БАУҒА АРНАП ЖЕРДІ ТАҢДАП АЛУ

Бауға арнап жерді дұрыстап таңдап алудың жеміс ағаштарының өсуі мен жақсы өнім беруі үшін аса маңызы бар. Жер учаскесі дұрыс таңдап алынбаса жеміс ағашы нашар өседі, олардың өнімі де аз болады. Мұндай жеміс мезгілінен бұрын солып қалады.

Бау еккенде жіберілген қателіктерді соңынан түзету қиынға соғады. Сондықтан да бау егу алдында маман агрономның қатысуымен жақсы учаскені, сондай-ақ ағаштың жас талдарының жақсы сорттарын таңдап алған дұрыс.

Жер учаскесін таңдап алған кезде жердің бедеріне, ашык желге ұшырамауына, топырағына және жер асты ылғалының болуына ерекше көңіл бөлінуге тиісті.

Жер бедері. Бау үшін ең қолайлы жер - жазық немесе еңістегі 10-15 градустай болатын учаскелер. Таулы аудандарда бау үшін 30-35 градустық беткейлерді пайдаланған жөн. Қазан шұңқырлы жер бау егуге жарамсыз келеді, өйткені мұндай жерге айнала дөңестердегі суық ауа жиналады. Мұндай жерлердегі бау үсікке жиі ұшырайды. Республикамыздың солтүстік-шығыс облыстары үшін бұл жағдайдың ерекше маңызы бар, өйткені бұл облыстарда бау егу үшін сайлы жерлерді, өзен сағаларын бөлуге болмайды, өйткені мұндай жерлерде күз ерте басталады және көктемгі ызғар кеш кетеді.

Жер асты суы жақын (1-1,5 метрде) ойпат учаскелер алдын ала құрғатпайынша бау егу ұшін жарамсыз келеді. Мұндай учаскелерді тек жидек өсіруге ғана пайдалануга болады. Сортаң топырақты учаскелерді алдын ала жақсартып, өңдемейінше бау егуге болмайды.

Қазақстанның оңтүстік және солтүстік-шығыс облыстары үшін тау беткейлерінің ерекше маңызы бар. Тау алқаптарының температурасы және топырақ жағдайлары жазық жерлерден гөрі едәуір жақсы болады және мұндай жерлердегі бау үсікке аз шалдығады. Таулы жерлердің ылғалдылық жағдайы да жазық жерлерден гөрі жақсы болып келеді. Мұның өзі бұл жерлерде суармай-ақ бау өсіруге мүмкіндік береді.

Тау беткейлерінің де ерекше маңызы бар. Қазақстанның оңтүстігінде бау егу үшін ең жақсысы таудың терістік, шығыс және батыс беткейлері. Мұнда әдетте ауа райының температурасы күндіз де, түнде де көп өзгермейді, топырақтың ылғалдануы да жақсы болады. Оңтүстік беткейлерде қуаң келеді және температурасы шұғыл өзгеріп тұрады, сол себепті бау орналастыру үшін оншалықты жарамды болмайды.

Шабдалы, қызыл шие және алмұрт өсіру үшін таудың батыс және оңтүстік-батыс беткейлері қолайлы. Алма, шие және алхоры өсіру үшін солтүстік-шығыс және батыс беткейлерді пайдаланған жөн.

Республикамыздың солтүстік-шығыс облыстарының бірнеше аудандарында жылылық аз болады, бұл жерлерде бау отырғызу үшін жердің оңтүстік-батыс және онша еңіс емес оңтүстік беткейлері тиімді. Бірақ бұл жерлерде де жеміс ағаштарын қыста күн көзінен аман сақтау жөніндегі шараларды күшейту қажет.

Тау алқабынан бау отырғызу үшін жерді таңдап алғанда, биік аймақтық ерекшелігін және жеміс ағаштарының жеке түрлерінің талабын әрдайым есте сақтау керек. Таудың төменгі аймағы (теңіз деңгейінен 900-1200 метр биіктікте) жаратылыс жағдайлары өсу мезгілі ұзақ болатын алманың, алмұрттың, өріктің және алхорының аса бағалы сорттарын өсіруге мейлінше қолайлы келеді. Мұндай жерлерде жидектер де жақсы өседі.

Орталық аймақта (теңіз бетінен 1200-1500 метр биіктікте) алма, алмұрттың күздік сорттары, әсіресе алхоры, өрік, шие және жидектер жақсы өседі. Сүйекті дақылдар мен жидектер үшін ауа және топырақ жағдайынан қарағанда бұл аймақ ең қолайлы деп есептеліледі.

Биік таулы аймақта теңіз деңгейінен 1500-1800 метр биіктікте алманың жаздық және күздік сорттарын ғана өсіруге болады, өйткені, бұл жерлерде қыстық сорттар үшін жылылық жетіспейді және олардың жемісі өзіне тән сапалы дәрежеде пісіп-жетіле алмайды. Бұл жерде шие, алхоры және жидектер де жақсы өседі.

Таулы алқапта бау үшін учаскелерді таңдап алғанда беткейдің әрбір бөлігінің түрлі дақылдарға жарамдылығы ескеріледі. Беткейдің тік, құрғақ, тасты жоғарғы бөлігінде және су айырық жотада өрік өсіріледі, беткейдің онан төменгі бөлігінде - алхоры, алмұрт, алма және жидектер өсіруге болады. Шатқалдардың сағалары көбінесе алма, алмұрт, түйе жаңғақ және жидек өсіруге қолайлы.

Өрік қуаңшылыққа мейлінше төзімді, өрікті оңтүстік беткейлерге орналастыра беруге болады, ал шабдалы оңтүстік-шығыс, оңтүстік және батыс беткейлерде, соның ішіндс өте-мөте ылғалды учаскелерде жақсы өседі.

Түйе жаңғақ ылғалды көп керек етеді, оны жердің солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс, шығыс және батыс беткейлеріне орналастыруға болады. Таулы жерлерде бауды суаруды ұйымдастыруға мүмкіндік болған жағдайларда жердің оңтүстік беткейлерінде жемістің барлық тұқымдары өсіріледі.

Таулы алқаптан және тау баурайларынан бауға арнап учаске алған уақытта тау басындағы қатқан мұздан келетін суық ауаның ықпалына үздіксіз шалдығатын жерді пайдалануға болмайды. Мұндай учаскелер, көбінесе тау жоталарының кұлама аузында болады. Егер, осындай учаскелерді бау егуге пайдалануға тура келсе, оны қуатты белдеулермен бауды қоршап қойған дұрыс.

Топырақ. Бау отырғызуға топырағы кұнарлы жер бөлінеді, топырақ қабатының қалыңдығы кемінде 1,5-2 метр болуы қажет. Бау өсіру үшін ең қолайлы - кара, бозғылт қоңыр топырақ. Жеміс ағаштары сұр топырақты жерде де ойдағыдай өседі, бірақ мұнда жердің топырағына органикалық тыңайтқыштар енгізу қажет. Бау өсіру үшін өзен сағаларындағы шабындық жердің топырағы да жарамды келеді, алайда, ондай жердің топырағы сазданбаған болуға тиіс.

Қазақстан жері топырағының көпшілігі бау өсіруге жарамды. Бау өсіруге мелиорация жұмыстары жүргізілмеген сортаңды топырақ мүлде жарамсыз. Батыс Қазақстан және Гурьев облыстарында жер асты суы таяз жатқан құмдар кездеседі. Органикалық тыңайтқыштар енгізген жағдайда осындай топырақты жерді де бау өсіруге пайдалануға болады.

Қөп шайылған және тасты топырақты, қыртысы жұқа (0,75 метрге дейін) жерлер бау егуге жарамсыз келеді.

Суландыру қорлары. Қазақстан жағдайында жеке меншік бау өсіруге жерді таңдап алғанда суару мүмкіншіліктерін ескеру қажет, өйткені жерді суару аса зор роль атқарады. Суару, әсіресе, бау ағаштарын еккен алғашқы жылда өте қажет. Себебі - егілген ағаштардың өнуі, оны мезгілімен суаруға байланысты. Ағаштың жеміс беруі үшін де суарудың маңызы бар, өйткені тек жеткілікті мөлшерде сумен қамтамасыз еткен жағдайда ғана жеміс ағаштарынан жылма-жыл мол енім алып тұруға мүмкіндік жасалады.

Жеміс ағаштарын отырғызу алаңында топырақты әзірлеу. Жеміс ағаштарының тамыр жүйесінің негізгі тұлғасы және өсу тамырлары жер бетінен 30-70 сантиметр тереңдікте болады. Сондықтан бау отырғызу алдында, өңдеу арқылы топырақта ылғалдың көп жиналуына, ауаның жақсы баруына қолайлы жағдай жасалады. Бұл үшін ағаш егілетін учаске күрекпен терең жыртылады (жерді аударады).

Жеке меншік бақ иесінде минералдық және органикалық тыңайтқыштар жетіспеген жағдайда, оларды тек ағаш отырғызатын шұңқырларға ғана енгізуге болады. Бұл үшін отырғызу алдында әрбір шұңқырдың түбіне 5-10 грамм суперфосфат, калий тұзы және селитра енғізіліп, олар топырақпен мұқият араластырылады. Калий тұзы орнына ағаш немесе тезек күлін де пайдалануға болады. Мұнымен бірге ағаш отырғызылатын жерге шіріген көң енгізіп, оны топырақпен араластырса жақсы нәтиже береді. Шіріген көңді әрбір ағаш шұңқырына 15-20 килограмнан енгізуге болады.

Тау беткейіндегі топырақтың сумен шайылып кетуін азайту үшін, ол жерлер көлденең жыртылады. 10 градустан тік беткейлерде террассалау жүргізіледі. Жайпақ жер учаскесі алдын ала, ағаш отырғызудан бұрын бұталардан және жеміс бермейтін ағаштардан тазартылады.

Ылдилылығы орташа мөлшерлі беткейлердегі (10 градустан 18 градусқа дейін) учаскені ағаштардан және бұталардан тазартқаннан кейін, олар алдын ала бөлшектеніп, болашақ ағаш отырғызылатын қатарлар таспаланып жыртылады (күрекпен аударылады). Мұндай жерді жаппай күрекпен аударуға болмайды, өйткені мұның өзі топырақтың шөгіп кетуіне әкеліп соғуы мүмкін. Таспалап өңделінген жердің көлденеңі барлық қатар-аралықтары кеңдігінің жартысына тең болуға тиіс.

18 градустан тік беткейлерде, егер сатылау күзде жүргізілмеген болса, жерді бөлшектегеннен кейін кеңдігі 1-1,2 метр және тереңдігі 0,7 метр шұңқыр қазылады. Бұл жұмыстар Алматы маңындағы таулы аңғарлардағы жер үйлерде кең қолданылады.

