МАЗМҰНЫ

Кіріспе…..........................…......….………………..…………………….…......

1.1.  Паскаль тіліндегі программаның құрлымы..............................................

1.2.  Тілдің алфавиті, тілдің қарапайым объектілері.......................................

1.3.  Мәліметтердің типтері...............................................................................

1.4.  Стандартты функциялар, стандартты типтердің сипатталуы.................

1.5.  Өрнектер және олардың жазылуы............................................................

 

ІІ. Негізгі бөлім………………………………….……………………………..

ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕ АҚПАРАТТАРДЫ ҚОРҒАУҒА АРНАЛҒАН ПРОГРАММАЛАР

2.1.         Программа құрылымы............................................................................ 

2.2.         Паскаль тілінің қарапайым операторлары.............................................

2.3.         Оқыту процесіндегі компьютердің алатын орны..................................

III. Қорытынды………………………………………………………….………. .

IV.Пайдаланған әдебиеттер…………………………………………….………..

V.Қосымшалар…………………………………………………………………....

 

 

Кіріспе

ЭЕМ-дердің  мүмкіндіктері барлық салаларда кең қолданылуына алып келді. Қазіргі уақытта көптеген ғылыми - техникалық мәселелерді шешу, оның ішінде алгебралық және анализ есептерін шешуде  компьютерлік технологияны тиімді және жылдам қолдана білуге байланысты болып отыр. ЭЕМ-нің көмегінсіз шешу мүмкін емес. Осы мақсаттар үшін қуатты және тез жылдамдықтағы үлкен және кіші дербес ЭЕМ-дермен қатар сандық әдістер мен стандартты қолданбалы программалар түзуде. Қазіргі уақытта көптеген ғылыми-техникалық мәселелерді шешу үшін ЭЕМ-де алынған шешімнің дәлдігін бағалайтын математикалық аппарат бар болып, ол жоғары дәрежеде жетілдірілген.

Программалау кезеңі әрі қарай ЭЕМ-де программаның орындалуы және шешімнің нәтижелерін алу кезеңі келеді. Есепті шешудің соңғы кезеңі - нәтижелерді талдау. Онда алынған нәтижелерді бақылау есептеулері нәтижелерімен немесе тәжірибе нәтижесінде алынған берілгендермен (егер олар бар болса) салыстырылады. Сондай кейбір нәтижелер жарамды, ал кейбіреулері нақты есептің маңызына қайшы келуі мүмкін: мұндай шешімдер алынбайды. Алынған нәтижелердің жарамдылығының ең жоғарғы критериясы практика болып табылады.

Қазіргі кезде компьютерлер адамдардың өмірі мен қызметінің түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Адамның компьютермен табиғи тілде тілдесуі келешектің ісі, ал қазіргі кезде компьютерлерге берілетін тапсырмалар компьютер түсінетін тілде, атап айтқанда программалау тілдерінің бірінде беріледі.

Соңғы кездері программалауға қызығушылық күрт артты. Бұл информациялық технологияның дамуымен және оның қоғамның күнделікті өміріне кеңінен енуімен байланысты. Егер адам компьютермен істес болса, онда ерте ме немесе кеш пе программалауға деген талпынысы тіптен кейде қажетсінуі пайда болады.

Сондықтан компьютерді өзінің кәсіптік мамандығының деңгейін көтеруге пайдаланғысы келген әрбір адам программалау тілдерінің бірімен және программа жасау технологиясымен таныс болуы тиіс. Әр маман өз есебін компьютерде шығару үшін керекті программаны құра білуі, жөндей білуі және оны баптай білуі тиіс. Бұл жұмыстарды орындай білу маманның программалау дағдыларын қалыптастырады.

Қазіргі кезде кеңінен таралған программалау тілдерінің көптеген түрлері бар. Бір әрекетті орындаушы адам програманы Паскаль тілінде де Бейсик тілінде де және Си тілінде де жазуға болады.

Соңғы жылдары программалаушылар арасында Паскаль программалау тілі кеңінен тарай бастады. Бұл тілді Цюрих технологиялық институтының профессоры Никлаус Вирт алғашқыда жалпы программалауды оқыту мақсатымен жасақтаған. Паскаль тілі өзіне дейінгі тілдердің көптеген жақсы ерекшеліктерін қамти отырып, алдыңғы қатарлы программалау тәсілдерінің талаптарына сай құрылған. Атап айтсақ, мына төмендегідей артықшылықтарға ие:

• программаның құрылымын табиғи қарапайым тілдерге жа-қындататын жүйелі программалау тәсілдері Паскаль тілінде басқару жүйелерінің жұмыстарында айқын көрсетіліп, толық іске асырылды;

• программалау практикасында     кеңінен  таралған  модульді программалау әдісін қолдануға лайықталған;

•  программаның  қарапайымдылығын,   көрнектілігін,   бекемділігін қамтамассыз ету мақсатымен мәліметтерді жүйелі түрде қолданудың жан жақты түрлері (жиын, жол, жиын, жазба, файл т.б.) қарастырылған.

Паскаль тіліне программалаушылардың ерекше көңіл аударуы және оқу орындарында программалауды оқытуда көбінесе негізгі тіл ретінде алынуы тілдің осындай ерекшеліктеріне байланысты.

Паскаль тілінің басқа тілдерге қарағанда программалауды оқытуға өте ыңғайлы тіл екендігін сеніммен айтуға болады.

 

 ПАСКАЛЬ ПРОГРАММАЛАУ ОРТАСЫ

Паскаль тілін 1968-71 жылдары Швейцарияда профессор Никлаус Вирт оқып үйренуге қолайлы программалау тілі ретінде ұсынған болатын.

Паскаль тілі өзінің қарапайымдылығының және тиімділігінің арқасында дүние жүзіне өте тез таралды. Қазіргі кезде барлық дербес компьютерлер осы тілде жұмыс атқара алады.

Паскаль тілінде жазылған программаның дұрыстығы компьютерде жеңіл тексеріледі және жіберілген қате тез түзетіледі.

 

1.1. Паскаль тіліндегі програманың құрлымы

Паскаль тіліндегі ең кішкентай программаның түрі мынандай

болады:

BEGIN

END

Бұл программа әрине ешнәрсе орындамайды. Егер біз бұл программаға бір нәрсе орындатқымыз келсе, онда бізге қажетті әрекеттерді орындауға бұйрық беретін барлық операторларды осы BEGIN және END қызметші сөздерінің арасына жазуымыз керек.

BEGIN

Writeln  (2002); Writeln  (2005) END.

Кәдімгі жағдайда программада айнымалылыр, тұрақтылар, бағыныңқы программаны шақырушы операторлар т.б. элементтер болады. Олардың бәрі BEGIN қызметші сөзінің жоғарғы жағына жазылуы тиіс. Мысалы: Const k=16; VAR a:=Real BEGIN

a:=6

Writeln (a+k) END.

Сонымен, Паскаль тіліндегі программа программаның тақырыбынан, блоктан тұрады және нүктемен аяқталады. Блок өз кезегінде сипаттау бөлімінен және операторлар бөлімінен тұрады.

BEGIN қызметші сөзінің жоғарғы жағына сипаттау бөлімі орналасады.

BEGIN қызметші сөзінің төменгі жағына орындалатын операторлар бөлімі орналасады. Операторлар бөлімі нүктелі үтірмен (;) бөлінген және операторлық жақшалармен, яғни BEGIN, END қызметші сөздерімен шектелген тізбегін қамтиды. END сөзінің алдына нүктелі үтір қойылмайды, бірақ оның болуы қате болып есептелмейді, қайта ең соңғы орындалатын операторымен END қызметші сөзінің арасында бос оператордың қатысатындығын білдіреді.

Сонымен, Паскаль тіліндегі программаның жалпы құрлымы мына (4-сурет) төмендегідей болады.

PROGRAM <АТЫ> (<ФАЙЛДЫҢ АТЫ>...<ФАЙЛДЫҢ АТЫ>),

LABEL

, ... , <ТАЊБА>;

CONST

<ТАҚЫРЫПТЫҢ АТЫ > = <ТҰРАҚТЫ >;

Программаның тақырыбы.

<ТАҚЫРЫПТЫҢ АТЫ>=<ТҰРАҚТЫ>,

TYPE

VAR

<ТАҚЫРЫПТЫҢ АТЫ>=<ТИП>;  <ТИПТІҢ АТЫ>=<ТИП>;

<АЙНЫМАЛЫНЫҢ АТЫ>, ... ,<АЙНЫМАЛЫНЫҢ АТЫ>: <АЙНЫМАЛЫНЫҢ АТЫ>...<АЙНЫМАЛЫНЫҢ АТЫ>: <ТИП>;

PROCEDURE <ПРОЦЕДУРАНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ>;

<БЛОК>;

FUNCTION <ФУНКЦИЯНЫҢ ТАҚЬІРЫБЫ>;

<БЛОК>;

BEGIN

END.

<ОПЕРАТОР>; <ОПЕРАТОР>;

Тањба бөлімі

Тұрақтылар бөлімі

Типтер бөлімі

Айнымалылар бөлімі

Процедура бөлімі

Функция бөлімі

Операторлар бөлімі

Құрама оператор

Сипаттау бөлімі

 Блок

Бөлімдердің берілу реттілігі қатаң анықталған, бірақ Паскаль тілінің   кейбір   нұсқаларында   LABEL,   CONST,   TYRE,    VAR   сипаттамаларының реттілігі еркін анықталады.

Программаның тақырыбында PROGRAM қызметші сөзінен кейін программаның ішінде мағынасы жоқ және барлық программаны білдіретін программаның аты көрсетіледі. Программаның атынан кейін дөңгелек жақша ішінде файлдардың тізімі, яғни Программа қатынас жасайтын компьютерлердің сыртқы құрылғыларында орналасқан берілгендер жиыны келеді.

Кәдімгі жағдайда стандартты (INPUT) және шығыс (OUTPUT) файлдарының аттары немесе олардың біреуі пайдаланылады, мысалы:

PROGRAM CONUS (INPUT, OUTPUT);

Паскаль тілінің көптеген нұсқаларында стандартты файлдардың аттары болмауы да мүмкін, яғни олар үнсіз қабылданады.

Программа тақырыбынан кейін тамға бөлімін сипаттау (LABEL) келеді. Программадағы кез келген операторды оның алдына тамғаны, яғни төрт цифрдан аспайтын таңбасыз бүтін санды қою арқылы ерекшелеуге болады. Таңба оператордан қос нүкте арқылы ажыратылады, мысалы:

28 : READ (ХО, ҮО, ZO );

Программада тамғаның болуы басқарудың арнайы операторларына сілтеме жасауға және программаның табиғи орындалу барысын өзгертуге мүмкіндік береді. Барлық тамғалар LABEL бөлімінде аталуы керек, мысалы:

LABEL

1, 12, 988.

Егер программада тамғалар болмаса, онда LABEL бөлімін жазбауға да болады.

Тањба бөлімінен кейін тұрақтыларды сипаттау бөлімі (CONST) келеді. Программада тұрақтылар аттарымен көрсетіледі, олай болса тұрақтылардың осы аттарына кейбір мәндер (сандар, қатарлар) меншіктелуі керек, мысалы:

CONST

РІ=3.1415926;

МАХ=1000;

HEAD — 'кесте тақырыбы'.

Тұрақтылардың атауларын пайдалану программалаушыға про-грамманың басында машинаға тәуелді немесе берілген есеп үшін тән тұрақты шамаларды топтап беруге мүмкіндік береді. Бұл жерде оларды программаның өзін өзгертпей-ақ өзгерту оңай.

Тұрақтылары топтастырылып берілген программа әсерлі әрі көрнекті болады.

Типтерді сипаттау бөлімі (TYPE) пайдаланушы енгізетін берілгендердің қарапайым және құрылымдық типтерін анықтау үшін қызмет етеді. Мұндай типтерге біз жоғарыда қарастырған аттап өту және шектелген типтер жатады. Программадағы әр түрлі шама тек бір типпен ғана берілуі керек. Тұрақтының типі оның мәнінің жазылу пішімімен анықталады. Айнымалының типі міндетті түрде арнайы айнымалыларды сипаттау  бөлімінде (VAR) берілуі тиіс.

Айнымалыны сипаттау бөлімінің жалпы түрі программаның жалпы құрылымдық схемасында көрсетілген, мұндағы тип дегеніміз бүл типтің аты Стандартты немесе TYPE бөлімінде анықталады.

Егер программалаушы өзіндік программалық бірлік болып та-былатын және оған процедураның немесе функцияның атын және оның параметрлерін көрсету арқылы сілтеме жасауға болатын стандартты процедуралар және функциялардан басқа өзінің проце-дуралары мен функцияларын анықтайтын болса ғана процедураларды    және    функцияларды    сипаттау    бөлімі    (PROCEDURE, FUNCTION) программада қатысатын болады.

Паскаль тіліндегі программа жеке-жеке жолдардан тұрады. Оларды теру, түзету арнайы мәтіндік редакторлар арқылы атқарылады.

Программа қатарларының алдындағы азат жол немесе бос орындар саны өз қалауымызша алынады. Бір қатарға бірнеше командалар немесе операторлар орналаса алады, олар бір-бірімен нүктелі үтір (;) арқылы ажыратылып жазылады, бірақ бір жолда бір ғана оператор тұрғаны дұрыс, ол әрі түзетуге жеңіл, әрі оқуға ыңғайлы болып саналады.

Кез келген прорамманың алғашқы жолы PROGRAM сөзінен басталатын оның тақырыбынан, яғни атынан тұрады. О дан кейін программаның ішкі объектілерінің сипатталу бөлімі орналасады. Бұл бөлім программадағы айнымалылар, тұрақтылар тәрізді объектілердің жалпы қасиеттерін алдын ала бекітіп анықтап алуға көмектеседі.

