Кіріспе

      Еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығын дамытуға кең ауқымды бетбұрыс жасалуда. Оның ішінде мал шаруашылығы саласын дамыту басым бағытқа ие. Бұл өз кезегінде, құс шаруашылығы мен етті-сүтті мал шаруашылығы өнімдерін кең көлемде өндіру үшін, берік азык корын жасауды қажет етеді. Қазақстан Республикасы жағдайында жүгері ең жоғары өнімді дәнді және негізгі азықтық дақыл болып саналады. Оның дәні, өзінің жоғары энергия сыйымдылығына байланысты, құрама жемдерге негізгі компонент болып табылады. Сүрлемдік дакыл ретінде де оған ешбір дақыл тең келе алмайды. Сүрлемдік жүгерінің өнімділігі (500 ц/га) сұлы дәнінің өнімділігінің (100 ц/га) энергия мөлшеріне пара-пар.

Республикамыздың ғылыми-зерттеу мекемелері әр түрлі табиғи-экономикалық аймактарда жүгері дақылының будандарын аудандастырумен қатар, оны өсірудің агротехникалық нұсқаулары мен ұсыныстарын зерттеп дайындаған. Бұл ұсыныстар агрономиялық және мелиоративтік ғылымдар-дың жаңа жетістіктері мен өндірістік озық тәжірибелер негізінде дайын-далған. Бірақ, бұл ұсыныстар орташа көпжылдық көрсеткіштерге жақын агрометеорологиялық жағдайларда қолданылуға бағытталған. Табиғи эколо-гиялық жағдайда ауа-райынын көрсеткіштерінің орташа көпжылдық мәнде-рінен ауытқуы жиі байқалады, яғни әр жылдардағы ауа-райының жағдайлары қайталанбайтын үйлесімділігімен және алуантүрлілігімен сипатталады. Елі-міздің оңтүстік аймағында жүгері дәні мен сүрлемінен жоғары өнім калып-тастыруда топырақ ылғалы шектеуші фактор болып табылады. Сондықтан, тұрақты және мол өнім алу үшін әрбір нактылы жағдайда топырақтың су режимін реттеу арқылы, сырткы орта жағдайының езгеруіне жедел әсер ету кажетгілігі туындайды.

Осыған байланысты, жүгері өсімдігінің ылғалмен қамтамасыздығын жедел басқару және реттеу шаралары аясында негізгі агротехникалық фак-торлардың тиімді мәндерін анықтау және зерттеп дайындау өзекті мәселе болып табылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың максаты - бағдар-ланған түсім алуға арналған жүгері егісіндегі топырактың су режимін басқа-рудың ғылыми негіздерін зерттеу.

Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілді:

-  аймақтың агроклиматтық ресурстарына кешенді баға беру және осы
ресурстарды   бағдарланған   өнім   алу   үшін  тиімді   пайдалану   жолдарын
негіздеу;

-  өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндеігі жинақты су түтыну мен ыза суының аэрация аймағындағы шығынының динамикасын анықтау;

-  жинакты су тұгынудағы ыза суы шығынының үлесі және терендік
деңгейіне байланысты оның карқындылығын анықтау;

-  суару тәртібі мен минералды тыңайткыштардың эртүрлі үйлесімінде
есімдіктің азотты, фосфорды және калийді пайдалануын аныктау;

-  өсімдіктің есіп-даму кезеңі мен фазааралық кезеңдеріндегі жинақты
және орташатәуліктік су тұтынуының динамикасыи анықтау;

-  өсімдіктің өсіп-дамуының фазааралық кезеңдеріндегі биоклиматтык
коэффицненттердің сандық мәндерін есептеу және оларды бағдарланған
өнімділікті қамтамасыз ететін оңтайлы суару тәртібін негіздеу үшін пайда-
лану мүмкіндігін анықтау;

-  ауа-райының болжамы мен биоклиматтық коэффициенттерді пайда-
лану арқылы топырақтың су режимін басқарудың әдістерін зерттеп дайын-
дау;

. - суару алдындағы топырақ ылғалдылығы мен тыңайтқыштар норма-сына байланысты өнімнің және өсімдіктіц фотосинтез кызметінің көрсеткіш-терінің заңдьлыктарын анықтау;

- бағдарланған өнімді қамтамасыз ететін факторлардын Оңтайлы үйле
сімін экономикалық тұрғыдан негіздеу.

 

 

   1. Аналитикалық бөлім

  1.1. Климат жағдайларының сипаттамасы

      Табиғат жағдайларымен тығыз байланысты және көбінесе соларға тәуелді дамитын ауыл шаруашылығы өндірісіндей сала кемде-кем. Ауыл шаруашылығы өндірісіне әсіресе климат пен топырақ қабаттарының қасиеті үлкен ықпал жасайды. Аймақтың топырақ-климат жағдайларына рельефтің ерекшеліктері, температура мен жауын-шашын ғана емес, сондай-ақ климаттың басқа элементтері де бұлтқа, ауаның ылғалдығына, қардың қалыңдығына, желдің бағыты мен жылдамдығы ықпал жасайды.

     Табиғаттың ауыл шаруашылығында маңызды орын алатын ең негізгі факторларының бірі – ауа райы. Оның жылу, ылғал, жарық сияқты элементтері өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін аса қажет. Осы элементтер өсімдік организмдері мен органикалық заттарды құрау процесінде ассимиляцияланады.

Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ –климаттық жағдайы алуан түрлі бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау сілемдерімен облыстың солтүстік –батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала жазығымен жалғасып жатады.

      Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді. Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 0⁰ жоғары температура 8-10 айды құрайды (1-кесте, 21,22-суреттер).

Оңтүстік өңірінде соңғы жылдары  қыс қардың көп түсуімен ерекшеленеді. Қаңтар айының бірінші онкүндігінде түскен қар ақпан айының үшінші онкүндігіне  дейін  созылып  жатты. Ауаның орташа температурасы қаңтар айында -15°С болды. Қардың  қалыңдығы  30-40 см-ге  жетті.

      Көктем айлары жауын-шашынды болды. Айта  кететін  бір  жағдай,  жыл басы қар және су қоры жетерліктей болды. 

Жаз айларында  күн ыстық болып, шілде де ауаның орташа температурасы +30, +35°С-қа  дейін көтерілді.  

     Ауа температурасының өте жоғары болуы және жыл маусымындағы жауынның аздығы топырақ пен ауа құрамындағы ылғалдықты  төмендетеді.

Күз айларында жауын-шашынның аз түсуі, ауыл шаруашылық дақылдарды ысырапсыз жинап алуға  мол мүмкіндік берді.

Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы – 515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда – 5,2 %, күзде – 18,6% және қыста – 36,2% түседі.

 

 

 

1 кесте

Зерттеу жүргізілген 2009 жылындағы «Шымкентагро» метеостанциясының мәліметтері бойынша климаттық көрсеткіштер:

 

Айлар	Декада-лар	Ауа температурасы, Т, 0С	Жауын –шашын мөлшері, R, мм	Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, F, %	Норма
					R, мм	t0
Қаңтар     орташа	I II III	-0,6 0,2 2,9 0,9	35,0 2,0 18,4 55,4	66 79 80 75	20 20 20 60	-2.3 -2.8 -2.7 -2.6
Ақпан     орташа	I II III	3,2 5,7 3,1 4,1	55,3 12,3 23,2 84,4	76 90 78 57	21 21 21 63	-1.7 -0.4 1.2 -0.3
Наурыз     орташа	I II III	5,8 11,2 10,5 9,2	41,9 48,8 30,6 121,3	66 57 71 65	29 29 29 87	2.8 5.4 8.0 5.4
Сәуір     орташа	I II III	11,1 10,6 11,4 11,0	29,1 32,4 59,4 120,9	69 79 74 74	26 26 26 78	10.6 12.8 15.0 12.8
Мамыр     орташа	I II III	16,5 18,4 19,2 18,0	31,6 20,1 8,5 60,2	71 62 57 63	14 14 14 42	17.0 18.8 20.3 18.7
Маусым     орташа	I II III	19,8 23,6 23,9 22,5	59,6 - 9,7 69,3	60 41 45 48	6 6 5 17	21.9 23.2 24.5 23.2
Шілде     среднее	I II III	24,9 25,7 27,5 26,1	0,8 - 0,0 0,8	35 34 33 34	2 2 3 7	25.7 26.3 26.4 26.1
Тамыз     орташа	I II III	26,1 25,0 22,7 24,5	4,1 2,6 7,1 13,7	38 32 40 37	1 1 1 3	25.9 24.6 23.0 24.5
Қыркүйек     орташа	I II III	18,0 21,6 18,9 19,5	- 5,1 15,2 20,3	41 39 59 46	2 2 3 7	21.1 19.1 17.1 19.1

 

 

 

Сурет 1. Ауа температурасы (2009 ж)

 

 

Сурет 2. Жауын-шашын жиынтығы  (2009ж)

 

 

 

      1.2. Топырақ және рельеф өзгешеліктері

 

       Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі – 117,4 мың шаршы километр.

      Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге түседі. Рельефіне қарай ол айқын айырмалы төрт бөлікке бөлінген: солтүстік, оңтүстік-батыс жазықтық, жазықтық-оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Географиялық жағынан облысқа Қызылқұм шөл даласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғары, Мойынқұмның батыс шеті, Шу өзенінің төменгі ағысындағы алқап, Бетпақдала шөлінің сазды батыс бөлігі, Қаратау жотасының көпшілік бөлігі және Батыс Тянь-Шань бірқатар жоталары қосылады. Қаратау жотасы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай облысты екіге – солтүстік және оңтүстік бөліктерге бөліп жатыр.

 

 

      1.3. Геологиялық-гидрогеологиялық жағдайлары

 

Ауданның жері, шығысы Қаратау,Талас, Алатау және оңтүстік шығысы Өгем тау сілемдерімен шектеліп жатқан ойпаңдау жерлерді алып жатыр. Батыс жағы Сырдария өзенінің тегістігіне қарай ашылып Арыс артизиан бассейінімен шектеліп жатқан Арыс-Қарамұрт ойпатында орналасқан.

  Аймақ геологиялық жағынан полезойлық шөгінділерге жатады да, астыңғы жағы  тұрақты  қабатты  мезозойлық  шөгінділермен  шектеледі.

  Суармалы жерлерде негізінен төрттік дәуірінде пайда болған әр-түрлі шөгінділер дамып жетіліп жатыр.

  Төрттік дәуіріндегі шөгінділер негізінен, су өткізбейтін қабатқа дейін сазды шөгінділерден тұрады. Литологиялық жағынан бұл шөгінділер саздақ, құмдақ, құмды, тас аралас құмды және тасты болып келеді.

  Аймақтағы жер қыртысы әр түрлі  еңкіштіктегі жер болып келеді. Ауданның суармалы жерлері, шамамен, 76,1% (26001 га) орташа еңкіштіктегі жерлерде (і=0,03-0,05)  орналасқан.  Тегіс  жерлерде (і<0,03)  суармалы жерлердің 7% (2393 га), ал  еңкіштігі жоғары жерлерде (і>0,05) суармалы жерлердің 16,9% (5772 га) орналасқан.

 

 

 

 

   2.Техникалық бөлім

  2.1. Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері

Танаптык көпфакторлы тэжірибелер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының тәжірибе алқаптарында жүргізілген деректер бойынша егіс алқаптарында 3-4 кайталауда, яруста бөлшектенген мөлдектер эдісімен орындалды. Тыңайткыштар енгізу нұскалары (фактор Б) кездейсоқ әдіспен, ал суару тэртібі нұскалары (фактор А) жүйелі әдісімен орналастырылды. Суару тэртібі бойынша мөлдектіц есептелген ауданы 560м², ал тыңайтқыштар бойынша- 140м² болды.

Тәжірибе учаскелерінде жүгерінің төмендегідей будандары себілді: орташа кеш пісетін Южный ЗТВ буданы; орташа кеш пісетін Қазақстан 587 СВ буданы; кеш пісетін Қазақстан 705 СВ буданы.

Тынайтқыштардың нормасын баланстык есептеу әдістерінің ішінен суармалы егіншілікке ыңғайлы әдісті, яғни белгіленген косымша өнімге ты-ңайтқыштар мөлшерін есептеу әдісін колдандық.

Егісте топырақтың оңтайлы ылғалдылығы сақталып тұрды, суару топырақты ылғалдандырудың жоғарғы (ең төменгі ылғал сыйымдылык) және төменгі шегінің арасындағы ылғалдылыктың тапшылығы аркылы есептелді.

Төмендегідей тәжірибе үлгілері ғылыми зерттеулерге арқау болды.

1- тәжірибе. Суару тәртібі мен ыза суыныңң әртүрлі терендік деңгейінің аэрация аймағындағы ылғал алмасуға әсері (8 нұска).

2- тәжірибе. Суару мен минералды тыңайткыштар нормасына байла-
нысты дәндік жүгерінің қоректік заттарды топырактан және тыңайткыштан
пайдалану коэффициенттерін анықтау (6 нұсқа).

3 - тэжірибе. Суару мен тыңайтқыштар нормасының дәндік жүгері
өніміне әсері (10 нұсқа).

4 – тәжірибе. Суару тәртібі мен тыңайткыштар нормасының сүрлемдік
жүгері еніміне әсері (6 нұска).

        Суару нормасының есептелген мөлшері А.Н. Костяковтың формула-сымен анықталды:

m=100*һ*d_ү*(β_ЕТЫС-β_о)*К_п

мұндағы Һ - топырақтың есепке алынған қабаты, м;

d _ү— есепке алынған топырақ кабатының тығыздығы, г/см ;

β_ЕТЫС - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынған топырақ қабатының ен төменгі ылғал сыйымдылығы;

β_о - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынган топы-рақ қабатының суару алдындағы ылғалдылығы;

К_п - суару кезінде ысырап болатын ылғалдың мөлшерін көрсететін коэффициент.

Өсімдіктің жинакты су тұтынуы - су балансы әдісімен, (А.Н. Костяков-тың формуласымен) аныкталды;

Е = Ор + W + g +Ос

мұндағы О_р - суармалау нормасы, м³/га;

W - топырақ кабатындағы ылғал қорынан су түлыну (\Ү_Н - ^_к), м³/га;

g — топырақ және ыза суларының ылғал алмасуы. м³/га;

О_с - атмосфералык жауын-шашын мөлшері, м7га.

    Формуладагы g мэнін лизиметрлік эдіспен анықтадык. Лизиметрлердегі тәжірибелер Д.М. Кацтың әдістемесі бойынша жүргізілді. Металдан жасалған цилиндр формалы лизимстрдің беткі ауданы -0,785 м², бетінен табанына дейінгі терсңдік - 1,6; 2,1; 2,7; 3,1 м. Лизиметрлердегі ыза суының деңгейі 1,0; 1,5; 2,0; 2,5 м теревдіктерде тұрақгы ұстап отырылды. Берілген суару нормасы көлемдік әдіспен есептелінді. Топырақ-тың есепке алынған қабатындағы ылғалдылығы суарудың 70-70-70% және 70-80-70% ЕТЫС нұсқаларында үнемі ретгеліп отырды.

Дакылды өсіру жағдайына (суару, тынайтқыш) байланысты өсімдіктін фенологиялык фазалары мен кезеңдеріндегі өсіп-дамуының сандык және сапапык көрсеткіштерін белгілеу ушін, жүгері егісінің фотосинтез қызметін анықтауга аса көніл бөлінді: көк жэне күрғақ биомассаның қорлануы, жапырақ бетінің ауданы, егістің фотосинтез потенциалы, фотосинтездің таза өнімділігі, ФАР-ды пайдалану коэффициенті. Негізгі керсеткіштерді анықтау келесі әдістермен жүргізілді:

-       көк және күрғақ биологиялық массаның корлануын - таразымен
өлшеу әдісімен;

- жапырақ бетінің ауданын - ойып алу әдісімен;

- фотосинтездің таза онімділігі:

В₂-В₁

ФТӨ = 1/2(Ж₁+Ж₂)*Т

Мұндағы: ФТӨ - фотосинтездің таза өнімділігі, г/м² тәулігіне;

В₁ - алдыңғы анықталған кұрғак биомасса, г/м²;

В₂ – кейінгі анықталған кұрғақ биомасса, г/м²;

Ж₁ және Ж₂ - сол уақыттағы жапырақ бетінің ауданы, м²га; Т - кезеңнің ұзактығы, күн.

- Фотосинтез потенциалын есептеп шығаруға колданылған формула:

         ФП=∑Ж_орт*Т

Мұндағы: ФП - егістің фотосинтез потенциалы, мың м²/га • күн;

Ж_орт - есепті кезеңіндегі жапырақ бетінің орташа ауданы, мын м²/га;

Т - кезеңнің ұзақтығы, күн.

 - Егістің ФАР-ды пайдалану коэффициенті;

В*Q*100

                                   К_фар=   ∑Q_фар

мұндағы К_фар - ФАР-ды пайдалану коэффициенті, %;

В - құрғақ биологиялық өнімнің массасы, кг/м²;

Q — 1 кг кұрғақ биомассаның калориялылығы, КДж/кг;

∑Q_фар - дакылдың өсіп-даму кезеңіндегі ФАР кірісінің жиынтығы, МДж/м².

Өнімділік процесі мен өнімнін қалыптасу барысын бақылап отыру үшін өсімдіктің өсіп-даму кезеңі бойында, оның өсіп-дамуының негізгі фазала-рының өтуіне байланысты фенологиялык бақылаулар және есімдік жиілігін есептеу жалпы қабылданған унификацияланған әдістемелер бойынша жүргізілді.

Өнімділік туралы мәліметтер дисперсиялык, сондай-ак корреляциялық және регрессиялық талдаулар әдісімен өңделді.

 

    2.2. Өнімділік процесінің агроклиматтық ресурстары

 

Территорияның табиғи ресурстары дұрыс бағалау және тиімді пайдалану егіншілікті жүргізудің негізгі кажетті шарты болып табылады. Осы табиғи ресурстардың ішінде климат жетекші роль аткарады.