Бұл әдіс бойынша, қатарлары белгіленіп алынғаннан кейін шұңқырларға ағаштар жай әдіспен отырғызылады. Мұнан кейін күзде жерді күрекпен қайта аударған кезде ағаш діңі айналасындағы шұңқырдың көлемі ұлғайтылады, сөйтіп, 4-5 жыл өткен соң олардың аралықтары тұтасады. Террасты дұрыс жасау үшін дің төңірегіндегі жердін тұтасу аралығындағы дөңес жерлер тегістеледі. Алкап баурайы бұталар (қарақат) егу арқылы нығайтылады, бұлар баурайдан 1-1,5 метр жоғары отырғызылады, ал баурай дәнді және бұршақты шөп егу арқылы шымдандырылады. Бұл әдіс тік беткейлердегі террасты жоюға мүмкіндік береді, сонымен бірге ағаш отырғызу, сызық жоба жүйесі бойынша жұргізілген болса, 5-8 жылдық бауларда да террастарды жоюға мүмкіндік болады.

 

ЖЕР ҮЙ ІРГЕСІНДЕГІ УЧАСКЕНІ БӨЛУ

 

Бау орналастыруды кварталдарға бөлу. Егілетін жеміс ағаштарының тұқымдары мен сорттарына қарай, жергілікті ауа райы мен климаттық жағдайларын, топырақ құрылымын, үй шаруашылығындағы құрал-саймандарды ескере отырып, үй іргесіндегі бауға арналған жерді кварталдарға бөледі. Бауда жеміс ағаштарын дұрыс орналастыру қажет. Өйткені, ауа райының қолайсыз жағдайына төзімді болуы, егілген ағаштардың көп жасауы, жеміс беру мезгіліне тез жетуі, сондай-ақ жеміс ағаштарының өнім беруінің бірқалыпты үздіксіз болуы, ағаштардың дұрыс орналасуына байланысты.

Жеміс ағаштары айналадағы ортамен әрдайым тығыз байланыста болып өседі. Қазақстанның ауа райының шұғыл өзгеріп тұратынын ескере отырып жеміс ағаштарының өсуі және жеміс беруі үшін оларға қолайлы жағдай, ағаштарды жиі отырғызу арқылы жасалады. Жер үй іргесіндегі бауларда ағаштарды осылай орналастырғанда, бауға ең жақсы микроклимат жасалады, отырғызылған ағаштар айналада қорғаныстар болғандықтан күнге кұймейді және аңызаққа шалдықпайды, ал бұлардың әрбір жеміс ағашының өнім беруі үшін ерекше маңызы бар.

Алматы, Жамбыл, Шымкент және Талдықорған облыстарында жекелеген жер үйлерінде, учаскелерінде бақ талдары мынадай схемамен отырғызылған: 10х10 м; 8х 8 м; 6х8 м; 5х6 м; 5х5 м. Демек жер үйлерде, үй іргесіндегі баулар ұшін жоғарыдағы схема тиімді болмайды.

Қазақстан бойынша 80-90% үй іргесіндегі бауда алма мен алмұрт ағаштары үшін аралық мөлшерлері 4х4 м; 4х5 м; 4х6 м болады. Өрік ағашын 5x7 мөлшерінде отырғызуға болады, алхорыны 3х5 м. Қызыл шие мен шиенің тез өсетін сорттары үшін аралық мөлшері 4х6 метр, ал онша тез өспейтін сорттары үшін (Любская, Гриот остгеймский, қызыл шие, шабдалы) 3х4 метр болып белгіленеді.

Жеке меншікте бау ағаштарын тік бұрыштап, жиілетіп отырғызу әдісі қолданылып жүр, бұл әдіе жеміс ағаштарының биологиялық талаптарына сай келеді, әрбір жеміс ағашының көп жеміс беруіне қолайлы жағдай жасайды.

Бұл тәсілдер жеке меншік бау иелеріне тиімді, ал ауыл жағдайында, механикалық мүмкіншілігі бар жердегі шаруашылыққа пайдасы бар деп айта алмаймыз.

Қатарларды оңтүстіктен солтүстікке қарай бағыттап жасағанда, ағаштарға күн сәулесінің жақсы түсуі қамтамасыз етіледі, мұның республикамыздың солтүстік-шығыс облыстары үшін ерекше зор маңызы бар. Бірақ ағаштардың оңтүстік-батыс жағындағы бөлегі көбірек құрап кететіндігін еске ала отырып, катарлардың бағытын оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай бағыттаған жөн. Мұнымен қатар оңтүстікте суарудың қолайлылығын да еске алу керек, суару бороздаларының ылдилығы 0,008 м боларлықтай бағыт беру керек, мұндай жағдайда ағаштарды суарған кезде топырақ оншалықты көп шайылмайды.

Қатарлардың бағыттары белгілі болғаннан кейін баудың жерін бөлуге кірісуге болады. Тік бұрышты жүйе бойынша бөлгенде кварталдың үзын екі қатары бойына, белгіленген аралықтар бойынша негізгі қатар жасалынады. Мұнан кейін қысқа қатардағы және оған жарыстыра салынған ішкі жағындағы әрбір 4-5 ағаш отырғызылатын орындары негізгі отырғызылатын және жиілету ретінде отырғызылатын ағаштардың немесе жиде бұталарының орындары өлшеуіш лентасымен немесе рулеткамен белгіленеді.

Мұнан кейін ұзын жіпті алып, қатарларда кесе көлденең қағылған қазықтарға немесе қадаларға керу керек, осы жерлерде ағаш отырғызу орнының белгілері жасалынады. Белгіленгеи қатармен жүріп отырып, олардың түйіскен жерлеріне қазық қағады, қатарлардың бағытына қарай олардың дұрыстығын өлшеп көреді. Қазықтарды қаққаннан кейін өзара перпендикуляр бағыттар бойынша баудың орнын бөлудің дұрыстығы тексеріледі.

Бірінші қатарда жеміс ағаштарының орнын бөліп болганнан кейін, екінші қатардағы жеміс ағаштарының орнын белгілеуге көшу керек, тағысын тағылар.

 

ЖЕМІС АҒАШТАРЫН ОТЫРҒЫЗУ

 

Жеке меншік жер үй учаскелік бау орнын бөліп, оның қатарларын белгілегеннен кейін, жеміс ағашы отырғызылатын шұңқырлар қазылады.

Жеміс ағашы осы шұңқырлардың ортасына егіледі, ал шұңқырдың айналасына бақылау қазықтары қағылады. Мұның ұзындығы 1,5 метр жұқа тақтайдан алып, оны үш жерден, ұзындығын бірдей етіп кесу керек. Жұқа тақтайдың әрқайсысын қақ ортасынан және екі жақ ұшынан теседі.

Ортаңғы тесікке ағаш орнын белгілейгін қазық орнатылады, ал шеттегі тесіктерге бақылау қазықтары қағылады (1-сурет). Мұнан кейін ортаңғы қазықты алып сол жерден ағаш отырғызылатын шұңқыр қазылады.

Жел қатты болатын жерлерде ағаш отырғызу үшін қазылған шұңқырдың ортасынан ағаш отырғызатын жерге қазық қағылады. Ағаш отырғызылатын шұңқырдың кеңдігі 1-1,5 метр және тереңдігі 60-70 сантиметр болуы шарт. Топырағы құнарсыз, қиыршықты немесе балшықты ауыр топырақты жерде ағаш отырғызылатын шұңқырды едәуір кең және терең ету керек (1,5х0,8-1,0 м) Шұңқыр қазған кезде топырақтың мейлінше құнарлы жоғарғы қабаты бір жаққа үйіледі де, ал төменгі қабаттың топырағы екінші жаққа үйіледі, өйткені, топырақтың құнарлы бөлегін ағаш отырғызатын кезде ағаштың тамырына таяу, шұңқырдың төменгі жағына салуға тура келеді. Демек, құнарлы топырақ, жас тамырдың өсіп дамуына, қоректік затты мол береді.

 

 

1-сурет.

Ағаш отырғызу

 

 

2-сурет.

Ағаш отырғызылатын шұңқырды қазудың схемасы

 

Отырғызу үшін толық жарамды, бірінші немесе екінші сортты материал пайдаланылады. Бракқа шығарылған, сондай-ақ толыспаған еқпе шыбықты егу үшін пайдалануға болмайды. Әсіресе егілетін ағаштың тамыр жуйесіне ерекше назар аударылады, ағаш тамырының құрғап кетуіне жол беруге болмайды.

Екпе ағаштар отырғызылатын шұңқырларға шағын кеспекке салынып жеткізіледі, осындай кеспектің үштен бір бөлігіне су немесе сұйық балшық (су немесе сұйық балшық ағаш тамырларын толық жабатын мөлшерде) құйылады.

Ағашты отырғызған кезде шұңқырдың түбіне (төмпешіктер) топырақтың өте-мөте құнарлы бөлігін салу керек, мұнан кейін бақылау қазығына ағаш отырғызылатын жұқа тақтайды қойып, егілетін ағашты шұңқырдың дәл ортасына орналастыру қажет. Егілетін ағаштың тамыры барлық жаққа бірқалыпты таратылып, оның үстінен топырақ салынады. Ағашты отырғызған кезде оның тамырларына топырақты тығыздап салу үшін ақырын сілку керек. Шұңқырдың төрттен бір бөлігіне топырақ салып болғаннан кейін ағаш тамыры төңірегіндегі топырақ тығыздалады, сонан кейін қалған топырақ салынады, тағы да тығыздалғаннан соң ағаштын төңірегін тығыздап тегістеуге болады (2-сурет).

Ағаш тамыр мойнына дейін немесе одан 3-2 сантиметр жоғары отырғызылады, сөйтіп тамыр мойыны топырақ басылғаннан кейін шұңқырдың бетімен бірдей болуға тиіс. Терең отырғызылған ағаш нашар өседі, өйткені тамыр жүйесіне ауа жеткіліксіз болады. Егер ағаш жоғарыда айтылғаннан биік отырғызылса тамырдың негізгі бөлігі топырақпен жабылмай қалса, ағаш тамыры тез құрғап өте нашар өсетін болады.