Сипаттау бөлімі бірнеше бөліктерден тұрады, бірақ программаның күрделілігіне байланысты көбінесе ол бір немесе екі ғана бөліктен тұруы мүмкін.

Программаның соңғы және негізгі бөлімі операторлар бөлімі болып табылады. Орындалатын іс-әрекеттер, командалар осы бөлімде орналасады. Операторлар бөлімінде командалар реттеліп орналасады, олардың кейбірі шартқа байланысты атқарылса, ал кейбірі қайталанып цикл немесе қосымша программа түрінде де орындалуы мүмкін.

1.2. Тілдің алфавиті, тiлдiњ ќарапайым объектiлерi

 

Тілдің алфавиті программаның элементтерін құруда қолдануға болатын символдар жиынынан тұрады. Оған әріптер, цифрлар және арнайы белгілер кіреді.

Тіл ерекшеліктіріне қарай символдар тобын шартты түрде төмендегі топтарға жіктеуге болады, олар:

•    атау ретінде (идентификатор) пайдаланылатын символдар;

•    цифрлар;

•    айыру белгілері;

•    арнайы символдар.

Атау символдарды рөлін латын алфавитінің 26 әрпі және цифрлар атқарады.

а) Әріп ретінде латын алфавитінің бас және кіші әріптері қолданылады.

Бас әріптер мен кіші әріптер бірдей болып есептеледі мысалы,

xe.qu х бір айнымалының атауы, дәл сол сияқты  ALFA1, ALFAl және

 alfa де бір атаудың жазылу түрлері болып саналады. Атауларда

әріптер   цифрлармен   араласып   жазыла   береді,    бірақ   атаудың

алғашқы символы міндетті түрде әріп болуы тиіс, мысалы, VESI, SALMAK2, Baga5,_cena7, T7S25, ART25, var8.

Ұлттық әріптер (қазақ, орыс, араб, т.б.) атау ретінде қолданылмайды, олар тек апострофқа яғни жоғарғы үтірге (') алынған тұрақты сөз тіркестері немесе жақшаларға алынған түсініктеме ретінде ғана кездеседі.

ә) Ондық цифрлар: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 тәрізді сан таңбалары.

Он алтылық цифрлар ондық цифрлардан және А дан F ке (немесе а дан (-ке) дейінгі латын әріптерінен тұрады.

Арнайы символдарға пунктуациялау және операциялардың белгілері жатады.

б) Арифметикалық, амалдардың белгілері:

•   +  - қосу;

•   -    - алу;

•   *   - көбейту;

•   /   - бөлу.

•   D1V- бүтін бөлу (бүтін санды бүтін санға бөлгендегі

бөліндінің бүтін бөлігін табу), мысалы, 10 div 3 амалының нәтижесі 3.

•   MOD - қалдықты табу (бүтін сандарды бөлген кездегі бүтін

қалдықты табу), мысалы, 10 mod 3 - нәтижесі 1. в) Логикалық, амалдардың белгілері:

•    AND - және (логикалық көбейту) операциясы;

•    OR   - немесе (логикалық қосу) операциясы;

•    NOT - емес (терістеу немесе жоққа шығару) операциясы;

•    XOR - арифметикалық немесе амалы;

•    SHL - биттер (1 мен 0-дер) тіркесін солға ығыстыру;

•    SHR - биттер (1 мен 0-дер) тіркесін оңға ығыстыру.

г)  Айыру белгілеріне бос орын,  барлық басқару символдары, тыныс белгілері, ENTER (келесі жолға көшіру) пернесін басу белгісі жөне түсініктемелер жатады. Айыру белгілері атауларды, сандарды, мағыналарына    сәйкес    арнаулы    қызмет    атқаратын    қызметші сөздерді бір-бірінен бөліп тұруға арналады.

Түсініктеме {және} немесе (*және*) белгілерімен қоршалып, солардың ішіне жазылады, ол бір немесе бірнеше жолдардан тұруы мүмкін. Компиляторға арналған директиваның (түсінік белгі) алдына $ белгісі қойылады. Алдына $ белгісі жоқ түсініктемеге компиляция жасалмайды.

Сонымен, айыру белгілеріне мыналар жатады: - (бос орын), , (үтір).  . (нүкте),  : (қос нүкте),  ; (нүктелі үтір), ' (апостроф), (.),

[,], {,}

д)  Қатынас таңбалары немесе салыстыру белгілері: алғашқы символы міндетті түрде әріп болуы тиіс, мысалы, VESI, SALMAK2, Baga5,_cena7, T7S25, ART25, var8.

Ұлттық әріптер (қазақ, орыс, араб, т.б.) атау ретінде қолданылмайды, олар тек апострофқа яғни жоғарғы үтірге (') алынған тұрақты сөз тіркестері немесе жақшаларға алынған түсініктеме ретінде ғана кездеседі.

ә) Ондық цифрлар: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 тәрізді сан таңбалары.

Он алтылық цифрлар ондық цифрлардан және А дан F ке (немесе а дан (-ке) дейінгі латын әріптерінен тұрады.

Арнайы символдарға пунктуациялау және операциялардың белгілері жатады.

б) Арифметикалық, амалдардың белгілері:

•   +  - қосу;

•   -    - алу;

•   *   - көбейту;

•   /   - бөлу.

•   D1V- бүтін бөлу (бүтін санды бүтін санға бөлгендегі

бөліндінің бүтін бөлігін табу), мысалы, 10 div 3 ама-лының нәтижесі

•   MOD - қалдықты табу (бүтін сандарды бөлген кездегі бүтін

қалдықты табу), мысалы, 10 mod 3 - нәтижесі 1. в) Логикалық, амалдардың белгілері:

•    AND - және (логикалық көбейту) операциясы;

•    OR   - немесе (логикалық қосу) операциясы;

•    NOT - емес (терістеу немесе жоққа шығару) операциясы;

•    XOR - арифметикалық немесе амалы;

•    SHL - биттер (1 мен 0-дер) тіркесін солға ығыстыру;

•    SHR - биттер (1 мен 0-дер) тіркесін оңға ығыстыру.

г)  Айыру белгілеріне бос орын,  барлық басқару символдары, тыныс белгілері, ENTER (келесі жолға көшіру) пернесін басу белгісі жөне түсініктемелер жатады. Айыру белгілері атауларды, сандарды, мағыналарына    сәйкес    арнаулы    қызмет    атқаратын    қызметші сөздерді бір-бірінен бөліп тұруға арналады.

Түсініктеме {және} немесе (*және*) белгілерімен қоршалып, солардың ішіне жазылады, ол бір немесе бірнеше жолдардан тұруы мүмкін. Компьюторға арналған директиваның (түсінік белгі) алдына $ белгісі қойылады. Алдына $ белгісі жоқ түсініктемеге компиляция жасалмайды.

Сонымен, айыру белгілеріне мыналар жатады: - (бос орын), , (үтір).  . (нүкте),  : (қос нүкте),  ; (нүктелі үтір), ' (апостроф), (.),

[,], {,}•

д)  Қатынас таңбалары немесе салыстыру белгілері:

= (тең), <> (тең емес), <(кіші), > (үлкен), <= (үлкен емес, < таңбасының орнына), >= (кіші емес, > таңбасының орнына).

Паскаль тілінде кейбір символдар пайдаланылмайды , мысалы, %, &, " т.б.

Паскаль тілінің қызметші сөздері дегеніміз бір-бірінен айыру белгілерімен бөлініп, программада алдын ала анықталған белгілі бір мағынасы бар сөз тіркестері. Паскаль тілінің қызметші сөздерін үш топқа белуге болады, олар: қордағы (резервтегі) сөздер, стандартты атаулар немесе идентификаторлар және бейнестандартты идентификаторлар.

Тілдің операторларын, яғни қарапайым сөйлемдерін жазу үшін мағынасы мен қолдану тәсілі біржола анықталып қойылған символдар тіркесінен тұратын қордағы қызметші сөздер пайдаланылады. Олардың жалпы саны 80-нен астам. Алгоритмдік тілде бұлар қазақ, орыс тілінде қысқартылып жазылса, программалау тілдерінде ағылшын тілінде жазылады.

Программалау тілдерінде өрнек, оператор, тіл синтаксисі мен семантикасы ұғымдары кең пайдаланылады.

Арифметикалық немесе логикалық амалдар таңбасымен біріктірілген айнымалылар, атаулар, функциялар, жиымдар, т.б. мағынасы бар сөздер тізбегі өрнек деп аталады. Математикада формулалар, арифметикалық өрнектер, алгебрадағы көпмүшеліктер программалау тілінде тек осы өрнек ұғымы арқылы беріледі.

Программалау тілінің белгілі бір іс-әрекетті орындай алатын тиянақты мағынасы бар ең қарапайым сөйлемі оператор деп аталады.

Тіл объектілерін, яғни программада пайдаланылатын мәліметтердің құрылымы мен ұйымдастырылуын алдын ала анықтайтын сөйлемдер жиыны программаның сипаттамасы болып табылады.

 

Тілдің қарапайым объектілері

Тілдің қарапайым объектілеріне сандар, идентификатор, тұрақтылар, айнымалылар, функциялар және өрнектер жатады.

Программадағы негізгі амалдардың орындалуына керекті ; мәліметтердің сандық, логикалық немесе символдық (литерлік)  мәндері болады. Олармен жұмыс істеу қолайлы болу үшін алгебра I курсындағы белгілеулерге ұқсас шартты атаулар пайдаланылады.  Бұл атаулар әр түрлі мәндерді (сандық мәндер, символдық мәндер, 1 т.б.) қабылдауы мүмкін, сондықтан оның типі деген ұғым енгізіледі.

1.   Сандар. Сандар мен айнымалылар бүтін және нақты бо­лып екіге ажыратылады.

Бүтін   сандар.    Разрядтылығы    16    биттен   тұратын   дербес  компьютерлер   үшін   қолданылатын   бүтін   сандар   (ағылшынша

INTEGER) -32768 бен +32767 аралығында ғана жазылады. Мысалы, +4, -100, 15743, 0, т.б.

Паскаль тілінде ондық және оналтылық бүтін сандар пайдаланылады. Оналтылық сандардың алдында $ белгісі қойылады. Мысалы, $АВС немесе $8В2.

Нақты сандар кәдімгі табиғи аралас сандар тәрізді санның бүтіні мен бөлшегін нүкте арқылы ажыратылып жазылады. Мысалы, 2.65, 0.5, -0.862, -6.0. Ал өте үлкен немесе өте кіші нақты сандар көрсеткіші бар экспоненциал сандар ретінде mE=p түрінде жазылады. Мұндағы: m- санның мантиссасы деп аталады; Е - оның дәрежесі дегенді білдіреді; р - дәреженің сандық мәні.

2. Атау — идендификатор (identification — обьектінің белгілі бір символдар тіркесіне сәйкестігін бекіту) программаны және программадағы тұрақтыларды, типтерді, айнымалыларды, функцияларды, файлдарды белгілеп жазу үшін қолданылады.

Идентификатор — міндетті түрде әріптен басталатын сандар мен әріптердің тізбегінен тұратын атау. Оның ұзындығын өте үлкен етудің қажеті жоқ, өйткені атауларды теру және кейіннен есте сақтау біраз уақыт пен жады көлемін қажет етеді. Бірақ оларды өте қысқартпай, мағынасына сәйкес атау беру қалыптасқан. Мысалы, X, XI, СУММА, ВЕС, P23PS6, DT54AS, ALFA, baga2, SALMAK, OMECA2,

Идентификатор стандартты және бейстандартты (өзіміз берген атау) болып бөлінеді. Бейстандартты атауды пайдаланушы өзі тағайындайды.

Тілді алғаш жасаушылар стандартты атауларды кейбір тіл элементтері типтерінің, шамалардың (тұрақты, айнымалы), стандартты функциялардың, процедуралардың аттарын алдын ала баршаға түсінікті етіп белгілеу үшін енгізген. Оларды тек сол өз мағынасында қолдануымыз керек. Мысалы, REAL (нақты сан), INTEGER (бүтін сан), VAR (айнымалы), CONST (түрақты;, SIN, COS (тригонометриялық функциялар), EXP, LOG (математикалық функциялар), FALSE, TRUE (логикалық мәндер) ағылшын тілінің  қысқартылған сөздері. Паскаль тілінде программа жазуда қолданылатын басқа да қызметші сөздер жай атаулар ретінде қолда-нылмайтын стандартты идентификаторлар болып есептеледі. Оларға мыналар жатады: AND, ARRA Y, BEGIN, END, CASE, CONST, VAR, PROGRAM, IF т.б.

Өзіміздің тұрақтыларға және айнымалыларға беретін атауларымыз стандартты идентификаторлардан өзгеше болуы тиіс. Мысалы, 112, STOIMOST, CENA, F105, МАТА. Біз қарастырып отырған тіл Турбо Паскаль деп аталатын дербес компьютерлерге арналған Паскаль программалау тілінің бір нұсқасы. Мұнда идентифи­каторлар ретінде тек латын алфавитінің үлкен не кіші әріптері мен цифрлары ғана пайдалануға рұқсат етіледі.

Пайдаланушылар қойған бейстандарт атауларға әркім өз қалауынша тағайындаған атаулар, яғни стандартқа кірмейтін идентификаторлар жатады. Ол атауларды тағайындағанда төмендегі талаптар орындалуы қажет:

•    Атау тек латын әріптерінен (астын сызу белгісі де «_» әріп болып саналады) басталуы тиіс. Тек белгілер (label) атауы ғана цифрдан да, әріптен де бастала береді.