Су тұтынудың тапшылығы туралы көпжылдық (1985-2010 жж.) мәліметтерді статистикалык өңдеуден өткізу аркылы есепті қамтамасыз етілген жылдарды анықтадық. Нәтижесінде, күрғақ (95%), орташа қүрғақ (75%), орташа (50%), орташа ылғалды (25%) және ылғалды (5%) жылдарға тиісінше 1999, 2000, 2001, 2002 және 2007 жылдар сәйкес келді.

Жер бетіне түскен фотосинтездік активті радиацияның (ФАР) мөлшері жылы кезде (сәуір-қыркүйек айларында) су тұтынудың тапшылығымен әртүрлі қамтамасыз етілген жылдарға байланысты 1752-1904 МДж/м² аралығында болатындығын көрсетіп отыр (1-кесте). Су тұтынудың тапшылығы бойынша құрғақ жылы. (95% қамтамасыз етілген) жер бетіне жеткен ФАР мөлшері 1904 МДж/м², ал активті температуралар жиынтығы 3718°С болды. ФАР-дың төменгі мөлшері 1752 МДж/м² су тұтынудың тапшылығы бойынша ылғалды жылы байқалды, ал активті температуралар жиынтығы 3446 С болды. Осы көрсеткіштерді талдау фотосинтездік активті радиация мен темпера-туралар жиынтығынын арасында тығыз байланыстылык бар екенін керсетеді.

       Сондай-ақ жылдың жылы кездеріндегі әрбір айлар үшін де қуаттылык ресурстар мен температуранын арасында байланыстылык бары анықталды. Мысалы, мамыр айында ФАР мелшерінің артуына байланысты (322, 321, 324, 316 МДж/м²) ауа температурасының жиынтығы да артты. Жылу мөлше-рінің ең жоғарғы көрсеткіштері маусым, шілде және тамыз айларында, әсіре-се кун сәулесінің жоғары радиациясы (374 МДж/м") келіп түскен жылы байқалды. Жаз айларындағы ФАР-дың ең төменгі мөлшері 293 МДж/м² болды. Күзде ылғалды жылы (5% - қамтамасыз етілген) күн сәулесі куаты-ның 224 МДж/м²-ға дейін төмендеуі байқалып, тиісінше ауа температурасы да төмендеді.

Су тутынудың тапшылығы бойынша, әртүрлі камтамасыз етілген жыл-дары, ауа теипературасының жиынтығы да әртүрлі болды (1 - кесте). Соуір айында, су тұтынудьщ тапшылыгымен эртүрлі камтамасыз етілген жылдар үшін (95% -ген - 5%-ке дейін қамтамасыз етілген), ауа температурасының жиынтығы 30О-390°С аралығында болды. Осы жылдар ішінде, темпе-ратуралар жиынтығының максималды мәндері, шілде айында байқалды (тиісінше 834; 818; 791; 772; 781°С). Күз мезгілінде, ФАР кірісінің бәсен-деуіне байланысты (224-243 МДж/м²) ауа температурасының да төмендеуі байқалды: (513-525°С). Жылдың жылы мезгілдеріндегі құрғақ жылы (95% камтамасыз етілген) ауа температурасьшың жиынтығы 3718°С және орташа кұрғақ, орташа, орташа ылғалды және ылғалды жылдары тиісінше 3666; 3636; 3526 жэне 3446 С болды. Осылардан, жылдың жылы мезгіліндегі фото-синтездік акгивті радиацияның ауа температурасы жиынтығымен тығыз байланысты екенін байқауға болады.

Су тұртынудың тапшылығымен 5% (ылғалды жылы) және 50% (орташа жыл) қамтамасыз етілген жылдары атмосфералық жауын-шашынның көп мөлшері (119,3 және 103,2 мм) көктемгі айлардын үлесіне (сәуір - мамыр) тиді, ал өсіп-даму кезеңінің аяғына таман (қыркүйек) жауын-шашын мөлшері 3,3-5,8 мм-ге дейін төмендеді. Құрғақ жылдары (95% қамтамасыз етілген) кектем айларындағы жауын-шашын мөлшерінің үлесі 98,7% болып, жаз - күз айларында ешқандай жауынн-шашьш түспеген. Жүгерінің өсіп-даму кезеңінің жаз айларындағы (маусым-шілде-тамыз) жауын-шашынның жиынтығының үлес салмағы ылғалды жылы (5%-ке камтамасыз етілген) 32,7%, орташа жылы (50%-ке қамтамасыз етілген) 21,8% және кұргақ жылы (95%-ке қамтамасыз етіліен) 1,3% болды. Тиісінше осы жылдарда жаз айларындағы жау-ын-шашын мөлшері 59,6; 30,4 және 0,3 мм болды. Құрғақ жылғы (су түлы-судын тапщылығымен 95% камтамасьтз етілген) жауын-шашын (61,3 мм) мөлшерінііц орташа жылға қарағандағы тапшылығы 56%, ал ылғалды жылға караганда — 66% болды.

Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының өту барысы температураның өту барысына карама-қарсы. Құрғак жылдары атмосфералык жауын-шашынның мелшері төмен, температуралар жиынтығы ең жоғары (3718°С) болғанда, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы минимум мәнге (40%) жетті, ал жаз-дың ыстық айларында (шілде. тамыз) 27%-ға дейін темендеді. Ал, орташа жылдары   (50'/о қамтамасыз етілген) ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 32%-дан (шілде) 66%-ға дейін (соуір) ауыткыды, ал орташа есеппен осы айлар ішінде (сәуір-қыркүйек) оның мөлшері (47%) кұрғақ жылға (40%) карағанда 17,5%-ға артты.

Біздің есептеулер бойынша жылдың жылы мезгіліндегі (сәуір-кыр-күйек) буланғыштықтың (Е) мәні су тұтынудың тапшылығымен түрліше қам-тамасыз етілген жылдарға байланысты 1017,9 мм-ден (ылғалды жылы) 1418,3 мм-ге (кұрғақ жылы) дейін өзгерді (2 кесте).

 

2 кесте

Су тұтынудың тапшылығымен түрліше камтамасыз етілген жылдардағы климаттық көрсеткіштер, буланғыштық және ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті

 

 

 

Қамтамасыз етілуі, %	Керсет-кіштер	Айлар						ІV-ІХ
етілуі, %
Есепті жыл		IV	V	VI	VII	VIII	IX
95% (1999 ж.) Құрғак жыл	ФАР, МДж/м2 t,°С а,% Ос, мм Е, мм к	249 300 67 45,1 - -	322 539 51 15,4 - -	356 732 34 0,3 - -	374 834 27 - - -	361 797 27 - - -	242 516 36 - - -	1904 3718 40 61,3 1418,3 0,11
75% (2000 ж) Орташа құрғак жыл	ФАР, МДж/м t,°С а,% Ос, мм Е, мм к	265 384 63 28,6 - -	321 533 49 40,0 - -	353 702 38 20,5 - -	372 818 32 0,1 - -	322 707 39 0,8 - -	243 522 36 - - -	1876 3666 43 90,0 1301,4 0,16
50% (2001 ж) Орташа жыл	ФАР, МДж/м2 t,°С а,% Ос, мм Е, мм к	266 390 66 74,0 - -	324 561 62 29.2 - -	349 663 45 29.4 - -	368 791 32 - - -	322 707 37 1,0 - -	243 525 40 5,8 - -	1872 3636 47 139,4 1201,5 0,18
25% (2002 ж) Орташа ылғалды жыл	ФАР, МДж/м2 t,°С а,% Ос, мм Е, мм к	249 300 73 69.3 - -	307 524 59 12,7 - -	329 615 49 18,9 - -	350 772 49 27,7 - -	339 778 35 - - -	234 537 50 26,5 - -	1808 3526 52 155,1 1067 0,26
5% (2007 ж) Ылғалды жыл	ФАР, МДж/м2 t ,°С а,% Ос, мм Е, мм к	253 321 68 59,1 - -	316 456 66 60,2 - -	326 684 54 38,1 - -	340 781 43 14,6 - -	293 691 45 6,9 - -	224 513 44 3,3 - -	1752 3446 53   182,2 1017,9 0,36

Тиісінше ылғалмен камтамасыз етілу коэфффициентінің (к) мәні 0,11-0,36 аралығында болды. Бұл коэффициенттің ең кіші мәні (0,11) кұрғак жылға (95% қамтамасыз етілген), ал ең үлксн мэні (0,36) ылғалды жылға (5% қамтамасыз етілген) сэйкес келді. Орташа жылы (50% камтамасыз етілген) ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті - 0,18 болды. Кестеде көрсетіл-гендей, ылғал ресурстары буланғыштыктан әлденеше рет кем (3-9 есе). Осындай жағдайда, дақылдардың өнімділігін шектейтін фактор ылғал болып табылады. Сондықтан, егістің ылғалмен қамтамасыз етілуін жаксарту және жер бетіне жақын ауаның салыстырмалы ылғалдылығын жоғарылатуға бағытталған негізгі агротехникалық шаралардың бірі - дер кезінде және сапалы суару болып табылады.

 

2.3. Топырақтың су және қорек режимдерін реттеу

 

Ғылыми әдебиеттерді шолу нәтижесінде ыза суының шығынына оның тереңдік деңгейінен баска, климат және ауа-райы жағдайы, топырақтың су-физикалық касиеттері, ьгза суының минералдылығы, ауыл шаруашылық дакылдарының түрі, жасы мен жағдайы, суару тәртібі әсер ететіні анықталды. Сондықтан, ыза суының шығынына байланысты қолданыстағы ұсыныстарды накты топырақ-климат жағдайында міндетті түрде анықтау қажеттігі туындайды.

Біздің тәжірибеде ыза суының шығыны бірінші кезекте оның тереңдік деңгейіне және коршаған ортаның термикалық режиміне байланысты болды.

2-кестеде көрсетілгендей, өсімдіктің тамыр жүйесі толық дамымаған алғашқы кезеңдерінде, ыза суының шығын мөлшері айтарлықтай мол шамада емес, яғни ыза суынын шығыны 1 м-лік деңгейде тәулігіне 1,2 м³/га, 1,5 м-де-0,2 м³/га, 2,0 м-де-0,1 м³/га болды.

  Жүгерінін көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фаза аралығында 1,0 м тереңдіктегі ыза суының шығыны тәулігіне 15,4 м³/га, ал 1,5: 2,0; 2,5 м тереңдік деңгейлерінде, тиісінше, 4,0; 1,9; 0,9 м³/га болды. Жүгерінің шашақтану - сүттеніп пісу фазааралығында, зерттеліп отырған суарудың нүсқа-ларына байланысты, 1,0 м терендіктегі ыза суының тәуліктік шығыны 47,4-48,2 м³/га-ға жетті, ал 2,0; 2,5 м терендіктерде, тиісінше, 11,9-12,7; 4,4-5,3 м³/га болды. Өсімдіктің келесі есіп-даму кезеңдерінде ыза суының шығын мөлшері қайтадан темендеп кеткені байкалды. Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы ыза суы шығынының қарқындылығына, оның терендік деңгейі айтарлықтай әсер етті.

Жүгерінің өсіп-даму кезеңіндегі ыза суы шығынының орташа каркындылығы, оның терендік деңгейіне байланысты (1,0; 2,5 м) тәулігіне 25,9 м³/га-дан 2,7 м³/га дейін өзгерді.

Ыза суының деңгейі терендеген сайын, оның фазааралық шығынының мәндері төмендей түсті. Мысалы, 1 м тереңдіктегі ыза суының максималды тәуліктік шығыны 48,2 м³/га болса, ал 2,5 м тереңдікте - 5,3 м³/га болды. Ыза суының деңгейі терендеген сайын оның шығынының азаюы, жоғарғы қабат-тарға капилляр ылғалының көтерілуінің азаюымен түсіндіріледі.

Өсімдіктің жинақты су тулынуы да, оның даму кезеңдерінде өзгеріп отырды. Тұқым себу - көктеп шығу фазааралығында жинақты су тұгынудың мөлшері өте темен, яғни тәулігіне 16,1-17,2 м³/га, ал көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында 33,9-36,8 м³га-ға дейін жетті (3 кесте). байланысты

 

3 кесте

Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы ыза суының терендік деңгейіне байланысты шығыны, м³/га (2007-2009 жж.)

 

 

Өсіп-даму фазааралыктары	Лизиметрлердегі ыза суының тереңдігі, м
	1,0	1,5	2,0	2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу - көктеп шығу	12,5 1,2	2 0,2	1 0,1	-
Көктеп-шығу - 13-14 жапырак салу	713 15,4	186 4,0	90 1,9	41 0,9
13-14 жапырак салу-шашақтану	598 41,2	153 10,6	78 5,2	35 2,3
Шашақтану-сүттеніп пісу	1395 48,2	731 25,3	368 12,7	155 5,3
Сүттеніп пісу-толык пісу	810 23,1	681 19,5	348 9,9	144 4,1
Өсіп-даму кезенінде	3528 25,9	1752 12,9	885 6,5	375 2,7
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шыгу	12,5 1,2	2  0,2	1 0,1	-
Көктеп шыгу - 13-14 жапырақ салу	713 15,4	186 4,0	90 1,9	41 0,9
13-14 жапырақ салу - шашақтану	590 40,8	144 10,0	73 4,9	28 1,9
Шашақтану-сүттеніп пісу	1373 47,4	691 23,9	345 11,9	129 4,4
Сүттеніп  пісу-толык пісу	785 21,8	653 18,7	326 9,3	122 3,5
Өсіп-даму кезеңінде	3474 25,6	1675 12,3	835 6,1	320 2,3

 

Ескерту: алымында - ыза суының шығыны; бөлімінде - каркындылығы

Өсіп-даму кезеңінің соңына қарай жинақты су тұтынудың тәуліктік шығыны ыза суының 2,5 м терендігінде 43,7-44,1 м³га-ға дейін, ал 1 метр тереңдікте 44,6-44,9 м³га-ға дейін төмендеді.

Жүгерінің бүкіл өсіп-даму кезеңінде жинақты су тұтынудың қарқын-дылығының ең үлкеи мәні ыза суының 1,0 м-лік тереңдік деңгейінде байқалып, тәулігіне 47,9-49,0 м³га болды.

 

4 кесте

Ыза суының тереңдік деңгейіне байланысты жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы жинақты су тұгынушы, м³/га (орташа есеппен 2007-2009 жж.)

 

 

Өсіп-даму фазааралықтары	Лизиметрлердегі ыза суының тереңдігі, м
	1,0		1,5		2,0	2,5
70-70-70%  ЕТЫС
Себу - көктеп шығу	192 17,2		184 16,6		182 16,5	177 16,1
Көктеп-шығу - 13-14 жапырақ салу	1706 36,8		1690 36,4		1638 34,9	1593 33,9
13-14 жапырақ салу-шашақтану	1018 70,3		1011 69,8		965 64,3	954 63,6
Шашақтану-сүттеніп пісу	2045 70,5		2032 70,1		2025 69,8	2003 69,1
Сүттеніп пісу-толық пісу	1559 44,6		1550 44,3		1512 43,2	1530 43,7
Өсіп-даму кезеңінде	6518 47,9		6467 47,6		6322 46,1	6267 45,7
70-80-70%  ЕТЫС
Себу-көктеп шығу	192 17,2		184 16,6		182 16,5	177 16,1
Көктеп шығу — 13-14 жапырақ салу	1706 36,8		1690 36,4		1638 34,9	1593 33,9
13-14 жапырақ-шашақ салу тану	1045 72,2		1034 71,4		1007 67,1	996 66,4
Шашақтану-суреттеніп пісу	2157 74,4		2121 73,2		2040 70,3	2019 69,6
Суттеніп пісу-толық пісу	1570 44,9		1566 44,8		1561 44,6	1542 44,1
Өсіп-даму кезеңінде	6669 49,0		6595 47,5		6428 46,9	6327 46,2

 

Есекерту: алымында - жинакты су тұгыну; бөлімінде  қарқындылығы

3-кестедегі мәліметтерді талдау, жинакты су тұтынудың ең үлкен мәні 6518-6669 м³га ыза суының 1м-лік деңгейінде байқалатынын, ал ыза суының деңгейін 1,5-2,5 м-ге дейін төмендету жинақты су тұтынудың 1-4%-га азая-тынын керсетеді. Ыза суының деңгейі 1,0 м болғанда жинакты су тұтыну 6518-6669 м³/га, ал ыза суының 1,5; 2,0; 2,5м деңгейлерінде тиісінше - 6467-6595; 6322-6428; 6267-6327 м³га болды, ал ыза суының шығыны осы терең-дік деңгейлерінде (1,0; 1,5; 2,0; 2,5 м) тиісінше - 3474-3528; 1675-1752; 835-885; 320-375 м³га болды.

Біздің тәжірибедегі ыза суының жинақты су тұтынудағы үлес мөлшері, оның тереңдік деңгейіне байланысты 52-54 %-дан (1,0 м тереңдікте) 5-6%-ға (2,5 м тереңдікте) дейін езгерді (5 кесте).

