаппай бағдар құралын, радио-телеарналар мен ондағы мағлұмат жасаудағы маңдауд анықтауға көмек көрсетуiмен байланысты.

Балада нақты бiр талғанды қалыптастыру қажет. Ол әлеуметтiк позицияны және мәдениетiн анықтайды, сонымен қатар эстетикалық талғамының дамуына ықпалын тигiзедi. Баланы қоршаған адамдар, ата-анасы, ересектер, басқа отбасы мүшелерi бұл қатынаста бiртасай көмек көрсетуi мүмкiн. Олар күнделiктi өздерi оқып жүргенiн естiп, көрiп жүрген бағдарламаны балаға ұсынуы мүмкiн.

Әлеуметтiк, саяси, экономикалық және мәдени мектептегi және отбасындағы оқиғалар лажы болса үзiмсiз әрқашан (регулярно) бiр-бiрiн толықтыратын болу керек.

Қандай да бiр мода мен жаппай мәдениеттiң бiр түрiне қайталап елiктеу оны жақтаушылар мен таратушылар нақты бiр көзқарасы бар адамдар ретiнде көрiнедi. Бұл жасөспiрiмдер мен жеткiншектердi дос таңдауға бағдарлайды.

Талғандары бірдей жасөспiремдер мен жеткiншектер әдетте жеке проблемаларды бiрдей және ортақ болып келедi. Бұл жағдай жеке дарының таңдау мен қарым-қатынаста талдауды қамтамасыз етедi, ал ол тұйық достар тобында тәрбиенi бағыттайды.

IV. Жасөспiрiмдiк кезеңмен байланысты едәуiр аңғарылған құрылыстардың бiрi – бұл өзiн-өзi тәрбиелеуге өте күштi құштарлық. Өзiн-өзi тәрбиелеудiң белсендi процесi дәл осы жаста басталады және әдетте адамның кейiнгi өмiрiнiң iшiнде қандай да бiр формада жалғаса бередi. Жеткiншектiк кезеңдегi өзiн-өзi тәрбиелеудiң бастамасы деп, бiз баланың 12-13 жасқа келгенде ең алғаш рет интеллектуалды мүмкiншiлiктер мен жеке даралық өздiгiнен жетiле туралы ойларының, пайда болу фактiсiн айтамыз. Яғни баланың осы мақсатқа жету үшiн саналы, және мақсатты бағытталған әрекет жасауын айтамыз.

Өзiн-өзi тәрбиелеу дамудың нақты бiр жолымен өтедi. Егер оның негiзгi жас ерекшелiк сатыларын қарастыратын болсақ 5 сатыға бөлуге болады.

Бiрiншi саты – ерiктiк және тәндiк өзiн-өзi тәрбиелеу. Бұл кезеңде жасөспiрiмнiң мақсатты – еркiткi және тәндiң өздiгiнен жетiлу, ал мiндетi – жеке даралық ерiк сапаларын жақсарту.

Мысалы, батылдық, имандылық, сабырлық, табандылық, сенiмдiлiк т.б. – арнайы тәсiлдер мен жаттуғалар арқылы қолдану тәндiк дамуда да дәл осылай, яғни спортпен, тәндiк мәдениетпен шұғылдану.

Екiншi саты - өнегелi өздiгiнен жетiлу, ерта жасөспiрiмдiк кезең. Бұл кезеңде өзiн-өзi тәрбиелеуде жиi кездесетiн мақсат – бұл рухани, моральдi даму, жеке адамның адамгершiлiк, бекзаттық сапаларын өзiнде тудыру деп түсiну. Мысалы: адалдықты, мейiрiмдiлiк, жомарттық, досына сенiмдiлiк, берiктiк (верности другу), сүйген адамына берiлгендiк, жаншарлық, әрдайым көмекке келуге даярлық т.б.

Үшiншi саты – кәсiпкерлiкке өзiн-өзi тәрбиелеу – ерте және соңғы жасөспiрiмдiк кезең, ересектiң бастамасы (20-дан 40-қа дейiнгi). Бұл периодты iскерлiк өздiгiнен жетiлу уақыты деп қарастыруға болады, адамда кәсiби қажеттi сапалар комплексiнiң дамуымен байланысты, оның iшiнде таңдауға мамандыққа байланысты жұмыстың табысы үшiн маңызды қабiлетi, ептiлiгi және дағды қасиеттерi. Бұл кәсiби жетiлуi бiр пайда болғаннан кейiн бүкiл өмiрiнде бекiлдi де ең маңыздысы болып қалады.

Төртiншi саты - әлеуметтiк-дүниетанымдық өздiгiнен жетiлу (40-45-тен кейiнгi өмiрдiң кезеңi). Мұндай өздiгiнен жетiлудiң мiндетi әлеуметтiк позицияны, дүниетанымды, өмiрге деген көзқарасының қалыптасуы.

Кейде ғана кездесетiн бесiншi саты – адамның өзiндiк актуализациялауды жүзеге асыру мен орнатылуы, гуманистiк психологияда жеке адам дамуында ең жоғарғы сатысы болып белгiленедi.

 

5. Психодиагностиканың  негізі

 

1.     Практикалық психодиогностиканың теоретикпалық сұрақтары.

2.     Әр түрлі психодиогностикалық әдістерді пайдаланудың 

ерекшеліктері.

3.     Баланың танымдық әрекеті мен қабілетін анықтау

психодиогностикасы.

4.     Жеке адамның дамуымен оның арасындағы қарым-қатынасты анықтау психологиясы.

 

Психодиогностика-теория,метафлогия, әдістемені өңдеуде, индивит немесе топ күшімен психологиялық деңгейінің  дамуына байланысты, дәл баға беруге қасиетті белгілі білімдер жүйесі. «Психодиогностика» деген сөз психологиялық диогноз қою дегенді білдіреді немесе адамның психологиялық күйдеболғанда квалификациялық шешім қабылдау не болмаса қандай да бір жеке алынған психологиялық қасиетіне қатынасты шешіліп жатқан мәселе бір жақты емес және психологияда оның екі түрлі түсінігі пайда болады. Психодиогностика түсінігінің нақтылауының бірінде оның арнайы психологиялық білім төңірегіне қатысты.бұлар психодиогностикалықәр түрлі амалдарды өңдеуде және пайдалануда іс-тәжірибеге қатысты психодиогностика осы түсінік бойынша ғылым болып қалыптасып келесіарнада жалпы сұрақтар қалыптасады:

1. Психологиялық құбылыстардың және оның ғылыми бағалануының принципияльды мүмкіншілігі қандай? 

2. Қазіргі уақытта психологиялық құбылыстардың санаулы бағалануында және принципияльдыбағалануда жалпы ғылыми негізделуінің қалыптасуы қандай?

3. Қабылданған жалпы ғылымиметодологиялық тараптарға қазіргі уақытта пайдаланып жүрген амалдар қандай дәрежеге сай келеді?

4. Әр түрлі психодиогностикалық амалдарға қандай негізгіәдістемелік талаптар қойылады.