•    Атаудың      алғашқы      емес      символдары      әріптерден, цифрлардан немесе астын сызу белгісінен тұруы мүмкін.

•    Қатар орналасқан екі атау арасында кем дегенде бір бос орын белгісі болуы қажет.

•    Атаудағы символдар саны 127-ден аспауы қажет.

•    Атауда бас және кіші әріптерді қатар пайдалануға рұқсат етіледі.    Олардың   ішкі   кодтары   әр   түрлі   болғанымен транслятор үшін ешбір айырмасы жоқ болып саналады. Бірақ   мұны   да   ұтымды   пайдаланған   жөн,    мысалы, ZatNomiri, BujmBagasj, т.б.

Т±рақты, басқаша айтқанда, константа деп программаның орындалу барысында мәндері өзгеріссіз қалатын шамаларды айтады.

Тұрақтыға өзіміз программаның орындалу барысында бірден сандық мән берсек те немесе оны программаның сипаттау бөлімінде идентификатор түрінде белгілеп алып мән берсек те болады. Олар сандық, символдық, логикалық және тіркестік (integer, real, boolean, char, string) мәндерді қабылдай алады. Логикалық түрдегі тұрақтылар true (ақщат) немесе false (жалган) мәндерінің біреуіне ие бола алады.

Символдық және тіркестік (строковый - string) мәндер үшін орыс, қазақ әріптерін және кез келген символдарды пайдалануға болады. Олар апостроф ішіндегі таңбалармен (литерлермен)

 жазылады, мысалы: 's=' , 'сумма' , 'функцияның мәні' , 'у=' және т.б.

Тұрақтыларға мысалдар келтірейік:

•    бүтін   х =-25; y=1936; z=123;

•    нақты х=2.14; у=4Е15; z=-0.5E-12; beta=-250.0;

•    символдық s='c'; sl='h'; s2='9'; s3=' ' ;

•    логикалық Bl=true; B2=false;

•    тіркестік     C='Turbo Pascal'.

Тұрақтыларға бейстандарт идентификаторлар атау ретінде берілуі тиіс. Егер программада оны құрастырған иесінің аты бірнеше рет кездесетін болса, онда оны тұрақты түрінде берген жөн, өйткені бұл ат кейіннен өзгеріске ұшырымайды.

Барлық тұрақтылар программаның сипаттау бөліміндегі CONST қызметші сөзінен басталатын бөлімде көрсетілуі тиіс. Оның жазылу пішімі (форматы) төмендегідей болады:

CONST

Mening_atjm = 'Қанат Оңлабекұлы';

Max = 1000;

Міп = 0;

Merter_nomiri =121;

Паскаль тілінде қордағы қызметші сөздермен алдын ала анықталған бірнеше тұрақтылар бар, олардың кейбірі төмендегі кестеде көрсетілген.

Идентификатор	Типі	Мәні	Сипатталуы
True False Maxint	Boolean Boolean integer	True False 32767	«Ақиқат» «Жалған» Ең үлкен бүтін сан мәні

 

3. Айнымалылар деп программаның орындалу барысында әр түрлі мәндерді қабылдай алатын шамаларды айтады. Олар иденти-фикаторлармен белгіленіп, әр уақытта әр түрлі мәнге ие бола алады. Айнымалылардың белгіленулері: ALFA, Ү, ХЗ, SUMMA, BAGA, A1B8, т.б. Айнымалы атауы оның орындайтын міндетіне сәйкес түсінікті және қарапайым болған жөн. Айнымалылар атаулары сипаттау бөлімінде var қызметші сөзінен кейін орналасады да, соңында көрсетіледі. Оның жазылу пішімі:

var   Идентификатор > :   <тип > Мысалы:

var     А, В : integer;

Sum, baga : real;

Қарапайым айнымалылар өз аттары бойынша жазылады. : Мысалы, delta, x, y, result, number_of_student.        Индексті айнымалыларға жиын (массив) элементтері жатады.

Жиын  дегеніміз  бір   атаумен  белгіленіп,   бір   өлшеммен өлшенетін шамалардың реттелген тізбегі. Жиын элементтерінің барлығы да бір типте болуы тиіс. Индекс жиын элементінің нөмірін көрсетеді : де, тік жақшаның ішінде жазылады. Мысалы, AflJ (A/ ), ВЕТА[К,7] (fa,?), C4[3,5] (C4₃,,s). Жиындар бір, екі, үш өлшемді (индексті) бола береді. Индекстер үтірмен бөлініп жазылады. Индекстің ең үлкен және ең кіші мәні сипаттау бөлімінде міндетті түрде көрсетіледі. Мысалы, s: array [1.. 50] of real;

mas: army [1.. 10, 1.. 10] of char; alfa: array [nl..n2] of integer;

1.3. Мәліметтердің типтері

Программадағы мәліметтердің, шамалардың мәндері Паскаль тіліндегі алдын ала келісілген типтердің біріне жатуы тиіс.

Мәліметтердің немесе шамалардың типі деп олардың қабылдай алатын мәндерінің және олармен орындауға болатын амалдардың жиынын анықтауды айтады, яғни тип деген шамалардың қабылдайтын мәндеріне берілетін сипаттама.

Мәліметтердің әрбір типі тек өзіне ғана сәйкес келетін операциялар жиынын орындата алады. Мысалы, 1 мен 2 мәндері бүтін сандар типіне жатады, оларды қосуға, алуға, көбейтуге және бөлуге болады. Ал,   "IBM" және   "PC" мәндері сөз тіркесі типіне і жатады, бұларды біріктіріп жазуға ғана болады ("IBM PC"), қосуға, алуға, көбейтуге, бөлуге болмайды.

 Кез келген тұрақты, айнымалы, функция немесе өрнек өзіне тән бір типпен ғана сипатталады. Паскаль тілі үшін шамалардың типін көрсету міндетті болып есептелінеді. Сондықтан программа алдында оның сипаттау бөлімінде пайдаланылатын барлық шамаларының атаулары және олардың типтері көрсетілуі қажет.

Тілде пайдаланылатын типтер скалярлық, (қарапайым) және кұрылымдық (структуралық,) болып үлкен екі топқа жіктеледі. Ал скалярлық қарапайым типтер алдын ала анықталған стандартты және жасанды типтер болуы мүмкін. Стандартты типтерге мыналар  жатады:

• бүтін - INTEGER,

• нақты — REAL,

• логикалық - BOOLEAN,

• сиволдық - CHAR,

• тіркестік - (STRING), ;       

        • мәтіндік - (TEXT),

• тәрізді типтер жатады.

Құрылымдық типтерге жиындар —ARRAY, жазбалар — RECORD, ұснындар — SET және файлдар- FILE деген түрлерге бөлінеді.

Бұлардан өзге типтер программаның типтерді сипаттау бөлігінде анықталуы қажет. Тұрақты сандардың типін олардың сыртқы пішініне қарап-ақ ажыратуға болады, ал айнымалылар мен функциялардың типтері программаның сипаттау бөлімінде көрсетіледі.

Ол үшін type қызметші сөзі қолданылып, жазылу пішімін былай көрсетуге болады:

Type    <тип атауы> = <тип мәндері>;

Логикалық шамалар екілік сандар жүйесінде сәйкес «1» және «0» деген мәндерді ғана қабылдайды. Мұндағы «1» тексерілетін белгілі бір шарттың - логикалық тұжырымның орындалатынын, яғни «ақиқат» екенін, ал «0» сол шарттың орындалмайтынын — тұжырымның «жалған» екенін көрсетеді. Бұл екі мән программада ағылшын тіліндегі айтылуына сәйкес «true» (1) және «false» (0) болып жазылады.

Символдық шамалар апострофқа алынған бір символды ғана мән ретінде қабылдай алады, мысалы, «#», "?", "%", т.б. Бірақ әрбір таңбаны оның кодына байланысты реттелген бүтін сандармен де өрнектеу мүмкіндігі бар.

Мәліметтердің қарапайым түрлерін стандартты типтер деп атау қалыптасқан. Стандартты типтердің real түрінен өзгелері рет­телген деп аталады, өйткені оларды бүтін сан арқылы өрнектей отырып, өсуі не кемуі бойынша реттеп орналастыруға болады.

Стандартты типтер. Паскаль тілінде төмендегі қарапайым типтер пайдаланылады:

• бүтін типтер - SHORT1NT, INTEGER, LONG/NT, BYTE, WORD;

• нақты тип - REAL, SINGLE, DOUBLE, EXTENDED, COMP;

• логикалық - BOOLEAN;

• символдық - CHAR;

• саналатын тип ;

• ауқымды (диапазонды) тип.

Бутін сан түріндегі типтер. Паскаль тілінде бүтін шамалар үшін бес стандартты тип пайдаланылады.

Типі Мәндердің өзгеруі Ұзындығы, байт

1.1.1        BYTE

SHORTINT

INTEGER

WORD

tONGINT

0-255

-127 - +127

-32768 - +32767

0 - 65535 2147483648 - +2147483647

1 1

2 2 4

Нақты сан түріндегі типтер. Ондық аралас сандар бүтіні мен бөлшегін бөлетін үтірлері жылжымалы және тұрақты түрлерде жазылады. Үтірлер тұрақты ондық сандар кәдімгі математикада жазылады, бірақ үтір орнына нүкте қойылады. Мысалы, 1$.48, -127.25, 0.67, -8.0. Үтірлері жылжымалы ондық сандар желік көрсеткіші берілген экспоненциалды түрде жазылады, [саны, -1.25Е+12 (1,25*10¹²), 1.3Е-05 (1,3*1(1⁵),т.б. Нақтылардың ауқымы төмендегі кестеде берілген.

Типі	Ауқымы	Мәнді цифрлары	Өлшемі, байт
REAL	-1.7 1038 - 1.7.1038	11-12	6
single	-3.4 1038 - 3.4.1038	7-8	4
DOUBLE	-1.710308-1.7.10308	15-16	8
EXTENDED	-1.1 104932- 1.1. 104932	19-20	10
COMP	-2 1063-1 - 2.1063+1	19-20	8

Логикалық типтегі (BOOLEAN) шамалар негізінен екі мән қабылдайды — TRUE (ақиқат) және FALSE (жалған), олар компьютер жадында бір байт орын алады.

Символдық типтегі (CHAR) шамалар мән ретінде тек бір таңбаны ғана қабылдай алады. Мәннің символ екендігін көрсету үшін оны апостроф ішіне алып жазады. Мысалы, 'a', 'h', '5', '*', т.б.

Тіркестік типтегі шамалар (STRING) апостроф ішіне алынған символдар тізбегін қабылдайды. Мысалы, 'компьютер', 'универсиmeті', 'main', '#&*', т.б

Саналатын тип стандартты типке жатпайды,   ол параметрердің мәніне сәйкес келетін атаулар (идентификаторлар) тізімінен алады. Атаулар тізімі үтір арқылы ажыратылып жай жақша ішіне жазылады. Мысалы, атау= (1-идентификатор,  2-идентификатор,...,п-идентификатор-

, "сейсенбі", ... , "жексенбі");

     Идентификаторлар орналасқан орны бойынша 0-ден бастап нөмірленеді.   Бір   идентификатор   тек  бір   ғана   саналатын   типті көрсетеді.

Диапазондық немесе ауқымды тип. Мұнда көрсетілген шама қбылдай алатын мәннің алғашқысы (ең кіші) мен соңғысы (ец улкен) d нүкте арқылы бөлініп көрсетіледі.  атау— <алғашқы мән>..<соңғы мән>; Программада мынадай шамалар кездесуі мүмкін: Guma_kunderi=L. 7; Aj_kunderi=1..31;

Бұл типтегі шамалар көрсетілген алғашқы және соңғы мәнге немесе   олардың   арасында   жататын   кез   келген   бөлігін ғана алады.

1.4. Стандартты функциялар, стандартты типтердiњ сипатталуы

Турбо Паскаль тілінде  алдын  ала программалары жасалып аты    модульге    жинақталып    қойылған,    қажет    кезінде қоюға болатын  объектілер  бар.   Солардың бірі  стандартты бар болып табылады. Олар жиі кездесетін математикалық басқа да функцияларды есептеу үшін қолданылады. Стандартты функцияны жазу үшін міндетті түрде функцияның аты және ішінде аргументі көрсетілуі қажет.

Стандартты функциялар: abs(x), sgr(x) - х-тің квадраты, sin(x), cos(x), exp(x), ln(x), sgrt(x) - х-тің квадрат түбірі, argtan(x), frac(x) -санның бөлшегі, int(x) - санның бүтіні, рі(3.14159) т.б. Бірсыпыра стандартты функциялар төмендегі кестеде келтірілген. Функцияны есептеу барысында аргумент пен функция типтерінің әр уақытта сәйкес келе бермейтінін есте сақтаған жөн.

1.Арифметикалық функциялар. Арифметикалық функцияларда бүтін және нақты шамалар пайдаланылады. Олар төмендегі кестеде көрсетілген.

 

Паскаль     тілінде жазылуы	1.1.1.1       Атқаратын қызметі	Функция типі
abs(x)	Аргументті     абсолюттік	х-тің
	шамасы	типіндей
arctan(x)	Аргументтің арктангенсi	нақты
cos(x)	Аргументтің косинусы	нақты
sin(x)	Аргументтің синусы	нақты
exp(x)	е-нің х доржесі	нақты
frag(x)	х      санының      бөлшек	нақты
	бөлігі	нақты
int(x)	х санының бүтін болігі	(бүтін)
		нақты
ln(x)	Х-санының    натурал
	логорифмі
Pi	п-дің      мәні
	рі=3.14159265
sgr(x)	х-тің квадраты	х-тің
		типіндей
sgrt(x)	х-тің квадрат түбірі	нақты

 

Е с к е р т у. Егер компьютордың кілті {SN+} түрінде болса,    функцияларды    real   нақты   типі    орнына    extended   типі аланылады.