Жел қатты соғатын аудандарда жаңалап отырғызған ағаштар жел шайқалтып тамыр жүйесін қозғалтуына және оның тік орнатылған қалпын бұзуына жол бермеу үшін, жаңадан отырғызылған ағаштың жанына қазық қағып, ағашты соған қоса таңып қою керек. Қазық ағаштың негізгі бұталарынан төмен болуға тиіс. Суармалы аудандарда топырақ толық қанғанға дейін су беріледі. Суды бороздалар арқылы жеткізуге болады. Суармайтын аудандарда егілген ағашты қолдан суаруға болады, әрбір ағаштың түбіне 4-5 шелек су құйылады. Суарғаннан кейін 1-2 куннен соң ағашты түзету, топырақты қопсыту жұмыстары жүргізіледі, ағаш қазыққатаңылады.

Отырғызылған ағаштың жақсы өнуі үшін бұтақтарының бөрікбасын кесу қажет, кескенде оның ұзындығының кемінде үштен бір мөлшеріндей етіп кесуге болады. Егер бұлай етпегенде тіпті өнген ағаштың өзі де жақсы өспейді, оның жапырақтары үлкен болмайды, осының салдарынан жас ағаш өзіне қажетті қоректік заттар қорын күзге дейін жинап алмайды, ал мұның өзі қыста жас ағаштың үсікке шалдығуына әкеп соғуы мүмкін.

Оңтүстік облыстар үшін: алманың, алмұрттың және өріктің биік болып өсетін сорттарының қатараралықтары 6 м, арасы 5 м; алма мен алмұрттың аласа есетін сорттарының, қызыл шиенің, шие мен алхорының биік өсетін сорттарының қатараралықтары 5 м, арасы 4 м; шиенің, алхоры мен шабдалының аласа өсетін сорттары 3 х 3 м.

Солтүстік, Шығыс, батыс облыстары үшін: алманың, алмұрттың, өріктің биік өсетін сорттарын, аласа сидам сүректі немесе бұталап отырғызғанда 5 х 4 м, жатаған түрлеріне 4 х 6 м;

алма мен алмұрттың аласа өсетін сорттарын, қызыл шиенің, алхорының, шиенің биік өсетін сорттарын сидам сүректі және бұталап отырғызғанда 4 х 4 м, жатаған түрлеріне 4 х 3 м.

Шие мен алхорының аласа өсетін сорттарын отырғызғанда - тиісінше 3 х 3 м және 3x4 м.

Жер үйде егу тәртібін көрсететін төмендегі схеманы ұсынамыз.

Жеміс ағаштарын отырғызу мерзімі және бау кітабын қолдану. Жеміс-жидек ағаштарын отырғызу мерзімі жөнінде, қандай болса да жергілікті жағдайдың ауа райымен санасуға тура келеді. Көктемде жауын-шашын көп болатын жерлерде, ағашты көктем шығысымен ерте отырғызған жөн, өйткені мұндай жағдайда ағаш жемісі жақсы өніп, тез піседі, қысқа дейін едәуір жетіледі. Жауын күзде, ерте болатын аудандарда және жер бетіне қар қалың жауатын жерлерде, ағашты күзде отырғызуға да болады. Күзде ағашты мүмкіндігінше ерте отырғызу керек, өйткені суық түсер алдында 15-20 күн бұрын ағаш өніп, тамыры үлгеретін болуға гиіс.

Ағашты күзде отырғызғанда тамыр жүйелерін аман сақтаудың шараларын қолдану қажет. Бұл үшін отырғызылған ағаштың түбіне биіктігі 20-30 сантимегр және диаметрі 70 сантиметрге дейін топырақ үйіледі, сондай-ақ қар тоқтатылады. Мұндай топырақты ағаштың төңірегінен алуға болмайды, үю үшін топырақты қатараралығынан алу керек.

Таулы жер жағдайларында ағашты көктемде ерте отырғызу жақсы нәтиже береді. Ағаштардың қурап кетпеуі үшін күзде отырғызылған ағаштарды бұталауға болмайды, бұталау көктемге қалдырылады. Ағашты отырғызғаннан кейін баудағы ағаш сорттары туралы қолда бар мәліметтердің барлығы да бау кітабына жазылады, онда мыналар атап көрсетіледі:

а) ағаш отырғызу мерзімі (күні, айы, жылы);

б) отырғызылған материалдың қанша жыл өсірілгендігі және қайдан алынғандығы;

в) ұластырушысы;

г) әрбір сорт ағашының саны, қандай қатарға отырғызылғандықтары (мұнда қатарлардың және қатардағы ағаштардың саны қай жақтарынан бастап саналатындығы көрсетіледі).

Бау кітабында сорттардың орналастырылуының жоспар схемасы болғаны жөн.

Бау кітабында қандай агротехника жүргізілгендігі жазылады, баудың топырағы қашан өңделгендігі, суарылғандығы, топырағының қопсытылғандығы, тыңайтқыштар енгізілгендігі, жиналған өнім және оның мөлшері, тағысын тағылар көрсетіледі.        

Бау кітабында ағаштардың үсікке шалдыққандары, нөсер соққаннан, аңызақтан, жәндіктерден және аурулардан болған түрлі зияндар түгелдей жазылады.

Мұндай жазулардың жеке меншік бау-бақшада, жеміс-жидектерге қандай да болсын агротехника әдістерін дұрыс жүргізу үшін аса маңызы бар.

Жеке үй іргесі учаскесіндегі шаруашылығының, колхоз аулаларының, елді-мекенді көгалдандыруда жас жеміс өндіруді арттыруда маңызы аса зор. Үй іргесіндегі баулар учаске иелерінің табысын арттыра түседі.

Жеке үй іргесіндегі учаскелер әдетте мынадай көлемде: колхоздарда 2500 шаршы метрге дейін (0,25 гектар), жұмысшылар поселкелерінде 500-700 шаршы метрге дейін (0,05-0,07) болды. Мұндай учаскелерде 15-60 түпке дейін үлкен жеміс ағаштары, 100-ден 300 түпке дейін таңқурай, қарақат және тошала, 10-20 түп жүзім және 1000-пан 300 мың түпке дейін бүлдірген егуге болады.

Осындай бау жылына 1000-1500 килограмға дейін жеміс және 600-800 килограмға дейін жүзім мен жидек: өнімін бере алады. Бауды мұқият күтіп, жеміс ағаштарының мол өнімді сорттарын іріктеп алған жағдайда бұлардан көп жеміс жиналады.

Жеке үй учаскесінде бау өсіру, жеміс ағаштарын отырғызудың және күтудің жалпы ережесі, өндірістік және жеке меншік бау өсіру жағдайдағы сияқты. Бірақ кейбір ерекшеліктері де бар.

1. Жеке үй іргесіндегі бау өсіргенде ағаштар өндірістік, жер үйдегі баудан гөрі едәуір жиі егіледі.

2. Мұнымен қатар шекілдеуікті және сүиекті дақылдарды араластырып отырғызуға да болады. Мұндай жағдайда алма, алмұрт және ерік 8x6 метр аралықта отырғызылады да, қатарлар және қатараралықтары өрік, шие және шабдалымен толықтырылады.

Жидек дақылдарын учаскедегі бос жерге, катараралыктарына және баудың қатарларына отырғызуга болады. Солтүстік облыстарда ағаштардың жатаған түрлері отырғызылады, сондықтан қатараралықтарына жидектерді орналастыру едәуір қиынға соғады. Бау ағаштарын еккеннен кейін мұнда қатараралықтарына тек булдіргенді егуге болады, бұларды бес-алты жылдан соң жеміс ағаштары өсіп жетілген уақытта баудан біржолата шығарып тастауға болады. Ағаштарды жармалай сидам сүректі немесе түптеп өсіретін жерлерде жидек дақылдарын қатараралықтарында еркін өсіруге мүмкіндік бар.

Себебі, жеке үй іргесі учаскесінде бауды күнбе-күн бақылап отыруға мүмкіндік болады.

Жеміс ағаштарының тұқымдары мен сорттарын іріктеп алу. Жеке үй іргесіндегі бауға және жер үй жеміс ағаштарының тұқымдары мен сорттарын іріктеп алғанда, олардың жемістерін ұзақ уақыт бойы пайдалануға мүмкіндік боларлықтай мақсатты көздеу қажет. Бұл үшін жеміс ағаштарының әр кезеңде пісетін түрлі тұқымдары мен сорттары (жаздық, күздік және қыстық) егіледі. Жидектерден бүлдіргенді, таңқурайды, қарақатты (негізінен қара қарақатты), тошаланы, жемісті тұқымынан - шиені, алхорыны, алмұртты, алманы өсіруге болады. Оңтүстікте, мұнымен бірге өрік, шие, шабдалы және жүзім өсіріледі.

Жеке үй іргесіндегі бауға отырғызу үшін стандартты, бағалы, әрбір облысқа лайықтандырып аудандастырылған сорттар іріктелініп алынады. Мұнымен бірге күтімді өте-мөте көп керек ететін епекше қасиеттері бар (жемісі ірі, ерекше көрікті, дәмді, тағысын тағылар), «әуестік» деп аталатын сорттарды өсіруге болады.

Жеке үй іргесіндегі бауға егуге арналған учаскені алдымен атқа жегілген плугпен терең жыртуға немесе күрекпен қазуға болады. Мұнымен қатар топыраққа көң, шірінді, құс қиы енгізіледі. Бау жерін бөлу және оған ағаш отырғызу жұмыстары, өндірістік және жер үй бау егу сияқты, тәртіппен жүргізіледі. Мұнда бауға еккен ағаштарды алғашқы жылы әрдайым суарып тұруға баса назар аударылуға тиіс.

 

ЖЕМІС-ЖИДЕК АҒАШТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӨНІНДЕГІ НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР

 

Жеміс ағашы жабайы және мәдени өсімдіктер (көбінесе қолдан өсірілген) құрамындағы күрделі организм. Жеміс ағашы жер бетіндегі бөлігі - діңнен, оның бүйірінен шыққан жуан бұтақ пен бұтақшадан тұрады.

Дің - тік қалпында тұрған өсімдіктің негізгі бөлігі. Оның жер бетінен бұтақ шыққан жеріне дейінгі бойын сидам сүрегі (штамб) деп атайды. Діңнің бүйір тармақтарынан шыққан бұтақтары бар бөлігін - бұтақты орталық бой дейді. Діңнің жоғарғы жақ бөлігін ұзарту бұтақшасы дейді.

Ағаштың діңінде негізгі бұтақтар орналасады, олар тармақтанып екінші, үшінші, тағы басқа бұтақтар деп аталып жүр. Үстіміздегі жылы өсіп шыққан бұтақша өркен деп аталады (3-сурет). Алма және алмұрт ағаштарында жеміс бұтағының мынадай түрлері болады:

а) жемісті бұтақ - жеміс бұтақшалары өте қысқа (3-5 см), бұтақшалардың ұш жағында бір жеміс бүршігі болады. Жемісті бұтақтар бүйір жағынан түсіп қалса, оның орыны сақиналы дөңгелектеніп жабылады;

б) копьеца (жеміс беретін көп жылдық бұтақ) - ұзынырақ (5-15 см) келген, тармақтанбаған жеміс бұтақшалары;

в) жеміс шыбықшалары - ең ұзын (15 сантиметрден артық) жеміс бұтақшалары, олардың жан-жағында вегетативтік бүршіктер, ал ұш жағында - жеміс бүршіктері болады.