 

5 кесте

Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтары мен тереңдік деңгейіне байланысты ыза суының жинақты су тұтынудағы үлес мөлшері

 

 

Өсіп-даму фазааралықтары	Лизиметрлердегі ыза суыньң терендігі, м
	1,0	1,5		2,0		2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу — көктеп-шығу	0,07	0,01		0,005		-
Көктеп шығу - 13-14 жапырак салу	0,42	0,11		0,05		0,03
13-14 жапырақ салү-шашақтану	0,59	0,15		0,08		0,04
Шашақтану - сүттеніп пісу	0,68	0,36		0,18		0,08
Сүттеніп пісу - толык пісу	0,52	0,44		0,23		0,09
Өсіп-даму кезеңінде	0,54	0,27		0,14		0,06
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шығу	0,07		0,01		0,005		-
Көктеп шығу—13-14 жапырақ салу	0,42		0,11		0,05		0.03
13-14 жапырак салу-шашактану	0,56		0,14		0,07		0,03
Шашақтану — сүттеніп пісу	0,64		0,33		0,17		0,06
Сүттеніп пісу - толық пісу	0,50		0,42		0,21		0,08
Өсіп-даму кезеңінде	0,52		0,25		0,13		0,05

 

Өсіп-даму кезеніндегі ыза суыньщ шығынының үлес мөлшері жүгерінің биологиялық ерекшеліктерімен және бірінші кезекте, тамыр жүйесінің динамикасымен анықталды. Көктеп-шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында ыза суының жинакты су түлынудағы үлес мөлшері 3-42%, ал шашақтану -сүттеніп пісу фазааралығында, яғни буланудың қарқындылығы лезде үлғай-ған кезде, ыза суының үлесі-8-68%-ға дейін өсті. Өсіп-даму кезеңінің сонына қарай, буланудың қаркындылығының азаюына байланысты, 1 м-лік деңгей-дегі ыза суының шығынының жинақты су түгынудағы үлес мөлшері 52%-ға дейін, ал 1,5; 2,5 м-лік деңгейдегі ыза суыньщ үлес мөлшері 44-9%-ға дейін төмеңдеді.

Осыдан есімдіктін өсіп-даму кезеңіндегі жинақты су тұтыну мен ыза суы шығынының биологиялык фактор мен метеорологиялық жағдайға байланыстылығын анық байқаймыз.

 

2.4. Жүгерінің коректік заттарды пайдалануы

 

А.Т.Пономарева мен Р.Е.Елешевтің зерттеулерінде суармалы жағдайда қоректік заттардың топырақтан иайдалану коэффициенттерінің орташа мән-дері және бұл коэффициенттердің топырақ типі мен өсірілген дақылдан гөрі егістіктін ылғалмен камтамасыз етілуі мен өнімділік деңгейіне тәуелді екені көрсетілген.

Қоректік заттардың топырактан пайдалану коэффициенті - тү_рақты шама емес екендігін айта кету жөн. Оның мәні дақылдың биологиялық ерек-шеліктеріне, сондай-ак, топырақтың құнарлылығына, агротехника деңгейіне, ауа-райы жағдайына, өсімдіктің өсіп-дамуына әсер ететін басқа да фактор-ларға тәуелді. Бүл жөніндегі зерттеу нотижелері көрсеткендей, суару нүсқа-ларына байланысты коректік заттардың топырактан пайдалану коэффициенті нитратты азот үшін 78,6-82,5, жылжымалы фосфор үшін - 37,2-39,1, үшін - 26,3-26,9% аралыгында болды (6 кесте).

 

6 кесте

Жүгері егісінің қоректік заттарды топырақтан пайдалануы

 

 

Суару алдындағы топырақ  ылғалдылығы, %  ЕТЫС	Топырақ қабатындағы қоректік  заттар қоры, кг/га			Қоректік заттарды топырақтан пайдалану коэффициенті, %
	N	P2O5	K2O	N	P2O5	K2O
70-70-70 70-80-70	219,96 219,96	159,3 159,3	747,8 747,8	78,6 82,5	37,2 39,1	26,3 26,9

  

Зерттеу жүргізілген жылдары тыңайтқыштар нормасының суару нүсқаларымен үйлесімінде коректік затгардың тыңайтқыштан пайдалану коэффициенті азот үшін 36,3-51,6%, фосфор үшін 22,0-42,7%, калий үшін - 54,1-54,9% аралығында болды.

Сонымен, эксперименталды жолмен алынған агрохимиялық констан-талар бағдарланған түсімді қамтамасыз ететін тыңайтқыштар нормасын есеп-теуге қолданылуы мүмкін.

 

2.5. Жүгеріиің өсіп-даму кезеңіндегі су тұтынуынын заңдылықтары

 

Ауыл шаруашылығы дақылдарының суару тәртібін зерттеп дайындауда, жинақты су шығыны, оның негізгі элементтерінің бірі болып табылады (жинақты су тұтыну және оның өнім бірлігін кұруға шығыны).

Зерттеу жүргізілген жылдары жинақты су тұтынудың шамасы топырақтың су режимі деңгейіне байланысты болды және зерттеу жүргізілген жыл-дардың ауа-райы жағдайына байланысты 5526-7350 м³га аралығында өзгеріп отырды. Жинақты су тұтынудың ең жоғарғы шамасы суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында, орташа есеппен, 6 жыл ішінде - 6504м³/га болып, зерттеу жургізілген жылдары 5676-7350 м³/га аралығында өзгеріп отырды. Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында жалпы ылғал шығыны 70-80-70% ЕТЫС нұсқасына, қарағанда азайып, орташа есеппен 6 жыл ішінде, оның шамасы 6345 м³/га болды. Осы жылдар ішінде орта есеппен, суарудың 70-80-70 % ЕТЫС нү.сқасындағы жинақты су түдыну мөлшері 70-70 -70% ЕТЫС нү-сқа-сына қарағанда 159 м³га-ға артық болды (7 кесте).

Осындай зандылықтар сүрлемдік жүгері егісінде де байкалды. Сүрлемдік жүгері егісінде зерттеу жүргізілген жылдары жинақты су түлынудың шамасы суару нүскаларына байланысты 4452-5555 м³/га аралығында өзгеріп отырды. Суарудын 70-70% ЕТЫС нұсқасында жинакты су тұтынудын шамасы, орташа есеппен, 3 жыл ішінде 5063 м³/га, ал 70-80% ЕТЫС нұсқасында - 5187 м³/га болды. Осы жылдар ішінде орта есеппен суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасын-дағы - жинақты су түлъшудың мелшері суарудың 70-70% ЕТЫС нұсасына карағанда 124 м³/га-ға артық болды (7 - кесте).

Жинақты су тұтынудың шамасына өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі метеорологиялық жағдайлар да айтарлықтай әсер етті. Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында дәндік жүгерінің   су тұтынуы 5526 м³га-дан (1993 ж.) 7209 м³/га-ға (1984 ж.) дейін өзгерді. Осындай зандылықтар суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында да байқалды.

 

7 кесте

Дәндік жүгері егісінің су балансы, м³/га

 

 

Зерттеу жыл-дары	Топырак ылғалынын қоры		Жауын-шашын		Суармалау нормасы		Аэрация аймағындағы ылғал алмасу						Жинакты су тұтыну
	м3/га	%	м3/га	%	м3/га	%	ыза суының шығыны		инфильт-рация				м3/га	%
							м3/га	%	м3/га			%
70-70-70% ЕТЫС
2005	371	5,1	98	1,4	3000	41,6	4030	55,9		290		4,0	7209	100
2006	374	5,7	614	9,3	2400	36.4	3435	52,0		223		3,4	6600	100
2007	468	7,3	97	1,5	2400	37,3	3737	58,1		267		4,2	6435	100
2008	276	5,0	930	16,8	1800	32,6	2718	49,2		198  і		3,6	5526	100
2009	306	5,0	274	4,5	2400	39,4	3379	55,4		260		4,3	6099	100
2010	329	5,3	719	11,6	2400	38,7	3001	48,4		247		4,0	6202	100
6 жыл ішінде	354	5,6	455	7,2	2400	37,8	3384	53,3		248		3,9	6345	100
70-80-70% ЕТЫС
2005	342	4,7	98	1,3	3300	44,9	3930	53,5		320		4,4	7350	100
2006	342	5,0	614	9,0	2700	39,8	3379	49,8		248		3,6	6787	100
2007	406	6,2	97	1,5	2700	41,0	3649	55,5		274		4,2	6578	100
2008	200	3,5	930	16,4	2200	38,8	2576	45,4		230		4,1	5676	100
2009	255	4,1	274	4,4	2700	43,1	3316	52,9		281	4,5		6264	100
2010	312	4,9	719	11,3	2700	42,4	2915	45,7		276		4,3	6370	100
6 жыл ішінде	310	4,7	455	7,0	2717	41,8	3295	50,7		272		4,2	6504	100

 

Сүрлемдік жүгері егісіндегі суарудың 70-70% ЕТЫС нұсқасындағы жинақты су тұтыну 4452 м³/га-дан (2009 ж.) 5423 м³/га-ға (2008 ж.) дейін өзгерді, ал суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасында бұл көрсеткіш 4562 м³/га-дан (2009 ж.), 5555 м³/га-ға (2008 ж.) дейін өзгерді.

Жинакты су тұтынудың негізгі кұрамдас бөлігі суармалау нормасы есім-діктің жалпы су шығынының 32,6-44,9% -ын құрды (6 - кесте). Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нүсқасында суарма судың жалпы су тұтынудағы үлесі 32,6%-дан (2008 ж.) 41,6%-ға дейін өзгерді. Орташа есеппен, 6 жыл ішінде суару-дың осы нұсқасында жүгері егісінің жалпы су тұтынуының 37,8%-ын суарма су кұрды. Суарудың 70-80-70% ЕТЫС нүсқасында, орташа есеппен, 6 жыл ішінде суарма судын үлесі 41,8% болып, 1993 жылы 38,8%-дан 1999 жылы 44,9%-га дейін өзгерді.

Осындай заңдылықтар сүрлемдік жүгері егісінде де байқалды. Орташа есеппен 3 жыл ішінде суарудың 70-70% ЕТЫС нүсқасында сүрлемдік жүге-рінің жинақты су тұтынуының 27,7%-ы суарма судың үлесіне тиді, ал, 70-80% ЕТЫС нұсқасында суарма судың үлесі 33,4% болды. Зерттеу жүргізілген жылдар ішінде суарма судың үлесі суару нүсқаларына байланысты (70-70% ЕТЫС және 70-80% ЕТЫС), тиісінше, 13,5-33,9%-дан 21,9-38,6%-га дейін өзгерді (8 кестесі).

 

8 кесте

Сүрлемдік жүгері егісінің су балансы, м³/га

 

 

Зерітеу жыл-дары	Топырақ ылғалының қоры		Жау шаш	ын-ын	Суармалау нормасы			Аэрация аймагындағы ылғші алмасу		Жинакты су түгыну
	м3/га	%	м3/га	%	м3/га		%	м3/га	%	м3/га		%
70-70% ЕТЫС
2008	325	6,1 5,5	704	13,2	1800		33,9	2486      46,8		5315	100
2009	300	5,5	1059	19,5	1800		33,2	2264	41,8 39,3	5423	100
2010	296	6,7	1803	40,5	600		13,5	1753		4452	100
3 жыл ішінде	307	6,1	1189	23,5	1400		27,7	2167	42,7	5063	100
70-80% ЕТЫС
2008	267	4,9	704	12,9	2100	38,6		2374	43,6	5445	100
2009	250	4,5	1059	19,1	2100	37,8		2146	38,6	5555	100
2010	248	5,4	1803	39,5	1000	21,9		1511	33,2	4562	100
3 жыл ішінде	255	4,9	1189	22,9	1733	33,4		2010	38,8	5187	100

 

Жинақты су тұтынудағы топырақ ылғалы қорынын үлесі негізінен кабыл-данған суару тәртібіне байланысты болды және оның сандык мәндерінің көрсет-кііягері суармалау нормасына қарағанда керісінше болды. Орташа есеппен 6 жыл ішінде суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында, оның үлес салмағы 5,6% болды, ал суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында 4,7%-ға дейін темендеп, зертгеу жүргізілген жылдар ішінде 3,5-6,2% аршіығында болды (6-кесте).

Сүрлемдік жүгері егісінде зерттеу жүргізілген жылдары топырақ ылғалының шығыны 4,5-6,7% аралығында өзгеріп, суарудың 70-70% ЕТЫС нұс-қасында оның үлес мөлшері. орташа есеппен, 6,1% ал, суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасында - 4,9% болды (7 - кесте).

Өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі жауын-шашын мөлшерінің ролі кейбір жылдары жүгерінің ылғалмен камтамасыз етілуінде салыстырмалы түрде айтарлыктай болды.  жылы (ылғалды жыл) жауын-шашынның жинақты су тұгынудағы үлес мөлшері 16,4-16,8% ал, 1999 жылы (кұрғақ жыл) - 1,3-1,4% болды. Сүрлемдік жүгері егісінде 2010 жылы (ылғалды жыл) жауын--шашынның жинақты су тұтынудағы үлес мелшері 39,5-40,5%, ал 2008 және 2009 жылдары, тиісінше, 12,9-13,2 және 19,1-19,5% болды.

Аэрация аймағына шығындалған ыза суы және оның инфильтрация аркылы толыктырылуы аэрация аймағындағы ылғал алмасуды кұрайды. Осы ылгал алмасу дәндік жүгерінің жинақгы су түлынуының 46,5-49,4%-ын кұрды.

Сүрлемдік жүгері егісінің су балансының 38,8-42,7%-ын аэрация айма-ғындағы ылғал алмасу кұрды.

Ыза суы терең (һ>3 м) жайғасқан суармалы жерлерде жүгерінің жинақты су тұтынуы биоклиматтык әдіс арқылы келесі тәуелділікпен анықталды:

Е = Ко • Кд • Ео

мұндағы К_о - микроклиматтық коэффициент; К₆ - биологиялык коэффициент; Е_о - айлык буланғыштык, м³/га.

Буланғыштықтың айлық мәндері Н.Н.Ивановтың формуласы аркылы есептелді:

Е_о. = 0,018 (25+t)²-100-а),

мұндағы t - ауаның орташа айлык температурасы, °С;

а — ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы, %.

Нәтижесінде, ылғалмен қамтамасыз етілу деңгейіне байланысты дәндік және   сүрлемдік   жүгері   үшін   жинақты   су   тұтынудың   сандық   мәндері аныкталды (9 кесте).

 

9 кесте

Жүгерінің жинақты су түлынуы жэне суармалау нормасы

 

 

Дақыл	Қамтамасыз етілуі, %
	50	75	95
Сүрлемдік жүгері	4350 3100	4500 3400	4800 4300
Дәндік жүгері	5850 3950	5900 4450	6050 5350

 

Ескерту: алымында - жинақты су тұтыну;

бөлімінде - суармалау нормасы

9 кестеде керсетілгендей, дәндік және сүрлемдік жүгерінің жинақты су тұтынуы тиісінше орташа жылдары (50% қамтамасыз етілген) - 5850 және 4350, орташа құрғак жылдары (75% камтамасыз етілген) — 5900 және 4500, ал құрғак жылдары (95% қамтамасыз етілген) - 6050 және 4800 м³/га болды.

Сонымен қатар, суармалау нормасы келесі тәуелділік аркылы есептелді:

О_р = Е - W - О_с,

мұндағы О_р - ыза суы терең (>3 м) жайғаскан жағдайдағы суармалау нор-

масы;

Е - жинақты су тұтыну, м³ /га;

W -топырак қабатындагы ылғал корынан су тұтыну, м³/га;

О_с - атмосфералык жауын-шашын мөлшері, м³/га.

Дәндік жэне сүрлемдік жүгерінің калыпты өсіп-дамуын қалыптастыруға кажетті суармалау нормасының мәні 50. 75 жэне 95% камтамасыз етілген жылдар бойынша тиісінше 3950 жэне 3100; 4450 және 3400; 5350 және 4300 м³/га болды.

2.6. Орташа тауліктік су тұтыну

 

Жүгерінің су тұтынуын зерттеу кезінде дақылдың тіршілік кезеңінің кез-келген уақыт аралығында орташа тәуліктік су шығынын аныктаудын теориялық және тәжірибелік  маңызы  бар.  Орташа тәуліктік  су тұтынудың динамикасы топырақтың ылғал  корының  пайдаланылуын толык түсінуге және топырактың колайлы су режимін негіздеуге мүмкіндік береді.

Алынған мәліметтерді талдау (10 кесте), орташа тәуліктік су тұтыну динамикасының вегетативті массаның корлану динамикасымен және ауаның орташа тәуліктік температурасымен үйлесімділігін көрсетеді. Тәжірибенің барлық нұсқаларында орташа тәуліктік су тұтынудың максималды мәні 13-14 жапырак салу — сүттеніп пісу фазааралығында байқалды.

10 кесте

Суару тәртібіне байланысты дәндік жүгерінің орташа тәуліктік су тұтынуы, м³га (орташа есеппен 6 жыл ішінде)

 

Топырактың суару алдындағы ылғалдылығы, % ЕТЫС	Тұкым- себу — көктем шығу	Көктеп шығу — 13-14 жапырақ салу	13-14 жапырақ салу — сүттеніп пісу	Сүттеніп пісу — толық пісу	Тұкым себу — толық пісу
70-70-70	17,1	36,1	67,4	40,9	46,0
70-80-70	17,1	36,1	70,7	41,1	47,1

 

Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында өсімдіктің орташа тәуліктік су, тұтынуы орташа есеппен, 6 жыл ішінде осы фазааралықта 67,4 м³/га-ға жетті, ал 70-80-70% ЕТЫС нүскасында 70,7 м³/га-ға дейін жоғарылады. Орташа тәуліктік су шығынының минималді мәні тұкым себу-көктеп шығу фазааралығында байқалып, орташа есеппен, 6 жыл ішінде 17,1 м³/га болды.

Вегетативті массаның қорлануы мен ауаның орташа тәулікггік темпера-турасының жоғарылауымен өсімдіктің тәуліктік су шығыны да жоғарылай отырып, оның мәні көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында 36,1 м³/га болды,  13-14 жапырақ салу - сүттеніп пісу фазааралығында орташа тәуліктік су тұтыну өзінің максимум мәніне жетті.

Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нүсқасында сүттеніп пісу фазасынан кейін орташа тәуліктік су шығыны 67,4—тен 40,9 м³/га-ға дейін төмендеді. Осындай заңдылық суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында да байқалды.

Сүрлемдік жүгері егісіне қажетті жинақты су түлынуды анықтау, су тұтынудың орташа тәуліктік шығынын есептеуге мүмкіндік берді, ягни бұл көрсеткіш, орташа есеппен, өсімдіктің өсіп-даму кезеңінде тәулігіне 43,6-дан 44,7 м /га-ға дейін өзгеріп, суарудың екінші нүсқасында максималды мәніне жетті (11 кесте).