2. Типтерді өзгерту функциялары. Бұл функциялар шамалардың бірін өзгерту үшін пайдаланылады. Мысалы, нақты санды бүтін 1, цифрлар түрінде берілген символдар тізбегін бүтін санға, т.б. барады. Олар:

Chr(x)   -   х   санын    (кодын)    символға    аударады. High(x) - шаманың максимум мәнін береді. Low(x) — шаманың минимум мәнін береді.

Ord(x) — саналатын (реттелген) типті бүтін типке көшіреді, Мысалы, аргумент реттелген типте (логикалық, символдық, сана­латын) болса, онда нәтиже типі Longint болады.

Round(x) — нақты санды бүтін санға дөңгелектейді.

Тгипс(х) — нақты санның бүтін бөлігін береді.

З.Реттелген типтегі шамаларга пайдаланылатын функциялар. Бұл функциялар реттелген типтегі шамалар үшін пайдаланылады. Мысалы, элементтің алдындағы немесе соңындағы элементті анықтау, т.б. Олар :

Odd(x) — х сандық шамасының тақ екендігін тексеру. Мүнда ; аргумент типі Longint түрінде, ал сан тақ болса, нәтиже true (щиқат), жұп болса false (жалған) болады.

Pred(x) — реттеліп орналастырылған х-тің алдыңғы мәнін :береді.

Succ(x) — реттеліп орналастырылған тізбектегі х-тің келесі ^мәнін анықтайды. Егер бұл функцияны соңғы элементке  пайдаланса, қате деген хабар шығады.

 

Стандартты типтердің сипатталуы

Шамаларға қолданылатын амалдар олардың типтеріне байланысты болады.

Бутін сан туріндегі тип. Бүтін типтердегі мәндерді қабылдайтын атаулар былай сипатталады:

Атау1, атау2,..., атауп: тип; мұндағы тип орнында бүтін типті көрсететін қызметші сөздің бірі жазылады. Мысалы, integer, byte,...

Бүтін типке мынадай амалдар қолданылады: +, -, * /, div, Imod.

Белгілер	Амалдар	Операндалар типі	Нәтиже типі
+	қосу	Бүтін   (екеуі   де),    біреу
		Бүтін, нақты	Бүтін, нақты
-	алу (азайту)	Бүтін   (екеуі   де),   біреуі
4		Бүтін, нақты	Нақты, бүтін
*	көбейту	Бүтін, екеуі немесе біреуі,
		Нақты	Нақты, бүтін
/	бөлу	Бүтін немесе нақты	Нақты
і   div	бүтін бөлу	Бүтін	Бүтін
*  mod	бүтін қалдық	Бүтін	Бүтін

Қосу,   алу,   көбейту,   бөлу   амалдары   кәдімгі   математикада орындалады, ал қалған екі амалға мысал келтірейік. 5 div 2=2      5 mod 2=1

8 div 3=2           8 mod 3=2

7 div 2=3           7 mod 2=1

Төмендегі стандартты функциялар бүтін аргументтер үш бүтін береді:

abs(x) - бүтін х санының абсалют шамасы;

sqr(x) - бүтін х санының квадраты;

trune(x) — нақты х санының бүтін бөлігі (нәтиже дөңгелектенбейді), мысалы, trune(52.9)—52;

round(x) — нақты х саны дөңгелектеніп бүтін нәтиже береді, мысалы, round(x)=round(x+0.5), x>=0,

round(x)=round(x+0.5), x<=0,

succ(x) — реттеліп орналасқан бүтін х санынан кейін тұратын санды береді, мысалы, succ(5)=6;

pred(x) — реттеліп орналасқан бүтін х санының алдында тұратын санды береді, мысалы, pred(5)=4;

Бүтін сандарға not, or, shl, chr, and, xor амалдарын қолдану биттерге амалдар қолдану болып табылады.

NOT амалы. Бұл амалды пайдаланғанда әр битті 1-ден 0-ге, ал 0-ді 1-ге алмастырады, мысалы, ондық кодта not 12=-13, ал сәйкес екілік кодта:

not 0000000000000110 = 1111111111111001.

SHL амалы. Бұл амал екілік кодта жазылған санды көрсетілген разрядтар санына солға жылжытады, мысалы,

128 shl 3=1024 , себебі

128ю = 2⁷ = 10000000₂ бұл санды солға 3 орынға жылжытсақ, соңына 3 нөл қосылады, сонда ол 10000000000₂ болып шығады, яғни бұл сан 2¹⁰=1024-ке сәйкес келеді.

0000000010000000 = 0000010000000000.

SHR амалы. Екілік кодта жазылған санды көрсетілген разрядтар санына оңға жылжытады, мысалы, 1024 shr 3=128 (0000010000000000 = 0000000010000000)

Нақты тип. Нақты типтегі мәндерді қабылдайтын атаулардың сипатталуы:

Атау1, атау2,...,атауп: тип;

мұндағы тип орнына нақты типті көрсететін қызметші сөздердің бірі жазылады, мысалы, real, single,...

Жоғарыда көрсетілгендей бұл типтерге жадтан сәйкес  6,  4 байт орын қажет болады. Егер деректер мәні жоғары шектен асып ? кетсе, онда программаның орындалуы тоқтатылады да қате жөнінде хабар шығады. Ал төмендегі шектен де программа орындала береді.

Нақты типтегі шамаларға: + -қосу, - -алу, * -көбейту, / -бөлу алдары қолданылады. Бұл амалдарда операциялар (аргументтер) сан болуы да мүмкін, бірақ нәтиже әрқашанда нақты саналады, мысалы, 5/2 = 2.56 12/6 = 2.0.

Төмендегі стандартты функциялар тек нақты мәндер береді:  cos(x), arctan(x), ln(x), exp(x), sqrt(x). Ал егер х саны нақты болса, онда abs(x) және sqr(x) функциялары да нақты мән береді.

Логикалық тип. Бұл типтегі атаулар былай сипатталады:

Атау1, атау2,...,атауп: boolean;

Логикалық шамалар true (ақиқат) немесе false (жалган) мәндерінің бірін ғана қабылдайды.

Логикалық типтегі шамаларға мына амалдар пайдаланылады:

and - (ЖӘНЕ), or - (НЕМЕСЕ), not - (ЕМЕС), хог-(алынып тасталынған НЕМЕСЕ).

true and true = true     (1 and 1=1)

true and false = false    (1 and 0=0)

false and true = false    (0 and 1=0)

false and false = false   (0 and 0=0)

15 and 12 = 12             (1111 and 1100 = 1100)

true or true = true       (1 or 1 = 1)

true or false = true      (1 or 0 = 1)

false or true = true      (0 or 1 = 1)

false or false = false     (0 or 0 = 0)

15 or 12 = 15              (1111 or 1100 = 1111)

not true = false not false = true

1 xor 1 =0, 1 xor 0 = 1, 0 xor 1=1, 0 xor 0=0

15 xor 12 = 3                     (1111 xor 1100 = ООП).

Логикалық шамаларға бір ғана стандартты функция ood(x) пайдаланылады. Егер х саны тақ болса, онда оның мәні true, ал жұп болса, онда false болады.

Символдық тип. Символдық типтегі шамалар былай бейнеленеді:

Атау1, атау2, ... , атауп : char;

Жоғарыда айтылғандай символдық типтегі шамалардың мәндері апостроф ішіне алынып жазылады. Символдық айны-малылардың мәндері арифметикалық өрнектерде пайдаланылмайды. Әр символдың өзіне тән рет нөмірі коды (ASCII кодындағы) болады, олар символдардың орналасу реті бойынша өсіп отырады, мысалы,

0, 1, ... , 9, А, Б, С, ... , Z, а, б, с, ... , z, ...    .

Символдық шамаларға қатынас амалдары: <, <=, =, <>, >, >= пайдаланылады. Бұл амалдар орындалғанда символдардың өздері емес олардың нөмірлері (кодтары) салыстырылады.

Символдық шамаларға төмендегі стандартты функциялар пайдаланылады.

ord(x) — х-тің орнында тұрған символдың рет нөмірін (кодын) береді, мысалы, ord('?')=63, ord('5')=53;

chr(x) — рет нөмірі І ; санына сәйкес символды береді, мысалы, chr('53')=5, chr('73')=/;

pred(x) — x символының соңында тұрған символды береді, мысалы, pred('M')='N '.

Жоғарыда келтірілген стандартты функциялар олардың мән-I лерін автоматты түрде тез есептеуге мүмкіндік береді.

 

1.5. Өрнектер және олардың жазылуы

Өрнек деп арифметикалық амалдардың таңбаларымен біріктірілген айнымалылардың, функциялардың, тұрақтылардың жиынын айтады. Өрнектердің есептелу барысында амалдардың орындалу реті жақшалардың көмегімен өзгертіледі. Қарапайым жағдайда өрнек тек айнымалылардан, тұрақтылардан немесе функциялардан тұруы мүмкін. Мысалдар,

(5+7*х)/1.8,   (sin(x) +5*cos(2+x))/ln(x), т.б.

Төмендегі өрнектердің математикада және программалау тілінде жазылулары қатар келтірілген.

JC + 1

exp(x

а -> exp(Z> *

—> sqrt(\ + V* = х -> exp(ln(jc)/3);

a^b    -> exp(ln(a) * exp((;c +1) * ln(b))).

Алгоритмдік тілдерде (Паскаль, Бейсик, Си, Пролог, т.б.) арифметикалық амалдардың орындалу тәртібі олардың математикадағы орындалу тәртібіне сәйкес келеді, яғни алдымен жақша ішіндегі амалдар, көбейту, бөлу, қосу, алу т.б. амалдар орындалады, төмендегі кестеде әр түрлі амалдардың орындалу реті көрсетілген.

Реті

Амалдар түрі

Амалдар немесе оның элементі

Жақша ішіндегі өрнектер

Функция мәндері

Унарлық амалдар

Кобейту, болу түріндегі амалдар

Қосу түріндегі амалдар

Қатынас амалдар______________

функциялар

@, not, бір орынды + және —

*, /, div, mod, and, shl, snr

+, -, or, xor

=, <>, <, >, <=, >=, in

Өрнектердің алгоритмдік тілде және программалау тілдерінде жазылуы да бір-біріне сәйкес келеді.

Алгоритмдік тілдерде өрнектер тек сызықты түрде жазылады. |        1-мысал.   Өрнектердің   Паскаль   тілінде   жазылуы   төмендегі кестеде келтірілген.

(5+24):3;	(5+2*4)/3, нәтижесі 4.3333;
8-2+[21/4];   мұндағы бүтін бөлу дегенді білдіреді;	8-2+21 div 4, нәтижесі 11;
(2+3)-ті   6-ға   бөлгендегі   бүтін қалдықты табыңдар;	(2+3) mod 6, нәтижесі 5
3+2:10;	5+2/10, нәтижесі 1.2;
(8+4): 10;	(8+4)/10, нәтижесі 1.2;
8:8;	8/8, нәтижесі 1.0;
(3,18-4,98)-(1Д71-0,27):(2,7-1,9)+5,96	(3.18-4.98)*(1. 171-0.27)7(2.7-1.9)+5.96

2-мысал. Төмендегі амалдардың мағынасы бар ма?

а)  2.5div 7.1; ә) 7 mod 2.3;

б)  5.2 div 3;

в)  10.0 mod 4.

Бұл амалдардың мағынасы болмайды, себебі div және mod амалдары тек бүтін сандарға ғана пайдаланылады.

 

 

ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕ АҚПАРАТТАРДЫ ҚОРҒАУҒА АРНАЛҒАН ПРОГРАММАЛАР

2.1.  Программа құрылымы

Паскаль тілінің программасы блоктардан құралады. Бір блок ішіне басқа да кішігірім блоктар кіре береді. Блоктар екі бөлімнен тұрады, олардың алғашқысы - мәліметтерді сипаттау бөлімі, ал екіншісі - сол мәліметтерді пайдалана отырып, әр түрлі іс-әрекеттерді (операцияларды, амалдарды) атқару бөлімі.

Мәліметтерді сипаттау бөлімі болмауы да мүмкін, ал екінші бөлім - негізгі бөлім, ол міндетті түрде болуы тиіс. Басқа блокқа • кірмейтін блок басты (глобалбды) блок болып саналады. Ал блок ішіндегі блок - жергілікті (локальды) блок деп аталады.

Басты блок - негізгі программа блогы, сондықтан ол әрқашанда болуы тиіс. Жергілікті блоктарға процедуралар мен функциялар кіреді, олар кейбір программаларда болмауы да мүмкін.

Программалардың негізгі объектілері болып саналатын айнымалы, тұрақты және олардың типтері де орналасқан блогына байланысты басты немесе жергілікті деп аталады. Программа объектілерінің де жұмыс істеу, әсер ету аймағы сол өздері орналасқан блокпен шектеледі. Блоктық құрылымы программа мәтінін тиянақты түрде қатесіз құрастыруға көмектеседі.

Турбо Паскаль программасының тақырыбын (атауын) жазбайда кетуге рұқсат етілген, бірақ жалпы Паскаль тілінің стандарты {бойынша тақырып болуы қажет.

 

 

2.2.  Паскаль тілінің қарапайым операторлары

Қарапайым операторлар құрамына (ішіне) басқа бір оператор енбейді. Ал күрделі операторлар ішіне бірнеше қарапайым операторлар еніп тұруы мүмкін.

