ЖЕРДЕ ТІРШІЛІКТІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Ғалымдар Жер және ондағы тіршілік тарихын белгілі уақыт аралықтарына - эраларға, эраларды кезеңдерге жіктейді. Жерде тіршіліктің даму процесі геохроникалық кестеде келтірілген.
Биологиялық ғылымның әртүрлі салаларынан алынған зерттеу нәтижелері бірін-бірі толықтыра түседі. Солар арқылы ежелгі эралар мен кезеңдерде органикалық дүниенің қандай болғанын, оның қазіргі кездегі түрлерге жеткенге денінгі қай бағыттарда дамуын қадағалай аламыз.
Ғылым тіршіліктің мұхитта 3,5 миллиард жылға жуық бұрын пайда болғанын дәлелдеп берді. Организмдер құрлыққа шамамен 2-2,5 миллиард бұрын шыққан. Бұған өсімдіктерде маңызды ароморфоз - мүшелер мен тканьдердің тұзілуі себепкер болады. (геохроникалық кестеден өсімдіктердің құрлыққа шығу мерзімін тауып, олардың аттарын атаңдар).
Өсімдіктердің құрлықта тіршілік ету жағдайларында өсімдік әлемінің одан әрі дамуы тағы бір ірі ароморфозға - спорамен көбеюдің ауысуына байланысты болды. Жалаңаш тұқымды өсімдіктер перм кезеңіндегі палеозой эрасының соңында едәуір дамыды. Жаңа ароморфоздар нәтижесінде жалаңаштұқымдыларды жабықтұқымды өсімдіктер алмастырды.
Құрлықтағы тіршілікке байланысты жануарлар эволюциясында да сансыз ароморфоздар туындады. Мәселен, іштей ұрықтану және жұмыртқада ұрықтың дамуы ірі ароморфоз.
Құрлықтағы омыртқалылардан құстар мен сүтқоректілер басым болды. Дене температурасының тұрақты болуы нәтижесінде олар мұздану кезеңінде тірі қалып, климаты суық елдерге таралды. Олардың ойдағыдай дамуына ароморфоздар мен идиоадаптациялар септігін тигізді, солардың нәтижесінде сүтқоректілер - құрлықта, құстар - әуеде өмір сүретін болады.
Мидың қайта түлеп, үлкен ми сыңарлар қыртысының күшті дамуы - омыртқалылар эволюциясындағы маңызды ароморфоздар. Осының барлығы нерв қызметі деңгейін арттырып, жануарлардың шартты рефлекстер жүйесін және мінез-қылық формаларын күрделендіре түсті. Ароморфтық эволюция жануарлар ата тегінен адамның пайда болуына жол ашты.
Жануарлар әлемі антропоген кезеңінде қазіргі кейіпке келді.
Геохронологиялық кесте*
|
Эралар |
Кезеңдер және олардың ұзактығы (млн. жыл) |
|
|
|
аты және ұзақтығы (млн. жыл) |
жасы (млн. жыл) |
Жануарлар және өсімдіктер әлемі |
|
|
Қайнозой (жаңа тіршілік), 67 |
67 |
Антропоген, 1,5 |
Адамның пайда болуы және дамуы. Жануарлар мен өсімдіктер әлемі қазіргі кейіпке келді |
|
Неоген, 23,5 |
Сүтқоректілер, құстар басым болды |
||
|
Палеоген, 42 |
Құйрықты лемурлар, ұзынөкшелілер, кейінірек парапитектер, дриопитектердің пайда болуы. Бунақденелілердің қаулап өркендеуі. Ірі жорғалаушылардың өліп бітуі жалғаса берді. Басаяқты былқылдақденелілердің көптеген түрлері жойылып кетті. Жабықтұқымды өсімдіктер басым болды |
||
|
Мезозой (ортаңғы тіршілік), 163 |
230 |
Бор, 70 |
Тісті құстар таралғанмен де, жоғары сатылы сүтқоректілер және нағыз құстар пайда болды. Сүйекті балықтар басым болды. Папоротниктер мен жалаңаштұқымдылардың азаюы. Жабықтұқымдылардың пайда болып, таралуы. |
|
Юра, 58 |
Жорғалаушылар басым болды. Археоптерикстың пайда болуы. Басаяқты былқылдақденелілердің өркендеуі. Жалаңаштұқымдылар басым болды. |
||
|
Триас, 35 |