 

11 кесте

Сүрлемдік жүгерінің орташа тәуліктік су тұтынуы, м³/га (орташа есеппен 3 жыл ішінде)

 

Топырактың суару алдындағы ылғалдылығы, % ЕТЫС	Тұкым- себу — көктем шығу	Көктеп шығу — 13-14 жапырақ салу	13-14 жапырақ салу — шашақтану	Шашақтану — сүттеніп қамырланып пісу	Тұкым себу — жинап алу
70-70	16,8	3 1,3	57,6	63,4	43,6
70-80	16,8	31,3	59,9	65,8	44,7

 

Сүрлемдік жүгерінің тәуліктік су тұтынуы өсіп-даму кезеңінің басынан аяғына карай өсіп отырды. Егер тұкым себу - көктеп шығу фазааралығында бұл көрсеткіш тәулігіне 16,8 м³/га болса, шашактану - сүттеніп қамырланып пісу фазааралығында тәулігіне 63,4-65,8 м³/га -ға дейін өсті, яғни бұл көр-сеткілі суарудың бірінші нүсқасында — 63,4 м³/га, ал екінші нұсқасында -65,8 м³/га болды.

Жүгерінің өсіп-даму кезеңіндегі орташа тәуліктік су тұтынудың динами-касының белгіленген заңдылыктары топырактың қолайлы су режимін негіздеуге мүмкіндік береді. Өсімдіктің суға талғампаздығы жоғары кезеңде топырақтың жоғарырақ ылғалдылығын қамтамасыз ету қажет. Мүндай жағдайда топырақ ылғалынын жылжымалылығы мен өсімдікке сіңірілуі артып, есімдіктің суды қажетсіну ырғағымен қолайлы үйлеседі. Өсіп-даму кезеңінің басында және соңғы сатыларында өсімдіктің су түтынуының төмендеуі топырактың суару алдындағы ылғалдылық шегін төмендетуге мүмкіндік береді. Өсімдіктің су түтынуының өзгеруінің белгіленген зандылықтарына топыракты ылғалдандырудын дифференциалды су режимі сәйкес келеді және мүндай су режимі суарма суды үнемдеуді және өсімдіктің максималды өнім-ділігін қамтамасыз етеді.

2.7. Жүгерінін су тұтыну коэффициентінің динамикасы

 

      Кез келген ауыл шаруашылығы дақылын суару тәртібінің тиімділігі тек өнімділік мелшерімен ғана емес, сонымен қатар, өнім бірлігін кұруға жұм-салған ылғал мелшерімен, яғни өсімдіктін биологиялық ерекшеліктері мен есу жағдайына байланысты өзгеріп отыратын су тұтыну коэффициентімен анықталады.

Біздің зерттеулерде, су тұтыну коэффициенті, ылғалмен қамтамасыз етілуіне және енгізілген тынайтқыштар нормасьша байланысты кең ауқымда өзгеріп отырды.

Бағдарланған түсімді қамтамасыз ету үшін топырактың су және корек режимдерін оңтайландыру су тұтыну коэффициентінің шамасына айтарлықтай әсерін тигізді. 557-647 м³/т аралығындағы су түтыну коэффициенті гектарына 100 ц деңгейдегі жүгері дәнінің өнімділігін қамтамасыз етті (12 кесте). Осындай деңгейдегі өнімділікті қалыптастыруда ең тиімді су шығыны гектарына 60т көнді суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасымен үйлестіре енгізгенде байкалды.

 

12 кесте

Дәндік жүгерінің су тұтыну коэффициенті

 

Өнімділік		Суару алдындағы ылғалдылык, % ЕТЫС	Тынайткыштар нормасы, кг/га ә.з.т, т/га	Су тұтыну коэффициенті м3/т
бағдарланған	нактылы
100	96.6	70-80-70	N140 Р60 К80	631
100	106,8	70-70-70	60 т/га көң	557
100	91.9	70-70-70	N140 Р60 К80	647
120	126,2	70-80-70	30 т/га көң + 30т/га көңге экв NPK	484
120	120.2	70-80-70	60т/га көңге экв NPK	507
120	111,3	70-80-70	60 т/га көң	549
120	117,9	70-70-70	30т/га көң + 30т/га көңге экв NPK	505
120	112.6	70-70-70	60 т/га көңге экв NPK	528

2

            Дәндік жүгерінің ен төмен су тұтыну коэффициенті (484-505 м³/т) гектарына 120 ц деңгейдегі дән өнімділігі қалыптасқанда байқалды. Жүгері дәнінің осындай деңгейдегі өнімділігін қалыптастыруда суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұскасы мен органо-минералдык тыңайткыштарын (30 т/га көң +30 т/га көңге экв. NPK) үйлестіре енгізу су тұтынудың жоғарғы тиімділігін камтамасыз етті. Бүл үйлесімде су тұтыну коэффициентінің ең төменгі көрсеткіші - 484 м³/т байкалды (12 кесте).

Осы келтірілген мәліметтерге жүгінсек, зерттеулер жүргізу шегінде егісті сумен қамтамасыз ету жаксарған сайын, суарма судың шығыны да ұлғая түсетінін, бірақ өнімділіктің жоғарылауына байланысты су тұтыну коэффициентінің төмендейтінін көреміз. Минералды, органикалық және органоминералдық тыңайтқыштарды суару тәртіптерімен үйлестіре қолдану, өнімділіктің жоғарылауына жэне суарма суды тиімді пайдалануға әсерін тигізді. Сонымен, белгіленген су тұтыну коэффициентгерін бағдарланған түсімді қамтамасыз ететін жүгерінің суару тәртібін есептеуге колдануға болады.

 

 2.8.Топырақтың су режимін басқарудың негізгі принциптері мен   жүгерінің даму каркынын болжау

 

Жылумен түрліше қамтамасыз етілген жылдар үшін жүгерінің даму кар-кынының заңдылыктарын анықтау мақсатында ауаның активті температура-сы жиынтығының көпжылдык (1985-2010 жж.) мәліметтерін статистикалық өңдеуден өткіздік.

Жүгерінің өсіп-даму кезеңі мен әрбір фазааралығына қажетгі жылу мөлшері және ауа температурасының көпжылдык бақылау нәтижелерін салыстыру, жылумен түрліше камтамасыз етілген жылдар үшін, өсімдіктің даму қарқынының болжамдык (прогностикалық) программасын құруға мүм-кіндік берді.

Осы программаның арқасында жүгері дақылының негізгі өсіп-даму фазаларының орташа басталу даталары болжанды және фазааралыктарының үзақтығы анықталды.

Жылу ресурстары туралы мэліметтерді талдау. өсімдіктің есіп-даму кезеңінің ұзактығы жылумен қамтамасыз етілуіне байланысты 133-155 күн аралығында болатындығын көрсетіп отыр. Жүгерінің өсіп-даму кезеңінің аякталуы 20 қыркүйектен (жылумен 5% қамтамасыз етілген жыл үшін) 7 казанға дейін (95% камтамасыз етілген) өзгерді. Жылумен камтамасыз еті-луіне байланысты жүгерінің өсіп-даму фазааралыктарының айырмашылығы 6-11 күн аралығында, ал бүкіл өсіп-даму кезеңі 8-22 күн аралығында өзгеріп отырды.

 

 

2.9. Биоклиматтык коэффициенттер арқылы жүгерінін суармалау      нормасы мен жинақты су тұтынуын болжау

 

Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында жинакты су тұтынуды ауаның ылғал тапшылығы мен температурасы аркылы, сондай-ақ су балансы әдісімен анықтаудың салыстырмалы бағасы келтірілген. Келтірілген мэлімет-терді талдау, жинакты су тұгынуды биоклиматтық әдіс арқылы есептеудің оң нәтиже беріп отырганын көрсетіп отыр. Орта ссеплен, қарастырылып отырған жьшдар ішінде нактылы буланудан ауа темпераіурасының жиынтығы арқылы есептелінген жинақты буланудың мэні бар-жоғы 0,1%-ға кем, ал ауаның ылғал тапшылығы арқылы есептелінген мәні-1,9%-ға артық болды.

Температуралар жиынтығы арқылы есептелінген жинакты буланудың мәнінің нақтылы булануға жакын болғанын ескере отырып, біз өсімдіктің су түлынуын болжауға және активті қабаттағы топырақтың ылғал қорын жедел (оперативті) басқарып отыруға арналғанан есептеулер үшін, ауа температурасының жиынтығы мен биоклиматтык коэффициенттерді қабылдадык.

Топырақтың су режимін басқарудың негізгі параметрі ретінде ауа температурасын тандауымызға тағы бір себеп, оның ауаның ылгал тапшылығына қарағанда болжамға жеңілдеу келетіндігі ыкпал етті.

Өсіп-даму кезеңіндегі ауа-райының қалыптасу жағдайына байланысты суармалау нормасының (су балансы тапшылығының) құбылмалығынын сан-дык мәндеріне баға беру үшін математикалык статистика әдісін колдандык. Әр жыл үшін су балансынын тапшылығы биофизикалык коэффициенттер және ауа температурасы мен жауын-шашынның өзгеруінің көпжылдық (1970-1995ж.ж.) мәліметтерін пайдалану аркылы анықталды.

Су балансы тапшылығының әртүрлі камтамасыздығы үшін, суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұскасында дәндік жүгерінін суармалау нормасын анықтау үшін есептеулер келтірілген. Алынған мәліметтерді тал-дау, жүгері егісінде 50%-ға қамтамасыз етілетін су балансының тапшылығы 2298 м /га болатынын көрсетеді. 25%-ға камтамасыз етілетін су балансынын тапшылығы 2085 м³/га болды.

Ауа-райына байланысты әртүрлі жылдар үшін жүгерінің суару тәртібін негіздеу су балансы тапшылыгының интегралды қисық сызығын пайдалану арқылы орындалды.

Мәліметтер топырақтың берілген деңгейдегі ылғалдылығын ұстап тұру үшін әр жылдардағы суарудың саны, негізінен, өсіп-даму кезеңінің гидротермикалык жағдайымен анықталады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, жүгерінің су балансы тапшылығын 50%-ға қамтамасыз ететін жылы суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұскасында әрбір нормасы 575 м³/га болатын 4 рет суару қажет, ал 25%-ға қамтамасыз ететін жылы әрбір нормасы 695 м³/га болатын 3 рет суару қажет.

 

2.10.Жүгеріні суару тәртібініц болжамдык программасын кұру

 

    Топырактың аса бір динамикалық факгоры - су режимін басқарып отыру -күрделі іс және эзірше жеткіліксіз зертгелген. Мұндай жағдайда есімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі тугынатын су мөлшерінің топырактың активті қабатының өзінің бойында ұстап тұра алатын ьшғал қорынан элденеше рет көптігімен, сондай-ақ топырақгағы ьшғалдың козғалғыштығы мен өсімдікке сіңімділігінің эртүрлі дәрежелілігімен түсіндіріледі. Өсіп-даму кезеніндегі түскен жауьш-шашьш, өзінің мөлшерінің аздыгымен жэне карастырьшып отырған аймакта оның болінуінің бірқалыпсыздығымен, қажетті ылгал корыньщ толықтырылуын жэне есімдіктің суга мұктаждығын толық канағаттандыра алмайды.

Топырақтын су-ауа режимін оңтайландыру мақсатында дақылдың бүкіл өсіп-даму кезеңіне сәйкес активті қабаттагы топырак ылғалы корын басқа-рудың болжамдык (прогностикалық) программасы кұрылады. Бүл программа алдағы суармалау маусымына арналған топырактағы ылғал тапшылығының удемелі динамикасын камтиды жэне бұл программа кетер жылдың аяғында иемесе келср жылдың басында кұрылады. Бірак, бұл уакытта жылдың жылы кезеңіне сәйкес ауа-райының сенімді болжамы болмағандықтан, болжамдык программаны су балансы тапшылығы бойынша орташа құрғақ жыл (75%-камтамасыз етілген) үшін құрамыз.

Биофизикалык коэффициенттердің фазааралык мәндері мен метеороло-гиялық көрсеткіштердің өзгеруінің болжамдық барысының үйлесімін пайда-лана отырып, су балансы тапшылығынын қалыптасуының математикалык моделі аркылы, оның фазааралықтапшылығын анықтаймыз.

СБТ=К_t*∑t-О_с-g-W

мұндағы СБТ - су балансының болжамдык фазааралық тапшылығы, м³/га;

К_t - фазааралықтарға сәйкес биофизикалық коэффициент, м³/⁰С;

∑t  -  алдағы   фазааралыққа  болжанатын   ауа  температурасынын жиынтығы  ⁰С;

О_с - жауын-шашын мөлшерінің түсу болжамы, м³/га;

W - топырактын есепті кабатынан пайдалануға мүмкін болатын ылғал, м³/га.

Дақылдың өсіп-даму кезенінің басынан аяғына дейінгі есептелінген су балансы тапшылығын біртіндеп косу арқылы есімдіктін суармалау нормасын табамыз. Уакыт кеңістігінде жиынтық тапшьшыктың үдемелі динамикасың графикалык бейнелеу арқылы су балансы тапшылығының интегралды қисық сызығын аламыз, бұл қисық сызык ауа температурасы жиынтығының интегралды қисығымен бір уақытта кұрылады. Кейінгі қисық сызық өсіп-дамудың жеке фазаларының басталуын болжау үшін пайдаланады. Су балансы тапшылығының интегралды қисық сызығы арқылы суару тәртібі болжанады.

Осындай есептеулердің арқасында дәндік жүгерінің суару тәртібінің болжамдык программасын жасауға мүмкіндік туды. Болжамдық программа әркайсысы 600 м³/га болатын суару нормасымен 4 рет суару қажеттігін көрсетеді. Есепті қабатгағы ылғалдың жиынтык тапшылығы 2400 м³/га болды. Болжамдық программа бойынша бірінші суаруды маусым айының екінші онкүндігінің аягында, ал сонғы суаруды тамыз айынын үшінші онкундігінің басында жүргізу қажет.

Шаруашылыктың су пайдалану жоспарын кұру мен нақтылы суарудын арасында пайда болатын, яғни программаны құру мен оны іске асырудың арасындағы мерзімнің улкен алшактығын, сондай-ақ болжанатын окиғанын алыстауына байланысты, ауа-райы болжамының дәлдігінің төмендеуін ескерсек, топырактың су режимін кезеңмен (поэтапно) басқару кажеттілігі туады. Бірінші кезеңде, жоғарыда баяндалғандай, шаруашылықтың су пайдалану жоспарын кұру үшін топырақтың су режимін басқарудың болжамдық, екінші кезенде өсіп-даму кезеңінің әрбір келесі айына - түзетуші (коррекциялык) және үшінші сатыда әрбір келесі онкүндік үшін - оперативті-агымдағы программалар дайындалады.

 

 

  2.11.Түзетуші (коррекциялык) жэне оперативті - агымдағы программалар арқылы гопырактын су режимін басқару

 

Баяндалған әдістеме бойынша жүгері егісінде топырактың су режимін басқаруды өндіріске тиісті танаптық жағдайда тексеруде өткізілгеннен кейін ғана ұсынуға болады. Сондықтан 2008... 2010 жылдары Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының тәжірибе алқаптарында жүргізілген өндірістік жүгері егістерінде зерттеу нәтижелерін тексеру жұмыстары жүргізілді. Жүгері түсімділігі гектарына 100 ц деңгейінде жоспарланды. Бұл үшін топырактың есенті кабатындағы суару алдындағы ылғалдылығын 70-70-70% ЕТЫС деңгейінде ұстап, гектарына N₁₄₀ Р₆₀ К₈₀ кг ә.з.т. минералды тыңайтқыштар енгіздік.

2010 ж. жүгері егісіндегі топырақтың су режимін бақылаудың нәтиже-лері болжамдық, тузетуші және оперативті-ағымдағы программаларға сәйкес баскарылатын әрекеттердің параметрлерімен сипатталады (3-сурет).

Топырактың су режимін баскарудыа болжамдык программасы бойынша гектарына нормасы 600 м³-ден 4 рет суару қажеттілігі анықталды. Су балансының тапшылығы 2400 м³/га болды.

Көктемгі танаптык жұмыстардың басталуына байланысты болжамдық программаға кажетті тузетулер енгізілді. Түзету программасы бойынша накты егіс себу уакыты 12-ші мамырға сәйкес келді. Ауа-райының айлық болжамына сәйкес мамыр айының екінші жартысы мен маусым айы үшін топырақтың су режимін баскарудын түзету программасы кұрылды (3-сурет).

Түзету программасын құру үшін есепке алынған ауа-райының айлық болжамының дұрыстығының төмендігін ескере отырып, есептеудің қорытынды кезеңінде суарулардың мерзімдері, ауа-райының дәлірек онкүндік болжамы бойынша, оперативті-ағымдағы программа кұру аркылы анықталады. Маусым айының соңғы онкүндігінің аяғында топырақтағы ылғалдың жинакты тапшылығы 280 м³/га болды. Сондықтан екінші суарудың басталу мерзімін анықтау үшін шілде айына түзетуші программа бойынша, ал осы айдың әрбір онкүндігіне оперативті-ағымдағы программа бойынша есептеулер жүргізілді. Нәтижесінде шілде айының аяғындағы ылғал тапшылығы түзету программасы бойынша 1200 м³/га, ал оперативті-ағымдағы программа бойынша — 1100 м³/га болды. Сонымен түзетуші программадағыдай, опера-тивті-ағымдағы программага сәйкес маусым және шілде айларында бір-бірден гектарына нормасы 600 м³/га суару жүргізу қажеттілігі дәлелденді.