 

 

3-сурет.

Жеміс ағашының негізгі бөлімдері

1 - негізгі тамырлар; 2 - шашақты ұсақ тамырлар; 5 - сидам сүрегі; 4 - бірінші қатардағы негізгі бұталар; 5 - екінші қатардағы бұтақтар; 6 - дің, 7 - жеміс беретін бұтақтар.

 

Сүйек тұқымдылардың жеміс органы көбінесе шоқ түпті бұтақша және жемісті бұтақ болып келеді. Шоқ түпті бұтақша - қысқа бұтақша, оның ұш жағында вегетативтік бүршік, ал жан-жағына шоғырланып гүл бүршігі орналаскан. Жемісті бұтақ - көбіне алхорының ағашында кездесетін өте қысқа жеміс бұтағы. Әсіресе шиеде және басқа сүйекті дақылдарда ұзындығы орташа болып өсетін бұтақтар кездеседі, олардың бүйір бүршіктерінің бір бөлімі вегетативтік, екінші бөлігі - гүл бүршік болады.

Вегетативтік бүршіктер мен жеміс органдарында жапырақтар мен бүршіктер болады. Жапырақтың сабақпен ұштаскан жерін сабақ буыны дейді, ал екі буынның арасындағы сабақтың бөлігін - буынаралық дейді.

Алма мен алмұрт ағаштарының бүршіктері вегетативтік, жемістік болып екіге бөлінеді. Жемістік бүршік, вегетативтік бүршікке қарағанда өзінің жуандығымен және ірілігімен көзге түседі. Әлі көктемеген, бірақ көктеу қабілеттілігін сақтап қалған бүршіктерді бұйыққан бүршіктер деп атайды. Шекілдеуікті жеміс ағаштарының бұйыққан бүршіктері көктеу қабілеттілігін сақтап қалуы 20 жылға дейін, тіпті онан да артық уақытқа созылады, бірақ көптеген сүйектілердің бұйыққан бүршіктерінің өмір сүру мерзімі едәуір қысқа болады.^[1]

Жеміс ағашы сидам сүрегінің тамырға айналатын жері тамыр мойын деп аталады. Тамыр мойыны, әдетте, ұластырылған жерінен 5-6 см төмен болады.

Алма ағашының тамыр жүйесі негізгі тамырлардан (женді толыспаған), онан таралатын бүйір тамырлардан, ұсақ тамырлардан және оларда пайда болатын тамыр түктері бар, ақ түсті сіңіру тамырларынан құрылады, сөйтіп олар өсімдікті қоректендіреді. Сіңіру тамыршалары 3-4 аптадай пайдалы әрекет етеді, сонан кейін олар қоңырланып суды, қоректік заттарды сіңіру қабілеттілігінен айрылады. Сондықтан ағаштың жақсы өсіп, жеміс салу үшін сіңіру тамыршаларын бұрынғы қалпына келтіруге себепкер болатын топырақ күтімді болуы қажет.

Қазақстан жағдайында алма ағашының тамыр жүйесі көбінесе 2-2,5 метр тереңдікте жатады. Сіңіру тамырларының басым көпшілігі (75-80%) 100-125 см терендікке жайылып кетеді. Тамырдың өңделген жерде 10-15 см терендікте, шымды жерлерде – 5-8 см тереңдікте орналаса бастағаны байқалады. Тамырлардың жатық бағытта таралуы бөрікбастың бұтағынан 2-2,5 есе артык болады.

 

 

4-сурет.

Шекілдеуікті және сүйекті жеміс ағаштарының құрастытырылу түрлері

1-жемістік шыбықша; 2-жемістік бұтақ; 3-жемістік - бұтақ; 4-жеміс беруші; а-жапырақ бүршігі, б-жеміс ұясынан түскен жемістің ізі; в-жеміс бүршігі; 5- шиенің аралас жеміс бұтағы. а-шоқты (гүлді) бұтақ.

 

Көптеген сүйекті жемістердің тамыр жүйесінің топыраққа енуі, алма ағашының тамыр жүйесіне қарағанда едәуір тайыздау болады. Жидекті ағаштардың тамыр жүйесі мұнан да тайыз жерге жатады. Бүлдірген тамырының топыраққа 45 см терең енетіні сирек кездеседі. Ал жүзімнің тамыр жүйесі керісінше, көбінесе 4-5 м тереңдікке кетеді (4-сурет).

Жеміс-жидек ағаштардың да, жүзімнің де жер бетіндегі бөлігінің және тамыр жүйесінің таралуы, көлемі, өсуі мен жеміс салуы, өсімдік отырғызылған топырақтың құнарлығына, өсімдіктің күтіміне, ауа райына байланысты болады. Қажетті агротехниканы қолдана отырып, жер үй іргесіндегі учаскеде ағашты күту жұмысын жүргізу қолға алынады, сөйтіп өсімдіктен көп түсім алу қамтамасыз етіледі.

 

ЖЕМІС-ЖИДЕК ӨСІМДІГІНІҢ ӨСУ ДӘУІРІ

 

Жеміс-жидек өсімдігі мен жүзімнің мынадай тіршілік кезеңдері болады: өсімдіктердің бүкіл тіршілігін қамтитын үлкен кезең және кіші немесе жылдық кезең - бұл өсімдік неше жыл тіршілік етсе де, соның бәрін қамтиды.

Бақта отырғызылған жас ағаш алғашқы кезде жедел қарқынмен өсе бастайды. Онан кейін ол жеміс салады, жемісі белгілі бір кезеңге дейін өскен соң, қысқа мерзімнің ішінде қурауының салдарынан, әуелі ұсак, онан кейін ірі бұтақшалары әлсірей бастайды. Ірі бұтақшалардың қурауы кенже бұтақшалардың бұйыққан бұтақшаларының өсуіне себепкер болады, соның есесінен ағаштың бөрікбасы уақытша «күзеледі».

Жеміс ағашы тіршілігінің үлкен кезеңінде мынадай үш негізгі дәуірге: ағаштың өсу дәуіріне, толық жеміс салу дәуіріне және қурау дәуіріне бөлінетіні айқындалып отыр. Ағаштың бір дәуірінен екінші дәуірге өтуі бірте-бірте болады. Сондықтан жоғарыда аталған негізгі дәуірлердің арасында тағы да аралық дәуірлер болады.

Егілген жеміс ағашының әр түрлі дәуірінде әр қилы күтім қажет болғандықтан, біз бұл мәселені толығырақ қарап өтелік. Мысал ретінде, негізгі жеміс дақылдарының ішінен алма ағашын алалық (5-сурет).

1. Ағаштың жедел өсу дәуірі (ағаштың отырғызылуынан бастап жеміс сала бастауына дейін). Бұл дәуірде (егілген ағаштың 6-7 жасы) негізгі бұтақтар мен тамырлардың жедел өсе бастайтындығы байқалады. Өсу дәуірінің аяқ шенінде алғашқы жемістік бүршіктер шығады. Бұл дәуір жас бұтақшалардың өте көп болып өсуімен және өсу процесінің күздігүні кеш аяқталуымен сипатталады. Бұл кездегі агротехникалық шаралар ағаштың бөрікбасын қалыптауға, көктемде және жаздыгүні бұтақшалардыц өсуіне қолайлы жағдап туғызуға; күздігүні өсу процесін мезгілінде тоқтатуға бағытталады.

 

5-сурет.

Жеміс ағаштарының тіршілік кезеңдері: І-өсіру дәуірі; І а-өсуден жеміс беруге көшуге дейінгі дәуірі; ІІ-толық жеміс беруі дәуірі; II а-жеміс беруден семіп қуруга өтетін дәуірі; ІІІ-сему дәуірі; ІII а-ағаштың жер бетіндегі бөлігінің толық семуі және тамырдан балауса бұталардың өсуі.

 

1-а. Ағаштың жедел өсуі мен толық жеміс сала бастауының арасындағы аралық дәуірі (ең алғашқы түсімімен ең көп жеміс алуына дейін), бұл ағаштың 6-7 жылдан 18-20 жылға дейінгі жасын камтиды. Бұл дәуірде ағаштың бөрікбасының көлемі ұлғайып, жеміс органдарының саны артады, бірақ жас бұтақшалардың өсуі әлсірей бастайды. Жемістері үлкейіп, жоғары сортқа жетеді. Бұл дәуірдің алғашқы шенінде екінші дәрежедегі бұтақшалардың қалыптасуы аяқталады. Ағашты бұтағанда, бөрікбастарының селдіреуі күшейе түседі. Ағаш егілген жердің топырағын куткен кезде өңдеудің, суарудың және тыңайтқышты енгізудің маңызы арта түседі. Дәуірінің соңғы кезінде бұтақшаларын қысқартып кесудің де маңызы артады.

2. Толық жеміс салу (ағаштың ең жоғарғы түсім беретін) дәуірі, егілген ағаштың 18-35 жылға дейінгі жасын қамтиды. Бұл дәуірде алма ағашының бөрікбасы өте көлемді келеді. Бұтақшаларының өсуі алғашқы дәуірдегідей де бәсеңдей түседі. Алғашқы, аралық кезеңінде қурай бастаған бөрікбастың, орта шеніндегі жеміс бұтақшаларының бұл дәуірдегі кұруы күшейе түседі. Бұл дәуірдегі агротехника шаралары ағаштың өсуін жақсарту үшін қолайлы жағдай туғызуға және жыл сайын бірқалыпты жоғары түсім алуға бағытталуы тиіс. Ағашты сумен жақсылап қамтамасыз етумен және қоректендірумен қатар, бұл дәуірде алманы суық соғудан және зиянды жәндіктерден қорғаудың айрықша маңызы бар. Ағаштың бұтақшаларын кесіп қысқартудың да қажеттігі арта түседі.

2-а. Толық жеміс салуынан бастап қурауына дейінгі аралық дәуір (жеміс салуының бәсеңдеуі, негізгі бұтақтары ұшының қурауы, ұзын өгей бұтақшалардың шығуы). Дәуір егілген ағаштың 35-40 жылға дейінгі жасын қамтиды. Бұл дәуір ағаштың бөрікбасы көлемінің кішірейе бастауымен, жеміс органдарының көп құрып кетуімен және түсімінің төмендеуімен сипатталады.