5. Практикалық диагностиканың нәтижесінің дұрыстығының негізделуі қандай? Психодиогностиканы  жүргізуде қойылатын шарттар мен талаптар оны өндіруде алынатын нәтижелер және интераритациялау амалы қандай?

6. Тестерді қоса есептегенде психодиогностиканың ғылыми әдістерін тексеру және құрастыру процедурасының негізі қандай?

     Психодиогностиканың  2-ші айқындалған термині психологияның спецификалық іс-әрекет сферасынабағыштайды. Ол психологиялық диагнозды іс-тәжірибе жүзіне қоюымен байланысты. Мұндай теориялық сұрақтарға қарағанда іс-тәжірибелік сұрақтар шешіледі. Бұл сұрақтар психодиогностиканы жүргізу және құрастыруға байланысты. Олар:

1. Психодиогностика ретінде психодиогносқа психологқа қойылатын кәсіптік талаптардың нақтылануы.

2. Өзінің жұмысы табысты орындау үшін білім деңгейін, санын, қабілетін және дағдысын орнату және арттыру.

3. Психологтың психодиогностиканың әсерін табысты  және кәсіптік мөлшерде меңгеруде іс-тәжірибелік шарттың минимуминың анықтау.

4. Психологтың психодиогности төңірегіндегі іс-тәжірибелік әдістері мен амалдары. Бағдарламаны өндіруде дайындығын анықтау және бағалау.  Психиканың даму деңгейіне баға беру, іс-тәжірибеде бір немесе бірнеше мәселелердішешуге байланысты индивит немесе топтың көмегімен жүргізіледі:

1. Белгілі қасиеттің даму деңгейін анықтау:

2. Белгілі уақыт кезеңінде өткен динамикасымен дамуын анықтау.

3. Оқу-тәрбиелік ықпалмен ұйымдастырылған индивит немесе топтың тәртәбәнде шындыққа жанасатын өзгерістерді белгілеу.

4. Өткен кезден анализ заңдарын, даму деңгейінің динамикасын, жеке адамның қасиеттерінің даму деңгейінің перспективаларын анықтау.

5. Анықталған адамдар немесе топтар категорияларын дифференциалдық жұмыстар жүргізу нәтижесінде даму өзгерістері байқалғандарды бөлу.

6.Топ немесе индивиттің кез-келген мәселелердішешуге, мысалы: өзінің мамандығының міндеттеріне байланысты кәсіптік дайындығын анықтау.

7. Индивит немесе топтың медициналық немесе әлеуметтік нормаларға психокорекциялық жұмыстың сәйкес келетінін ,келмейтінінанықтау. 

8.Топ немесе индивиттің өмір жолынтаңдауға (мамандық,неке) ұсыныстарды өңдеу жолдары.

Сонымен психодиогностика өмірдің бірінші айынан бастап, мектеп бітіргенге дейін жас кезеңнің дамуының психологиялық динамикасын (танымдық,интелектуалдық, жеке тұлғалық,жеке тұлға аралық) зерттейді. Бұл жағдайда оның әр бір ай мен әр жылда дамуын көрсететін әрбір балаға әдейі психодиогностиекалық карта толтырылуы тиіс.

-     Әр бір баланың психикалық тәрбиелік дамуының, орташа стандартпен нормадан жақсы,жаманжақтары ауытқуының индивидуалдық ерекшеліктерін анықтау.

-   Оқудың тәрбиенің үлгерімінің дәрежесін анықтау мақсатында жүргізілетін дамытушы педагогикалықэксперименттерге жәрдем болатын психологиялық көмек.

-   Баланың дарындылығын, берілгендерін, индивидуалдық ерекшеліктерін және осыөлшемдерді дамытатүсуі және мақсат көздеуінің бейімділігісонымен қатар ғылыми негізделген кәсіптік кеңестің, кәсіптік таңдау бағдар жұмыстардың жүргізілуі.

-   Мұғалімдерге және ата-аналарға қажетті балалардыоқытуда және тәрбиеде барынша сәйкес келетін әдістерді таңдаумәселесі,баланың қалыпты жағдайдағы психологиясытуралы жан-жақтымәліметтерді қабылдау.

 Балаларға психодиогноьстикалық зерттеу жүргізуде морольдық-этикалық мінездегі бірқатар сұраныстардың негізгісімыналар:

1.Психодиогностикалықзерттеулердің қорытындысы кез-келген жағдайларда балаларға зиянын тигізбеуі керек.

2.Балалардың психодиогностикасы ата-аналардың және балалардың келісімімен жүргізілуікерек. Нәресте яғни жас кезеңде мұндай шешімдерді ата-аналар қабылдауына болады.

3.Ата-аналар балалардың психодиогностикалық зетртеулердің қортындысын білуге тиіс.

4. Психодиогностикалық зетртеулерқортындысыбалалардың болашағын анықтауға негізбола алмайды, ол тек оның оқу мен тәрбиелеу мүмкіндігінің негізі болып табылады.

5.білім беру жүйесіндегі қызметтегі психолог, психодиогностикалық жұмысты мұғалімдермен тәрбиелеушілердің,олардың балалары жайлы қажетті мәліметтермен қамтамасыз ететін психодиогностикалықжұмыстарды тығыз қарым-қатынаста жүргізуі керек.

Псходиагностикалық методикалардағы апробацияның негізгі өңделген топтары мыналар:

1.Берілген әдістеменің көмегімен зерттелген қасиеттер мен құрлымдар дәл анықталуы тиіс. Басқаша жағдайда әдістемені жалғастырудың қажеті жоқ, өйткені оның қартындысы шындыққа сәйкес келмейді.

2.Балалардың даму деңгейіне сәйкес қасиеттері мен құрамдарын обьективтік белгісінің таңдау жүйесінің негізінде анықталадыв. Бұл белгілер методиканың қатаң тәртібінебағынуы керек.

3.Таңдалған белгілерді операционализациялау операция күйіндегі әрекет жүйесіне жұмылдыру.

4.Әдістеме қолданғанда теоретикалық сұрақтарды өңдеу.

5.Әдістеменің дәлдігін, дұрыстығын,валиттілігін тексеру.

6.Практикалық тексеру мақсатымен әдістемені жүргізу, жастық нормалардың сәйкес екеніне көз жеткізу. Осының барлығының нәтижесінде практикалық психодиогностикалық әдістемелерді қолданудағы  жұмыс мамандықты, кәсіпкерлікті, жауапкершілікті жоғары квалификацияны қажет етеді.

Мектептегі оқушыларға ғылыми зерттеу жұмыстарында да қолданылатын барлық психодиогностикалық әдістемелер қолданылады. Бірақ олардың көбісі арнайы апаратураларды керек етеді. Сондықтан да практикада көбнесе сұрақ жауап, байқау, документтер анализі, психодиогностикалық мәселелерді шешуде көмегі бар қарапайым тесттер жүргізіледі. Психодиогностиканың негізін тест құрайды. Олар келесі топтарға бөлінеді: индивидуальдық, топтық, вербальдық, вербальдық емес, сандық, сапалық,градуальдық, альтернетивтік, жалпы индивидуалдық тесттер әр зерттелушінің жеке өмірімен жүргізілетін психологтың жұмысы.