Маусым айында жауын-шашынның көп мөлшерде болжануына байланысты, оперативті-ағымдағы программа есептеулері бойынша бірінші суару 2-5 күнге, ал шілде айындағы екінші суару 4-7 күнге кейін жылжытылды. Шілде айының ортасындағы есепті кабаттағы нақты ылғал қоры жүргізілген суаруға байланысты, топырақтың ең төменгі ылғал сыйымдылығымен сәйкес ылғал қорына тең болды да, тамыз айындағы ылғал тапшылығының қалып-тасуы осы айдағы ауа-райының болжамы бойынша түзету программасьгн кұру арқылы болжанды. Осы программа бойынша тамыз айында 2 вегетациялык суарудың мерзімдері анықталды. Оперативті-ағымдағы программа бойынша да осы айда нормасы 600 м³/га болатын 2 вегетациялык суару жүргізу кажеттілігі дәлелденді. Суару мерзімдері түзету программасымен салыстыр-ғанда айырмашылығы болмашы ғана болды.

Сонымен жүгерінің өсіп-даму кезеңінде топырақтын су режимін басқарудың үш программасы бойынша да 4 рет суару қарастырылды. Түзету программасы бойынша анықталған суару мерзімдерінің оперативті-ағымдағы программаға сәйкес суару мерзімдерінен салыстырмалы айтарлықтай ауытқуы ауа-райын болжаудың сенімді көздерінің жоқтығымен түсіндіріледі.

Оперативті-ағымдағы программа бойынша болжанған суару мерзімдері есепті қабаттағы топырақтың нақтылы ылғалдылығы бойынша белгіленген суару мерзімдерінен айырмашылығы болмашы ғана болды. Топырактың ылғалдылығы бойынша белгіленген суарудың нақты мерзімдерінін опера-тивті-ағымдағы программада қарастырылған суару мерзімдерінен ең көп ауытқуы 2 тәулікті кұрды. Мысалы, осы программа бойынша үшінші суару 3-ші тамызға белгіленді, бірақ нактылы суару тамыздын 5-де жүргізілді. Басқа суарулардың болжанған мерзімдері, олардың нактылы суаруды жүргізген мерзімдерінен бір тәулікке ауытқиды.

Сонымен. өндірістік тексерудін материалдары, биоклиматтық қоэффициенттерді пайдалана отырып, метеорологиялык көрсеткіштердің өзгеруінің барысында келесі суарудын мерзімін өндірістік мақсат үшін аса үлкен дәлдікпен 10 күн бұрын болжауға болатындығын растайды. Топырақтың су режимін басқарудың осы әдістемесін ендіріске енгізу, ылғалдылыкты инструментальды түрде анықтау жұмыстарының көлемін айтарлықтай азайтады, суарудың қолайлы мерзімдерін алдын-ала анықтауға және сол аркылы бағ-дарланған түсім алу мақсатында топырақтың су режимін басқаруға жағдай жасайды. Нәтижесінде бұл суарма суды тиімді пайдалану аркылы ауыл ша-руашылығы дақылдарының енімділігінің және суармалы жерлерді пайда-ланудың нәтижелілігін айтарлыктай жоғарылатуға мүмкіндік туғызады.

 

 

2.12. Жүгері егісінің өнімі мен фотосинтез қызметінің көрсеткіштерін математикалык модельдеу

 

Жүргізілген зерттеулердін нәтижесінде, әр түрлі деңгейдегі бағдарланған түсімді қамтамасыз ететін егістің жапырақ бетінің және күрғак биомассасынын өсіп-дамуының графигін болжайтын нормативті математикалык модельдер дайындауға мүмкіндік туды. Өсімдіктің өсіп-дамуына қажетті биологиялық уакыт шкаласы ретінде ауаның орташа тәуліктік температурасын пайдаландық. Жапырақ беті ауданының және кұрғак биомассаның өсіп-дамуының көп адымды моделі үшін температура интервалы 100⁰С -ға тең етіп алынды. Өсімдіктің көктеп шығу кезеңінен бастап, жапырак беті ауданы мен күрғак биомассанын өсіп-даму барысын болжау үшін, ауаның 10⁰С-дан жоғары орташатәуліктік температурасы есепке алынды.

Зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтер, өсімдіктің жапырақ беті ауданы мен құрғақ биомассаның ең жоғарғы мәніне дейін калыптасуын дифференциалды тендеумен өрнектеуге болатындығын көрсетеді:

ду

— = к*у

дх

мұндағы     к - жылдамдық;

х - өсу процесінің аякталуына қажетті уакыт.

Тендеуді шеше отырып. экспоненциалды функцияның формуласын шығарып аламыз;

У= а • е^кх

 

мұндағы а — алғашқы уакыт кезеңіндегі (яғни х=о жағдайында) жапырақ бетінің ауданы немесе құрғақ биомасса.

Бұл формула жапырақ беті ауданы мен құрғақ биомассаның өсуін шексіз кеңістік пен уақыт жағдайында өрнектейді. Бірақ, өсімдіктің өсіп-даму процесі шектелген кеңістік пен уақыт аралығында жузеге асатындықтан, бүл формулаға шектеу (А) енгіземіз. Сонда, логистикалық формулаға айналады:

 

ду

— = к(А-У)

дх

 

Интегралдаудан және турлендірулерден кейін, бұл зандылыкты, Верхюльст теңдеуімен өрнектейміз:

    А

                          У= —         +С

 1+10^а+вх

мұндағы У - жапырақ бетінің ауданы немесе кұрғақ биомасса;

X -өсіп-дамудың басынан аяғына (максимум А -ға) дейінгі уакыт;

С — бастапкы жапырақ бетінің ауданы немесе құрғақ биомасса: а және в - логистикалық қисықтың сипатын анықтайтын тұзу сызық теңдеуінің параметрлері.

Нәтижесінде, гектарынан 100; 120 ц дән және 700; 900 ц сүрлемдік жүгеріні алуды қамтамасыз ететін, жапырақ бетінің өсіп-даму графигінің нормативті математикалық модельдері дайындалды (13 кесте).

 

13 кесте

Жүгерінің жапырақ  бетіінңің даму барасын  болжайтын  математикалық  модельдер

 

Будан	Негізгі өнім түрі	Бағдарланған  түсім, ц/га	Жапырақ  беті  ауданын болжайтын  нормативті модель
Южный 3ТВ	Дән ылғалдылығы 14%	100 120	46 У=   ___________               1+10 2,05-0,078Х   52 У=   ___________               1+10 0,932-0,083Х
Қазақстан 587СВ	Дән ылғалдылығы 14%	100 120	50 У=   ___________               1+10 0,558-0,042Х   52 У=   ___________               1+10 0,675-0,052Х   Х=0...16
Қазақстан 705СВ	Көк масса	700 900	64 У=  ___________          1+102,994-0,027Х   66

Сондай-ак, гектарынан 100; 120 ц дән және 700; 900 ц көк масса алу үшін кұрғақ биомассаның өсуінің нормативті математикалық модельдері дайындалды (14 кесте).

 

 

 

14 кесте

Жүгерінің құрғақ биомассасының даму барысын болжайтын математикалық модельдер

 

 

Будан	Негізгі өнім  түрі	Бағдарланған түсім, ц/га	Өсімдіктің құрғақ биомассасының дамуын болжайтын нормативті модель
Южный 3 ТВ	Дән ылғалдылығы 14%	100 120	209 У=   ___________               1+10 2,55-0,0327Х   247 У=   ___________               1+10 2,658-0,140Х
Қазакстан -587СВ	Дән ылғалдылығы 14%	100 120	256 У=   ___________               1+10 2,135-0,107Х   268 У=   ___________               1+10 2,123-0,0112Х   Х=0...29
Қазакстан - 705СВ	Көк масса	700 900	230 У=   ___________               1+10 3,328-0,002Х   264 У=   ___________               1+10 3,272-0,001Х   Х=0...26

Ұсынылып отырған модельдердіц көмегімен құрғак биомасса мен жапырақ бетінін өсу барысының оңтайлы графиктерін есептеуге және осы керсеткіштердің нақтылы калыптасуын бакьшап отыруға, ал ауытқулар болған жағдайда, кажетті агротехникалық шараларды реттей отырып, егістің фотосинтез қызметін жандандыруға болады.

2.13. Жүгерінін өніміне репемелі факторлардын әсері

 

     Реттемелі факторлардын бағдарланған түсімді қамтамасыз ете алатын оңтайлы үйлесімін анықтау үшін, алынған нақтылы өнімділікті іріктеу арқылы талдау жүргізілді (15 кесте).

 

15 кесте

Гектарына 90  ц жүгері дәнін қамтамасыз ететін реттемелі факторлардың үйлесімі

 

Зерттеу жүргізілген жылдар	Нақтылы  алынған  өнімділік, ц/га	Бағдарланған түсімнен ауыткуы		Факторлар үйлесімі
		ц/га	%	Суару алдындағы   ылғалдық, % ЕТЫС	Тынайтқыштар нормасы, кг/га ә.з.т., т/га
2008 2009 2010 орташа	86,4 92,8 96,5 91,9	-3,6 -2,8 -6,5 -1,9	- 4 +3,1 +7,2 +2,1	70-70-70
2008 2009 2010 орташа	90,8 97,9 101,2 96,6	-0,8 -7,9 -11,2 -6,6	+0,9 +8,7 +12,4 -7,3	70-80-70

 

Гектарына 90 ц-ге жакын дәндік жүгерінің өнімділігі суарудың 70-70-70% және 70-80-70% ЕТЫС нұскаларында N₁₄₀P₆₀К₈₀ минералды тыңайтқыштарын енгізгенде қамтамасыз етілді. Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұскасында N₁₄₀P₆₀К₈₀ минералды тынайткыштарын енгізгенде алынған нақтылы өнім-ділік бағдарланған өнімділіктен +2,1 процентке ауытқыды, ал суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында ауытқу +7,3% болды.

Гектарына 100 ц дәндік жүгері өнімділігі суарудың 70-70-70% ЕТЫС щсқасында гектарына 60 т көң енгізумен қамтамасыз етілді. Бұл үйлесімде нақтылы өнімділіктің бағдарланған түсімнен ауытқуы +6,8% болды (16 кесте).

 

16 кесте

Гектарына 100 ц жүгері дәнін қамтамасыз ететін реттемелі факторлардың үйлесімі

 

 

Зертгеу жүргізілген жылдар	Нақтылы  алынған  өнімділік, ц/га	Ауытку		Факторлар үйлесімі
		ц/га	%	Суару алдындағы   ылғалдық, % ЕТЫС	Тынайтқыштар нормасы, кг/га ә.з.т., т/га
2008 2009 2010 орташа	106,4 100,8 112,8 106,,8	+6,8 +0,8 +12,8 +6,8	+6,8 +0,8 +12,,8 +6,8	70-70-70	60т/га көң

 

Сондай-ақ, гектарына 60 т. кенді суарудың 70-80-70% ЕТЫС режимі-мен үйлестіру гектарына 110 ц дәндік жүгері өнімділігін қамтамасыз етті (16 кесте).

Сураудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында 60 т көнге экв ЫРК минералды тыңайтқыштарын енгізу де гектарына 110 ц өнімділікті қамтамасыз етті. Реттемелі факторлардың соңғы екі үйлесімінде нактылы алынған өнім-діліктің бағдарланған түсімнен ауытқуы +2,4 және +1,2% болды (17 кесте).

 

17 кесте

Гектарына 110 ц жүгері дәнін қамтамасыз ететін реттемелі факторлардың үйлесімі

 

 

Зертгеу жүргізілген жылдар	Нақтылы  алынған  өнімділік, ц/га	Бағдарланған түсімнен ауыткуы		Факторлар үйлесімі
		ц/га	%	Суару алдындағы   ылғалдық, % ЕТЫС	Тынайтқыштар нормасы, кг/га ә.з.т., т/га
2008 2009 2010 орташа	109,7 112,3 115,8 112,6	-0,3 +2,3 +5,8 +2,6	-0,3 +2,1 +5,3 +2,4	70-70-70	60т/га көңге экв NPK
2008 2009 2010 орташа	111,8 106,6 115,6 111,3	+1,8 -3,4 +5,6 +1,3	+1,6 -3,1 +5,1 +1,2	70-80-70	60т/га көң

 

Суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұскасында гектарына 60 т көңге экв минералды тыңайтқыштарын жэне 30 т көң + 30 т көңге экв NPК органо-минералды тыңайтқыштарын енгізгенде алынған нақтылы өнімділік бағдар-ланған түсімнен, орта есеппен, зерттеу жургізілген жылдар ішінде ауытқуы +0,2-ден +5,2%-ке дейін өзгерді (17 кесте). Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында гектарына 30 т кең + 30 т көңге экв NPК органо-минералды тынайтқыштарын енгізгенде ауытқу-1,8% болды.

18 кесте

Гектарына 120 ц жүгері дэнін қамтамасыз ететін факторлар

 

 

Зертгеу жүргізілген жылдар	Нақтылы  алынған  өнімділік, ц/га	Ауытқу		Факторлар үйлесімі
		ц/га	%	Суару алдындағы   ылғалдық, % ЕТЫС	Тынайтқыштар нормасы, кг/га ә.з.т., т/га
2008 2009 2010 орташа	119,2 114,0 120,4 117,9	-0,8 -6,0 +0,4 -2,1	0,7 -5,0 +0,3 -1,8	70-70-70	30 т/га көң+30т/га көңге экв NPK
2008 2009 2010 орташа	118,2 120,2 122,2 120,2	-1,8 +0,2 +2,2 +0,2	-1,5 +0,2 +1,8 +0,2	70-80-70	60т/га көңге экв NPK
2008 2009 2010 орташа	126,5 125,0 127,2 126,2	+6,5 +5,0 +7,2 +6,2	+5,4 +4,2 +6,0 +5,2	70-80-70	30 т/га көң+30т/га көңге экв NPK

 

Зерттеу жүргізілген жылдарда, жүгерінің көк массасьшың өнімділігі 690-910 ц/га аралығында, ал кұрғак биомасса өнімділігі - 227,1 - 263,9 ц/га болды. Ең жоғарғы көк масса - 910 ц/га жэне кұрғақ биомасса өнімділігі -263,9 ц/га суарудың 70-80% ЕТЫС нұскасында N₂₀₀P₄₅К₉₀ минералды тыңайтқыштарын енгізгенде алынды.

Көк массаның ең теменгі өнімділігі (690 ц/га) суарудың 70-70% ЕТЫС нұсқасында N₁₅₀P₃₀К₆₀ минералды тыңайткыштарын енгізгснде байқалды. Осы үйлесімдегі жүгерінің көк массасының төмендеуі ең жоғарғы өнімділікке қарағанда 220 ц/га немесе 24% болды.

Сүрлемдік жүгеріні ылғал мен коректік заттармен жеткілікті мөлшерде қанағаттандыру, есімдіктің жапырақ бетінін ауданын 63,3-тен 65,5 мың м²/га-ға дейін, фотосинтез потенцишіын 3561,8-ден 3720,3 мың м²/га күнге дейін арттырды, ал ФАР-ды пайдалану коэффициенті тиісінше 2,94-3,42% аралығында болды. Сонымен катар, фотосинтездің таза өнімділігінің шамасы суару мен қорек режимдерінің әртүрлі уйлесімінде тәулігіне 6,3-тен 7,1 г/м²-қа дейін ауытқыды. ФТӨ-нің ең жоғарғы мәні (7,1 г/м² тәулігіне) суарудың 70-80% ЕТЫС нұскасында N₂₀₀P₄₅К₉₀ минералды тыңайткыштарын енгізгенде алынды.

      Сонымен, жүгерінің көк биомассасының ең жоғарғы өнімділігіне (910 ц/га) жапырақ бетінің максималды ауданы - 65,5 мың м²/га, фотосинтез потенциалы — 3720,3 мың м²/га күн және ФТӨ-і - 7,1 г/ м² тәулігіне сәйкес келді.

     Бағдарланған түсім алудың экономикалық тиімділігі

Бағдарланған түсім алу үшін колданылатын суару тәртібі мен тыңайт-қыштардың тиімділігінің критерийі-экономикалық бағалау болып табылады. Осы мақсатпен жүгері егісінің бір гектарына және бір центнер дән өндіруге жұмсалған өндірістік шығындар анықталды: бір гектарға жүмсалған тікелей шығындар, өнімнің өзіндік құны, таза пайда және өндіріс рентабельдігі.

Гектарына 100 ц. жүгері дәнін өндіру экономикалық түрғыдан суа-рудын 70-80-70% НТЫС нұсқасы мен гектарына 60 т көң енгізу үйлесімінде тиімді болды.

Гектарына 120 ц дән алу экономикалық тұрғыдан қарағанда суарудын 70-80-70% ЕТЫС нүхкасында гектарына 30 т кең +30 т. көңге экв. МРК органо-минералды тыңайткыштарын енгізгенде тиімді болды.

Таза табыстың ең үлкен мәндері (56552-64224 тг/га) гектарына ІООц-ге жақын нақтылы өнімділік алынған нүсқаларда байқалды. 1ц дәннің өзіндік құны тиісінше 254-262 және 291-330 тг аралығында болды.

Сүрлемдік жүгері егісінде суарудың 70-70% ЕТЫС нұсқасында енімнің ең төменгі өзіндік құлы (29,9тг/ц) және жоғары таза табыс (31364 тг/га) N^0 Р₄5 К₇5 минералды тыңайткыштарын енгізгенде алынды. Суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасында Ы₂оо Р45 К₉о мииералды тыңайткыштарын енгізгеиде өнімнің өзіндік қүны 27,8тг-ге дейін төмендеп, таза табыс 38432 тг-ге дейін өсті. Суару режимі мен минералды қоректенудің барлық үйлесімінде эконо-микалық түрғыдан суарудың 70-80% ЕТЫС нүскасы мен Ы₂оо Р45 К.₉о ми-нералды тыңайтқыштар үйлесімі тиімді болды, яғни ең төменгі өзіндік күн-27,8 тг/ц және ең жоғарғы таза табыс 38432 тг/га болды.

Сонымен, су және қорек режимдерін оңтайландыру енімнің өзіндік құнын төмендете отырып, таза табысты ұлғайтады.