3. Алғашқы қурау дәуірі (мұнан былайғы уақытта да жеміс салуының бәсеңдеуі, ірі бұтақтардың құруы, ұзын өгей бұтақшалардың өсуі және олардың жеміс сала бастауы). Бұл дәуірде ағаштың бөрікбасының көлемі едәуір кішірейе бастайды. Агротехника шарасы алғашкы дәуірдегілердей, бірақ ол ағашты күзеуге дайындық жасаумен және күзеуге дайындап қойған ұзын өгей бұтақшаларды отырғызумен толықтырылады.

Негізгі бұтақтардың ауысуы өсудің, жеміс салудың жаңа бүйірінен шыққан бұтақтарға көшуі, жақсы күтімде тұрған ағаштарда, екі, кейде үш ретке дейін қайталауы мүмкін, бірақ әрбір ретте де бұтақтардың ауысуы нашарлай береді, бөрікбасының көлемі бірте-бірте кішірейе түседі, ақырында ағаштың жер бетіндегі бөлігі бүтіндей құрып кетеді. Кейбір сүйекті дақылдарда, мәселен, бұйыққан бүрлері ұзақ уақыт өмір сүретіндігімен көзге түсетін шиеде, негізгі бұтақтардың ауысуы, балапан бұтақшалардың шығуы есебінен болады.

Ағаштың кіші немесе жылдық кезеңі - тоқырау дәуірі және өсу дәуірі болып екіге бөлінеді.

Тоқырау дәуірі кезінде ағаштың бөрікбасында ешқандай өсу процесі болмайды, бұл жағдай ағаштың жапырақтары түскен кезде басталады да, көктемде бүршіктерінің толуына дейін созылады. Тоқырау дәуірінде жас бұтақшалардың өсуі байқалмаса да, тамырлары өсе беруі мүмкін, сонымен қатар дем алады, тамырларының суды сорып, бұтақшаларына жіберіп отырғандығы байқалады. Осыған байланысты жеміс ағаштарының және бұта тектес өсімдіктердің қыстыгүні тоқырауын, өсімдіктің тіршілік әрекетіндегі толық тоқырауы деп қарауға болмайды.

Алайда, мұндай жеміс ағаштарын күтуге арнаулы шаралар қолдана отырып, олардың тоқырау сатысынан шығу мерзімін өзгертуге, сөйтіп ол мерзімнің ұзақтығына әсер етуге болады.

Өсу кезеңінде жеміс ағашының бүршіктенуі, гүл шашуы, жапырақ сала бастауы, жас бұтақшаларының шығуы, жемісінің өсіп жетілуі, жапырақтарыныц сарғайып түсуі байқалады. Өсімдіктің әрбір түрінде, оның барлық фазасы өзара және айналадағы жағдаймен байланысты бола отырып, белгілі бір кезекпен өтеді, бірақ ауа райының жағдайына қарай өсімдіктің календарлы мерзімі бір жылдың ішінде әр түрлі болып өзгеруі мүмкін. Жеміс өсімдігінің кейбір фазасы бір жылдың ішінде екі рет қайталануы мүмкін. Мысалы, кейбір аудандарда алма, алхоры ағаштарының, тағы басқа тұқымның жас бұтақшаларының екінші рет өсуін және гүлденуін жиі байқауға болады.

Қазақстанның континенттік климаты жағдайында бақтағы ағаштарды куту жұмысын тек олардың өсу дәуірінде ғана емес, сонымен қатар күздігүні де өсу дәуірінен тоқырау дәуіріне өткен кезде де жүргізу өте қажет. Бұл екі арада баптау және суару жұмыстарын мезгілінде тоқгату арқылы, ағаштардың өсуін доғара тұрудың, сөйтіп ағаш сүрегінің жақсы пісуіне және суыққа шынығуына жағдай туғызудың маңызы зор. Бұл әсіресе отырғызылған ағаштар тіршілігінің алғашқы және екінші дәуірінде өте қажет.

6-сурет.

Жеміс беретін алма ағашының көктемгі фенологиялық фазасы; а-бүршіктің бөртуі; б-жемістік бүршіктің ашылуы; в-өскін бүршіктің ашылуы; г-гүлдің түйін таетауы; д-гүл шанағының оқшаулануы; е-шанақтардың ашылуы; ж-жемістің түйін тастауы; з-жалпақ тостағаншаларының ұласуы (Фетисов ғылымы бойынша)

 

Алма ағаштарының ұзақ уақыт өмір сүруі 25-30 жылдан 100-120 жылға дейін, бірақ Қазақстандағы қолдан отырғызылған ағаштардың бұл мерзімі көбінесе 40-50 жылға дейін созылады. Ағаштың жеміс органдары аз уақыт емір сүреді, олардың өмір сүру ұзақтығы көбінесе 5-12 жыл, бірақ 15-18 жылға дейін де жетуі мүмкін.

Алма ағаштарының көптеген сорттары 6-7 жылдан ксйін жеміс сала бастайды. Дұрыс және жақсылап күткенде алма ағашы жыл сайын (үздіксіз) жеміс береді (6-сурет).

Қазіргі уақыттағы егіліп жүрген алма ағашының сорттары өздерінің мерзіміне қарай жазғы (ерте пісетін), күзгі және қысқы (кеш пісетін) болып бөлінеді. Қөптеген қысқы сорттардың сақталу мерзімі май-июнь айларына дейін барады.

Сүйекті жеміс ағаштары деп ішіндегі дәні қатты сүйекшеден біткендерін айтады. Сүйекті жемістер алма ағашымен бір тұқымдас және бұлардың шыққан тегі прунускаға жатады.

Алма және алмұрт ағаштарына қарағанда сүйекті жемістер тез жеміс салады және олардың жемісі тез піскіштігімен айрықша көзге түседі.

Сүйекті жемістердің шекілдеуікті дақылдардан айрықша бір өзгешелігі, жоғарыда айтылған бүршіктері мен жемістері құрылымының ерекшеліктерінен басқа, олардың жеміс бүршіктері жас бұтақшаларының жанынан шығады, ал ұш жағындағы бүршік әрдайым вегетативтік бүршік болып саналады.

Қөптеген сүйекті жемістердің, әсіресе бадам, шабдалы, өріктің тоқырау дәуірі қысқа болады және ерте көктеумен көзге түсе отырып, көктемгі суық соғудан қиындық көреді.

Тұқымнан өсіріп көбейту. Бұл әдіске (жер үй іргесіндегі бақтарда пайдаланбайды) - жеміс беретін өсімдіктердің өз тұқымынан өсіп көбею қабілеті жатады. Қөбіне мұнымен жаңа сорттар шығару үшін ғылыми-зерттеу институттары айналысады, питомниктерде ұластыру жұмыстарында айтарлықтай сорттары жоқ және сортты материалдар бермейтін-шырмауық шиені, Қанада (Қарзин) алхорысын, грек жаңғағын және басқа бірсыпыра түрлерді өсіріп көбейту үшін, сондай-ақ егіс қорғау алқаптарына отырғызуға арнап, жеміс және жидек дақылдарының (өрік, алша, қарақат, грек жаңғағын, т. б.) шыбықтарын (өскіндерін) өсіру үшін пайдаланады.

Вегетативтік жолмен өсіріп көбейту. Вегетативтік жолмен өсіріп көбейту дегеніміз - өсімдікті, оның өніп-өсетін (вегетативтік) мүшелерінің - тамырларының, өркендерінің, бүршіктерінің, атпа бұтақшаларының көмегімен өсіріп көбейту. Бұл әдіс өсімдіктің бір бөлігінен (мүшесінен) бүкіл бір жаңа өсімдік өсетін (регенерациялық) табиғи қасиетіне сүйенеді.

Вегетативтік жолмен өсіріп, көбейтілген өсімдіктердің тұқымынан өсіріп алынған өсімдіктердің негізгі артықшылығы - оған аналық өсімдіктердің ерекшеліктері жақсырақ дариды.

Вегетативтік жолмен өсіріп көбейтудің тәсілдері көп-ақ, бірақ оларды негізгі үлкен екі топқа бөлуге болады: 1) сабақ пен тамыр бөлшектерінің тамырлануы; 2) ұластыру. Бұлардың арасындағы принципті айырмашылықтар сол, біріншіден, олардың өз тамырлары болады, ал екіншісінде, ұластырушы өсімдіктің тамыр жүйесінің қызметі арқасында өсіп көбейеді.

Вегетативтік жолмен өсіп көбеюдің бірінші тобына жататындардың ішінде неғұрлым көбірек тарағандары мыналар: өркеннен өсіріп, көбейту; тікпе шыбықтарды қалемшеден (тамырдан және сабақтан) өсіру; тамырдың атпа бұтақтарымен және балапан бұтақшаларымен, «мұрттар» арқылы өсіріп көбейту (бүлдірген мен құлпынайдың мұрттарындағы тамырланған дегелектер арқылы).

Өркеннен өсіріп көбейту. Дусен, парадизка, айва, тошала, қарақат және жүзім сияқты жеміс дақылдарының аласа өсетін ұластырушылары өркеннен өсіріп көбейтіледі. Өркеннен өсіріп көбейтудің бірнеше тәсілдері бар, олар: жантайма, тік, доға тәрізді өсіру тағы басқалар. Жеміс шаруашылығында көбірек қолданылатыны - өркенді жантайма және тік тәсілмен өсіру.

Жантайма өсетін өркендер. Аталық бұталардан төмен және ыңғайлы орналасқан былтырғы жылғы бұтақшасын төмен қисайтып, күні бұрын дайындалған тереңдігі 8-10 см шұңқырға салады да, топырақты себелеп жабады. Оны бірден көміп тастауға болмайды, өйткені бұтақшаның бүршіктерінің дамуын тежейді.

Бірсыпыра уақыт өткен соң бүршіктерден бұтақшалар (өркендер) өсе бастайды. Олардың биіктігі 10-15 см болғанда түбіне топырақ үйеді, үйілген топырақтың биіктігі өркеннің биіктігінің жартысындай болуға тиіс. Вегетация кезеңі ішінде топырақ тағы 2-3 рет үйіледі. Үйме топырақтың биіктігі 20-25 см болады. Үйілген топырақ ылғалды болғаны жөн. Бұл жас бұтақшалардың (өркендердің) тамыр қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды. Тамыр жайған жас бұтақшаларды (өркендерді) күзде аналық өсімдіктерден айырады да, тікпе материал ретінде пайдаланады немесе өсіріп жетілдіру үшін питомникке отырғызады.