Программалау тілдерінің қарапайым операторларына: мән енгізу, шартсыз көшу, енгізу-шығару операторлары мен бос оператор және процедураларды орындау (шақыру) операторлары жатады.

Ал күрделі немесе құрама операторларға: шартты көшу, қайталау (цикл), таңдау, жалғастыру (тіркестіру), т. б. операторлар жатады.

 

 

 

2.3. Оқыту процесіндегі компьютердің алатын орны

 

Білім жүйесіндегі компьютердің қызметі барынша түрлі болуда - жалпы халықтық білім органдарын басқарудан бастап және жеке мектепті басқарумен қоса, оқушылардың сабақтан тыс кездегі қызығушылықтарына дейінгі арадағы қызметі. Егер оқу барысындағы компьютердің негізгі қызметі жайлы айтатын болсақ, онда ол зерттеу обьектісі мен оқу құралы ретінде көрінеді. Бұл қызметтің әрбірін компьютерлік оқытудың өз бағыттары сай келеді. Олардың біріншісі, түрлі міндеттерді шешуде оқушыға компьютерді жетістікті қолдана білу білімі мен ептілігі, дағдыларды меңгеруге қолдауды көрсетеді немесе басқаша айтқанда, компьютерлік сауаттылықты меңгерту болып отыр. Екінші бағыты компьютерден оқытудың қуатты құралын және көру және оқытудың оның тиімділігін барынша көтеруге мүмкіндік беретіндігінде. Көрсетіліп отырған екі бағыт та компьютерлік оқытудың негіздерін құрайды.

Компьютерлік оқытудың бұл көрсетіліп отырған бағыттары бойынша компьютер зерттеу обьектісі ретінде көрінеді. Біздің елімізде жалпы білім беретін және де жоғары мектептерде де бұл міндеттерді тәжірибелік түрде жүзеге асыруға кірісті. "Информатика және есептеуіш техника негіздері" оқу пәнінің енгізілуі орта мектепті компьютерлендірудің және басқа да пәндерді оқытуға компьютерді қолдану арқылы компьютерді оқу құралы ретінде карастыруға мүмкіндік береді. Компьютерлік оқытумен бүкіл әлемде оқу процесінің тиімділігін арттыру үміті акталуда. Қоғамның өскелең ұрпаққа қойып отырған және мектептің береріне қойылған талаптар арасындағы алшақтықты кемітуге де үлесі зор.

Компьютердің оқытуда жемістігі қолданылуы жайлы сөз болғанда ол ең алдымен оның негізгі құрылғысы дисплей жайлы айтуға болады. Тек қана схема, графиктер мен сызбалар және де түрлі белгілер мен суреттер, жылжымалы бейнелер дыбыс арқылы, не өзара бірге берілуімен қатар түрлі түсімен, дыбысты болып келеді, оны оқушының өзі де қолдан жасай алады. Көбіне оқушының компьютермен маңызды сұхбаттасу мүмкіндігі бар, оқушы тек электронды педагогтың сұрақтарына ғана жауап бере алады. Компьютерді оқыту барысындағы жемісті қолданудың бір жағы -оны оқушының оқу әрекетін басқарудағы қолдану болып отыр. Дәл осы қасиетті оқытудың тиімділігін мәнді түрде арттырады. Мектеп компьютері оқушыға қазіргі есептеуіш техниканы қолданушы рөлімен де ерекше мүмкіндік береді. Бұл роль бүкілдей оқу процесін өзгертеді. Оқушы да конструктор сияқты жаңа обьектілерді жобалап және оларды талдай алады. Компьютердің көмегімен іздестіру есептерді шығарып және түрлі техникалық жүйедегі ахауларды жойып түрлі ақпарат алуға мүмкіндіктер ашады. Компьютер бұл ақпаратты білімге айналдырып, оны оқу мен еңбекте қолдануда  оқушының іс-әрекет құралына айналады. Компьютерді оқу барысында тиімді қолдану арқылы көптеген мәселелерді шешуге болады. Ең алдымен психологиялық - педагогикалық мәселелерді бірінші кезекте шешу қажет.

Жалпыға бірдей компьютерлік сауаттылықтың ғылыми - педагогикалық мақсаттары мен себептері ЭЕМ көмегімен кәсіби емес қолданушылардың да есеп шығаруға оқытуға және оқушыларды да бағдарламалауға оқытудағы екі сала аумағындағы психологиялық - педагогикалық зерттеулердің нәтижесі болып келеді. Компьютер көмегімен міндетті шешу бір жағынан ойды Дамытуға қолдау болса, ал екінші жағынан компьютерлердің шектеуші мүмкіндіктерімен дәйектелінген қиындықтар туындатады, бағдарламалау тілі мынадайлар үшін қолайлы болуы қажет :

A) Есеп шартын талдауға және баяндауға;

B) Шешімді жоспарлауға;

C) Адамның есепті шешуімен қоса бағдарлама құруды да қамтуын жүзеге асыруы;

Д) Жалпы және жеке деңгейлер бойынша есептің дұрыс шешілгендігін бақылау.

Сонымен қатар адамның компьютермен қатынасы мультимедиялық тұрғыда ыңғайлы болуы қажет. Бағдарламалау тілінің психологиялық табиғи болуы өзгеру обьектісінің тиімділігін тандауды оны оперант деп атайды және өзгеру операцияларын тандауды болжайды.  Компьютерлердің дидактикалық мүмкіндіктерінің жалпы базасын беру оңай ғана емес, түрлі оқу жүйесінің мүмкіндіктері арасында да және потенциалдық, нақты мүмкіндіктері арасында да ауқымды алшақтық бар. Көбінесе компьютердің мынадай мықты жақтары белгіленеді:

- компьютермен жұмыс істеудің жаңашылдығы оқушылардың онымен жұмыс істеуіне ынтасын арттырады және оқудың басты себеп-салдарын күшейтеді;

- түсі, мультипликация, дыбысты сөйлеу, ақпаратты беру мүмкіндігін ұлғайтады;

- компьютер оқу үлгісінің негізінде оның оқу тарихын және есінің, сезімінің, ойлаудың жеке ерекшеліктерін құруына мүмкіндік береді;

- компьютер көмегімен жеке қалыптасуларының үлгісі жүзеге асырылады;

- компьютер оқушыларды оқу процесіне белсенді камтиды, олардың назарын оқытылып отырған материалдардың маңызды жағына аудартады, олардың шешімімен асықтырмайды;

- оқу есептерінің қолданылу жиынтығы барынша ұлғаяды;

Компьютердің арқасында оқушылар бұрын қол жеткізе алмаған ақпараттардың үлкен ауқымын қолдану мүмкіндігі туындайды. Компьютерлердің кемшіліктері жайлы сөз қозғағанда көбінесе технологиялық - экономикалық факторын психологиялык - педагогикалық факторымен қатар қояды. Ең алдымен оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеруді, қателіктер мен оның есебін танып білудің қатынастық тәсілдерімен байланысты. Бұл даусыз, өйткені бұл пікірді дұрыс деп қабылдауға да болмайды. Мұғалім мен оқушының барынша жеткілікті тиімді оқу материалдарын қүра алады. Олар мысалы, кейбір тақырыптарды меңгеруге бағытталған немесе лабораториялық жұмыстарды орындауға бағытталған бағдарламалар қүрады. Мүнда оқу багдарламасына басқаша қарауды талап етеді, оқушылардың үлгі құруын қарастыратын, алыс мақсаттарына жетуге және т.б. көптеген жетістіктерді қамтамасыз етеді. Сондықтан да жалпы бүкіл оқу курсы үшін компьютермен оқу бағдарламасын мұғалімнің дербес құруы мүмкін бе деген сұраққа келгенде болады, егер сай келерлік білім саласында психолог, дидактик, әдіскер, бағдарламашы болса делінеді. Егер оның суретшілік, редакторлық шеберлігі болса және тәулігіне бір сағаттан кем жұмыс істесе, онда көрсетілген саланың мамандары өздеріне мұндай міндетті ала алғанда ғана оқушылар үшін толыққанды оқу бағдарламасын құра алады. Оқу барысында компьютерді қолдану үшін мұғалім көптеген дағды мен ептілікті үйрене білуі де қажет.

Компьютерлік оқыту үшін оқыту әдісінің мынадай тұжырымы, оның операцианалдық баяндалуы мен ойысымен оның технологизациялануын баяндау мүмкін етерлік оқу қажет-ақ. Ең алдымен жүргізілетін оқу әдістері:

а) оқытумен әсер ететін жүйеде;

б) оқушылардың оқу әрекетіне қамтылу тәсілінде;

в) оқушының «өз бетінше әрекет қабілет аясында» (оқушыга көмек көрсетілмей оқу міндетінің рұхсат етілген нормативінен ауытқулары болуымен сипатталады);

г) оқытудың ұйымдастырушылық формасы мен оқушының және оқытылу қүрылымының арасындағы ақпарат алмасу модульдығы.

Есептеуіш машиналардың рөлі мен оның қолданылу аясы адамның әрекетінің тиімділігін арттырудағы ролін, оқушылар ең алдымен оқу пәндерінің бір қатарында түрлі міндеттерді шешу үшін ЭЕМ-ді (электронды есептеуіш машинада ЭЕМ-ді) тәжірибелік қолдану барысында ашылуы қажет. Мұндай жағдай да бұл міндеттердің жиынтығы ЭЕМ-нің бүкіл қолданылатын негізгі салаларының бәрін қамтуы қажет. Мектеп компьютерін оқушылар математика, физика, химия курстарының есептеушілік жұмыстары үшін оқу экспериментінің мәліметтерін талдауға және алгебра курсының зандылықтарын іздестіруде және математикалық үлгілерді талдауда және кұруда қолдануы мүмкін. Математика курсы - информатиканы оқытудың, зерттеудің ғылыми базасы.

Оқу барысындаға компьютердің рөлі толық болмас, егер оның оқушылардың өздерінің танымдық мүмкіндіктерімен өздерінің жеке қасиеті мен тұлғалық рефлексиясын, өз әрекеттерін мойындауын көрсетпесек толық болмайды. Оның оқу әрекетіндегі маңызын бағалаудың өзі өте қиын. Толыққанды оқу әрекетін қалыптастыру үшін оқушыларда пәндік әлем жайлы жүйені қалыптастыру жеткіліксіз. Ол өз әрекетін меңгеруі қажет, есеп шартын талдауы кажет, оның шешімдік ізденіс стратегиясы қандай екендігін менгеруі, яғни онда рефлексифтік өзін-өзі реттеу механизмі жасалуы қажет. Ақырында, бұның барлығы да өзі жайлы түтас бейнесін қалыптастыру үшін, "мен деген" кейпінің тұрақты қалыптасуына да қажет. Қандай жаста баланы компьютер көмегімен оқытуға бұл мәселені шешуде тек психологиялық қана емес, бір қатар факторларды ескеру қажет. Компьютерлер санының өсуі мен олардың дидактикалық мүмкіндіктерінің маңызы зор. Егер мүны дерексіздендірсек, компьютерлерді кіші сыныптарда қолданылудың мұндай бағдарламалардың орнын айқындау қиын емес: оларды дәстүрлі оқыту жүйесінің шеңберінде айқын бір теориялық материалдарды меңгеруді кейін ақ қолдану қиын емес. Басқа бағдаламалар бағдарламалық оқытуға жуық жаңа түсініктерді меңгеру ретінде басым бағыт алған. Олардың көбі шектеулі дидактикалық мүмкіндіктеріне ие болып отыр. Мұнда компьютер бағдарламалық оқыту құралы ретінде, біршама жетілдірілген қарапайым оқу қондырғысынан да жетілген, оқытудың тіркелінген әсер етуші жиынтығын үстаушы, ауқымды диалогқа жол бермейтін борлып келеді. Оқу бағдарламасы басым, оларда қиын оқу мәселелерін жүзеге асырады, әсіресе "ойлық" оқыту бағдарламаларын (өз аталуымен олар өңделудегі "жасанды ой" ойы қолданғандығына міндетті). Бұл жүйелер оқу әрекетін рефлексті басқаруды жүзеге асырады. Олардың көбі оқыту әсерін басшылыққа алады (оқу мәтіндері, есеп, сұрақ, айтып түру). Мұндай жүйелер көбіне жауаптың дұрыстығын ескертеді, оның шешілу тәсілін бағалауы да мүмкін, ал кейбіреулері - жинақталған тәжірибені ескере отырып, оқыту стратегиясын жетілдіреді. Оқушылармен бірге шешудің дұрыстығын ғана талқылап қоймай, сонымен бірге шешудегі мүмкін боларлық вариантын, оның табиғи қолданбалы типіне жуық түрде талқылайтын жүйелері де бар. Диалогтар хаттамасымен танысқан педагогтар мен психологтардың пікірлері бойынша, оқушы мен оқытушының пікір алмасып сөйлескеніндей кейіп береді деп келтіреді. Оқыту бағдарламасының келесі бір түрі нақты оқиғаны үлгілеу және талдаудың бағдарламасын болжайды. Мұндай бағдарламалар көбіне еңбек және кәсіби оқытуда барынша тиімді, өйткені олар түрлі жағдайларда, оның ішінде қиын бір қарама-қайшылықтары жайлы айтуға да болмайды. Және де теориялық болжамдар мен сынақтық мәліметтер мұнда маңызды білімдік әсер боларын көрсетеді. Байқауымызша біздің ғасырымыздың өзінде-ақ бірінші сыныптар компьютерді қолданары хақ. Бұл бағыттағы зерттеушілік жұмыстың барынша болашағы бар. Оқу құралы ретінде ЭЕМ-ді қолданудың маңызды бағыты ЭЕМ көмегімен мектепте оқылатын обьектілер меп құбылыстарды үлгілеу болып табылады. Қазіргі ЭЕМ-дер түрлі құбылыстар мен процесстерді үлгілеу үшін ауқымды мүмкіндік береді. Электронды есептеуіш техниканың басты ерекшелігі ең алдымен нақты есептеу деңгейінде модельді ақпаратты жарату мүмкіндігі болып отыр. Нақтылығы ЭЕМ жадының ауқымды жеңілдігімен және бағдарламалау тәсілдерінің математикалық жетістігімен қамтамасыз етіледі, оның әмбебаптығы - кез келген динамикалық жүйеде изоморфты сай келерлік бағдарламада есептеуіш машиналардың үлкен қабілеттілігі. ЭЕМ-нің оқу процессінде ЭЕМ сынып тақтасын, плакатты, кино және диапроекторларды табиғи сынықтарды алмастырмауы қажет. Мұндай алмастырулар оқытудың басқа құралдарын қолданумен салыстыру бойынша барынша мәнді қосымша әсер бергенде дұрыс мақсатты болады. Мұндайда ЭЕМ мен оқытудың басқа да құралдары бірін-бірі өзара алмастырулары да қажет.