 

 

 

3. Еңбекті қорғау және тіршілік қауіпсіздігі

 

Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау Қазахстан Республикасындағы еңбекті қорғау саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді және қызметкерлердің өмірі мен денсаулығын сақтауға бағыталған,сондай-ақ еңбек қауіпсіздігіндегі  және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерін белгілейді. Елімізде еңбек қауіпсіздігінің стандартты жүйесі ЕҚСЖ қолға алынған, әрбір өндіріс саласының өз технологиясы болады, сондықтан жобаны жасауда құрлысты тұрғызуда, жаңарту кезінде техника  қауіпсіздік ережесі ескертілуі керек. тексеріледі.

Еңбекті қорғау міндеті адам өмірінің қызметінің қалыпты шарттарын қамтамасыз ету, адамды және табиғи ортаны нормативті-мүмкіндік деңгейден асатын, қауыпті және зиянды факторлар әсерінен қорғау болып табылады. Еңбекті корғауда, жұмысшылар құқығын    қамтамасыз етуде, ұлттық саясаттың негізгі принциптерін жасауға бағыталған және халық шаруашылығының барлық түріне қатысты заң әрекет етеді.Адам қызметінің және демалымының оптимальды жағдайларын қолдау, жұмысқа қабілеттілігінің және өнімділіктің ең жоғарғы көрсеткіштерін көрсетуге алғы шарттарын жасайды.

Еңбек қорғау сәйкес құқықтық нормативтік актілер негізінде жұмыс істейтін адамның еңбек процесінде денсаулығын және жұмыс қабілеттілігін сақтау, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әлеуметтік экономикалық, техникалық, гигиеналық және емдеу профилактикалық шаралар мен құралдар жүйесі болып табылады.

Еңбек қорғауды қамтамасыз ету жеке адам, қоғам және мемлекет үшін біріншілей приоритет. Адамның жерде пайда болу сәтінен бастап-ақ үнемі өзгеріп отырып потенциалды қауып-қатер жағдайларын өмір сүріп, әрекет жасайды. Кеңістікте және уақытта жүзеге асатын қауып-қатер адам денсаулығына зиян келтіреді, оны жүйкелік күйзеліс, науқастық, мүгедектік және өліммен аяқталатын т.б. байқауымызға болады.

Еңбекті қорғау–заңды актілер жүйесі және соған сәйкес келетін еңбек процесіне жұмыс қабілеттілігі мен денсаулығын сақтауға, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін әлеуметтік–экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық және өндірістік санитария сұрақтарын қарастырады.Ауыл шаруашылық  өнеркәсіптегі еңбек қорғауын қамтамасыздандыру. Бұл ережелер бөліміне негізгі технологиялык процестерде қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыздандыру, орналастыру, негізгі құрал-жабдықты монтаждау және эксплуатациялау, магистральды коммупикациялар және жұмыс орындары жатады.Техника қауіпсіздігі - бұл жүмысшыларга қауіп төндіретін фактордың жойылуына әсер тигізетін, ұйымдастыру және техникалық мерекелер, шаралар жүйесі.

 

    

 

    Кәсіби қауіпсіздікті және денсаулықты бағалау мен басқару.

 

     Мұндай жүйені дайындау үшін халықаралық  OHSAS 18001:1999 стандартын, тиісті құқықтық нормативтік актілерді, салалық стандарттарды, мемлекеттік органдардың талаптарын басшылыққа алу керек. «Денсаулық пен қауіпсіздік менеджментінің» OHSAS 18001:1999стандарты компания менеджменті жалпы жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде ұйымдағы еңбекті қорғауды басқару жүйесін құруға бағдарланған. OHSAS 18001:1999 стандартын қолданудың пайдалылығына негізгі мәнді дәлелдер келтірейік:әдетте өндірістегі еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау жүйесін басқарудың немқұрайдылық сипаты болады, олардың қолданылуы қызметкерлердің журналға қол қоюменен аяқталады;еңбекті қорғауды ұйымдастырудың бұрын қолданылып келген әдістері ескірді және қазіргі заманғы технологиялық процесстердің дамуына сәйкес келмейді, сондай – ақ неғұрлым көп материалдық шығындарға ұшырамас үшін қатерлерді тиімді басқаруға мүмкіндік бермейді.Бұған қоса OHSAS 18001:1999 стандартын енгізу еңбекті қорғауды басқару жүйесін сертификаттауға қосымша мүмкіндік береді.Республикада соңғы уақытта OHSAS 18001:1999 стандартын енгізген компаниялар орындамаған мердігердің қызметінен бас тартуы маңызды рөл атқарады. OHSAS 18001:1999 стандартын енгізу жөніндегі мәселеде, әсіресе бұл мәселе зерттелудің бастапқы сатысында тұрған компаниялар үшін дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік беретін бірқатар пайдалы мәліметтерді келтіреміз. OHSAS 18001:1999 стандартын енгізу процесі мынадай кезеңдерден құралады:стандартты қолдану саласын айқындау;заңнамалық және нормативтік талаптарға талдау жасау;қауіптіліктерді сәйкестендіру мен қатерлерді бағалау;жоспарлар мен саясатты даярлау;жүйе мен оны ендіруді құжаттандыру;енгізудің нәтижелілігіне  талдау жасау;жүйені сертификаттау;стандартты енгізуге аудит жүргізу; OHSAS 18001:1999 стандартын енгізу процесіне оларға жүктелген функционалдық міндеттерге қарамастан кәсіпорының барлық қызметкерлері қамтылуы тиіс.Бұдан бөлек енгізілетін стандарт бойынша басшылықтан өкіл және қажет болған жағдайда тиісті қызмет түрі тағайдалуы керек.

        Жобаланатын өндірісті қауіп-қатерлерін талдау

         

Адам еңбек ету кезінде түрлі еңбек құралдарымен, машиналармен, сондай-ақ басқа адамдармен қарым-қатынаста болады. Сондай-ақ жұмыс кезінде адамға ауаның температурасы, ылғалдылығы, шу, діріл, түрлі жарықтық, т.б. түрлі өндірістік жағдайларда әсер етеді. Осының бәрі белгілі бір өндірістік жағдайды қалыптастырады және адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеті және оның жұмысының өнімділігі осы жағдайларға байланысты болады. Жоғарыдағы жағдайлар нашар ұйымдастырылған болса, еңбеккерлердің жарақаттануы мен науқастануына басты себеп болады.

Сонымен, еңбек жағдайы дегеніміз - еңбек ету кезінде адамның денсаулығы мен еңбекке қабілетіне әсер ететін өндірістік факторлардың жиынтығы.

Ауыл шаруашылығының ең басты саласының бірі - егін шаруашылығында, еңбек қорғаудың өз ерекшелігі бар. Егін егу мен жинау науқандары негізінен далалық қоста механизаторлармен жұмысшы звенолары қону арқылы атқарылады. Далалық қостың санитарлық-гигиеналық жағдайы қатаң нормативтерге сай болуы тиіс. Әсіресе механизммен жұмыс істейтін механизаторлар мен көмекшілеріне ерекше енбекті қорғауды ұйымдастыру және қауіпсіздікті сақтау жағдайын талқылау.

Қазіргі заман өндірістік шаруашылықтары үздіксіз жаңа және күрделі машина, техника, агрегаттар құралдармен жабдықталып тұрады. Олар қауіпсіздікті қорғау талабына сай ғимараттармен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ шаруашылықта электр энергиясынан пайдалану жұмыстарды, қызметшілерді электр қауіпсіздігі және техника қауіпсіздігімен танысу міндетті болады.

Шаруашылықты химиялндыру ауылшаруашылығы қызметкерлерін улы заттар және тыңайтқыштар жұмыс атқару тәсілдерін терең үйренуді талап етеді. Себебі аталған заттармен білімсіз жұмыс атқару тек улануға емес тіпті жарылыс және өрткеде алып келеді.

Еңбекті қорғау ауыл шаруашылығында жұмысшылардың еңбек жасау жағдайын жақсартуда қорғауда санитарлық-гигиеналық техникалық жұмыстарды жүргізуде заңмен қадағаланады.

Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі жұмыс атқарудың күрделігі ауыл шаруашылығы өсімдіктері және жануарлардың үздіксіз өсіп-өніп өркендеп баруы және олардың өнімін асыруда өз уақытында алдын-ала шараларды қолдану болып табылады.

Түрлі табиғи және кездейсоқ жағдайларға байланысты жоспарланған жұмыстар өз уақытында атқарылмай қалып кейде жұмыс уақытынан кейін түнде жұмыс атқаруға тура келеді. Солай етіп жұмыстың жүру реті бұзылады. Бұл жағдайда шешуші ролді шаруашылық басшыларының жұмысшылар еңбегін дұрыс ұйымдастыру қабілеті қажет.

Техникалық қауіпсіздік бойынша қазіргі заман талабына сай барлық өзі жүретін техникалар конструкциясы бойынша таратылады. Ауыл шаруашылығы машиналар, тракторлар айдаушылар травма қауіпсіздігі үшін алынатын, ығыстырылатын, көшірілетін жабдықтармен қамтамасыз етіледі.

Жоғарыдағы аталған қауіпсіздік талаптарына жауап беретін (механизм болмауы, жабдықталмаған жұмыс орны, жөнделмеген тежегіштер, дыбысты белгілері болмаған, алғашқы жәрдем дәрі-дәрмек құтысы және температураны түсіретін дәрмек болмаған техникалар) жұмыс атқаруға жіберілмейді.

 

         Минералды   тыңайтқыштар,   жеке   химикаттармен   жұмыс атқаруда еңбек қауіпсіздігі.

 

Минералды тыңайтқыштар химикаттармен жұмыс атқару агроөндіріс, ауыл шаруашылығын химияландыру басқармасының кепілдемелерімен ауыл шаруашылығы кәсіп союзы (профсоюз) келісімімен қамтамасыз етілу қажет. Минерал тыңайтқыштар және химикаттар тарату арнайы складтардан пайдаланады.Минералды тыңайтқыштар, химикаттарды сақтау жағдайы, олардың физика-химиялық қасиеттеріне, арнайьшығына байланысты болғаны үшін склдтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.

Көбінесе сұйық химикаттарды сақтауда үлкен қауіп туылады, сол
үшін оларды сақтауда және тасымалдауда крандардың толық жабылуына,
тесік жарық болмауына, монометр жағдайына, сұйықтың көлеміне, тағы
басқа қауіпсіздік шараларға үлкен назар аударылуы қажет.                                   

Химиялық өсімдіктерді қорғау препараттардан пайдалануда, үлкен
сергектік сакталуымен бір қатарда жеке қорғаныс заттарынан дұрыс және өз
уақытында пйдалану қажет.                                                                                 

Химиялық препараттармен жұмыс атқаруда тек дені сау медициналық көріктен өткен және химиялық препараттар қасиеттерін әсерін жақсы білетін олармен дұрыс жұмыс істей алатын адамдарға рұқсат беріледі. Химиялық заттармен жұмыс атқару тәулікте 6-сағаттан артпауы қажет. Әр бір шаруашылықта химиялық улы заттарды ауыл шаруашылығы өсімдіктеріне зиянкестерге қарсы жұмсалуы қатаң есепке алынуы керек.Химиялық қауіпті заттармен жұмыс алып барғанда жұмысты бастаудан алдын сол аймаққа жақын тұрғандар және медициналық пункт қызметкерлері құлақтандырылуы қажет. Уақытшалық қауіпті аудандарда қорғаныс, түсті маталар, жалаулар, белгілер қойылады.

 

     Радиациялық ластанудан қорғау

 

      Радиациялық ластанудың басқа ластанудан көп айырмашылығы бар.  Қысқа толқынды электрмагниттік сәуле шығару мен зарядталған бөлшектерді бөліп шығаратын тұрақсыз химиялық элементтердің ядросы – радиактивті нуклидтер. Міне, осы бөлшектер мен шығарылған сәулелер адамның организміне түскенде жасушаларды бұзады, соның нәтижесінде түрлі аурулар пайда болады.Радиациялық ластанудың негізгі көздері – альфа, бэтта және гамма сияқты радиактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам, жануар организмдерінде ақуыз, фермент және басқа да заттардың өзгеруіне, яғни сәуле ауруының дамуына әкеліп соғады.Сәуле ауруы адамның сыртқы мүшелерінің зақымдануынан және радиациялық ластаушылардың ішкі органдарға түсуі нәтижесінде болады. Сәуле ауруын дәрежесіне, алынған сәуленің мөлшеріне байланысты балалар, қарт адамдар мен ауру адамдар көтере алмайды. Егер тамақ не су арқылы радиактивті заттар адамның ішкі органдарына түссе, онда адамға активтелген көмір, күкірт қышқыл барийді немесе балшық суын ішкізеді. Адсорбент радиактивті заттарды қанға өткізбей сіңіріп алады.Радиактивті заттардың иісі, түсі жоқтығынан, көзге көрінбейтігінен адам өздігінен олардың барын-жоғын біле алмайды. Тек арнайы аспаптар арқылы жердің, судың, азық-түліктің, ауаның, әр түрлі заттардың зарарданғанын зерртеп, радиация деңгейін өлшеп анықтауға болады. Ондай аспаптарды қолдана отырып барлаушылар зарарданған территорияны барлауға кіріседі, сонан соң ол жерде тіршілік ету мүмкіншілігін не болмаса зияндығын, қауіптілігін анықтап шешеді. Аталған салада арнайы аспаптар қолдануда, олардың кейбіреулерінің жұмыс істеу принципі радиацияның атомдарды иондау қасиетіне негізделген. Иондарға бөлінген ауа молекулаларына ауаның электр тоқты өткізу қасиетін келтіреді, яғни оны элекртөткізгіш деп атайды.Электрөткізгіштігі көтерілген ауа орналасқан камераға екі жағынан кернеу берілме, онда жүйе арқылы ток жүреді. Енді токты өлшейтін микроамперметр қоссақ қарапайым радиация деңгейін өлшегіш (аспап) жобасын елестетуге болады. Радиациялық бақылауды орнату үшін  Радиациялық қауіпсіздік қызметі оның көмегімен өз өлшеуін жүргізе алады.Бұл құрал белгілі бір мерзімнен соң мемлекеттік органдарда мерзімдік сертификаттаудан өтеді. Өндіріс процесінде пайдаланылатын қауіпті заттар оларды сақтау және тасымалдау жөніндегі ереже талаптарына сәйкес сақталады және тасымалданады. Радиациялық жағынан қауіпті жұмыстарды жүргізу кезінде персоналдың сәулеленуге қаншалықты ұшырағаны жөніндегі ақпаратты жылдам алу мақсатында РМ-1302 сандық жеке дозиметлер пайдаланылады.Персоналдың ішкі сәулеленуге ұшырау дозасы жұмыс орындағы радонның ыдырауынан пайда болатын өнімдердің шоғырлануын есептеу жолымен және қызметкердің онда қаншалықты уақыт болғанын анықтау арқылы тексеріледі.Персоналдың сәулеленуге ұшырау дозасы жұмыс орнындағы радонның ыдырауынан пайда болатын өнімдердің шоғырлануын есептеу жолымен және қызметкерлердің қаншалықты уақыт болғанын анықтау арқылы тексеріледі. Персоналдың сәулеленуге ұшырауының жеке дозасын анықтау барысында оның өндірістік ортадағы ұзақ уақыт бойы өздігінен жойылмайтын альфа –активті изотоптан қаншалықты іштей сәулелеуге ұшырағаны,дұрыс осы сәулеленуге ағзасының қаншалықты төтеп бергені ескеріледі. «РАМОН- 02А» атты радон ыдырауынан пайда болатын  еншілес өнімдердің шоғырлануына тұрақты түрде мониторинг жүргізуге мүмкіндік беретін құрал дайындалды.Бұл құралдың артықшылығы-нақты уақыт аралығында жұмыс орындарындағы радонның ыдырауынан пайда болатын өнімдердің шоғырлану жағдайын көзбен байқауға мүмкіндік береді

.

       Өндірістік ортаның метеорологиялық жағдайы.

 

       Өндірістік ортаның микроклиматы түрлі температуралар жиынтығы бойынша анықталады; ауаның ылғалдылығы, ауа қозғалуы, ортаның температурасы және жылудың таралуы. Микроклимат өлшемдері адам организмінің жылу алмасуы, жұмысқа қабілеттіліг, денсаулығы бойынша анықталады.Өндірістік жұмыс орындарындағы температура өндірістік ортадағы метеорологиялық жағдайды анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Жоғары температурады жұмыс істеу адам организміне кері әсер етеді. Жоғары температурада жұмыс істеген кезде адам денесінен көп мөлшерде тер бөліп шығарады бұл организмді құрғатып жібереді, жүрек – көк тамырларының жұмысын нашарлатады, тыныс алуды жиілетеді, басқа органдар мен жүйелерге кері әсер етеді.Жоғары температураның адам организміне ұзақ уақыт бойы әсері, әсіресе жоғары ылғалдылықтағы адам организмінде жылулық көп мөлшерде жиналуына әкеп соғады (гипертония, кан қысымының артуы).Сонымен қатар өте төмен температурада жұмыс істеу де адам организміне кері әсер етеді, қолмен аяқты, бетті үсітеді, организмдегі зат алмасу процесін бұзады. Ұзақ уақыт жұмыс істеу белгілі бір ауруға әкеп соғады.Өндірістік жұмыс орынындағы микроклимат өлшемдері технологиялық процестің жылу физикалық ерекшеліктеріне, жылу жағдайына, желдеткішке сонымен қатар жыл мезгілдеріне, климатқа байланысты.

 

     4.Қоршаған ортаны қорғау

 

      Адамдардың шаруашылық  қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.

Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организіміне келіп түседі.

Бүкіл жер шарында осы ластаушы заттардың түспеген жері жоқ деп айтуға болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бұл жерде адамдар кішігірім ғылыми станцияларда тұрып, ғылыми бақылаулар ғана жасайды. Ғалымдар осы заманғы өнеркәсіптердің әр түрлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге  басқа жерлерден келіп түскен.

