ООЦИТТЕРДІ ӨСІРУ (КУЛЬТИВТРОВАНИЕ) ЖӘНЕ ҰРЫҚТАНЫЛУ. ООЦИТТЕРДІҢ ӨСІРІЛУІ

Ооциттің, не овоциттердің, не пісуі - ұрғашылық гаметаның пайда болуы өте күрделі процесс, яғни хромосома аппраттарының мейоздың өзгеруі, цитоплазмаға, ұрықтанылу және бөлшектену үшін, өте қажетті қоректік заттардың жиналуы, жасуша мембранасы қасиеттерінің өзгерістері, ооциттің қоршаған ортамен байланыс сипаты (фолликулярлық кумулюс жасушалары және кумулюс өзгерісі). Оогенездің басты ерекшелігі, бақылау механизімінің белгілі бір мезгілдеріне мейоздың тоқтауына және ендігі жүруіне (реницизатция) әсер ықпалдарына. Ооциттің цитофференцировкасын болжай отырып, есепке мына екі бір-біріне тығыз қарым-қатынастағы процестер - мейоз мүмкіншілігі және мейоздық жетілуді ұмытпау керек.

Мейоздық жетілу (созревание), не мейоздық қайталау процесі төмендегідей сипат алады:

1. Ядроның, не эмбрионың везикулярлық мембранасының сорылуы; 2. Дискреттібиваленттікке диплоидты хромосоманың конденцатциясы; 3. Гомологиялық хромосоманың сегрегациясы; 4. Алғашқы полярлық дененің бөлінуі; 5. Мейоз процесінің метафаза П кідіруі. Метафаза П стадиясында 20-24 сағаттан соң, мейоз жетілуінің алдына тоқталады (блокируется) және оның жасалуы жүмыртқа спермиймен активтенгеннен кейін ғана болады, не басқаша стимулден кейін ған процесс жалғасады.Ооцитта мейоздың жүру овуляцияның аз-ақ алдында басталады. Атап айтсақ, тышқанда мейоздың қайта басталуы овуляцияға 13 сағат қалғанда, мегежінде - 36 сағат, адамды-42 сағат қалғанда басталады.

Сонымен, ооцитті өсіру кезіндеі оның жетілу уақыты малдардың түрлетіне байланысты. Мысалға арнаулы ортада ооциттерді іп уйго өсіру уақыты, негізгі лабараториялық жануарлар және ауылшаруашылық малдары үшін төмендегіше кролик 9-12 сағат, кемірушілер 6-8 сағат, қой және сиыр 18-26 сағат, ал шошқалар үшін 30-36 сағатқа созылады.

Ооциттарды әртүрлі размердегі фолликуллардан алады, ал олардың мейозды қайта бастауы, даму стадиясы мен фоллекуллы атрезатциясы стадиясы тәуелді. Казіргі кезде фоллекуллярларды олардың размері мен фоллекуллярлар жасуша қабатының санына байланысты квалификатциялайды . Фоллекулярдың 8 даму стадиясын айыруға болады;

1 - бірнеше фоллекулляр жасушаламен: 2 - тұтас қысылынқы фоллекулляр жасушалар қабаты ; 3- бір қабат целиндр тәрізді фоллекулляр жасушалары: 4 - екі қабат фоллекулляр жасушалары: 5 - коп қабатты фоллекулляр жасушалары деген мен антрум әлі пайда болмаған: 6- антралдық қуыс пайда бола бастауы: 7- антраумның орташа размерлі болуы: 8 - үлкен антрмды фоллекул қабырғасы жұқарады. Авуляцияға дайын піскен граф көпіршігі. Ең гомегенді ооситтер популяциясы горманалды дайындалған малдардың прсовуляторлық фоллекуллдарының алғанда ғана, олар жасанды ортада түгел өсіп пісіп жетіледі.

Бұл оосистардың vivo және іn vitro жағдайларында жетілу уақыттарын білу үшін жүргізілген зеттеулер нәтижелері қарам - қайшылық көз- қарастарға толы. Кейбір зеттеу нәтижелерінде жетілу уақыттарды vivo салыстырғанда іn vitro  жағдайында әжептеуір кідірістер табады екен.

Оосистарды өсіру процесінде болатын тосқауыл кідірістерді зерттей білудің өте үлкен маңызы бар. Хромосомалық бүзылу өзгерістері екі топқа бөлінеді:структуралық және реттілік (поведенческие) хромосоманың өзінде ғана жүретін өзгерістер (көрше, жабысып қалу, делеция, бөлініп кету, прогметтер пайда болу, ж.б.) структуралық десе, реттілік өзгерістер көпірше жабысып қалу, делеция, бөлініп кету , фрагменттер пайда болу.

Донорлардың жас шамасына қарап та, метафаза стадиясында табиғи (спонтано) түрде хромосомалардың алшақтануының жүрмеуі жиіленді.