Компьютердің оқу барысындағы рөлі көбіне оқу бағдарламасының типіне қарай айқындалады. Олардың бірқатары ептілік пен дағдыны тиянақтау үшін арналған кездерде де шешім қабылдау дағдысы мен ептілігін қалыптастыруға қолдау көрсетеді. Соңғы кездерде мұндай бағдарламалар саны өсті. Тағы да бірі ойын түрінде құрылатын оқу бағдарламаларын құруды бөліп көрсетуте болады. Олар оқу мотивациясын арттыруға қолдау көрсетеді (бірақ тағы бір айта кететіні, жарыстық мотивтер танымдық мотивтерден басым түсіп кетеді, бұның педагогикалық қолдау табуы екіталай). Ойын ынтаны, қызығушылықты және шығармашылық ойды үдетіп ынталандырады, өз мүдделерін жалпы мақсаттарға бағындыруга көмектеседі, бірлесіп әрекет ету ептілігін қалыптастырады. Сонымен қатар ойын айқын бір оқу пәнінің шеңберінен шығуға мүмкіндік береді, оқушыларға аралас саладағы білім мен тәжірибелік әрекеттердің мүмкіндігін береді. Ойындар оқушыларда есепті шешудің мүмкін боларлық стратегиясы мен білімнің құрылуына жетістікті түрде қолданылуы да мүмкін. Оқушы еркін түрде дұрыс болсын, қате болсын шешім қабылдайды. Мұндай оқыту оқушылар үшін барынша тартымды және көбіне ұнайды, көбі бүкіл оқуды ойын түрінде өткізуді қалайды. Есептеуіш техниканың негіздерін оқуға кірісе отырып, оқушылар жиі түрде мұнда ойын қолданылады ма деген сұрақта қояды. Ойындық бағдарламаларды дұрыс бағалай отырып, онымен көп қызығып кетудің кері әсерін де ескерген жөн. Қызығып беріліп кету оқушылардың еріктік қасиетіне де кері әсер етуі мүмкін: ілім мен еңбек оның сезімдік әрекетіне негізделмейді.

Еңбекке деген дайындық еріктік күшті ең ақыры аз қызықтыратын, бірақ қажетті әрекетті болжайды. ЭЕМ көмегімен жүргізілетін үлгілердің негізгі жетістіктерінің бірі оның икемділігі мен түрлілігінде болып отыр, өйткені қолданушы олардың тәртібін басқара алады, үлгі жұмысына белсенді араласып және де өзі де оны құруға араласа алады. Егер ЭЕМ-ді қолданушы мұғалім болса, онда ол оқу компьютерлік үлгісін (ОКҮ) көрсетіп жария ету мақсатында қолдана алады және оның алдында педагогикалық шығармашылық үшін ауқымды кеңістік ашылады. Үлгіні көрсете отырып, ол өз қалауы бойынша қандай да бір жүйелікте жұмыс тәртібін тандай алады, қажет болған жағдайда көрсететін элементтерін қайталап бір мезгілде сыныппен де сүхбаттаса алады. Егер ЭЕМ-ді қолданушы оқушы болса, онда ОКҮ зерттеу обьектісі болып келеді. Бір жағынан ОКҮ таза түрдегі суреттік, бейнелік құрал болып та келеді, зерттелетін материалдың көрнекілігін арттыра түседі. Оқушының ОКҮ-мен жұмыс істеуі бірнеше минутқа немесе бүкіл сабақ барысына созылуы да мүмкін. Бірақ бұл және басқа да жағдайларда мұғалімнің оқу әрекетін үйымдистыру бойынша айқын бір нұсқауы қажет, екінші жағдайда сонымен қатар лабораториялық немесе тәжірибелік жұмысты баяндайтын баспа құралдары да қажет. ОКҮ-нің оқу барысында бұл үлгілерді жетістікті қолдануға - қолдау болатын қасиеттерін бөліп көрелік:

1. Ақпараттылығы. Бұл қасиетінде қолданушыға ақпарат объектісін зерттеу үшін қажетті және тереңдігі мен сипаты жағынан осы оқу әрекетінің дидактикалық мақсатымен айқындалатындай қажетті ақпаратты беруі деп түсінеміз.

2. Көрнекілігі. Ақпараттық және көрнекілік қасиеттерінің бірдей еместігі айқын, олардың екеуі де бір-бірімен тығыз байланысты. Үлгімен жұмыс барысында алынатын ақпарат сезім үшін қолайлы түрде болуы қажет. Бұл ақпаратты тиімді колемдегі бөлшектерге бөлу мен оны жеткізудің қамтамасыз ету әртүрлі ақпарат берудегі (мәтін, формула, графика, сурет және т.б) мәнді элементін бөлумен де қамтамасыз етіледі.

3. Динамикалылығы. Қазіргі ЭЕМ-дер компьютер экранында тек қана жылжымайтын суреттер ғана емес, сонымен қатар түрлі құбылыс, яғни жылжуы мен дамуын бейнелей отырып, оны бақылауға мүмкіндік береді.

4. Ашықтығы. Қолданушының үлгі өлшемдері мен үлгілеу бағдарламасының тәртібін түрлендіруге мүмкіндік береді.

5. ОКҮ жұмысын басқарудың қарапайымдылығы.

6. Қайталанбалылығы. Үлгілеу бағдарламасының қолдану мерзімділігі немесе олардың оқу барысындағы қолдану бөлігінің циклділігі.

Ең алдымен ОКҮ-ні құрар алдын жалпы түрде болса да бұл үлгінің көмегімен қандай оқу міндеттері шешіледі, және қандай түрде шешілетіннің айқындап алу қажет, яғни оқушы өз бетінше үлгімен жұмыс істей ала немесе мұғалім оны көрсету мақсатында және т.б қолданады ма соны айқындап алу қажет. Сонымен қатар, ЭЕМ-нің есептеуші, графикалық және т.б. мүмкіндіктерін білу кджет, жасалып отырған ОКҮ-нің солардың қайсысына жұмсалатынын білу қажет.

Егер үлгі мен түпнұсқаның ұқсастығы тек саналық жағынан болса, онда үлгінің математикалық аппараты түпнұсқа аппараты мен салыстырғанда едәуір түрде қарапайым жеңілдетілген болып келеді. Егер қабылдаушы алатын үлгі жайлы ақпараттына сандар, графика, диаграмма кіретін болса онда мұнда сандық қатынас деңгейінде және үлгі аппаратындағы да сандық қатынас деңгейінде орындалуы тиіс, түпнұсқаның математикалық аппараты көшірмелеу қажет. Дұрысында да бір үлгіде бір қасиетін тек саналық түрде баяндаса, ал басқа бөлігі - сандық жағынан баяндалады.

Жоғары деңгейдің құрылымын басқарушы, пәндік, құралдық және обьектілік пакеттер құрайды.

Басқарушы пакеттер сабақты басқару және ұйымдастыру міндетін шешеді. Орта мектеп дидактикасы сабақты ұйымдастырудың кейбір жалпы үлгісін айқындайды, барлық пән үшін бірдей болатындарын айқындайды. Мұндай үлгі бағдарламалық құралдармен құрылымдалуы да мүмкін. Сабақка жоспарланған пакеттер қорытындылық жүйелілігін тарату бағдарламасы құрылымдық пакеттерді құрайды. Құрылымдық пакеттерді жеке дербес топтарға бөлу мүмкіндігі қолданушылар мен мұғалімнің сүхбаты барысында қалыптасатын пакетпен арнайы бағдаралама құрушылар көмегімен бекітіледі. Ақырында сабақтан соң мұғалім сабақ барысы жайлы, оқушылардың жетістігі мен сәтсіздігі жайлы ақпарат жинауына тура келеді. Сабак барысын күрылымдау мен форматтауды хаттамалаушы пакеттер орындайды. Хаттамалаушы пакеттермен жиналған ақпараттар және сай келерлік түрде құрылымдалғандары көбінесе компьютерлендірілген сабақ өткізуші мұғалім тікелей қолданады. Статистикалық оқу ақпараты жалпы сынып оқушылырының топ оқушыларының, жеке оқушының материалды меңгеру дәрежесі жайлы ғылыми дәлелденген пікірді қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Алгоритмдік - тапсырмалар бойынша орындалатын педагогикалық психология бойынша мамандар жасаған оқу ақпаратын статистикалық өңдеу, сабақ барысында мектептің акларат кабинетінде жеке машиналармен жиналғандары оқу барысын бөлікті болжау мүмкіндігін береді, мұғалімге, сынып жетекшісіне, косымша ұсынысы бар ата-аналарға хабар, мәлімет береді. Мұндай түрдегі ақпарат мектептің оқу барысын зерттеуші психологтарды да қызықтырады. Ақпаратты өзгерту сабақтарының нақты мазмұнымен аз байланысы бар бағдарламалық құралдар статистикалық пакеттерді білдіреді. Мұндай жағдайда ақпараттың мектептік кабинеті ЭЕМ-нің жергілікті орындағы желісін білдіреді, басқарушы пакет ішінде желілік пакеттері-бөлгіштері және интеграторлары маңызды роль атқарады. Инструментальдық пакет тобындағы оқу пакетінің мазмұнымен қызметтік байланысы барларының көбіне айқын болмағаны: бұл пакеттердің негізгі мақсаттық сипаты қолданылатын бағдарламалық құралдармен айқындалған.

Модульді оқытудың жетістігі педагог пен оқушы арасындағы екі жаққа да өзар тең қарым-қатынасты сақтауымен айқындалады. Модульді оқытудың теориясы жалпы дидактикалықпен тыгыз байланысты арнайы ерекше принциптеріне негізделген. Олар заңмен бекітілген ғылым заңдылықтарына сай тәртіп пен әрекеттің негізгі ережелеріне сай басшылыққа алынатын идея болып келеді.

Модульді оқытудың жалпы бағытын, оның мақсатын, мазмұны мен ұйымдастыру әдісін мынадай қағидалар айқьшдайды: модульділігі, оның оқыту мазмұнынынан ерекше элементтерін бөлу, жылжымалылығы, өрістеуі, білімінің әрекеті мен білімінің әрекеттілігі, олардың икемді жүйесі, нанымды болашақтығы, жан-жақты әдістемелік кеңес берілуі, екі жаққа да тең болуы. Әрқайсысына тоқталып өтсек:

Олардың біріншісі оқу тәсілін айқындайды, оның мазмұны мен ұйымдастырушылық түрі мен әдісі негізіндегі көрсетілген оқыту тәсілін айқындайды. Оқытудың осы принципіне сай жеке қызметтік желісі - модулімен нақты дидактикалық мақсатқа жетуге арналуымен құрылады. Бірақ ғалымдар бұл принципті түрліше түсінікте жүр. Оқытудың бастапқы даму кезеңінде АҚШ-та сонымен қатар Англияда әрбіреуін жеке оқытудың жиынтығынан алынып, бұл ілім тұжырымдалады. Модульді оқытудың мұндай тәсілінде біздің пікірімізше оқыту әдісімен "пакет" теңестірілді. Жаңа оқытудың түрін одан әрі дамыту барысында модульдік принципті, қағиданы түсіну ұлғая түсті. А.А.Туцински дербес тап идеясының байқалуын дидактикалық каналдар бойынша табиғи білімге сай берілуін талап етеді. Б.Гольдшмид пен М.Гольдшмид модульдік қағиданы кең түрде қарап, оны оқып үйренушінің айқын бір мақсаттарға қол жеткізуіне көмектесетін жоспарлы оқу әрекетінің дербес өз бетінше қалыптасуымен жүзеге асуын қарайды.

Біздің жүргізген тәжірибелік және теориялық зерттеулерге сүйене отырып, модульдік принципті жүзеге асыру үшін мынадай педагогикалық ережелерді тұжырымдаймыз:

1. Әрбір оқушының алдына қойған дидактикалық мақсатқа жетуді толық қамтамасыз ететін оқу материалын құру.

2. Ол жеке модульдерден дидактикалық мақсаттар жиынтығына сай келіп оқытудың бірігей құрылымының білдіретін аяқталған блок болуы керек.