Тестерге байланысты сұраныстардың бірі жаңа жағдайларға: ел, мәдениет, тіл жасқа байланысты тесттің адаптациялануы. Бір елдің мәдениетіне, әлеуметіне, экономикалық жүйесіне байланысты өңделген тестер басқа елде қолданылуына болмайды. Тесттің бейімделуіне оның қай тілде жазылғанының маңызы зор. өйткені өзге тілде қолданылуына байланысты психологиялық терминдердің көптігіне байланысты аударылу мағынасы дәл болмауы мүмкін.

Дарынды бала әдетте: 

-    инфромацияланған

-    сөз қорына бай

-         өз бетінше жаңа материалды тез ұғады

-         өзінің ойын білдіре алады

-         информацияны синтездейді

-         өз еркімен қиын есептерді шығаруға ұмтылады

-         информацияны дұрыс пайдаланады

-         күрделі ойдың мағынасын ұғады

- керекті информацияны іздестіруде альтернативтік жолдар пайдаланады

-         кез-келген ситуацияда әрекетке түсінуден бұрын анализдейді

-         берілген жұмыстың қортындысымен, жұмыс процесін бағалайды

-         өзінің және басқалардың бастаған ісінің қортындысын жобалай алады

-         іс-әрекетті ой-елегінен өткізе алады.

-         шпотизаларды құрай алады

-          идеаларды пратикада қолдана алады

-         жылдам ойлайды

-         қиялы жақсы дамыған

-         агрессиясы нашар дамыған

-         өзінің қабілетіне өз күшіне сенімділік.   

Дарынды балалар қоршаған ортаға деген қызығушылықпен ерекшеленеді.

   Баланың дарындылығын дамутуға және күшейтуге ата-аналардың келесідей ықпалы бар:

-         баланың қойған сұрақтарына шыдамды және дұрыс жауап беру

-         баланың жетістіктерге жеткендігін бағалау

-         балаға сабақ орындауына бөлек басшы немесе бұрышпен қамтамасыз ету

-         жастайынан баланы оқуға үйрету

-         оның жеке басының дамуына ықпал ету

-         баланың кез-келген жастағы адамдармен қарым-қатынасқа түсуге бейімдеу

-         қызықты жерлерге экскурцияға шақыру

-         балаға күнделікті көңіл аударып тұру керек

 Бұл әдістердің негізгі талаптары:

1.     Эксперемент жүргізбестен бұрын психолог зерттеуші оның барлық бөлшектерін, ситуацияларын, нұсқауларын зерттеушілерді бақылау жолдарын қарастыру крек.

2.     Эксперементтік ситуациялар баланың даму деңгейін білу мақсатына байланысты орайластырылып, оны жан-жақты ойландыратындай етіп құрылуы керек.

3.     Эксперементтік зерттеушілермен таныстырылатын нұсқау қысқа және түсінікті болуы керек.

4.     Эксперемент өткізетін адам өз көңіл-күйімен балаға ықпалын тигізбеу керек.

Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынасты әр түрлі топтарда: формальды, формальды емес басқа адамдармен қатынасқанда (достарымен, өзінен әлдеқайда кіші балалармен, өзінен үлкендермен – мұғалім мен ата-аналар). Бақылау, сұрақ-жауап, эксперемент әдістемелері, адамдармен қарымқатынасқа түскенде әр түрлі жастағы бараларды зерттеуге ең негізгі әдістердің бірі болып табылады. Балардың жеке өзіндік қасиеттерін зерттеу сонымен қатарүлкендермен қарым-қатынасқа

5. Педагогтың жеке тұлғасы.

 

1.Қазіргі   қоғамдағы  педагогтың  орны.

2. Педагогтың  жеке  басына  психологиялық  талаптар.

3. Педагогтың  жалпы  және  арнайы  қабілеттері.

4. Педагог   қызметінің  жеке   стилі.

 

Балаларды   оқыту  мен  тәрбиелеудегі  табыстар   бірнеше  факторлармен  анықталады. Мұндай   факторларды  біз  оқулықтың  екінші  бөлімінде  қарастырған  едік. Бұл – оқыту  мен  тәрбиелеу  методикасы, балалардың  жас ерекшелігі,  олардың  дамуының  нақты  деңгейі  және  басқалар. Көрсетілгендерден  басқа,  бала  дамуына  қажетті  фактор  педагог, яғни  ол  мұғалім  мен  тәрбиешінің  ролін  атқарады.  Оқулықтың  бұл  бөлімінде  біз  педагогтың жеке  басына   қатысты  оның   кәсіби  құрылымын  талқылаймыз.

Кәсіби (профессионалды) педагог – бұл  өз  уақытының  көп   бөлігін   балаларды  оқыту  тәрбиелеуге  бөлетін  адам.  Қалған  ересек  адамдар, яғни баланың  ата – аналары  өздерінің  кәсіби  проблемалары  мен  үй  жұмыстарынан қолдары  босамағандықтан,  балаларына  көп  уақыт  бөле  бермейді.  Егер  балаларды  оқытумен  және  тәрбиелеумен  педагогтар  айналыспағанда.  Бірнеше   жылдардан  кейін    қоғам  өз  дамуын   тоқтатқан  болар  еді. Жаңа  ұрпақ адамдары   әлеуметтік,  экономикалық  және  мәдени   процесті  көтеруге   дайындықтары  жетпейтін  еді.

Қазіргі   өркендеген  қоғамда  педагог – фигура  ретінде  ерекше  көңіл   бөлуді  талап  етеді.  Егер  педагогта  кәсіби  дайындық  жеткіліксіз  болса,  бірінші   балалар  азап  шегеді.  Мұндай  жағдай   болмас   үшін,  мұғалімдер  мен  тәрбиешілер   балалармен   жұмыс  істеуге   интелектуальды  және   нормальды   дайындықтан  өтуі  керек.   Мұндай  талап  әрбір  адамға   алыс  емес.

Болашақ  педагогтың  жеке  басына  маңызды   талаптар  қатары  ұсынылды.  Оның  негізгісі,  қанағаттанусыз  жоғары  маманды  мұғалім  немесе  тәрбиеші  бола  алмайды  және   қосалқысы, педагогқа  міндетті  емес,  бірақ  ол оны  жеке  адамдарды    ең  жоғарғы  біліммен  оқытып,  тәрбиелейтін  адам  етеді.  Негізгісі  және  қосалқы  талаптар  психологиялық  іс-әрекетке  және  педагогтың  қарыс  қатынасына, оның  қабілетіне,  білімі, іскерлігі мен дағдысына,  балаларды  пайдалы  оқыту  мен  тәрбиеленуіне  қатысты.  Маманды   педагогқа  қажетті  негізгі  және   қосымша  психологиялық   қасиеттердің  ішінде  тұрақтылық  және   өзгерушілік  бар. Тұрақтылық  ол - әр халықтарда,  дәуірде  және  әр  уақыттарда  әрдайым  мұғалім  мен  тәрбиешінің  болуы  және  өзгерушілік – бұл  кезеңнің  өзгешелігі  сол,  педагог  өмір  сүріп, жұмыс   істейтін  қоғамның  әлеуметтік – экономикалық  дамуы.