Тік өркендер. Ерте көктемде аналық бұтаның жер бетіндегі бөлегі қырқылып қысқартылады, топырақ бетінде қалдырылған түбірдің биіктігі - аласа өсетін ұластырушылар үшін 2-3 см, тошала мен қарақат үшін - 10 см болады. Бүршіктерден өркендер өсіп, олардың ұзындығы 10-25 см жеткенде олардың түбіне, жантайма өркен өсіргендері сияқты, топырақ үйіледі. Үйілген топырақ үнемі ылғалды болуы және өркенге тығыз жабысып жату керек.

Күзде, қазан айының аяғында – қараша айының басында, өркендердің түбіндегі топырақ ашылып, өркендер аналық өсімдіктен айырылады. Егер өркендер күзге дейін жақсы тамырланып үлгірмесе, оны аналық өсімдіктен айыруды көктемге қалдыруға болады. Көктемде өркендерді айыруды кешіктіруге болмайды, өйткені аналық өсімдіктер әлсірейді, ал ауыстырып отырғызған өркендер нашар өседі.

Қалемшеден өсіріп көбейту. Көптеген жас өсімдіктер тамырдың және сабақтың қалемшелерінен өсіп көбеюге бейім. Қалемшеден өсіріп көбейту үшін аналық өсімдіктің сабағынан немесе тамырымен бір бөлегі кесіп алынып, көктемде топыраққа отырғызылады. Осы кесіп алынған бөліктен дербес жаңа өсімдік өсіп қалыптасады. Бұл әдіс қарапайым, қымбат та емес және арнаулы тәсілді қажет етпейді.

Тамырдың қалемшесінен таңқурай, қара бүлдірген және өте сирек болса да алма ағаштары өсіп көбейеді. Бұл әдіс әсіресе тамырдың атпа бұтақтарын өте аз беретін таңқурай сорттарын (мысалы, Новость Кузьмина сорты) өсіріп көбейту үшін өте маңызды.

Қалемшені әдетте күзде дайындайды, себебі көктемде таңқурай өсімдігі ерте оянады да, бұл кезде оның тамырын кесіп зақымдауға болмайды. Қалемше алу үшін аталық өсімдіктің жіңішкелігі 0,3 см кем емес тамырларын пайдаланады. Тамырды аталық бұтадан кем дегенде 50-60 см қашықтықтан қазып алу керек. Әйтпесе оның зиян шегуі мүмкін. Қесіп алынған тамыр ұзындығы 10-15 см бірнеше бөлікке бөлінеді. Осылай алынған қалемшелер подвалда, ылғал топырақты көктемге дейін сақталады. Қалемшелерді отырғызу үшін ор қазылады немесе күректеп тереңдігі 10 см борозда тартылады. Қалемшелер бірінен соң бірі тізіліп (тұтас лента етіліп) орға немесе бороздаға отырғызылады да, топырақпен жабылады. Бұл қалемшелерден күзге карай жақсы дамыған тамыр жүйесі бар өркендер өседі.

Сабақтың қалемшесінен өсіріп көбейту үшін алғашқы айналған сабақ та, жас сабақ та пайдаланылады. Бұл қарақат пен жүзімді өсіріп, көбейтудің негізгі әдісі болып табылады. Бұл әдісті аласа өсетін ұластырушыларда және тошаланың бірсыпыра сорттарын (Хаутон, т. б.) өсіріп көбейтуге қолданылады.

Қалемшелері күзде дайындалады. Қөктемде отырғызу үшін қарақаттың қалемшелерін қыстың аяғында дайындауға да болады. Қалемшелердің ұзындығын 18-20 см етіп кеседі, оның төменгі ұшын бүршіктің дәл түбінен, жоғарғы ұшын - бүршіктен 1-1,5 см жоғары кесіледі. Қалемшелердің түбін бір жаққа қаратып будалап байлайды, сонан кейін салқын подвалға немесе ішіне ағаш үгіндісі төселген траншеяда сақтайды. Сақтаған кезде қарақат пен жүзім қалемшелері бір жағына қисайтып қойылады, ал аласа өсетін ұластырушылардың қалемшелері түбі жоғары қаратылып тік қойылады.

Қарақат пен тошаланың қалемшелерін отырғызатын ең қолайлы мерзім - ерте күз; Алматы облысы үшін – қыркүйектің екінші жартысы, республикамыздың солтүстік облыстары үшін — қыркүйектің бірінші жартысы.

Қалемшелерді жақсы өңделген, борпылдақ және ылғалы жеткілікті топыраққа, жер бетіне 1-2 бүршігі шығып тұратындай етіп отырғызу керек. Бір катардағы қалемшелердің арасы - 10 см, қатарлардың аралығы жүзімдік үшін 100-120 см.

Жүзімдіктің қалемшелерін көктемде жылыған топыраққа отырғызған жақсы (отырғызылатын тереңдіктегі жылылық 8-10). Мұндай жылылық Алматы облысында 15-20 апрельден бастап республикамыздың солтүстік-шығыс облыстарында 10-15 майдан бастап болады. Ойдағыдай күтілсе жаз бойы қалемшелерден пайдалануға жарайтын жақсы тікпе шыбық немесе ұластырушы пайда болады.

Жас сабақтардың қалемшелерін тошаланы, қарақатты, кейде шие мен таңқурайды өсіріп көбейту үшін пайдаланады. Қалемшелерді бұтақшалар кауырт өсіп, жаңа ғана ағашқа айнала бастаған шақта кесу керек. Бұл мерзімнен кешігу немесе ерте кесу қалемшелердің сапасын төмендетеді - олар нашар тамырланады.

Бұталардаң қалемшелерді бұлтты күндері немесе таңертең ерте кескен жөн, өйткені мұндай кезде өсімдік тканінде ылғал қоры мол болады. Қалемшені кесу және топыраққа отырғызу арасында көп алшақтық болмағаны жөн. Қалемшеге бұтақшаның жоғарғы ұшы пайдаланады. Ол әр қалемшеде 1-2 буын аралық (5 см шамасы) және 1-2 жапырақ болатындай етіліп кесіледі. Қалемшелерді кептірмей әкелісімен суға салу керек. Таза және ылғал топыраққа 1,5-2 см тереңдікке, бір-бірінен қашықтығы 5-8 см етіп отырғызылады. Тамыр жайған қалемшелер күзде питомникке көшіріліп отырғызылады. Бұлардан келесі жылы қуатты бұталар өсіп қалыптасады, олар бауға отырғызылады.

Тамырдың балапан бұтақшаларынан өсіріп көбейту. Шиенің, алхорының және қызыл шиенің кейбір сорттары тамырдан көптеген балапан бұтақшалар шығарады, олар әдетте жоғарғы жақтағы тамырдың қосымша бүршіктерінен пайда болады. Бұл балапан бұтақшаларды отырғызатын материал ретінде пайдалануға болады.

Балапан бұтақшаларды аналық бұтадан күзде де (бүршік ісінгенге дейін) айырып алуға болады. Бұл жұмысты күрекпен істеуге тура келеді. Аналық өсімдіктен кесіп алынған балапан бұтақшалар, пайдалану бағытына қарай питомниктегі, немесе баудағы тұрақты орынға отырғызылады. Тамырдың балапан бұтақшалары арқылы көбейту әдісіне, тамырдың атпа бұтақтары арқылы көбейту өзінің табиғаты жағынан тым ұқсас. Мұнда да атпа бұтақтар көген тамыр мен қосымша тамырлардағы бүршіктерден пайда болады. Бұл - таңқурайды өсіріп көбейтудегі негізгі әдіс. Оны шие мен алхорының бұта тәрізді өсетін сорттарына да пайдалануға болады.

Тамырдың атпа бұтақтары көктемде пайда болады. Олар жаз бойы өзінің тамыр жүйесін құрайды және жер астындағы бұтақшаларын шығарады. Сол жылдың күзінде немесе келесі жылдың ерте көктемінде қазып алып отырғызуға болады. Аналық бұтаны зақымдамау үшін, оған ең кемі 50, см қашықтықта жатқан атпа бұтақтарды да пайдалануға болады, оларды кесіп алғаңда аналық бұтаның тамыр жүйесі өте аз зақымданады. Жас атпа бұтақшаларды жетілдіру учаскесінде отырғызады, одаң күзге дейін жақсы сапалы тікпе шыбық өсіп жетіледі.

Мұрттар арқылы өсіріп көбейту. Бұл - бүлдірген мен құлпынайды өсіріп-көбейтудің негізгі әдісі. Гүлденуден кейін пайда болатын өскіндерде-мұрттарда буындар түзеледі, кейін ол буындардан топырақтың әсерінен тамырдың жұрнақтары дамып шығады. Топыраққа тиген дегелектер тамырланады. Тамырланғаннан кейін өскіннің дегелекті аналық бұтасымен жалғастырып тұрған бөлігі, өзінің тіршілігін жоя бастайды. Ал тамырланған дегелек плантацияға отырғызуға жарайтын дербес өсімдікке айналады.

Жақсы көшет 2-3 жылдық екпеден алынады. Бұдан қарт плантациядан дайындалған мұрттар нашар дамиды және одан өскен өсімдіктер өнімді аз береді.

Сирек отырғызылған материалдардың бірінші жылғы шығымы жиі отырғызылғандағыға қарағанда аз болады, бірақ екінші және үшінші жылдары шұғыл көбейеді.

 

ЖЕМІС АҒАШТАРЫН ҰЛАСТЫРУ

 

Ұластыруға арналған қалемшелер суық жерде (ең ыңғайлысы мұз сақтайтын орында) сақталынады, олар ұластырғанша бірқалыпты жағдайда болуы тиіс. Бұлай етпесе қалемшелер ұластырушы ағашқа жөнді бітісіп өспейтін болады.

Көктемде ұластырудың ең көп таралған әдістері мыналар: қиыстыра ұластыру, қабыстыра ұластыру, қабық астына ұластыру және жарып ұластыру (7-сурет).

Қиыстыра ұластыру әдісін қолданғанда ұластырушы мен қалемшенің жуандығы бірдей болуы тиіс. Мұнан кейін ұластырылған жерді жөкемен байлап қояды. Ұластырылған жері мен қалемшенің ұш жағына ағаш ұнын (клей) жағып қояды.

Қабыстыра ұластыру әдісі, ұластырушы қалемшені біраз жуанырақ болғанда қолданылады. Мұнда қиыстыра ұластырылғандағы сияқты қалемшеден қиғаш қиық жасайды. Ең алдымен ұластыруды түбір етіп кеседі, сонан соң түбірдің буйірінен қиғаштап қиық жасайды, оның жоғарғы жағындағы ені қалемшенің жуандығындай болуы тиіс. Мұнан кейінгі қиықтарды қиыстырады.