Табиғи ортаны ластаушы заттар әр түрлі болып келеді. Ол заттар өзінің табиғатына, шоғырлануына және адам организміне  әсер ету уақытына қарай әр түрлі жағымсыз нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса да адамға әсері – адамның басын айналдырада, құсқысын келтіреді, тамағын жыбырлатып, жөтелтеді. Егер де адам организміне осындай улы заттар көп мөлшерде әсер етсе, қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мүмкін. Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптік қалалардың үстіне желсіз күндері жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік орындардың қалдықтары мысал бола алады.

Атмосфераның басқа ластаушыларының ішінен азот тотықтарының, көмірсулардың бензо(а)пирен, хлор, фтор және басқа да қосылыстарының маңызы зор. Бұлардың көпшілігінің жылу балансының өзгеруі (көміртегі қос оксиді, азот тотықтары, метан, фреондар және т.б.) немесе озонның бұзылуы (фреон, азот тотықтары) арқылы әсер етеді.

Судың ластану мәселесіне барлық категориялары: мұхит, континенттік, жерасты әр түрлі дәрежеде ұшырайды.

Судың, әсіресе ауыз суының сапасы халықтың денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша судың сапасының төмен болуы себепті шамамен 5 млн. адам (негізінен балалар) өледі де, әр түрлі дәрежеде уланған немесе ауырған адамдардың саны 500 млн.-нан 1 млрд.-қа дейін жетеді.

Барлық сулардың құрамында еріген заттар болады. Судағы көп кездесетін элементтерге кальций, хлор, калий жатады.

Судағы химиялық элементтердің жиынтығы жануарлар мен адамның қанының құрамына жақын болады. Бұл өмірдің суда пайда болғандығының дәлелі бола алады.

Ауыз судың сапасын бағалауда химиялық критерийлермен қатар бактериологиялық және органолептикалық әдістер қолданылады.

Сулардың ластануы ең бірінші рет су қоймаларында әр түрлі ластаушы заттардың келіп түсуіне байланысты болады. Екінші ретті ластану бірінші ретті ластаушылардың әр түрлі тізбекті реакцияларға түсуі арқылы жүреді. Ластаушы заттарға негізінен топырақ эррозиясының өнімдері, минералдық тыңайтқыштар, улы химикаттар және т.б. заттар жатады (азот, фосфор және басқа биогенді элементтер мен олардың қосылыстары, органикалық заттар, пестицидтер, тұрмыстық қалдық, мұнай және мұнай өнімдері).

Қазіргі таңдағы  ауызсуды басқа экологиялық қауіпті заттардан – мұнай өнімдерінен, СПАВ, пестецидтер, органикалық хлор және басқа қосылыстарды тазалау  технологиясы  белсенді көмірді немесе графитминеральды сорбеттерді қолданған сорбциялық  әдістерге негізделген.

Жоғарғы беткі суларды ластану мен сорланудан  қорғауда ормандастыру  және гидротехникалық шаралар маңызды орынға ие. Олардың көмегімен көлдерді, су қоймаларын және кішкетай өзендерді, сонымен қатар эрозияның, көшкіндердің пайда  болуын  және д.т . қордалауға және тежеуге болады. Бұл кешендердің орындалуы үстіңгі сулардағы ластанған ағынды азайтуға мүмкіндік беріп, суаттардың тазалығына қатысады..

       Суармалы жерлерде топырақтың құнарлылығы және өнімнің артуы ауыспалы егіске байланысты екені отандық және шет елдерде жүргізілген тәжірибелерде дәлелденгені барлығымызға белгілі.

Топырақ туралы ілім ерте заманнан пайда болды. Оны үйренетін пән - топырақтану. Топырақтану пәнінің ерте заманда пайда болу себебі топырақ жер шарындағы барлық тірі организмнің келіп шығуында негізгі роль атқарады. Топырақ - жер бетіндегі өсімдіктердің өніп-өсуінде мал азығымен және су, ауамен қамтамасыз ететін бірден-бір табиғи зат.                                                                                                                                              

Ертедегі адамдар өмір сүру үшін топырақта өсетін өсімдіктерден пайдалана бастайды. Өсімдіктер өнімінің аз және көп болуы топырақтың құнарлылығына байланысты екенін байқайды. Жер бетінде адамның, өсімдік пен жануарлардың өмір сүруі топырақтың құнарлылығына байланысты Сондықтан оны сақтау, тиімді пайдалану, екендігін анықтайды. Баяғы дәуірлердің өзінде топырақ құнарлылығын отпен, күнмен, сумен теңеп, оған табынып келген. Көне Египетте құнарлылықтың патшасы Изида, ал Рим империясында - Прозерпина саналған. Біздің Ислам дінінде де "адамды құдай батпақтан жаратты" деген хадис бар. Осы хадистың негізінде тарихи шындық бар екендігін қазіргі заман ілімінің даму процесі айқындай түседі.

Жер шарында бірінші рет тірі ағзалар құрлық пен мұхиттардың (теңіздердің) қиылысқан жерінде пайда болған деген жорамалдар бар. Сол пайда болған тірі ағзалар алғашқы уақытта суларда тіршілік етіп, кейінірек құрлықтарға көшкен. Тірі ағазалардың пайда болуында негізгі ролді органикалық заттар атқарады. Бізге белгілі органиклық зат жасыл өсімдіктердің жапырағында фотосинтез процесі арқылы пайда болады. Өсімдіктер тіршілігіне біз жоғарыда айтып өткендей құнарлы топырақ керек.

Егер қүнарлы топырақ болмаса, жер бетінде өсімдік өспейді, өсімдік болмаған  соң фотосинтез процесі жүрмейді және тірі ағзалардың (солардың ішінде адамдардың да) шығуына негізгі роль атқаратын органикалық зат пайда болмайды. Міне, осы жоғарыдағы айтылған өзекті мәселелер топырақ маңызының өте күшті екенін көрсетеді. Сол себепті, топырақты көздің қарашығындай сақтау қазіргі заманның басты көкейкесті мәселесі болып отыр.

Қазіргі таңдағы топырақтың экологиялық жағдайының қандай екенін білу үшін, біз Оңтүстік Қазақстан облысындағы Мемлекеттік ғылыми өндірістік орталығы, сондай-ақ Табиғи ресурстар және табиғат     пайдалануды реттеу басқармасы мекеме лерінен алынған мәліметтер арқылы талдау жасадық.

 

 

Жүгерінін көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фаза аралығында 1,0 м тереңдіктегі ыза суының шығыны тәулігіне 15,4 м³/га, ал 1,5: 2,0; 2,5 м тереңдік деңгейлерінде, тиісінше, 4,0; 1,9; 0,9 м³/га болды. Жүгерінің шашақтану - сүттеніп пісу фазааралығында, зерттеліп отырған суарудың нүсқа-ларына байланысты, 1,0 м терендіктегі ыза суының тәуліктік шығыны 47,4-48,2 м³/га-ға жетті, ал 2,0; 2,5 м терендіктерде, тиісінше, 11,9-12,7; 4,4-5,3 м³/га болды. Өсімдіктің келесі есіп-даму кезеңдерінде ыза суының шығын мөлшері қайтадан темендеп кеткені байкалды. Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы ыза суы шығынының қарқындылығына, оның терендік деңгейі айтарлықтай әсер етті.

Жүгерінің өсіп-даму кезеңіндегі ыза суы шығынының орташа каркындылығы, оның терендік деңгейіне байланысты (1,0; 2,5 м) тәулігіне 25,9 м³/га-дан 2,7 м³/га дейін өзгерді.

Ыза суының деңгейі терендеген сайын, оның фазааралық шығынының мәндері төмендей түсті. Мысалы, 1 м тереңдіктегі ыза суының максималды тәуліктік шығыны 48,2 м³/га болса, ал 2,5 м тереңдікте - 5,3 м³/га болды. Ыза суының деңгейі терендеген сайын оның шығынының азаюы, жоғарғы қабат-тарға капилляр ылғалының көтерілуінің азаюымен түсіндіріледі.

Өсімдіктің жинақты су тулынуы да, оның даму кезеңдерінде өзгеріп отырды. Тұқым себу - көктеп шығу фазааралығында жинақты су тұгынудың мөлшері өте темен, яғни тәулігіне 16,1-17,2 м³/га, ал көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында 33,9-36,8 м³га-ға дейін жетті (3 кесте). Жинақгы су тұтынудың тәуліктік ең кеп мөлшері шашактану — сүттеніп пісу фазааралығында ыза суының терендік деңгейіне байланысты 69,1- 69,6 м³/га-дан 70,5-74,4 м³/га-ға дейін өзгеріп отырды.

Өсіп-даму кезеңінің соңына қарай жинақты су тұтынудың тәуліктік шығыны ыза суының 2,5 м терендігінде 43,7-44,1 м³га-ға дейін, ал 1 метр тереңдікте 44,6-44,9 м³га-ға дейін төмендеді.

Жүгерінің бүкіл өсіп-даму кезеңінде жинақты су тұтынудың қарқын-дылығының ең үлкеи мәні ыза суының 1,0 м-лік тереңдік деңгейінде байқалып, тәулігіне 47,9-49,0 м³га болды.

 

        Есептеу бөлімі

 

       Емдік профилактикалық дәрілік шөптер технологиясын  жасау өнімдері өндірісінде көп мөлшерде ақаба сулар шығады, сол сулардың құрамындағы зиянды заттардың концентрациясы мен құрамын 1 кестеден көреміз.  Өндірісте су шырын, агар жібіткенге өнімдерді және аппараттарды суытуға, қондырғыларды және құбырларды жуып тазалауға қолданылады. Сумен қамтамасыз ету жүйесі тікелей, барлық ақаба сулары тазалаусыз қалалық канализацияға тасталады.

Бұл бөлімде  су көздеріне, қоршаған ортаға тигізетін әсерін есептейміз.

 

Іркінді сулардың құрамы мен концентрациясы.

1 кесте

 

Көрсеткіштер	Өлшемі	Іркінді судағы ластағыштардың концентрациясы
Температура	0С	30
Өлшенген заттар	мг/л	1500
Түсі	-	2
N	-	4
БПК5	мгО2/л	250
ХПК	мгО/л	600
рН		6,5

 

Су қоймаларына экологиялық  шығынын бағалау келесі формуламен анықталады:

                          

бұл жерде:  g_i – табиғи ортаға 1 шартты тонна ластағыштарды тастаған үшін төлемақы , тенге/ шарт.т; [6] көрсеткіштері бойынша 2008 жылға  28960  тен/шарт.т

       b- халақ щаруашылығына мәні бар суаттардың, іркінді сулардың  қатерлі әсерін  ескеретін коэффициент

[1,2]; ( 2  кесте)

       А_i – i- ші  моноластағыш қоспасының түріне келтірілген коэффициент, шарт.т/т;

       m_i –  i-ші ластағыш түрінің төгу салмағы, т/жыл

 

                                            m_i = 10^-6  C_i  V_i

 

      C_i – компоненттің іркінді судағы концентрациясы, мг/л, г/м³  (өндірістік көрсеткіштер жоқ болған жағдайда [3] бойынша алуға болады;

     

                                V_i =q_уд N_жыл,  м³/жыл

  

    N_жыл – өндірістің бір жылдық өнімділігі, т/жыл

    q_уд – іркінді сулардың өндірісітік шығарудың көбейтілген нормасы, м³/ дайын өнімге [3]

 

Әр түрлі сушаруашылық  бөлімдер үшін  b коэффициентінің мәні

                                                                                                                         

Бір тәулікте 1 т өнім алынады, 2 маусымда жылына 345 күн жұмыс істейді

 

N_жыл= 1*2*345= 690 т/жыл

 

Бір маусымда шығатын іркінді судың көлемі:

V_i =q_уд N_жыл= 1,3* 690= 897=0,001 млн  м³/жыл

 

Ластағыш заттардың мөлшерін келесі әдіспен анықтаймыз:

m_{өлш.зат} = 1500*0,001= 1,5 т/жыл

m _N= 4*0,001= 0,004 т/жыл

m _БПК5 = 250*0,001=0,25 т/жыл

m _ХПК =600*0,001=0,6 т/жыл

 

 Ластаушы заттардың  салмағын анықтамыз:

М _{өлш.зат}=1,5*0,05=0,07 шарт т/жыл

M _N =  0,004*0,003= 1,2*10^-6 шарт т/жыл

M _БПК5 =0,25 * 0,33=0,08 шарт т/жыл

M _ХПК = 0,6 * 0,033=0,02 шарт т/жыл

 

Іркінді сулардың  көрсеткіштері

    3-кесте

 

Ластаушы зат	Іркінді су көлемі V=0,001 млн м3/жыл		Аi.	Мi , шарт т/жыл
	Сi  , мг/л	mi , т/жыл
Өлшенген заттар	1500	1,5	0,05	0,07
Түсі
N	4	0,004	0.003	1,2*10-6
БПК5	250	0,25	0,33	0,08
ХПК	600	0,6	0,033	0,02
				SM= 0,17

 

 Өндірістен шыққан іркінді сулардың қоршаған ортаға тигізетін әсерін есептейміз:

 

             У=28960*1*0,17= 4923,2 тенге

 

5.Экономикалық тиімділігі.

Кесте –1

Материалдар мен энергетикалық ресурстардың жылдық қажеттілік құнын анықтау (0,25 га)

 

№	Атаулары	Өлшем бірлігі	Шығын нормасы	Жылдық жалпы шығын	Бірлік бағасы	Жалпы құны, теңге
1	Шикізат, материалдар, ұрық, тыңайтқыштар: А) Ұрық Б) Азот В) Фосфор Г) Селитра	кг/га кг/га кг/га кг/га	21 25 20 46	12 20 20 300	20 30 40 15	240 600 800 4500
	Жалпы					6140
2	Көмекші материалдар А) күрек Б) кетпен	дана дана		10 10	500 500	5 000 5 000
	Жалпы					10 000
3	Техналогиялық қажеттіліктерге жанармай:	л/тг	139	2085	70	15 400
4	Энергетикалық шығындар: Су	м3/тг	1487	1487	22,5	33 460
	Жалпы					65 000

 

 

 

 

Еңбек ақыға жұмсалған шығындар

 

№	Қызметкерлер мен категориялардың аталуы				Жұмысшы саны	Бір айлық төлемі тең.		Мерзім, ай			Төлем бойынша жылдық қор тең.
Жұмысшы
1		Тракторшы		1		25000			1		25 000
2			Жүргізуші	1			20000			2	40 000
3			Жүк тасушы жұмысшылар	2			18000			1	30 000
Жалпы                                                                                                      101 000
4			Механик	1			18 000				18 000
Жалпы                                                                                                  119 000

 

 

Құрылғылар мен жабдықтардың амортизациясы

№	Құрылғылардың аталуы	дана	Техникалық бірлік	Сметалық құны, теңге	Қолданылған мерзім	Амортизациялық бөлімдер
						Мөлшері %	Құны теңге
1	Трактор	1	150000	150000	4	9,0	13 500
2	Селка	1	90000	90000	2	7,0	6300
3	Культивация	2	90000	90000	2,5	10,0	9000
Барлығы							28 800

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 2

Жалпы өндірістік шығындардың сметасы

 

№	Шығындар реттерінің атаулары	Сомасы, теңге
1	Жабдықтар мен құрылғылардың амортизациясы	28800
2	Жабдықтарды пайдалануға жұмсалатын шығындар:	112110
	А)Жабдықтарды пайдалану бойынша жұмысшылардың негізгі және қосымша жалақысы	101000
	Б) Әлеуметтік салыққа жұмсаулар  --2А бабынан 11%	11110
3	Жабдықтар мер тасымалдау құралдарын ағымдық жөндеуге жұмсалатын шығындар	129 071
	А)Ағымдық жөндеу бойынша жұмысшылардың негізгі және қосымша жалақысы	18000
	Б) Әлеуметтік салыққа жұмсаулар  --3А бабынан 11%	1980
	В) Жөндеу мен жабдықтарға арналған қосалқы бөлшектер мен матариалдар (2А және 3А баптарының қосындысынан 80%)	95000
	Г) Жөндеуге жұмсалатын басқа да шығындар (1,2 баптарының қосындысынан 15%)	14092
4	Нысан ішінде жүктерді тасымалдау (1,2,3 баптарының қосындысынан 10%)	26 998
5	Басқа да шығындар (жалпы шығындардың )	4020
Барлық өндірістік шығындар		300999

 

 

Кесте 3

Өнімнің өзіндік құнының калькулациясы

 

Калькулация реттері	Өлшем бірлігі	Бір бірлік өнімнің бағасы	Жылдық өнімділікке жұмсалатын шығындар
Шикізат, материалдар, ұрық, тыңайтқыштар: А) Ұрық Б) Азот В) Фосфор Г) Селитра	кг/га кг/га кг/га кг/га	20 30 40 15	240 600 800 4500
Жалпы			6140
2. Көмекші материалдар А) күрек Б) кетпен	тенге тенге	500     500	5000 5000
Жалпы			10 000
3.Техникалық мақсаттарға арналған жанармай:	л/тг	70	145 950
4.Техникалық мақсаттарға жұмсалатын қуат: Су	м3/тг	22,5	33 460
5. Негізгі және қосымша жұмысшылардың жалақысы	теңге		119000
6. Әлеуметтік салықтарға берулер 11%	теңге		13090
7. Жалпы өндірістік шығындар	теңге		168 909
Барлығы: өзіндік құны	теңге		366 000

 

 

 

 

Кесте 4

Толық өзіндік құнның құрылымы

 

№	Калькулациялар баптары	Жобаланатын калькулация бойынша шығындар
		Теңгеде	%-да
1	Шикізат,материалдар,тыңайтқыштар (қалдықтарды есептемегенде)	16140		4,4
2	Техналогиялық мақсаттарғ арналған жанармай	15400		4,2
3	Техналогиялық мақсаттарға арналған қуат	33460		9,1
4	Әлеуметтік салық жіберулерімен қоса өндірістік жұмысшылардың жалақысы	132 090		36,1
5	Жалпыөнірістік шығындар	168 909		46,2
	Барлығы: толық өзіндік құн	366 000		100

 

 

Жаңа технологияны ендіруден алынатын экономикалық тиімділікті (1 га есебіне) мына формула бойынша есептеуге болады:

 

 

мұндағы: Ц_н, Ц_т – жаңа және дәстүрлі технологиялар бойынша алынған 1 ц өнімді сатудың бағасы, теңге;

У_н,У_т – сәйкесінше өнімділіктер, 1 га алынатын ц;

С_н, С_т – 1 ц өнімнің өзіндік құны, теңге

 

Ц_н—14 400 теңге/ц    У_н – 30,5 ц         С_н – 12 000теңге/ц

Ц_т—16 000 теңге/ ц         У_т – 20,2 ц        С_т – 12 800 теңге/ц

 Cн= 366 000/30,5 =12 000 тенге/ц

Сн = 12 800 (маълімет бойынша)

Цн =12 800* 20% = 14 400 тенге/ц

Цт =16 000 тенге/ц  (маълімет бойынша)

Э_п = (14400-12000) * 30,5 – (16000-12800) *20,2 = 73200-64640 =  8560 теңге

 

Өнімділікті арттырудан алынған экономикалық тиімділікті мына формула бойынша анықтайды:

                                        

Э_у = (16000-12800) * (30,5-20,2) = 3200*10,3 = 32 960 теңге

 

Өнімнің сапасын арттырудан алынған тиімділікті (Э_к) былай есептейді

Э_к =(16000-14400) *30,5 = 48800 теңге

         

 Өзіндік құнын төмендетуден алынған тиімділікті (Э_с) төмендегі формула бойынша:

 

Э_с = (12800-12000) * 30,5 = 24 400 теңге

 

Еңбек өнімділігін 1 адам-сағ есебінен жалпы өнімнің құны бойынша, ал оның өсімін мына формула бойынша есептейді:

 

   мұндағы: ПТ_Н и ПТ_Т – жаңа және дәстүрлі технологиялар бойынша 1 адам-сағ есебіндегі жалпы өнімнің құны.