Педагогқа  арналған  негізгі  және   тұрақты  талаптар: балаларды  және  педагогикалық  іс - әрекетті  жақсы  көру,  балаларды  оқытуға   арналған  арнайы  білім,  кең  эрудиция  /білімдарлық/, педагогикалық  интуиция,  жоғары дамыған  интеллект,  жалпы   мәдениет пен   адамгершіліктің  жоғары  деңгейі,  баланы  оқыту  мен  тәрбиелеудің   әртүрлі   әдістерін  меңгеру. Айтылған   факторлардың  қатысуынсыз  табысты  педагогикалық   жұмыс  істеу  мүмкін емес.

Бұл  қасиеттердің   барлығы  туа  біткен  емес.  Олардың   барлығы  жүйелі   және  табанды  еңбектің,  педагогтың   өзінің  үлкен  жұмысының    арқасында   болады.  Мұғалімдер  мен  тәрбиешілер   көп, ал  дарынды  және  талантты,  өзінің  міндеттерін   атқаратындары  аз.   Мұндай   адамдар   педагогикалық   маманның   салаларында,  басқа   іс  - әрекет   сфераларынан  қарағанда  аз.

Педагогтың  қосымша,  бірақ   біршама   тұрақты  талаптары:  көпшілдігі,  артистік   өнерлі,  көңілді  көзқарасы,  жақсы  талғамы  және  тағы   басқалар. Бұл   қасиеттер  қажетті,  бірақ  негізгісіне  қарағанда  төмендеу. Бұл  айтылған қосымша  талаптарсыз  мұғалім  және  тәрбиеші  толық  жұмыс  істей  алады. Мысалы,  математика  сабағында   қарым-қатынас   аз  болады,  білім  мен  сабақ  беру   қабілеті  жақсы  дамыған  мұғалімде  бұл  қасиеттжоқ  болса  да ,  ол жақсы  мұғалім  болып  қала  береді.  Керісінше,  көпшіл,  жетерліктей  көңілді  көзқарас,  жақсы  талғам,   артистік  өнері  бар  адамда   педагогикалық  қабілет  жеткіліксіз  болса,  мұндай  адамдар   жақсы   мұғалім   немесе  тәрбиеші болуы  /неғайбыл/екіталай.

Негізгі   және  қосалқы  педагогикалық  қасиеттер  педагогтың  индивидуалдылығын    құрайды.  Әрбір    мұғалім   осының  күшімен   өзіне  тән  тұлғаны  қалыптастырады.

Педагог   қасиетінің    негізгі   және  қосымша    өзгеруі   туралы   сұрақты  шешуде,  одан   дәл  сол   кездегі   қоғам  тарихын,  уақытын  және  жұмыс  орнын  талап  етеді.  Білім  жүйесі   әлеуметтік   сферада   өтіп  жатқан  білімділіктен   жиі   артта  қалады, бірақ  ол  оны  толық  бейнелейді. Қоғамдағы   жаңа  ситуация  /жағдай/   оқыту  мен  тәрбиелеуге  жаңа   мақсаттар  қояды.  Олар  бірінші  кезекте  мұғалім мен  тәрбиешінің   жеке  басына   қатысты талаптарды  анықтайды.  Бұл  талаптарды   дәл  уақытында  және   нақты   көру  үшін  мынаны  жасау  керек:

1. Қоғам  дамуының  саяси,  әлеуметтік  және  экономикалық   тенденцияларын   дұрыс  бағалау.

2. Қоғам  үздіксіз  дамуы  үшін,  ол  қоғамды   адам   қандай  сапалылықпен  басқарады,  соны  анықтау.

3.  Орта  мектепті   бітірген  адам   қалай  өркендейді  және   кемшіліктерден   қалай  арылады, соған  дем  беру.

4. Қоғамға  қажетті,  жеке  адамның  қалыптасуы  мен  дамуын  қамтамасыз  ететін  педагог  қандай  болуы  керек, соны  анықтау.

Жоғарғы  жағдайларды   талқылайық. Қоғамның  прогрессивті  дамуының  басты   тенденциясы - өмірдің  демократизациясы;  басқару  децентрализациясынан    шығып, билік  орнына  беру.

Экономикалық  білім  барлық   әлеуметтік  қатынастар   жүйесіне,  рыноктық  негіздер  оның  үлкен  бөліміне,  жауапкершілікті  шешімін  өзіндік  қабылдауына     әсер  етті.  Қызметтік  және  жеке   адамдық   қарым-қатынас  интенсификациясы  өз  кезегінде   өту  үшін  бұл  байланыстан   адамдар   арасындағы   тікелей  саяси,  әлеуметтік,  шаруашылық  және   мәдени  байланыс  құрылымының   мүмкіндігі  кеңейді.

Барлық   қоғамдық   өмір   сферасына   қатысты   әртүрлі   көзқарастар   жарияланды. Көрсетілген   тенденциялар   жаңа   өсуші   ұрпақ   қандай  міндеттер  сапасымен  көрінуі  тиіс  екенін   көрсетті.  Бұл  сапалар  қандай?

Бәрінен  бұрын – кеңейген  демократиямен,   жариямен,  плюралистік  пікірмен,  адамдардың  құқықтық  және  демократиялық  негізде  қарым-қатынас  пен  өзара   әрекет  жасау  жағдайымен   өмір  сүру  керек.  Бұл  бір  жағынан, көптеген   әртүрлі   көзқарастарды  тану  қабілетін,  түсінуін,  қабылдауын, дискуссия  жүргізуін,  жоғары  мәлени  негізде  туған  әртүрлі   көзқарастарды  шешу  болып  табылса,  ал  екінші  жағынан  -  үстемдіктен  бас  тарту  және жеке  адамның  қандай  да  бір  қысым  көрсету  қабілеті,  оған  құрмет  көрсетуі,  оның  мән-мағынасына  лайықтылығын, нақты  жеке  адам  қызығушылығын  көрсетеді.

Биліктің  берілуі  немесе  жойылуы  бір  жағынан  оның  қабылдауын  көрсетсе,  игеріп  алу  ептілігі  оның  екінші  жағы.  Бұл  ұйымдастыру  іскерлігіне,   адамдарды  басқару  қабілетіне,  басқару  шешімдерін   қабылдауына жоғары  талап  қояды.  Бұл  жерге  кәсіби   компетенция  мен  басқару  лидер  сапалылығын  игеру  керек.

Экономикалық  қарым-қатынас   жүйесінің  өзгеруі   ұқыптылықты, іскерлікті, сақтықты, шаруашылықтағы   тапқырлықты,  пысықтықты,  жеке  адамның  басқа  көптеген  сапаларын  талап  етеді,  егер  бұл  сапалар  жағымсыз болса,  онда  қандай  жағдай  болса  да  өмірге  қажетті  және  сапалы  түрде  балалардың  көпшілігін   тәрбиелемейтін  еді.