Қабық астына ұластыру әдісі ұластырушы қалемшеден біраз жуанырақ болғанда қолданылады. Ұластырушыны түбір етіп кеседі де, түбірдің қабығын ұзына бойына кеседі. Қалемшеден алғашқы жағдайдағыдай қиғаш қиық жасайды. Онан кейін ұластырушының қабығының ернеулерін көтеріп, қабықтың астына қалемшені орнатады. Ұластырылған жерді байлап, ағаш ұнын (клей) жағып қояды.

Жарып ұластыру әдісін, ұластырушы аса жуан бол ғанда (ересек ағашты кайтадан ұластырғанда) колданады, мұнда қалемшеде қарама-қарсы екі жақ бүйірінен (сына тәрізді етіп) бір емес, екі қиғаш қиық жасайды. Ұластырушы түбір етіп кеседі де, түбірдің үстінгі жағынан жарады. Пайда болған жарыққа сына тәрізді етіліп жасалған қалемшенің бір бөлігінің қабығын (камбиін) ұластырушының қабығымен қиыстырып орналастырады. Ағаштың ұластырылған жерін байлап, ағаш ұнын (клей) жағады немесе пленкамен таңып қояды. Ұластырудың барлық әдістерінде де ұластырылатын қалемшенің 2-3 бүршігі болуы тиіс.

7-сурет.

Қалемшелердің түрлі әдістері: а-жай қиюластыру, б-негізгі шыбыңқа жанамалап ұластыру; в-қабығын аршып ұластыру; г-негізігі шыбықты жарып ұластыру

 

Өсімдіктің бөрікбасын қалыптау. Егілген ағашты күту жұмысын жеңілдету үшін және жемісті мол алу үшін жеміс ағашының бөрікбасын қалыптайды, яғни бөрікбастың бұтақтарын белгілі бір жүйемен икемге келтіреді. Қалыптау арқылы, ағаштың бірқалыпты өсуін, сапалы жемісті мол беруін қамтамасыз етерліктей бөрікбас құруға болады. Жақсы бөрікбас сына қоймайтын мықты келеді, ал бұтақтарының жақсы орналасуы - бөрікбастың барлық бөлігіне де жарықтың түсуіне қолайлы жағдай туғызады.

8-сурет.

Бөрікбасы жақсы қалыптасқан екіжылдық алма ағашы.

 

Бөрікбастардың өзара айырмашылығы мынада: олардың біреуінде бойбұтақтың бар болып, екіншісінде жоқ болуында, күлтебасты келуінде немесе діңнің ұзына бойына жуан бұтақтардың сирек орналасуында және күлтебастардағы бұтақтардың санының өз иә көп болуында. Бойбұтағы сақталған және бұтақтарды сиректеу орналасқан ағаш өзінің діңін қатайта береді.

Бөрікбастың ең көп таралғаны – күлтебастың сатылы (ярусты) түрі. Күлтебасты – сатының түрін шығару, бір жаз бойы өмір сүре алатын шекілдеуіктілердің биіктігі 70-80 см және сүйектілердің биіктігі 50-60 см болғанда, басын бұтақтау арқылы жүргізіледі. Бұл жұмыс көктемде, бүршік атқанша орындалады. Кесу жұмысы пышақпен, бау қайшымен (секатор) жүргізіледі. Кесілмекші бүршіктер тікенегі бар жақта болуы тиіс.

Бұтақталған, бір жаз бойы өмір сүретін өсімдіктің бүршігінен бүйір бұтақгалар өсе бастайды, оларды тек жоғары алты бүршігін ғана қалдырып, ағаштанғанша сындырып тастау қажет. Олардың бесеуі жан-жағына оағытталған, бөрікбастың негізгі бұтақтары, ал алтыншысы (жоғарғысы) бойбұтақ болып табылады (8-сурет).

Сүйекті дақылдардың көпшілігі ешбір бұтақтау жұмысын жүргізбестен-ақ өзінің бөрікбасын екінші сатысында өсіре бастайды. Тек алхоры мен шиенің кейбір сорттары ғана бұтақтау жұмысын жүргізуді қажет етеді. Сүйектілердің бөрікбасындағы бүйір бұтақтардың саны, тұқымы мен сортына байланысты, алтыдан онға деңін болуы мүмкін.                                                              

Қазіргі уақытта сиретілген бұталар сатылы жұйе бойынша екпе шыбықтардың бөрікбасын қалыптастыру кеңнен қолданыла бастады. Сиретілген - сатылы бөрікбастың бір сатысында емес, бір-екі жыл қалыптасқан бұталардың екі сатысында 5-8 негізгі шыбықтар болады. Әрбір саты айналасында біркелкі орналасқан 8-4 шыбықшадан тұрады. Жақсы дамып, ағаш діңімен берік қосылуды қамтамасыз ету үшін сатыдағы орбір бұтақ кемінде 70° жапсарлас бұрыш жасауы керек. Әрбір сатының арасы 20 см-ден кем болмауға тиіс. Екінші сатының бұтақтары бірінші саты бұтақтарының арасындағы жерлерге орналасады, яғни бірінің үстіне бірі мінгесіп жатпауға тиіс. Бұл сатыларының арасында өскен бұтақтар тұқымданады.

Бөрікбастың қалыптасу процесінде бұтақтардың әркелкі өсетіндігі жиі байқалады. Егер өсуді тәртіптеуге тиісті шара қолданылмайтын болса, ағаштардың бөрікбастары біржақты болып қалады.

Бұтақтардың өсуін тәртіптеу төмендегі әдістер бойынша жүзеге асырылады: 1) күшті өсіп кеткен бұтақтардың ұшын тұқыру немесе қырқу; 2) өсуден кейін қалып қойған бұтақтарды жапсыра байлау жолымен неғұрлым тік жағдайға түсіру. Бұл жұмыс бұтақтар қаулап ескен кезде (мамыр-маусым айларында) жүргізіледі.

 

ЖАС БАУ АҒАШТАРЫН КҮТУ

 

Жас бауда қолданылатың барлық агротехника отырғызылған ағаштардың жақсы өнуіне және онан әрі өсуіне қолайлы жағдай жасауға бағытталуы керек. Тез өскен ағаштардың негізгі тұлғасының шапшаң қалыптасып, оның жеміс беретін бұтақтары өседі, сөйтіп жеміс беру кезеңі ерте басталады.

Жас бауды күту жүйесі қатараралықтарының топырағын өңдеуден, мезгілімен суарудан, тыңайтудан, керексіз бұталарын кесуден құрылады, мұнымен қатар ағашты қысқы үсіктен аман сақтау және зиянды жәндіктер мен түрлі ауруларға қарсы күрес шаралары жүргізіледі.

 

БАУДЫҢ ҚАТАРАРАЛЫҚТАРЫН БАПТАУ

 

Жас бау егілген жер учаскесі бірнеше жыл бойына толық пайдаланылмайды, осыған орай олардың аралықтарындағы бос жерлерге басқа дақылдар егуге болады. Мұның өзі өте тиімді. Мұндай дақылдар ретінде көкөністерді, картопты, бақша дақылдарын, тамыр жемісті өсімдіктерді, жидектерді, бұршақты өсімдіктерді және екпе шөптерді (жоңышқа, беде, т. б.) өсіруге болады. Мұның ішінде өсіруге қолайлысы ерте лісетін овощ дақылдары, түйнекті тамыр жемістілер және жидектер болып саналады, бұлар топырақтың жақсы өңделуін, үздіксіз суарылып тұруын және тыңайтқыштар енгізілуін керек етеді.

Осы дақылдарға қолданылған жоғарғы агротехника жас ағаштардың өсуіне ойдағыдай пайдалы әсер етеді. Жас баудың ағаш аралықтарындағы бос жерлерді де қосымша дақылдар егу үшін пайдалануға болады, тек ағаш діңдерінің айналасындағы шұңқыр жерді бос қалдырып, ағаштың еркін өсуіне жағдай жасау қажет.

Қатараралықтарындағы өсімдіктерді суарған кезде аса ұқыпты болған жөн, мұнда тамыз айының аяқ кезінде және қыркүйек айының бас кезінде егісті суаруға болмайды, өйткені мұндай суару жас ағаштарының өсуін ұзаққа созып, оның суық түскенде үсіп кетуіне әкеп соқтырады.

Жас бау егілген учаскені тұрлі дақылдар өсіруге пайдаланған кезде топырақтың құнарлылығын кемітпейтін, тиісті ауыспалы егіс тәртібін қолданған, оның құнарлылығын арттыра беретін шараларды жүргізген жөн. Учаске міндетті түрде минерал және органикалық тыңайтқыштармен қоректендіріледі.

 

ТОПЫРАҚТЫ ӨҢДЕУ

 

Топырақты өңдеу баудың жүйектерінің қатараралықтарын және жеміс ағашының айналасын немесе таспа тіліктер аралығын өңдеуден құралады. Бұл қатараралықтарында қолданылған ауыспалы егіс тәртібіне сай жүргізіледі. Ағаш түбіне таяу жердегі топырақты өңдеудің тереңдігі ағаштың тамыр жүйелерінің топыраққа сіңу тереңдігіне сәйкес (12-15 сантимегр) болады. Егер, топырақ мұнан терең өңделсе, ағаштардың тамыр жүйелеріне зиян келуі мүмкін. Ағаш түбінен алыстағаннан кейін жер өңдеудің тереңдігі 18-20 сантиметрге дейін жеткізіледі. Қатараралықтарды 20-25 сантиметр тереңдікте күрекпен жыртуға болады.

Ағаш түбіндегі жердің көлемі әдетте оның бұталарының жалпы аумағы мөлшерінде өңделеді. Ағаштарды отырғызғаннан кейінгі алғашқы екі жылда, ағаш төңірегіндегі өңделетін жердің диаметрі кемінде 1-1,5 метр болуға тиіс. Бұдан кейінгі жылдарда ағаш төңірегіндегі жерді өңдеу бірте-бірте ұлғайтылып 5-6 метрге дейін жеткізіледі.

Үй іргесі учаскесінде бауга көң жеткіліксіз болған жағдайда, көк шөпті тыңайтқышқа қолдануға да болады Қазақстанның оңтүстігінде жүргізілген көк шеп тыңайтқыштарының ішінде аралас өсірілген сиыр жоңышқа, сұлы жақсы нәтиже береді, бұлар әрбір гектарға 120-150 килограмм мөлшерінде енгізіледі (үш есе сиыр жоңышқа, бір есе сұлы араластырылып себіледі). Қөк шөп тыңайтқышы болатын сиыр жоңышқа бүршіктері жарқыраған түске ие болған кезде, күрекпен аударылып енгізіледі. Бұл өсімдіктер жерде жатып шіріп, қоректік заттарды молайтады. Оңтүстікте көк шөп тыңайтқышын егу мерзімі - тамыз, ал бұларды жырту мерзімі қазан айының аяқ кезі болады.