Р _пт = (10980-8750) / 8750 * 100 = 25,5%

ПТн- 439 200 тенге/ 5 адам/8сағат = 10980

ПТт - 350000 тенге/ 5 адам/8сағат = 8750

 

Жаңа прогрессивтік технологияны енгізудің негізгі көрсеткіші қосымша шығындардың өтелуі (О_дз) болып саналады:

 

мұндағы: ВП_Н, ВПд – жаңа және дәстүрлі технологиялар бойынша жалпы өнімнің құны, теңге;

ПЗ_Н, ПЗ_Т  - сәйкесінше өндірістік шығындар, теңге

ВПт -350 000  (маълімет бойынша)

ВПн- 439 200 тенге (14 400 тенге х 30,5ц)

О_дз = (439 200-350 0 00)/ (366 000 – 260 000)  = 89 200/ 106 000 = 0,8 жыл

Таза кірістің өсімі (ЧДд) – қосымша өнім құны (ВП_Д) мен тыңайтқыштарды қолдануға байланысты қосымша шығындар (З_д) арасындағы айырма:  

 

                                     

 

ЧД_д = 89 200 -65 0000 =24 200 теңге

  Химиялық құралдардың рентабельдік деңгейі (Р_х) – химиялық құралдарды қолданудан алынған қосымша таза кірістің оларға жұмсалатын пайыздағы шығынға қатынастығы:                     

                                                      

Р_х  =  24 200/65 000 =37,5%  

  5 кесте.

Жобаланатын нысанның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері

 

 

№	Көрсеткіштердің аталуы	Өлшем бірлігі	Көрсеткіштер		Ауыт қулар +,-
			Жұмыс істейтін нысанның	Жобаланатын нысанның
1	Барлық өнімнің натуралды есептегі өндіріс көлемі	ц	20,1	30,5	+10,3
2	Барлық өнімнің құнды есептегі өндіріс көлемі	теңге	350 000	439 200	+89 200
3	Еңбек өнімділігінің өсімі	%	25,5
4	Бір бірлік өнімнің өзіндік құны	теңге	12 800	12 000	-800
5	Таза кірістің өсімі	теңге	24 200
6	Өнімділікті жоғарылатқаннан алынған экономикалық тиімділік	теңге	32 960
7	Өнім сапасын арттырудан алынған тиімділік	теңге	48 800
8	Рентабельдік деңгейі	%	37,2
9	Өтелу мерзімі	жыл	0,8

 

 6.Бизнес жоспар

Аннотация

 

Бизнес-жоспар тақырыбы: Жүгері егісінде бағдарланған өнім алу үшін топырақтың су режимін басқару және олардың ғылыми негіздері

Фирма аты: Ақжол шаруа қожалығы

Мекен-жайы: ОҚО

АП 07-21к т.студентімен жасалған: Кобенова А.Е.

Басталу мерзімі: 25.09.11

Бизнес-жоспар қандай мерзімге есептеліп жасалған:  9 ай

 

    Резюме

        Кейінгі жылдары қалыптасқан топырақ өңдеу жүйесінің салдарынан топырақтағы қара шірінді мөлшері төмендеуде, жердің құнарлы қабаты азаюда. Қазіргі уақытта суармалы жерлерде құнарлы топырақ қабаты сұр топырақта 30%-ға төмендеген. Біздің еліміздегі осы жағдайға Біріккен Ұлттар Ұйымында да көңіл бөлініп, осы мәселелер бойынша БҰҰ үш конвенциясы қабылданды. Соңғы жылдардағы Қазақстанның оңтүстік аймағындағы суармалы жерлердегі жағдайлар бидайдың және азықтық дақылдардың жаңа сорттарының ең жоғары көрсеткіштеріне қол жеткізуді қамтамасыз ететін, су және жер ресурстарын тиімді пайдалануға, топырақтың құнарлылығын сақтау мен жоғарылатуға, сондай-ақ қоршаған ортаны сақтауға, ауылшаруашылығы дақылдарын өсірудің дәстүрлі емес жаңа әдістерді қажет етеді. Осыған байланысты біздер бидай мен азықтық дақылдардың қарқынды сорттарын жалдап егу, тікелей егу және топырақты дискалы құралдармен аздап өңдеу негізінде зерттеулер жүргізуді ұсынамыз. Топырақты аздап өңдеу тәсілдері топырақты су және жел эрозиясы процестерінен сақтауға мүмкіндік береді.

Оңтүстік Қазақстан облысы экономикасының аграрлы секторының қалыптасу кезеңінде азықтық дақылдар егісінің көлемі күрт төмендеді. 2005 жылы азықтық дақылдар егісінің көлемі 178 мың гектар болған, ол реформаға дейінгі кезеңнен 2,5 есеге кем. Бұл агроқұрылымдардың барлық түрлеріндегі мал басының төмендеуі мен түсіндіріледі. Соңғы жылдары келе-келе мал басының саны көбеюде және 2000-2005 жылдар аралығында мал азығына қажеттілік күрт жоғарылады, әсіресе шырынды мал азығына. Белгілі және шырынды мал азығының қоры негізінен облыстың суармалы аймағында шоғырланған. Шаруалар мақта, дәнді және көкөніс дақылдарын егуге қызығушылық танытты, оны тұтынушылардың сұранысымен түсіндіруге болады. Дегенмен 2002 жылдан жыл өткен сайын өсіп келе жатқан мал басын теңестірілген азықпен қамтамасыз ету үшін шырынды және концентратты азықтарға сұраныс көбеюде. Осы кезеңде мүйізді ірі қара саны 556 мың басқа жетті.

 

   Кәсіпорын сипаттамасы

       Оңтүстік Қазақстанның қара сұр топырағына дәнді және малазықтық ауыспалы егістіктері қатарында қолданылатын күздік-аралық және аңыздық егістікте күздік бидай мен малазықтық дақылдарды өсірудің ресурссақтайтын экологиялық қауіпсіз технологиялары жасалынды. Сұлы мен қара бидайды таза және қыстық азықтық бұршақпен аралас күздік-аралық егісте тікелей егу мүмкіндігі анықталып, күздік бидайды жалдап егуге қосымша азоттық тыңайтқыштарды беру әдістерінің әсері зерттелді.

                       

        Өнімнің сипаттамасы

 

       Жүгері дәнді дақылдар тобына жатады. Тамыр жүйесі шашақты, ұзын, торкөзді, 3 метр терендікке дейін, ал жан-жағына 1 метрге дейін жайылып өседі. Тамыр системасының 60 проценті топырақтың айдалатын қабатында болады. Жүгері тамыры топырақтың үлкен аумағынан қоректік заттар мен ылғал әкеліп жатады. Нәтижеде жүгері топырақтағы қоректік элементтерді басқа дәнді дақылдардан гөрі жақсырақ пайдаланады. Басқа дақылдардан айырмашылығы жүгері өсімдігінің төрт түрлі тамыры болады. Олар: ұрық тамыры, алғашқы буын тамыр, негізгі тамыр және тіреуіш тамыр. Кейінгі қосымша тіреуіш топырақтан жер бетіне шығып тұрады. Жүгерінің алғашқы даму кезінде тамыр жүйесі өте тез өседі. Е. Амантаев., Н. Нечипоренко мәліметтері бойынша көгеріп шыққаннан кейін 7—8 күнде жүгері тамыры 25 сантиметр тереңдікке дейін барады.

      Әйтсе де алғашқы егілген күндері жүгерінің өніп, өсуі өте баяу болады. Бірақ, өсуіне қолайлы жағдайларда әсіресе, шашақтану кезінде бір тәулікте 10—12 сантиметрге дейін өседі. Ал гүлденгеннен кейін есуі тоқтайды. ІІІашақтану кезінде, он күннен кейінгі гүлдену дәуірінде жүгері өзінің жалпы органикалық массасының 75 процентін жинақтайды.

      Жүгерінің тамыр жүйесі көлемінің тәуліктік ұлғаюы 7, 12, 13 жапырақтарды шығару сатыларына жеткенде ерекше байқалады. Өсіп-өну сатыларындағы жүгерінің ең қажетті кезеңдері сабағының қалыптасуына әсер ететін 2—3 жапырақты шығару сатысы, сондай-ақ собығының қалыптасуына әсер ететін 6—7 жапырақтар шығарған кезі болып саналады (Н. М. Третьяков, 1979).

     Жүгері 5 жапырақты болғанда оның тамыры жан-жаққа 11—13 -сантиметрге дейін тарамданып өседі. Жүгерінің басқа дәнді дақылдардан ерекшелігі сол сабағы біреу болады да, сорт өзгешеліктеріне қарай биіктігі 0,6—6 метрге жетеді.

      Маркетинг жоспары

 

      Республикада жүргізілген екі жылдық зерттеу жұмыстарының қорытындылары бойынша суарылмаған алқапта жүгерінің әр гектарынан орта есеппен 15,4 центнер өнім алынды. Ал суарылмаған алқапты тыңайту арқылы әр гектардан алынған қосымша өнім тыңайтылмаған алқаппен салыстырғанда 4,9 центнерге артты. Өсімдіктердің суару жүйесін жақсарту жалпы тыңай-тылмаған және тыңайтылған алқаптардан мол өнім алуға мүмкіндік береді.

      Жүгері егістігінің суарылмаған әрі тыңайтылмаған алқабының әр гектарынан алынған өнім 15,4 ц, үш рет суарғандағы өнім 56,6 ц және жеті рет суарғандағы алынған өнім 70,7 центнер болды. Жүгері егістігін суаруды жақсартып, минералды тыңайтқыштар қолданғанда, әр гектардан алынған өнім 106,5 центнерге жетті. Яғни тыңайтылмаған және суарылмаған варианттар-дағыдан өнім 15,4 центнер артық алынды. Мұның өзі минералды тыңайтқыштар қосып, суару жүйесінің жүгері өнімін молайтатындығын тағы да айқын көрсетті.

     Сонымен, су өсімдік бойындағы барлық процестерге қатысады, ол жапырақтарға және басқа да органдарға қоректік және пластикалық заттар тасымалдайды. Мұның өзі органикалық заттардың синтезделу процесі тез жүруіне жағдайлар жасайды.

 

      Өндірістік жоспар

 

     Бақылау нұсқаларындағы күздік бидайды, күздік  - аралық және шабындық дақылдарды өсірудің кәдімгі ұсынылған технологияға сәйкес агротехника қолданды.

Зерттелетін нұсқаларда күздік бидайды егу қазан айының ІІ-ІІІ он күндігінде жаңартылған СО – 4,2 тұқым сепкішпен қатар арасы 20 см жалды  - қыратта жүргізілді. Күздік бидайды жалдап – қыраттап егу, суару қарығын тілумен бірге жүргізілді, мұндағы егу тереңдігі барлық нұсқаларда 4,5 – 5,5 см. Егу нормасы тәжірибе сызбасына сәйкес анықталды.  Өнген дәндер гектарына 2,3,4 және 5 млн

Күзде өскіндерге әрбір қарыққа 900 м³/га нормада үздік-үздік су беріліп ылғал күшейткіш суғару жүргізілді. Қыс басталғанша күздік бидай өсімдіктері түптеніп үлгерді. Көктемде топырақтың физикалық пісіп жетілу мүмкіндігі бойынша қатар аралық өңдеу жүргізілді және түптеу кезеңінде арам шөптерге қарсы жалды егістер Диален супер 480 в.р. гербициді мен 0,6 л/га нормасында өңделді. Қатар аралық өңдеу КРН – 4,2 қопсытқыш әрі өсімдік қоректендіргіш құралымен өсімдікті қосымша азықтандыру қатар жүргізілді, яғни қарыққа азотты тыңайтқышты енгізумен ал басқа нұсқаларда тікелей қатар аралық өңдеудің алдында тыңайтқыш қолмен 60 кг/га нормасында енгізілді. Белгіленген суару алдындағы ылғалды (80-70%) ұстап тұру үшін зерттеудің барлық жылы көктем – жаз кезінде екі рет суару қажет болды. Бірінші суару сабақтану фазасында 700 м³/га нормасында, ал екінші суару гүлдеу кезеңінде топырақтың суару алыдндағы ылғалдылығын есепке ала отырып, 800м³/ кг нормада жүргізілді.

     Зерттелетін нұсқалардың күздік – аралық егісінде егіс алдында БДТ – 30 құралымен дискілеу жүргізілген және тікелей егістерде топырақты өңдеу технологиялары қысқарталды (жырту, малалау, ал тікелей егісте – егіс алдындағы тырмалау).

 

Материалдар мен энергетикалық ресурстардың жылдық қажеттілік құнын анықтау (0,25 га)

 

№	Атаулары	Өлшем бірлігі	Шығын нормасы	Жылдық жалпы шығын	Бірлік бағасы	Жалпы құны, теңге
1	Шикізат, материалдар, ұрық, тыңайтқыштар: А) Ұрық Б) Азот В) Фосфор Г) Селитра	кг/га кг/га кг/га кг/га	21 25 20 46	12 20 20 300	20 30 40 15	240 600 800 4500
	Жалпы					6140
2	Көмекші материалдар А) күрек Б) кетпен	дана дана		10 10	500 500	5 000 5 000
	Жалпы					10 000
3	Техналогиялық қажеттіліктерге жанармай:	л/тг	139	2085	70	15 400
4	Энергетикалық шығындар: Су	м3/тг	1487	1487	22,5	33 460
	Жалпы					65 000

       Ұйымдастырушылық жоспар

 

     Зерттеу нәтижелері бойынша үш жыл зерттегенде сонымен қатар, егіс алдында жерді өңдеу санын азайта отырып және тікелей сепкенде шартты таза кіріс артып және өнімнің өзіндік құны төмендейтіндігі айқындалды. Сонымен, дискілеу жүргізілген амалдарда шартты таза кіріс сұлының таза және аралас егісінде орте есеппен 12333 және 27686,6 теңгені құраса, қара бидайда – 21431 және 35456,8 теңге құрап, бақылаумен салыстырғанда 3-8%-ға асық болған. Бұнда өнімнің өзіндік құны 417-537тг/ц шамасында болса, бақылауда ол 437,6-545,0тг/ц құрады.

    Күздік –аралық егісте ең жоғары шартты –таза кіріс және өнімнің ең төменгі өзіндік құны тікелей себу амалдарында алынып, кірістің максимальды көрсеткіші (37763,7тг) және минимальды өзіндік құны (381тг/ц) күздік қара бидай мен қыстаушы малазықтық бұршақты аралас сеуіп егуде қамтамасыз етіледі.

     2006-2008 жылдардағы зерттеулер нәтижелері, шабындық егісте азықтық бірлік пен шартты –таза кірістің ең жоғары шығымы жүгері мен (га 45 мың өсімдік) қонақ жүгерінің (га 200мың өсімдік) аралас егісінде алынып, кірістің ең жоғары көрсеткіші 87427 т егер алдында дискілеу жүргізілген амалдарда қамтамасыз етіліп, бақылаумен салыстырғанда 32%-ға жоғары болған. Бұнда сондай-ақ ең төменгі өзіндік құн алынды -235 т/ц (17 кесте).

Еңбек ақыға жұмсалған шығындар

 

№	Қызметкерлер мен категориялардың аталуы				Жұмысшы саны	Бір айлық төлемі тең.		Мерзім, ай			Төлем бойынша жылдық қор тең.
Жұмысшы
1		Тракторшы		1		25000			1		25 000
2			Жүргізуші	1			20000			2	40 000
3			Жүк тасушы жұмысшылар	2			18000			1	30 000
Жалпы                                                                                                      101 000
4			Механик	1			18 000				18 000
Жалпы                                                                                                  119 000

Шығындарды болжау

Құрылғылар мен жабдықтардың амортизациясы

№	Құрылғылардың аталуы	дана	Техникалық бірлік	Сметалық құны, теңге	Қолданылған мерзім	Амортизациялық бөлімдер
						Мөлшері %	Құны теңге
1	Трактор	1	150000	150000	4	9,0	13 500
2	Селка	1	90000	90000	2	7,0	6300
3	Культивация	2	90000	90000	2,5	10,0	9000
Барлығы							28 800