Жорғалаушылардың өркендей бастауы. Алғашқы сүтқоректілердің, нағыз сүйекті балыктардың пайда болуы |
||
|
Палеозой (ежелгі тіршілік), 340 |
570, болуы да мүмкін |
Пермь, 55 |
Жорғалаушылардың тез дамуы. Аңтісті жорғалаушылардың пайда болуы. Трилобиттердің өліп бітуі. Тас көмір ормандарының жойылып кетуі. Жалаңаштұқымдылар флорасының молдығы. |
|
Тас көмір, 75-65 |
Қосмекенділердің өркедеуі. Алғашқы жорғалаушылардың пайда болуы. Бунақденелілердің, өрмекшілердің, құршаяндардың ұшатын формаларының пайда болуы. Трилобиттердің едәуір азаюы. Папоротник тәрізділердің өркендеуі. Тұқымды папоротниктердің пайда болуы |
||
|
Девон, 60 |
Сауыттылардың өркендеуі. Саусаққанат балықтардың пайда болуы. Стегоцефалдардың пайда болуы. Жоғары сатылы споралы өсімдіктердің құрлыққа таралуы |
||
|
Силур, 30 |
Маржандардың, трилобиттердің қаулап дамуы. Жақсүйексіз омыртқалылардың - сауыттылардың пайда болуы. Өсімдіктердің - псилофиттердің құрлыққа шығуы. Балдырлардың кең таралуы. |
||
|
Ордовик, 60 Кембрий, 70 |
Теңіз омыртқасыздары өркендей түсті. Трилобиттердің, балдырлардың кең таралуы |
||
|
Протерозой (ертеректегі тіршілік), 2000-нан астам |
2700 |
|
Органикалық қалдықтар сирек те саны аз болғанымен, омыртқасыздардың барлық типтеріне катысты болып келеді. Алғашқы хордалылардың - бассүйексіздер тип тармағының пайда болуы. |
|
Архей (Жер қыртысы тарихындағы ежелгі). 1000 таяу. |
Бәлкім, 3500 болуы мүмкін |
|
Тіршілік сілемі айтарлықтай емес. |
|
* Геологиялық эралар мен кезеңдер таблицада жер қыртыстарының орналасуына қарай көрсетілген: кейініректегі қабаттар - алдымен, ежелгі қабаттар - соңында берілді. Сондықтан кестені оқығанда төменгі - архей эрасынан бастап, біртіндеп эралар мен кезеңдерге көшіндер |
|||
1. Полянский Ю.И. Жалпы биология. -Алматы, 1991. -299 б.
Жарияланған-2024-01-10 11:39:52 Қаралды-55
ТІРІ «МҰРАЖАЙҒА» АЙНАЛҒАН АҒАШ
Бұл ағашты алғаш рет 1690 жылы байқап көңіл аударған Жапониядағы голландия елшісі дәрігер Е.Кемпфер болған. Е.Кемпфер байқап қана қоймай, 1712 жьшы толық сипаттап «гинкго» - деп атаған. «Гинкго" - жапон тілінде «күміс жеміс» - деген мағынаны білдіреді.
Плутон зерттелген
«Жаңа горизонттар» - НАСА автоматты планета аралық станса, ол «Жаңа шекаралар» New Frontiers) бағдарламасы шеңберінде ұшырылды және Плутонды және оның табиғи спутнигі Харонды зерделеуге арналған
АЛМҰРТТАН ӘР ТҮРЛІ ТАҒАМДАР ЖАСАУ
Алмұрттың жемісінде қант, пектин, илік, бояу заттар, алма және лимон қышқылдары, В1, С витаминдері бар. Бұл заттар адам тіршілігіне және организмдегі зат алмасу процесін жақсартуға өте қажетті.
ЕЛІК
Еліміздің солтүстік-батыс, солтүстік, орталық, шығыс бөлігіндегі және Тянь-Шаньнан Алтайға дейінгі тау етегіндегі орман, тоғайларда кездесетін сымбатты жануарлардың бірі - елік. Мүйізі тармақталып келген, қазан - қараша айларында түсіп, сәуір айында жаңад
13 ЕҢ АТАҚТЫ ФИЗИКТЕР
Физика заңдары табиғаттағы барлық құбылыстарға пайдаланылады. Бірақ тамаша физикалық құбылыстардың заңдарын ашқан физиктер болмағанда, физика ғылым ретінде қалыптаспас еді.
ШЫҢҒЫС ХАННЫҢ ҰЛЫ ИМПЕРИЯСЫ
Шыңғыс хан империясы - XII-XIII ғасырларда Орталық Азиядағы көшпелілер тайпасынан шыққан ұлы қолбасшы Шыңғыс хан (Темучин, 1162-1227 жж.) мен оның ұрпақтары құрған мемлекеттердің ортақ атауы.