Жариялық   адамнан   өз  ойын   ауызша  немесе  жазбаша   формада  баяндау ,  сендіру,  дәлелдеу,  өз-өзіне  айту  және /тағы/  басқаларды  ықыласпен   тыңдай  алу  шеберлігін    талап  етеді.  Осы  барлық  сапалардың  иесі  жақын  уақытта  орта  мектепті  бітіруші   жас  адамдар  болуы  керек.  Біздің  қоғамда    болып  жатқан  жағымды  өзгеріс  бір  жолата  бекітілуі  және  қазіргі  балаларды  оқыту  мен  тәрбиелеу   жүйесін   маңызды  өзгерту  қамын  ойлау керек. Бізге  уақыт  талабына  лайықты  білімді  жеке  адам  керек.  Педагогтың  өзі  тәуелсіздікті,  сауаттылықты,  ынталылықты,  дербестікті  және  басқа  көптеген  сапаларды  иемдену,  оларды  өзінде  жүйелі  дамыту  керек.

Өз  жұмысын  табысты  орындау  үшін  педагогта  сирек  кездесетін   жалпы  және  арнайы  қабілеттер   болу  керек.  Кез  келген   адамзаттық  әрекеттің   жоғары   нәтижелерін   анықтау   жалпы  қабілеттілік   болса,  ал  арнайы  қабілеттілікке   балаларды  оқыту   мен  тәрбиелеудегі  педагогикалық   қызметтің  жемістілігі  жатады. Біз  жалпы  қабілеттілікке  тоқталмаймыз ,  ал  арнайы  қабілеттіліктерді  толық  зерттейміз. Оған  мыналар  жатады:

-         оқушы  оқылатын  материалды  түсінді  ме,  осындай  түсініктің  дәрежесін  және  мінезін  анықтау  үшін  көру  және  сезу  қабілеттілігі;

-         оқытудың  үйлесімді  амалын  және  тиімді  тәсілдерін  анықтау  үшін  өз  бетімен  оқу  материалын  жинау  қабілеттілігі;

-         барлық  оқушылар  оқу  материалын  жақсы  меңгеру  үшін,  оны   оңай  түрде   түсіндіріп,  әртүрлі  баяндау  қабілеттілігі;

-         оқушылардың   білімін,  іскерлігін   және   дағдысын,  тез  және  терең  түсінуі  қамтамасыз  етіп,  олардың  индивидуалдылығын  есепке  алып  оқытуды  құру  қабілеттілігі;

-         барлық  оқушылардың  интеллектуалды   және   өнегелі  даму   жылдамдығымен  салыстырмалы  қысқа  уақыт  ішінде  бірқатар   информация /мәлімет/  көлеміне  жету  қабілеттілігі;

-         сабақтан  сабаққа  дейінгі  өзінің  жетілген  оқытушылық   шеберлігімен  сабақты  дұрыс  құру  қабілеттілігі;

-         өз  тәжірбиесін  басқа  мұғалімдерге  жеткізе  алу  және  өзінің  кезегінде  олардан  үлгі  алу  қабілеттілігі;

-         өз  бетімен  оқу  қабілеттіліг,  соның  ішінде  іздену  және  оқуға  қажетті  мәліметті   шығармашылықты  өңдеу, сонымен  қатар  оны  педагогикалық  қызметте  тікелей  пайдалану;

-         оқушыларға  қажетті  мотивация  мен  оқу  әрекетінің  құрылымын  қалыптастыру  қабілеттілігі.

Бұл  арнайы  қабілеттіліктердің   барлығы    бір-бірімен   тығыз  байланысқан  білім,  іскерлік  және   дағдыдан  алынған  үш  әрекетке:  оқыту, үйрету  және  үйренуге  қатысты. Олар  қалай  және  қашан  онтогенді  қалыптасуы басталады  және  қандай   заңмен   дамитынын   анықтап  айту  қиын. Кейбірі  туыла  пайда  болып,  нышан  формасында   өмір  сүреді,  дегенмен,  қазірге  дейін  осы  себепті   ғылым   нақты  айта  алмайды.  Барлық  қабілеттіліктер сияқты  педагогикалық  қабілеттіліктер  де   тәрбиелейді  және  оларды  балаларда   сапалы   түрде  қалыптастыруға  болады.

Арнайы   педагогикалық  қабілеттіліктің  ерекше  класы  баланы  тәрбиелеу  қабілеттілігін  құрайды. Бұлардың  арасынан  сапалы  негізгілерін  бөлуге  болады:

1. Басқа  адамның   ішкі  жағдайын  дұрыс  бағалау,  жан  ашу,  оған  көңіл  білдіру  қабілеттілігі /эмпатиялық  қабілеттілік/.

2. Балалардың  ойлауы, сезінуі  және  ісі  жағынан   еліктеуіне  үлгі  және  өнеге  болу  қабілеттілігі.

3. Балаларға  игі  сезімін,  жақсы  болуға  ықылас  пен   ұмтылыс  жасауын,  адамдарға   жақсылық  жасауын,  өнегелі   жоғары   мақсатына  жетуін  жеткізу  қабілеттілігі.

4. Тәрбиелеуші   баланың   жеке  ерекшілігіне   тәрбиелік   әсер   етуді   бейімдеу   қабілеттілігі.

5. Адамға  сенімділікті   енгізу,  оны  жұбату,  өздігінен   жетілуге   жағдай  жасау  қабілеттілігі.

6. Әрбір  баламен   қарым-қатынастың  керекті   стилін   табу,  оның      орналасуы   мен   өзара    түсінісуіне   жету  қабілеттілігі.

7. Тәрбиеленушілер   жағынан   өзіне  деген    құрметке  жету,  беделді   болу  қабілеттілігі.

Педагог    қабілеттілігінің    қалыптасуы   және  даму    процесін   тәрбиешіге   де  айтуға  болады,  бірақ   бұған   келіспейтін   бір  жағдай  мынау:  жақсы  мұғалім   болудан,  жақсы   тәрбиеші   болу  қиын.  Бұл  мұғалім  мен тәрбиешіге   берілген   қабілеттіліктерге   байланысты. Педагогтардың  арасында   жақсы   мұғалім   болу  аз  емес,  бірақ   нашар   тәрбиешімен   салыстырғанда, олардың  арасында    баланы  қанағат   етерліктей   тәрбиелеуге  қабілетті,  бірақ  мұғалім   ролін  анағұрлым    жаман   орындайтындары  да     кездеседі. Бұл   жағдайда  тиісті   адамдар   жақсы  педагог   бола  алмайды  деген   қорытынды  емес,  тек   жай  ғана   қосымша  сферада  педагогикалық  шеберлігі   әр   түрлі  болуы  мүмкін:  не  ерекше   мұғалім,  не  басшы  образда  тәрбиеші.