Ооциттардың өсуі мен жетілуі кездерінде хромосомалық структуралық өзгерістерден де басқа зат алмасу, РНК және белок синтезі өзгерістері жүріп, өз сипаттарын алады. Байқалып белгілі болғаны ооциттарда мейоз басталудан бүрын РНКсинтезі өте жоғары дәрежеде журеді. Хромосома деспирализациясы жүргенде, транскрипциялық процестер белсенділігі артумен сипатталады. Айтайық, тышқандар мен атжалмандар ооциттарын іп уііго өсуі кезінде, диплотенадан метафаза П-ге дейін РНК саны көбейіп кетеді де, кейін тұрақтанады. Осыған байланысты, айта кету керек, ооциттерде оргаизмнен тыс өсіру уақытында барлық жетілу стадияларында РНК синтезделу белсенділігі, іп ұііго жағдайындағы жетілдірумен салыстырғанда әжептеуір төмен болады.

Ооциттардың цитоплазмалық жетулері, олардың үрықтану және үрпақтар дамуының имплатациялық эмбриогенез стадияланына таяу кезеңіне дейін аминқышқылдардың катысумен синтездік және белоктардық фосфорлану процестері инвенсивті түрде өтіледі. Осылардың нәтижесінде ядролық жетілдіруде және цитоплазмада белок синтездері, ооциттарды іп ұііго өсіргенде, осы нәтижені іп үііго салыстырғанда кешігетіні, кідіріс табатыны белгілі болды.

Бәрімізге белгілі, фолликул жасушалары глюкозаның гликолиз әдісімен сіңіреді, оны лактаттарга айналдырады, ал соңғысы - энергетикалық субстракт - пируватқа айналып, ооциттік миоздың жетілуіне және өсуіне аса қажет екенін айтуымыз керек, ал фолликулдың үлкеюіне сәйкес, лактот өнімдері фолликулдың көмегімен көбейеді. Мысалы, тышқандар ооцидтары өскен сайын, айтайық диаметрі 50 мкм, оның пируваттары пайдалануы жоғары болады (тек глюкозадан айналған лактат емес). Одан әрі жүмыртқа жасушасының өсуі, ешқандай пируватты олармен пайдалануы көбеймейді. Сонда да ооцидтің цитоплазмалык жетулулері соңғы стадияларында глюкоза мен лактатты өздігінен сіңіруі мүмкіншіліктері арта береді. Ооцидтерді іп уііго жағдайында өсіруде гликогеннің запасы азаяды. Сонымен ооцидтердің табиғи жетілуінде тыныс алу белсенділігі артады.

Ооцидтер өздеріне керекті заттарды, тіршілігі, өсуі және жетілулері үшін, жүмыртқаны үстап тұратын төмпешек (бугорок) жасушалары - кумулюстар арқылы іске асырады. Ооцидтер іn vitro жетілулері үшін ең дүрыс факторы, жыныс безінің қызметінен гөрі, не фоликул размерінен гөрі, кумклюстік клеткаларының болуы маңызды рөл атқарады.  

Ооцид оолемасымен цитоплазмитикалық өсінділер арасында контактылар (қуыстық контактылар) болатыны анықталған. Міне, осы контактылар арқылы өсіп келе жатқан ооцидтарға молекулярлық жасушалар метоболизмінің әртүрлі өнімдері өтеді. Сонымен қатар, осы контактідан иондарда, молекулярлық заттар да өтеді.

Ооцид пен жұмыртқаны ұстап тұратын бугорок жасушалары аралығында миоз процестері механизмнің бақылаушылық қарым-қатынасы қалыптасқан. Дегенмен, преуляторлық кезеңінде фолликулярлық жасулардан ооцидтерге қажетті заттар өтуі тоқтайды. Жорамал бойынша, овуляция алдында ооцидттар мен фолликулярлық жасушалар арасында қуыстық контактылар байланысы, ЛГ пайда болуынын себебінен бұзылады, ингибитор және басқа оларды жетілдіруге қажет реттеушіліктердің цитоплазмаға түсуі тоқтатылады. Ал басқа жағынан қарағанда ядрода және цитоплазмада болатын қажетті құнды алмасулар кумулюс жасушаларының көмегімен жүреді. Айтайық кумулюс жасушаларының механикалық, не басқа жолмен өз уақытынан бұрын тазаласа ортада өсіп-жетілуші жұмыртқа жасушаларының проценті күрт азаяды, ал кумулюс жасушаларынан ерте айырылған ооцидтер (жетілу кезінде айырылуынан) ұрықтанылған соң бөлшектенбейді. Сонымен, кумулюс жасушалары ооцидтердің дұрыс жетілуіне ғана емес, олардың ұрықтану процестерінің ойдағыдай жүруіне де көп көмегі тиеді. Сонымен қатар, жұмыртқаны қоршаған жасушалар ооцидкумулюс кешені лютейнизация мен басқа терең морфологиялық өзгерістерге ұшырайды. Атап айтсақ, фермент гиалулоронидазаның әсерінен клетка аралық заттардан гиалурон қышқылы пайда болып, кумулюс қабығын ыдыратады, ол спермиилердің жұмыртқа жасушаларына енуіне көмегі тиіп, ұрықтанылу процесіне қатысады.