Оқу материалына сай белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған оқытудың түрлі түрімен формаларын үйлестіру қажет. Оқыту мазмұнынан ерекше элементтерін бөлу принципі модуль шеңберінде оқу материалын бірегей тұтастықпен үйлестірілген дидактикалық мақсатттарды шешуге бағытталған нақты құрылымдық модуль ретінде қарауды талап етеді. Бұл принцип бағдарланған оқытудағы оқу материалын жеке бөлу принципіне ұқсас, бірақ мәнді айырмашылықтары да бар. Бағдарлы оқытуда материалды кішігірім тығыз байланысты баяндалған түрде бөлу қажет, оларды міндетті түрде біртіндеп күрделі бөліктерге қарай өрістетеді. Әрбір элементтің алдында дидактикалық мақсат қойылып, ал оқыту мазмұны алға жетуді қамтамасыз ету көлемінде беріледі. Элементтері өзара байланысты да және дербес те болып келуі мүмкін. Жеке зерттеушілердің пікірі бойынша оқыту мазмұнының едәуір құрылымдағы бірқатар айырмашылығы болады. Дж.Россель оқыту мазмұнының ең кіші бірлігі реттерде нақты бір курстың айқын тақырыбын бөліп көрді, оны модуль деп атайды. И.Прокопенко мұндай бірлік деп дидактикалық мақсатқа жауап беретін оның элементі деп аталатын тақырып фрагментін есептейді. Мұндай тәсіл білімнің жүйелілік қағидасын жүзеге асыру үшін ең озық жағдайын құрады, ал Дж. Россельдің пікірі оның фрагментарлық меңгерілуін жоққа шығармайды. Оқыту мазмұнынан ерекше элементттерді бөлу принципін басшылыққа ала отырып, мынадай педагогикалық ережелерді ұстану қажет:

• Үйлестірілген дидактикалық мақсаттардан жеке мақсаттар құрылымын бөлу қажеттігі;

• Олардың әрқайсысының оқыту материалын толық қамтамасыз ететін жеке элементтеріне жетуі;

• Бір үйлестірілген дидактикалық мақсаттың жеке максатына жету үшін қызмет ететін элементтерінің жиынтығы бір модульді құрауы қажет.

Білім саласының топтарында (орта мектепте, жоғарғы оқу орындарында және дипломнан кейінгі білімде) оқып үйренушінің арасында әрекетті білімді қалыптастыру мәселесі туындады, ол мамандарды кәсіби дайындау деңгейіне кері әсер етті. Бұл қалыптасқан жағдайдан шығуды бір ғалымдар оқып үйренуі орындай алатын әрекет жүргізілуде немесе оқыту мақсатын тізім түрінде қолдану қажет дейді. Өзгелері былай деп санайды: мәселені шығармашылық тәсілмен шешуде шығармашылық өзіндік әрекетті тәрбиелеу үшін оқу әрекетін жаттанды нәтижеден әрекет әдісіне бағыттау қажет дейді, ол қойылған нәтижеге жеткізеді. Біз де әрекет түріне оқыту қажеттілігінен келісеміз. Модульді оқытуға әрекеттік тәсіл өте маңызды. Бірақ ол рецепторлық құрал ретінде болмауы қажет. Оның шектеулілігі метадологиялық түрде «технократтық» педагогикалық ережесіне сүйенеді. Егер оқып үйренушілер дербес түрде өз бетінше ынта қойып, тапқырлықпен білімдерін қолдана білген жағдайда қарқынды білім ала алады. Әрекетті және оперативті білім жүйесі жайлы тек ептілік пен үздіксіз байланыс ретінде ғана сөз етуге болады. Мұндағы айтылайын дегені жалпы ғылымды, жалпы техникалық және арнайы білімдер жүйелі және ептілік дағдыны оқушы еркін түрде өз бетінше тәжірибелік әрекетінде қолдана білуіне де болады. Қаралып отырған модульдік қағидасы ең алдымен оқыту мақсатының қалыптасуына қолдау көрсетуге бағытталған оқытуды білдіреді. Педагогикалық ережесі қалыптастырсақ, білімнің қарқынды әрекетімен және жүзеге асыру ережесін басшылыққа ала отырып, олардың жүйесін басшылыққа ала отырып қарайтынымыз:

Модульдік оқытудағы мақсаттар әрекет әдіс-тәсілімен тұжырымдалуы қажет; қойылған мақсатқа жету үшін айлық немесе тәжірибелік әрекеттің логикасы бойынша модульдің пән аралық мазмұнын құру және пәндік мазмұнын құру; оқуға шығармашылық пен шығармашылықты қамтамасыз түрде білімді меңгерудің мәселелік тәсілі негізінде оқу ұйымдастыруы қажет; айқын түрде білімді бір әрекет саласынан екіншісіне ауыстыруы айқын көрсетілуі қажет; икемділік қағидасы модульдік бағдарламаларды оқушының жеке тұтынысын меңгеру жолы мен оқыту мазмұнына бейімделуі мүмкіндігін қамтамасыз етуімен құруды талап етеді.

Бұл жоғарыда айтылып өткен оқу барысын тиімді етудің тәсілі бағдарлап оқытуды еске түсіреді. Бірақ бұл дербес оқыту қарқыны модульдік мүмкіндігі және бағдарлы оқыту бір көрсеткішімен ұқсас. Оқу мазмұнын дербес жоспарлау тұрғысында модульдік оқыту мүмкіндігі жоғары. Өйткені оқушының өзінің тұтынушылығын ескеру арқылы жүргізеді. Бағдарламалық оқытуда оның мазмұны тек қана оқытуды түзету аспектісімен ғана дербестелінеді: олардың айырмашылығы модульдік оқытуда олар жеке немесе барынша қорытындыланған мақсаттарды жүзеге асырудың жетістігі тексеруден кейін жүргізіледі. Ол білім жүйесі мен дағдысын бағалау мүмкіндігін береді, ал бағдарламалық оқытуда меңгерудің әрбір элементарлық қадамынан кейін фрагментарлық білім өнімінен кейін қарапайым жаттап алуға алып келеді.

Әдістемелік нұсқаудың жан жақтылық принципі оқушының танымдық әрекеті мен педагог әрекетін кәсіби қамтамасыз етілуін талап етіледі. Оқу тиімділігіне көптеген факторлар, оның ішінде оқушы мүмкіндігіне оқу мазмұнына сай келуі әсер етеді. Бірақ бұл жағдайларды ұстануда оқу барысында көптеген қиындықтар кездеседі. Оқушының оқу материалының тиімді жолын таңдай алмауынан, өзіндік таным дағдысының дамымағанынан болып отырады және педагогтардың да әрекетінде бірқатар мәселелер, мысалы, шеберлігінің жетіспеушілігін, оқытудың бар әдістерін қолдануда білмеуінен және сол жағдайға барынша тиімді және үйлесімді тәсілді таңдай алмауынан.

Бұл мәселелерді шешуде педагогикалық ережелерді жүзеге асыруда әдістемелік нұсқаудың жан жақтылық принципі арқылы жүзеге асырылады:

1. Оқу материалы ақпаратты меңгеруді жеңілдететін жеке түсіндірме әдісті қолдану мен модульді көрсету қажет.

2. Оқу мазмунын менгерудің түрлі әдісімен түрлері ұсынуы қажет, онда оқушы олардың немесе өзінің тәжірибесіне сүйене отырып меңгеру тәсілін еркін таңдай алады.

3. Оқу барысын ұйымдастыру бойынша педагогқа әдістемелік нұсқау берілуі қажет.

4. Педагог оқытудың ұйымдастырушылық үлгісін және ұсынылған әдістерді еркін таңдай алу мүмкіндігі бар.

5. Мұғалімнің өзі модульді құрған кезде міндетті түрде оқытудың әдісін енгізуге қажет, бұл мұғалімдер арасында тәжірибе алмасуға жағдай жасайды. Соңғы жылдары педагогикалық оқыту барысын қарқындатуға ерекше көңіл бөлініп отыр. Өзін өзі басқаруды дамытуға ерекше көңіл бөлініп отыр.

Мұғалім мен оқушы арасындағы қатынасының бағыныштылығын сақтай отырып, оқу барысындағы өзара әрекетті жүзеге асыру үшін базистік жағдай құруға ерекше көңіл аударылды. Ол оқушының дайындық деңгейі болуы мүмкін. Басқару байланысының сипаты ең алдымен осыған байланысты. Басқаша айтқанда педагог көбінесе "информациялық" егуді жүргізеді, басқа қызметті қолдану қажеттігін ұмытады. Педагогикалық оқыту барысының тиімділігі оқушының өзінің белсенділігіне байланысты, ал мұғалім әрбіріне жеке қарау тәсілімен нұсқаушы - ұйымдастырушы қызметін жүзеге асырады. Бірақ бұл үшін оқушыларды модуль сияқты тиімді құралдарымен қамтамасыз етуі қажет. Модульдік оқытудағы екі жақты теңдік принципі мынадай педагогикалық ережелерді ұстануды талап етеді:

1.     Айқын бір деңгейде оқушының білімді дербес меңгеру мүмкіндігін модульді бағдарлама қамтамасыз етеді.

2.     Ол педагогты таза ақпаратта қызметті орындаудан босатады және оның нұсқаушы үйлестіруші қызметінің айқын көрінуіне мүмкіндік береді.

3.     Модульдер педагог пен оқушының бірлесе отырып, оқытудың тиімді жолдарын таңдауына жағдай жасайды. Модульді оқытудың принципі бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Олар оқыту мазмұнының құрылу ерекшелігін көрсетеді, ол екі жақты теңдік принципі мұғалім мен оқушының өзара әрекет сипатын білдіреді. Оқушының педагогпен өзара әрекет жолдарының байланысуы, сонымен қатар жан-жақты нұскау принципімен де айқындалады. Бұл аталған принциптердің барлығы да жалпы дидактикалық қағидаларға сүйенеді және бір-бірімен тығыз байланысты.

 

 

Алгоритмдер жүйесі - модельдеу, түрлендіру және әрекеттер жиынтығы болып келеді. Біз біріншіден оқушының математикалық үғымдарды жақсы қабылдауына және алдағы уақытта қолдануға бағытталған интелектуальды - шығармашылықты іс-әрекеттерін ұйымдастыруды компьютерлік технология негізінде қарастырамыз. Екіншіден, оқушыларға математикалық ұғымды қалыптастыру технологиясын құрастыруға тоқталамыз.

Үшіншіден, математикалық ұғымды қалыптастыру технологиясының сипаттамасын және негізгі белгілерін ашамыз:

- Бұл педагогика ғылымындағы жаңа бағыт және ол оқыту жүйелерінің тиімдісін құрастырумен, оқу процесін жобалаумен айналысады.

- Педагагогикалық технология (ПТ) негізінде математикалық ұғымды игеру арқылы оқу процесін толық басқару идеясы жатыр. Математикалық әрекеттер мен операциялар тізбегін жобалау және оларды ары қарай оқыту циклінде қарастырады Оқыту операцияларын математика мұғалімінің қайта-қайта қайталауы арқылы оқыту циклі жаңғырып отырады.

• Математикалық ұғым қалыптастыру ПТ-ның ереже белгілерін төмендегілер жатады:

а) Қойылған мақсатты нақты түрде құрастыру;

ә) Барлық оқу процедураларын кепілді мақсатқа жетуге бағыттау;

б) Мақсатқа сәйкес ағымдық және соңғы нәтижелерді бағалау критерийлерін құрастыру;

в) Өте жылдам кері байланысты орнату, ағымдық және соңғы нәтижелерді бағалау;

г) оқыту процедураларын жаңалау.

Сабақтың мақсаты оқушы әрекеттерін сипаттайды.

- П.Т оқушының оқу материалын толық игеруін бірнеше тізбекті оқыту процедуралар көмегімен, яғни оқу материалын кішігірім фрагменттерге (оқу элементтеріне) бөліп, біртіндеп оқыту идеясына сүйенеді.

Оқу процесі модульдік сипатқа ие болады. Ағымдық бақылауды тексеру жұмыстары құрастырылады және берілген оқу элементтерін толық игергенге дейін түзетулер жүргізіледі. Ағымдық баға математикалық ұғым қалыптастыруда қайтадан шығарылды, "қолданды" "құрды" түрлеріне бөлінеді.

- ПТ-ы қолдану жақсы нәтиже береді, алайда оған шектеулер қойылады:

а) Оқу элементтеріне бөліне алатын материалдар ғана игеріледі;

ә) Оқу материалын игеру негізінен репродуктивті (ішінара ізденіс)

деңгейде жүргізіледі.

Бұл қайшылықты шешу және репродуктивті жұмыс тәсілінен ізденісті оқытуға көшу үшін келесі оқу әрекеттерінің тізбегін қосу қажет:

а) келесі үғымды игеру үшін оқушының қандай да бір нақты білімі болуы керек;

ә) білімдерді қолдану біліктіліктерін ішінара ізденіс деңгейінде қалыптастыру;

б) оқушының топпен және дара жұмыс жасау іс-әрекеттері жалпы және оқу элементі бойынша көрсетіледі;

в) қиындатылған жағдайда біліктілігін өңдеуді ұйымдастыру;

г) мұғаліммен үздіксіз кері байланыс жасау арқылы өз бетінше іс-тәжірибелерді ұйымдастыру;

д) ізденіс деңгейіне өту: мәселе жағдайларын ұйымдастыру - оқу есебін модельдеумен нақты берілген есепті шешу және ол модельді келешекте дербес есептерді шешуде қолдануға түрлендіру (имитациялық модельдеу);

е) оқушылардың өз іс-әрекеттерін мұғаліммен және оқу тобымен міндетті түрде талдауы (рефлекция)

- Оқыту мақсатын құруда өлшеу приборларын және үғымдарды игеру дәрежесін өлшеу процедураларын құру. Бұл жерде әрбір оқыту деңгейіне арналған тапсырмалар тест түрінде болады. Қорытынды процедуралар ағымдық және соңғы стандартталған тапсырмалардың жиынтығынан автоматты түрде және оқыту деңгейлері мен барлық оқыту мақсаттары түрлерін қамтитындай болып алынады.