Педагог   оқушылармен   қарым-қатынас   жасағанда   коммуникативтік   қабілеттіліктің,  білімінің,  іскерліктің   және  дағдының   құрылымы   қандай?

Бәрінен бұрын байқайтынымыз мынау, педагогикалық қарым-қатынаста пайда болған коммуникативтік қабілеттілік – бұл қарым-қатынасқа   қабілеттілік.  Балаларды   оқыту   және   тәрбиелеумен   байланысты  педагогикалық   әрекет   сферасы   спецификалық   образбен   көрінеді.   Осыдан  екі  қажетті   қорытынды  шығаруға   болады:

1. Педагогикалық   қарым-қатынасқа  қабілеттілік   адамзаттық   қарым – қатынастың   барлық   сферасында   көрінетін  жалпы   коммуникативтік   қабілеттілікпен   тәуелсіз  болмайды.

2. Педагогикалық    қарым-қатынас   қабілеттіліг   сөз   болғанда,  коммуникативтік   қабілеттіліктік  туралы  айнуға   шек    қоюға   болмайды.  Біріншіден,  адамның   барлық   коммуникативті  қабілеттілігі   өзіне  бірдей  образды  және  бірдей   өлшемді  педагог  қажеттілігін   көрсетеді. Екіншіден,  педагог  игеруге   міндетті  арнайы  коммуникативті   іскерлік  және   дағдылар  бар,  ал  басқа   мамандық  иелеріне  ол  қажет  емес.

Сонымен   бірге,  адамдарды   адам  деп  тану,  өз-өзін  тану,  қарым – қатынас   жағдайын  дұрыс   қабылдау   және  бағалау,  адамдармен   қарым-қатынаста   өзін  басқара  білу,  өз-өзіне  деген  қарым-қатынас.

Коммуникативті   қажеттіліктің   әрбірін   талдап   және  осы  қабілеттіліктер   дұрыс  дамымағанда   болатын   педагогикалық  қарым-қатынас   процесіндегі     проблемаларды    қарастырамыз.

Адамды  адам  деп  тану  жеке   тұлға  ретінде   адамға   жалпы  баға  беріледі.  Әдетте   ол   туралы   әсер  болады;   оның  жеке  басын,  мотиві  мен  ниетін   жеке  бағалау;   адамның  ішкі  дүниесі  мен  сыртқы   мінез  құлқының   байланысын   бағалау;  кейіпті  /позаларды/,  ишаратты /жестті/ ,  ымды/мимиканы/,  пантомимиканы  «оқу»  шеберлігі.

Адамның   өзін-өзі  тануы   

өзінің   біліміне  баға   береді;   өзінің   қабілеттілігін  бағалау;  өзінің   мінезі  мен    басқа   қасиеттерін   бағалау;   адам  айналасындағыларды   қалай  қабылдайды   және   ол   қоршаған  адамдарға қалай   көрінеді  соны  бағалау.

Қарым-қатынас жағдайын дұрыс бағалау шеберлігі. 

-  бұл  қабілеттілік  жағдайларды   бақылайды,  оның   информациялық  белгілерін   жинап  және   оған   көңіл   бөлу;  туындаған   жағдайдың   әлеуметтік  және  психологиялық   мәнін  дұрыс   қабылдау  және  бағалау.

Педагогикалық   жоспарда,  практикада  әртүрлі    проблемаларды   туындататын – педагогикалық   қарым-қатынастың   вербалды  емес  формасы.  Ол   коммуникативті   қабілеттілікпен  байланысты. Олар:   танымайтын  адамдармен   адамдармен  контактқа   түсу  шеберлігі,  енді   пайда   болып  келе   жатқан   және  өз  кезегінде   пайда   болып  келе   жатқан  және  өз  кезегінде  пайда  болып  келе  жатқан  және  өз  кезегінде  пайда  болған  дау-дамайларды /конфликт/   және  жанжалды  ескерту   шеберлігі;  адамдарды  дұрыс  танитын  және   қабылдайтын  болып   жүру   шеберлігі;    адамдарға   өз   қызығушылығы   мен   сезімін   көрсетуіне   мүмкіндік   беру  шеберлігі; қарым-қатынастағы   пайданың   көбін  /максимумын/  өзіне  алу  шеберлігі.

Адамның  өзіне  деген   қарым-қатынасынан   пайда  болған  әрекет   өзінің  мінез-құлқындағы   негіздерді   басқару   шеберлігін  сақтайды,   ал  адамдарды   дұрыс  қабылдап  және  түсінуін   қамтамасыз   ету  үшін  қоршаған  адамдармен  нормальды   әрекет  орнату  керек.  Оған   адамның   өзін  қабылдау   қабілеттілігі,   әдепті   және   бейімділікті   жою   бағыттылығы,   қарым-қатынастың   пайдалы    қалыптасып,  дамуына  кедергісі  жатады. Мұғалімнің  коммуникативті  қабілеттілігі  дамуды  береді.  Оның   құрылуының   нәтижесі   әлеуметтік – психологиялық  тренингі  береді.

Педагогикалық   қарым-қатынасқа  қабілеттіліктің   ерекше   пайда  болу   сферасы   педагогтардың   мадақтау   және   жазалауды   қолдануы   болып  табылады.  Олар    оқушының   табысымен   жасалынады,   әсіресе   мадақтау мен  жазалау   лайықты   және  әділ  болса.  Мадақтау   мен  жазалауды   педагогикалық  дәлелдеу,   оның   роліне   байланысты.  Мадақтауды   педагогикалық    көзқараспен   эффективті /тиімді/  және   эффективті  емес  /тиімсіз/   деп  кең   тұрғыда   қарастырамыз

Эффективті /тиімді/   мадақтау.

1. Жүйелі  түрде   іске  асады.

2. Егер  оқушының   әрекеті   мадақтауға   лайықты  болса,  мұғалімнің   түсінігі   бірге  жүреді.

3. Оқушының   табысы   мұғалімнің  жеке   қызығушылығына   байланысты.

4. Оқушының  табысы   нақты   нәтижемен  ара  қатынаста   болады.

5. Оқушыға   мәліметті   оның  нәтижесіне   жету   маңыздылығын  шамалап  береді.

6. Оқушыға  өз  жұмысында  жақсы  нәтижеге   жетуге   ұйымдастыра   алуын   дамытады.

7. Оқушының   өткен  және  қазіргі   жетістіктерін  салыстырады.

8. Оқушының    күш  жұмсауы  сәйкес  келеді.

9. Егер   оқушы   бар  ынтасымен   оқыса   онда   ол  болашақта  табысқа жетеді.

10. Оқушының   мотивациялық   сферасына   әсер   ету   үшін,  оның   ішкі   жағдайына  сүйенеді:  қызығушылығы,  өзін   дамыту  мақсаты, оқудан   қанағат   алуы  және  т.б.

11. Оқушының  өз  табысы  тек  өзінің   қолында   қабілеті  мен   мүмкіншілігінде  екеніне   зейінін   бағыттайды.

12. Оқушының   жаңа   тапсырмаға  қызығушылығы   бұрынғы   өткен   тапсырма   орындалғанда   пайда  болады.

Эффективті  емес  /тиімсіз/  мадақтау.

1. Уақыт     өте  іске  асады.

2. Арнайы   түсіндірмей-ақ   жалпы   жасалынады.

3.  Оқушының   табысына   мұғалім  ызықпаған   жағдайда,  мадақтауға   формалды   қатынас   байланысты.

4. Оқушының   жұмысқа  жалпы  қатысуымен   белгіленеді.

5. Оқушыға   мәліметтің    мәнін   ескермей,  нәтижесін  береді.

6. Оқушыға  өз  жұмысының   жәтижесін   басқа  оқушының   жұмыс  нәтижесімен   салыстыруға,  олармен   бәсекелесуге   үйретеді.

7. Оқушының    жетістігін   басқа   оқушы    жетістігімен  салыстырады.

8. Оқушының   кұш  жұмсауы  сәйкес  келмейді.

9. Оқушының   нәтижесі  тек  табысты   жағдай   түйісуінің   арқасында жетеді.

10. Сыртқы   жағдайына /стимул/ сүйенеді  : мақтау, жарыста  жеңгенін  есептеу,  награда   алу  және  т.б.

11. Оқушы  өзінің  прогрессі   мұғаліммен  және  басқа  адамдардың   күш  салуымен   байланыстылығына  көңіл   бөледі.

12.   Бір  тапсырманы   бітірген   кезде,  екінші  тапсырманы  беру,  оқушының   жұмысына  кедергі   болады.

Дарынды  және   творчестволы  адам – бұл   әрқашанда   жеке   адам.  Педагог   индивидуалдылығының   қалыптасуы   баланың  жеке   творчествосының    тәрбиеленуімен   байланысты.  Педагог   мамандығын  саналы  таңдаған  әрбір  ересек  адам,   бұл  моментке   дейін    жеке  адам  болып  қалыптасқан  және   ол  сөз  жоқ   жеке  адам  болып  қалады. Мұғалім  дер   мен   тәрбиешілердің  арасында   әртүрлі   жеке  адамдар  кездеседі,  олар   көптеген   әртүрлі пайдалы  сапалармен   оқушыларды  оқытады  және   тәрбиелейді.

Әрбір   мұғалім   мен   тәрбиеші  жеке    адам   болуға  ұмтылғанда   қарастырылған   педагогикалық   қызметтің   жалпы  талабын,   педагогикалық   қабілеттіліктердің    жиынтығын   қалай   қолдануға  болады? Педагогикалық қызметтің  жеке  стилінің   негізгі   белгілерін   қарастырамыз. Олар  былай  көрінеді:

- темпераментте /реакцияның  уақыты  және   жылдамдығы,  жұмысының   жеке  темпті,  эмоционалды  көзқарасты  білдіруі/;

- мінезде /педагогикалық  жағдайға  реакция/;

- оқыту  тәсілдерін   таңдауда;

- тәрбие   әдістерін   таңдап  алуда;

- педагогикалық  қарым-қатынас  стилінде;

- балалардың   әрекеті  мен  қылықтарына  әсер  тигізуде;

-  мінез- құлық   манерасында;

- мадақтау  мен  жазалаудың   түрлерін   жоғары    бағалауда;

- балаларға  психолого-педагогикалық   әдістермен  әсер  етуді   қолдануда.

Педагогикалық   қызметтің   жеке   стилі   туралы   айтылғанда,  педагогикалық  әсер  ету   тәсілі  мен  мінез – құлық   формаларын   таңдағанда  педагог   өзінің  жеке   бейімділігін  ескереді. Педагогтар   көптеген  оқулықтар және   тәрбиелік   тапсырмалардың   бірін   таңдайды,  бірақ  оларды   түрліше   жүзеге  асырады. Алдыңғы   педагогикалық   тәжірбиенің    қабылдауы  мен  таратуына  қатысты   бір  қысқаша   пікір  жасауға  болады. Оны  талдауда педагог,  тәжірибе   ешқашанда  жеке   адамнан   бөлінбейтіні   және  жалпы  педагогикалық   тапқырлық   пен   мұғалімнің   дербестігі    өзгеше   байланысатынын   түсіну  керек.  Сондықтан,  бір   мұғалім  немесе  басқаның педагогикалық   тәжірибесіне   тікелей  еліктеу   әрекеті   ереже   бойынша   келешегі  жоқ,  ол  көбінесе   нашар  нәтиже  береді.  Бұл  педагогтың   психологиялық    индивидуалдылығын   елестету   қиындығынан  болады. Бұл жағдайдан   шығу   үшін    алдыңғы  педагогикалық   тәжірибеден  негізгісін   алып,  оның   творчестволық   жеке   өңдеу   мәселесін  саналы  қойып, практикалық  шешу  керек. Басқа  сөзбен  айтқанда,  қандай  да  бір педагогикалық   тәжіридені  сөзбе-сөз   көшіруге   болмайды,  оның   негізгісін   қабылдауда   мұғалім   әрқашанда   өз-өзімен   қалуға   тырысуы  керек,  яғни   ашық   педагогикалық   индивидуалдылығымен. Бұл  тек  төмендетпейді,  ол   сонымен    бірге   алдыңғы   педагогикалық   тәжірибе  негізінде   балаларды   оқыту    мен   тәрбиелеудің  эффективтілігін /тиімділігін/ жоғарылатады.

 

6. Педагогикалық ұжымға басшылық

 

1. Педагогикалық ұжым жұмысындағы қарама – қайшылықты жою және болдырмау.

2. Ұжым жұмысын ұйымдастыру.

3. Педагогикалық ұжым қызметінін тиімділігін арттыру.

 

Басқару әдістемесі деп, қоғамда берілген этапта басшылардын өз қол астындағы бағынышты адамдарға, арнайы іс қимыл, әркелей істеуіне әсер етуі аталады.

Басқару әдістемесінін белгілі түрлері - әкімшілдік, экономикалық, құқықтық, психологиялық болып табылады. Әкімшілік басқару әдістемесі кезінде басшылар арнайы және жанама басқару тәсілі қолданылады. Ал экономикалық әдістемесі кезінде материалдық жағдайлар кеңнен қолданылады. Заңды әдістеме басшынын адамдарды заң ілімдерін пайдалана отырып басқаруына негізделеді. Әдеп  психологиялық  әдістеме бұл басшынын  адам арыны, ұлтына әділеттілігіне мінез құлқына әсер ете отырып, басқаруы.

Басқару стилі мен әдістемесі бірімен- бірі өте тығыз байланысты. Олардын өзара байланысы мынада, қоғамдағы барысына байланысты қолданылатын басқару әдістемесіне сәйкес басқару стилі қолданылады. Басқару стилінін үш түрлі практикалық бағалу мінездемесі көрсетіледі. Демократиялық, либиралдық, беделділік. Кез келген басшы қызметінде сәйкестелуші стилді байқау үшін онын жұмысын ұзақ уақыт қадағалау керек. Әр басқару аспектісіне тоқталып анықтама береміз, өйткені ол біздін бірінші кітабымызда көрсеткенбіз олардын жетіспеушілігі мен ерекшелігіне тоқталамыз. Мысалы: беделдік ұжымда тәртіппен әдептілікті сақтауға ықпалын тигізеді. Ол көптеген шұғыл жағдай туындаған жағдайда көмегін тигізеді.