- ПТ жетістіктерімен қатар оқушының оқу іс-әрекеттерін ынталандыру мәселесі құрастырылғандығы қойылады.

Паскаль программалау тілін мектептік алгоритмдік тілмен салыстыра отырып оқыту әдістемесіне сай есептер шығарып көрсетейік.

1-есеп. Компьютерде төмендегі жағдайлар орын алатын алгоритмдерді қүрыңыздар: S айнымалысына Сәкеннің жасы М айнымалысына Маржанның жасы ендірілетін болсын. Нәтиже ретінде экранға "Сәкен Маржаннан үлкен" немесе "Маржан Сәкеннен үлкен", немесе: "Сәкен және Маржан жасты" деген сөздер шығатын болсын.

Осы алгоритм бойынша Паскаль тілінде программа құрыңыздар.

Шешуі: Бұл есептің алгоритмі  бір-біріне салынған толық екі тармақталудан түрады.

Алгоритмдік тілден Паскаль тіліне өткенде тілдің синтаксистік ережесінің дәл орындалуына ерекше назар аударыңыздар: операторлардың соңындағы нүктелі үтірлер, дөңгелек жақшалардағы ендіру/шығарудың параметрлері т.б.

 

алг Сәкен — Маржан                  Program Saken & Margan;

нақ S, M                                          Var S, M: real;

басы шығару

'Сәкеннің жасы:                'Begin Write ('Сәкеннің жасы'); ендіру S                               readln (S)

шығару 'Маржанны жасы:'   write('Маржанныңжасы:');

ендіру M                         readln (M);

егер S>M                        if S>M

онда шығару 'Сәкен Маржан-   then write ('СәкеМаржан-

нан үлкен'                                 нан үлкен');

әйтпесе егер S=M                     else if S=M

онда шығару Сәкен және          then write ('Сәкен және

Маржан жасты                          Маржан жасты^’)

әйтпесе шығару 'Маржан          else write ('Маржан

Сәкеннен үлкен'                        Сәкеннен үлкен')

тс тс соңы                                 End.

 

2-мысал. Өсу реті бойынша үш айнымалының мәндерін реттейтін яғни кез келген А, В, С бастапқы мәндерінде А<В<С болатындай етіп сұрыптайтын алгоритм қүрыңыздар. Осы алгоритм бойынша Паскаль тілінде алгоритм құрыңыздар.

Шешуі: Берілген есепті шешу үшін осы алгоритмді үш рет қолдану талап етіледі: А және В-ны реттеу, В және С-ны реттеу (осыдан соң үлкен мән С-га түседі), А және В-ны тағыда реттеу керек. Осылайша алгоритмнің қүрылымы үш тізбектелген толық емес тармақталудан түрады.

 

алг сұрыптау-3                                 Program Surp-3

нақ А, В, С, X                                   Var А, В, С, X

басы                                                 Begin

ендіру А, В, С                                   readln (А, В, С);

егерА>В                                            ifA>B

онда                                                  then begin

X:=A; A:=B; B:=X                               X:=A; A:=B; B:=X

тс                                                      End;

erep B>C                                           if B>C

онда                                                    then begin

X:=B; B:=C; C:=X                                 X:=B; B:=C; C:=X

тс                                                        End;

erep A>B                                             ifA>B

онда                                                    then begin

X:=A; A:=B; B:=X                                 X:=A; A:=B; B:=X

тс                                                         End;

шығару А, В, С                                    write (А, В, С)

соңы                                                     End;

 

3-eceп. N бүтін сан тізбектеле  ендіріледі. Олардың ішінен ең үлкенін табыңыздар.

Шешуі: Программалауда сандық жиымдағы ең үлкен (ең кіші) мәндерді іздеу есептерін шешу жиі кездеседі. Бұл есепті қарапайым айнымалылармен ғана шектеліп    жиымдарды пайдаланбай-ақ шешуге болады. Ол үшін деректерді ендіруді және өңдеуді бір циклге біріктіру қажет. Ол былай жасалады.

алг Максимум                             Program maximum

бүт N, i, x, Max                            Var N, i, x, Max: integer;

басы                                            Begin

шығару N ендір; ендіру N           write('eimip N'); readln(N);

шығару X ендір; ендіру X            writе('ендір X'); readln(X);

Мах:=х; і:=1                                 Мах:=х; і:=1;

әзірше KN қайтала                      While i

цб                                                Begin

шығару  X; ендір X                       Write ('ендір X');

ендіру X                                       readln (X);

erep x>Max                                   if x>Max;

онда Мах:=х                                 then Max:=x;

тс цс                                             end;

шығару Max                                  Writeln (Max);

соңы                                             end.

 

Осы сияқты алгоитм әрі Паскаль программалау тілін үйрену жолдары үйренуге жеңіл етіп қарастырылған.

- ПТ іс-тәжірибелік дидактиканың дамуына, негізгі математикалық ұғым қалыптастыруға арналған дайын педагогикалық нәтиже құруға түрткі болады. Әрине, од кез келген математика мұғалімінің жоғары көрсеткішке қол жеткізуіне көмектеседі. Құжаттар пакетіне математиканы оқыту мақсаттары мен мазмұны, оқытудың барлық кезеңдерін қамтитын оқыту операциялары мен тесттік тапсырмалар кіреді. Пакет программалау туралы ұғым қалыптастыруға арналған программалық құрал болып табылады.

Енді осы программалық құрал көмегімен «Программалау тілдерін» оқытудағы іргелі ұғымдардың бірі «Паскаль» программалау тілін Visual Basic ортасында орындау жолын қалыптастыруға тоқталайық.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Программалаушы үшін ең негізгі нәрсе ақпаратты қорғау. Осы мәселе информатика саласында басты мақсат болып есептеледі.

Дипломдық жұмыста Паскаль программалау тілі жоғары деңгейлі құрылымдық тіл. Ол өзінің құрлысы жағынан да  жеткілікті дәрежеде қарапайым тіл болып табылады. Сондықтан да бұл тілде ақпараттарды қорғауға арналған прграмма құру ыңғайлы, әдістемелік жағынан да ыңғайлы.

Паскаль программалау тілі ағылшын тілінде жұмыс істейді. Паскаль тілініц синтаксисі  Мектептік алгоритмдік тілдің еркін алынған синтаксисімен салыстырғанда өте қатаң әрі бір мәнді анықталған.

Базалық курстың "Программалауға кіріспе" бөлімінде тек алғашқы танысу мақсаты қойылғандықтан программалау тілінің қатаң сипаттамасы талап етілмейді.

Бұл бөлімде пайдаланылатын негізгі әдіс - тілді қысқа түсініктемелері бар қарапайым программаларды мысалға келтіре отырып түсіндіру. Паскаль сияқты тілдің көрнектілігі мұндай түсінік беруді жеңілдетеді.

Паскаль программалау тілін оќыта отырып, программалауды оқыту әдісі студенттердiњ ол тілді жеңіл қабылдауына, тез оқып үйренуіне алгоритмдеу мен программалау технологиясын меңгеруіне көп көмегін тигізеді деп есептейміз.

 

 

 

Пайдаланµан әдибет

 

1.     Р. Вильяме, К. Маклин. Компью­теры в школе: Пер. С англ.                    М.  Про­гресс, 1988. -336 с.

2.     Лебедева М. Б. и др. Разработка педагогических программных средств вычислительной техники для учебных заведений профтехобразования. -М. Высш. шк., 1990. -126 с.

3.     О. Камардинов “Есептеуіш техника және программалау” Республикалық баспа кабинеті. Алматы 1997 жыл.

4.О. Камардинов “Паскаль тілінде программаоау” Республикалық баспа кабинеті. Алматы 1994 жыл.

5.Е.Б. Шаметов “Паскаль тілін үйренейік” Шымкент 1993 жыл

6.Ғ.Ш. Тойкенов  “Паскаль тілінде программалау”  Дәнекер. Алматы 2001жыл

7.Г.К. Нұрмұханбетова, А.Әшірбекұлы “Паскаль тілінен лабораториялық практикум” Шымкент 2000 жыл

8.К. Боон «Паскаль для всех» Энергоатомиздат. Москва 1988 г          В.Е. Алексеев, А. С. Ваулин «Языки программирования» Высшая школа. Москва 1987 г. N5

9.О.Н. Перминов «Программирование на языке Паскаль» Радио связь. Москва 1983г

10.В.Г. Абрамов, Н.П. Трифонов, Г.Н. Трифонова «Введение в язык Паскаль» Наука. Москва 1988 г

11.С.А. Абрамов, В.С. Зима «Назало программирования на языке Паскаль» Наука. Москва 1987 г

12.Н.Вирт «Язык программирования Паскаль» Статистика. Москва 1974 г

13.Д. Прайс «Программирование на языке Паскаль» Мир. Москва 1987г

1.1.2    Қосымша

 

uses dos,crt;

var f:text;

g:text;

ta,at,gr,st:string;

sek,min,sag,code,ju,up:integer;

p,t,m,k,x,j,i,ot,ot1,h,n:integer;

otv:array[1..5] of string;

mn:set of 1..5;mn1:set of 1..10;

ch:char;

procedure win;

begin

textbackground(blue);

textColor(white);

window(10,5,65,23);

textbackground(blue);

textcolor(white);

clrscr;

end;

procedure sat;

begin

sek:=0;min:=0;sag:=0;

repeat

clrscr;

sek:=sek+1;

if sek=60 then begin sek:=0;min:=min+1; end;

if min=60 then begin min:=0; sag:=sag+1; end;

write(sag,':',min,':',sek);

delay(12000);

until (min=1);

end;

procedure ramka;

begin

clrscr;

gotoxy(2,1);writeln(chr(201));

for i:=1 to 76 do begin

gotoxy(2+i,1);

write(chr(205));

end;

 

for i:=1 to 23 do begin

gotoxy(2,1+i);

writeln(chr(186));

end;

 

gotoxy(79,1);writeln(chr(187));

 

for i:=1 to 23 do begin

gotoxy(79,1+i);

writeln(chr(186));

end;

 

 gotoxy(2,4);writeln(chr(204));

for i:=1 to 76 do begin

gotoxy(2+i,4);

write(chr(205));

end;

 

 gotoxy(79,4);writeln(chr(185));

 

gotoxy(2,24);writeln(chr(200));

for i:=1 to 76 do begin

gotoxy(2+i,24);

write(chr(205));

end;

 

gotoxy(79,24);writeln(chr(188));

textcolor(white);

st:='КАЗАК-АРАБ УНИВЕРСИТЕТI';

gotoxy(24,2);

writeln(st);

gotoxy(25,24); begin textcolor(3);

writeln('Алимкулов Аннеттiн программасы');end;

 end;

{-----------------Негiзгi программа----------------}

begin

textbackground(blue);

textcolor(white);

clrscr;

ramka;gotoxy(10,15);

win;

writeln('тест атын ендiрiнiз');

readln(ta);

writeln('аты-жонiндi ендiр');

readln(at);

writeln('Группаны ендiр');

readln(gr);

writeln('Блоктан алган упайынды ендiр');

readln(up);

j:=0;

m:=0;

p:=0;

assign(f,ta);

reset(f);

 repeat

  clrscr;

        repeat

    readln(f,st);

    until st[1]<>'@';

 j:=j+1;

 if j>9 then begin p:=p+1; j:=0 end;

 st:=chr (48+p)+chr(48+j)+'. '+st;

 writeln(st);

 writeln;

 n:=0;

 mn:=[];

    repeat

    n:=n+1;

    readln(f,otv[n]);

 

 st:=otv[n];

    if st[1]='@' then n:=n-1;

    until st[1]='@';

 randomize;

 i:=0;

 k:=0;

    repeat

      repeat

      ot:=random(n+1);

      until (ot<>0) and not(ot in mn);

    k:=k+1;

    mn:=mn+[ot]; if ot<>1  then x:=x+1;

    i:=i+1;

    delete(otv[ot],1,1);

    otv[ot]:=chr(48+i)+')'+otv[ot];

    writeln(otv[ot]);

    if (k=k) and (ot=1) then t:=k;

    until n=i;

 writeln;

 write('Дурыс жауабын енгiзiviз  -> ');

 read(x);

 if t=x  then  m:=m+1;

 gotoxy(10,10); begin  textcolor(white); writeln(m)end

 until eof(f);

close(f);

clrscr;

ju:=m+up;

writeln;

writeln('Сiздiн блоктан алган упайыныз','  ',up);

writeln('Сiздiн тесттен жинаган балыныз  ',m);

if ju>=85 then begin writeln('Сiздiн алган баганыз 5');

writeln('Ciздi 5 деген бага алуынызбен куттыктаймыз');ju:=5 end else

if ju>=70 then begin writeln('Сiздiн алган баганыз 4');

writeln('Жаксы дайындалыпсыз сонда да бiр рет кiтапты карап шыгыныз'); ju:=4 end else

if ju>=55 then begin writeln('Сiздiv алган баганыз 3');

writeln('Ех, аттен сал дайындалганынызда 4 алар едiviз');ju:=3 end else

if ju<55 then begin writeln('Сiздiн алган баганыз 2');

writeln('Ренжiменiз, жаксылап емтиханга дайындалыныз');ju:=2; end;

{$I-}

assign(g,'c:\rezul.txt');

append(g);

{$I+}

code:=ioresult;

if code<>0 then begin rewrite(g);

 end;

writeln(g,at,' ',gr,'-гр, ',up,'-б¤, ',m,'-т¤, ',ju,'-ба•.');

close(g);

readln;

readln

end.