Педогогикалық каллективті басқаруда басшы үшін бұл стилді басқару орынсыз болып табылады. Бұл жерде мұғалімнің жекешілігі жойылады, өз бетінше жұмысы, творчествалық еңбектерін көрсете алмайды. Бірақта бұл стилді мүлдем сызып тастауға болмайды, мұғалім ұжымда төтенше жағдай туындауы мүмкін. Демократиялық стил беделдікке қарағанда әлде қайда ыңғайлы болып көрінеді. Демократиялық стил балаларды оқыту мен тәрбиелеуде  мұғалімнін еңбегіне көптеген септігін тигізеді. Демократиялық басқару ұжымында жұмыс істеген адамдар өздерін еркін әрі қанағаттанарлық түрде сезінелді олардын арасындағы келдіспеушілікте тез шешіледі. Бірақ кез келген стиль сияқты бұнында өз жетіспеушілігі бар. Солардын бірі әр түрлі көзқарастарда талқылауға уақыттын көп кетендігі.

Либиралдық стиль педогогиқалық ұжым үшін, басқа ұжымдарға қарағанда құнды болып келеді. Мұндағы педогогикалық құндылық ұжымнын мүшелерінін жоғарғы денгейлегі өзіндік,  творчествалық жұмысынын дамуына деген ден қойылады. Бірақ бұнында өзінін жетіспеушілігі бар, бұндай стилдік басқаруда ұжымда тәртіппен құндылық азайады, сондықтанда әр стилді бірімен-бірін байланыстыра қолдану ұсынылады.

Ұжым жұмысын ұйымдастыру педагогикалық ұжым жұмысын басқаруда басшы мұғалім мен тәрбиешінін қызметін әдістерді, олардын педогогиқалық мамандық тәрбиелері тұрақтангдыруға, балалардын оқуы мен тәрбиесінің құндылығын артыруға көніл аударады.

Мұғалімнін жұмысынын мотивациясын арттырудын бірнеше жолдары бар:

1 Мұғалімдердін материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасау.

2  Әлеументтік қажеттіліктерге көңіл бөлу, өз ара қарым қатынасқа ,табысқа  жетуге жағдай жасау.

3 педагоктын жеке дамуымен өзіндік жұмысына, творчествалық дамуына жағдай жасау.

Әр аталған мативацияға жеке тоқталып өтейік.

Мұғалімнін материалдық қажеттілігін өтеудін негізі жалақы және өзгеде керекті заттарын уақытында алуы болып табылады. Жалақынын көлемін анықтаушы факторлар: жұмыстын саны мен сапасы болып табылады. Жалақы орындалған жұмысқа сәйкес төленуі тиіс. Жалақынын тағайындауы мен қатар әлеуметтік жағдай тудырудыңда маңызы зор. өзге адамдардын еңбегімен танысып табыстарына көз жеткізу, онын өз жұмысын салыстыру мұғалім қызметінін жоғарлауына  сапасынын артуына ықпал етеді. Нәтиженгі ашық түрде көрсенту педагоктар еңбегінің жоғарлауына жол ашады. Олардын жеке қызметінін өркендеуіне, творчествасынын маңызын артыруға, өз бетінше жұмысты жолға қою көп ықпал жасайды.

Педлогогиқалық ұжым жұмысындағы қарама қайшылықтарды жою және болдырмау.

Қолайлы жағдайлардын мүмкіндіктеріне байланысты шиеленіскен жағдайда адамдардын бес түрлі мінез құлық жағдайында болады; бірлесіп жұмыс істеу, жарысу, жол беру, араласпау, тікелей араласу. Бірлесіп жұмыс істеу бұл мінез құлықтын ерекше түрі, мұнда қарама қайшылық мүлдем болмайды. Туа қалған жағдайда, оны тез шешуге тырысады.

Ымырагершілік мұнда екі жақта келісімді түрде жұмыс істейді. Алыстау немесе араласпау шиеленіскен жағдайда бас алып қашу болып табылады.

Жарысу бұл тікелей, бірімен- бірі бақталастыру мұнда екі жақта біріне –бірі жол бермеуге тырысады.

Педагогикалық ұжымда жеке келіспеушіліксіз болмайды, бірақ ол оқушылардын оқуы мен тәрбиесіне кедергісін тигізеді. Қарама- қайшылықты екіге бөліп көрсетуге болады: қызметтік және жеке тұлғалық. Бірінші жағдайда ұжым мүшелерінін сұрақты  шешуде көз қарастарынын әр түрлі болуынан туындайды, екінші жағдай жеке көз қарастардын әр түрлі болуына байланыстардын     әр түрлі болуына байланысты көптеген қарама- қайшылықтар өзінін табиғатында төмендегідей психологиялық себептергеи толы борлады.

-         адаимнын білімінін аз болуы;

-         оның ойын дұрыс бағаламауы;

-         жасалған істін қате – қайшылығы іскер қарама қайшылыққа

қарағанда өте қиын түрде шешіледі.

Педогогиклық ұжым қызметінін тиімділігін артыру.

Тиімділікті артыру жолын қарастыру алдын ұжымнын қандай белгілерімен еңбек жемісінін бағаланатына көніл аударайық. Педагогика ұжымы үшін бес түрлі негізгі белгілерді атап көрсетейік: (критерия)

-         оқушылардың білімі

-         олардын тәрбиесі

-        пайда болған шарттарды педогогикалық ұжымнын тез арада шешуі;

-         мамандық бойынша сыныптарға бөлу;

-         мұғалімдердін өзіндік білімдері, ұжымнын қалыптасуына сәйкес жоғарыда көрсетілген криттерилерге сәйкес төмендегіше көрсеткіштерді атап көрсетейік:

-         мекткептегі пәндер бойынша білімнін көлемі мен терендігі, жеке дамуы мамандық ерекшелігі бойынша;

-         балалардын маральдық дамуы, әлеуметтік тәрбиенін қалыптасуы бойынша;

-         арнайы білім түрінін көлемі мен тереңділігінін мәні бойынша анықтауға болады. Педогогикалық ұжымнын қызметінін тиімділігінін белгілері мен критеринін көптігін еске ала отырып, оған қалай әсер етуге болатынынескергенініз жөн. Балаларды тәрбиелеумізге байланысты сұрақтарды шешуде педагогиқалық ұжымнын келісе жұмыс істеу үлке рол атқарады. Алдында тұрған мақсаты шешу үшін педагогиқалық ұжымнын тиімді жұмыс істеу,онын құрылымы мен ұйымдастыруына  байланысты болады. Педогогикалық ұжымды көбейту немесе азайту өз бетінше жүзеге асырылмайды. Мұғалімдер мен тәрбиешілер саны мен алатын біліміне байланысты болады.