Жас жеміс ағаштарының жерін өсе бастаған кезде көң сұйығымен үстемелеп қоректендіру де ойдағыдай нәтижелі болып шығады. Екі-үш есе мөлшерде араластырылып, ерітілген көң сұйығын әрбір ағаш іргесіне 4-5 шелектен құю керек. Бауды суару жұмысына ұштастырыла жүргізілген органикалық тыңайтқышпен үстеме қоректендіру де ойдағыдай болады. Бұл үшін су көң салынған шұңқыр арқылы ағызылады. Мұнда көң толық шайылғанға дейін сумен араласады, ал әбден шайылған кезде шұңқырға тағы да жаңадан көң салынады.

 

ЖЕМІС АҒАШТАРЫН СУАРУ ЖӘНЕ КҮТУ

 

Қазақстанның жағдайында бау ағаштарын суару мынадай негізде жүргізіледі. Жеміс ағаштары ылғалды өсу кезеңінде (мамыр, маусым, шілде, тамыз айларында) өте-мөте көп керек етеді. Мұнан кейін ылғалдың ағашқа қажеттілігі азая бастайды, бұл мезгілде күн ыстығынан ағаштың құрап кетпеуі үшін аз-аздап суарып тұру керек. Қүзде топырақтың артықша ылғалды болуынан сақтану қажет, өйткені ылғал көп болса ағаштың өсуі де ұзаққа созылып кетеді.

Оңтүстікте мынадай мөлшерде суаруга болады: мамырда бір рет, маусымда 1-2 рет, шілдеде 1-2, тамызда 1-2, қыркүйектің бас кезінде, 1 қазаның аяқ кезінде және қарашаның бас кезінде 1 рет және қыс қарсаңында суарылады. Су беру нормасы гектарына 600-800 текше метр. Оңтүстік Қазакстан облысының қыста қар болмайтын аудандарында жеміс ағаштарын қыста да суаруға болады.

Күзде кеш суаруға ерекше көңіл бөлу қажет, бұл жеміс ағаштарының қыстан жақсы шығуына көмектеседі. Бұл жұмыстың күз қуаңшылықты болып, ұзаққа созылатын аудандар үшін ерекше маңызы бар.

Солтүстік облыстарда суару ерте тоқталады, бұл жерлерде суаруды маусым айының аяқ кезінде, егер ауа райы қуаңшылықты болса августың бас кезінде тоқтату қажет. Солтүстік облыстарды жеміс ағаштарын қыс қарсаңында суару, ағаш жапырақтары жаппай түсе бастаған кезде, қыркүуекте жүргізіледі.

Ерекше тез өсетін сүйекті жеміс ағаштары үшін суару мөлшері кемітіледі. Оңтүстікте мұндай ағаштар тамызда бір рет суарылады. Қыркүйкте суарылмайды, бірақ қыс қарсаңында суару жұмысы (қазанның аяқ кезінде – қарашаның бас кезінде) міндетті түрде жүргізіледі. Өрік ағаштарын екі рет, маусым және шілде айларында суаруға болады.

Баудың қатараралықтарында отамалы дақылдар өсірілсе, мұндай бау бороздалармен суарылады, ал егер бау қатараралықтарында көп жылдық шөп өсірілге болса, су ағаш түбіндегі жерге жаппай жайылып суарылады. Беткейлердегі бауды жиі-жиі суарып тұру қажет, мұндай жерде ағаштар жеміс ағаштарының жаны нан қазылған бороздалар арқылы суарылады.

Суарған кезде топырақтың бір қалыпты ылғалдануын, топыраққа су ағаш тамырының төңірегіне дейін (60-80 сантиметр) сіңуін, сонымен бірге топырақтың шайылып кетпеуін қадағалау қажет. Бұл үшін су шығарылатын бороздалардың барлығына да шым төсеу керек, ал егер трубалар (ағаш, темір, асбодемент, тағы басқалардан жасалған) болса өте қолайлы келеді, бұлардың диаметрі бороздаларға сәйкес болуға тиіс, осылардың барлығы су жіберілетін борозда топырағының шайылып кетуінен аман сақтайды жәңе судың бороздалар арқылы бір қалыпты ағуын қамтамасыз етеді.

Топырақты шайылудан және құрылымдық бөлшектерінің бұзылуынан аман сақтау үшін, жерді суару алдында топырақты қопсыту мен арамшөптерді отаудың қажеті жоқ. Бұл жұмыстарды суарғаннан кейін барып жүргізген нәтижелі болады.

Ағаштарды қалыптастыру жәке бұтау. Жас бау ағаштарын дұрыс бұтау ағаштың бөрікбасын жақсы қалыптастырады, мол өнім бере алатын мықты ағаш тұлғасын жасайды. Бұтау дегеніміз бұтақтарды сирету және қысқарту болып табылады. Бұтақтарды тұгел түбінен қырқып, сирету жүргізген кезде ағаштың бөрікбасы да сирейді. Ал бұтақтарды қысқартқан кезде олардың ұштары ғана шырпылады. Ағаштардың осы бұталған шыбықтарынан тағы да бұйір бұтақтар пайда болады, бұтақтардың өсуі тәртіпке келтіріледі, сонымен бірге олар өз бетімен өспей, қажетті бағытпен өседі.

Ағаштарды отырғызғаннан кейін бұтамай тастауға және адамның көмегінсіз өз бетімен қалыптасуына жол беруге болмайды. Мұндай ағаштар мерзімінен бір-екі жыл бұрын жеміс бере бастағанмен олардың бөрікбасы жақсы берік болмайды. Қейбір сорттарда бұтақтардың түптері жалаңаштанып қалады, жеміс ондай ағаштардың ұш жағына шығады, мұның өзі кейін ағаштың өнімділігіне зиянын тигізеді және кұтуді қиындатады.

Ағаштарды отырғызғаннан кейін алғашқы 3-4 жыл бойына негізгі тұлға бұтақтарды өсіруге, оларды бойбұтаққа бағындыруға және ағаш діңінің бойында дұрыс орналастыруға бағытталған бұтау жұмысы жүргізіледі (9, 10, 11-суреттер).

Күлте басы бес сатылы бұтақ жүйесі бойынша қалыптасқан ағаштарда, бойбұтақты жерден 40-50 сантиметр биіктігінен бастап бұтау жолымен жаңа бүйір бұтақтар өсіріледі, бұлардың ішінен төменгі қатардағы негізгі бұтақтардың аралығында орналасқан екі бұтақ таңдалып алынады. Келесі жылы тағы да 1-2 бұтақ өсіріледі, сонымен ағаштың неғізгі тұлғасын қалыптастыру аяқталады.

 

 

9-сурет. Айыр бұталар және сирек бөрікбасты шыбықтарын қай жерден кесу керек екендігі сызықшамен көрсетілген

10-сурет. Бітік бөрікбасты ағаштарды кесу

11-сурет. Тік бөрікбасты ағаштарды кесу.

 

Екінші және үшінші сатылардағы бұтақтарды қалыптастыру да осы принцип бойынша жүргізіледі. Ағаштың ашасындағы бұтақтардың бірі қырқылады, сөйтіп бүйір бұтақтарды сәйкестіре бұтау жолымен ағашты қалыптастырғанда, тұлға бұтақтар мен бүйір бұтақтардың бәсекелесуі жойылады.

Бүйір бұтақтардың ұзарып өсуін бәсеңдетіп, олар жуандатылады, бұл жуан бұтақтарға кейін жеміс өсетін болады. Мұндай бүйір бұтақтар бүтіндей қырқылып тасталмайды, өйткені бүтіндей қырқылса тұлға бұтақтың түптері ашық қалады да, олардың қабығы қожалақ болып қалады, мұның өзі ағашты өте әлсіретеді және бұтақтардың қурап қалуына әкеліп соғады.

Тұлға бұтақтарындағы келесі бұтақ қатарларын және жуан жеміс бұтақшаларын өсіру үшін, баяу бұтақтанатын сорттарда, тұлға бұтақтары ұштарының, бір жылда өскен ұзындығының ¼-1/3-дей бөлігі бұталады. Бүйір бұтақтары жақсы өсетін сорттар бұталмайды, екінші және үшінші сатыдағы бұтақтардың қалыптасуына қарай бұтау барған сайын кемітіле береді, тек бұтақтардың біркелкі өсуін және ағаштың бөрікбасының жиілеп кетпеуі бақыланып отырылады.

Ал бұталған ағаштар ерте жеміс беретін болғандықтан жеміс берер алдында (егер ағаштар бұған дейін дұрыс қалыптасқан болса) бұтауды толық тоқтатуға болады. Кейінгі ағаштың өсу дәуірінен, жеміс беру дәуіріне көшкен кезде ағаштың бөрікбасының шамадан тыс жиіленіп кетуін жоятын және өнімді болуына қолқабыс тигізетін жеңіл-желпі жекелеу жүргізіледі.

Бұтау ағаш сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес және алдымен жеміс бүршіктерін шығаратын жуан бұтақтардың өсу қабілеттілігіне қарай жүргізіледі. Қазақстанда алма ағаштарының көп сорттары үшін бес жылға дейін шеткі бұтақтар ұзындығының 1/4-1/3 бөлігін шырпып отыратын, қысқарта бұтау қолданылады. Мұндай сорттардың қатарына Апорт, Суйслеппер, Пеструшка, Ренет Орлеанский жатады.

12-сурет.

Бутаны дұрыс және дұрыс емес кесу

 

Жас кезінде көп шыбықтайтын және жуан бұтақтар шығаратын Ренет Бурхардта мен Грушовка верненскаяны басқаша бұтайды. Мұндай сорттарды қысқарта бұтаудың қажеті жоқ, тек ашалардың бірінің ұшын шырпу және ағаштың бөрікбасы шамалап тыс жиілеп кетпеуі үшін бұтақтарды шамалап жекелей алу ғана қажет.

Қандиль синап және Розмарин сияқты, бөрікбастары пирамида тәрізді болып келетін сорттарда, бөріқбасты кеңейту үшін және ағаштың жеміс беруін түзету үшін, тысқа шығып тұрған шеткі бұтақшалары бұталады. Осының нәтижесінде ағаштың бөрікбасы мейлінше кеңейеді, ағаш баяу өсе бастайды және жеміс беру дәуіріне тез енеді. Зияндалған (сынған), айқасып тұрған және қурап қалған бұтақтардың барлығы қырқылып тасталады.

Бұтау кезінде төмендегі ережелерді сақтау қажет: жас бұтақшаларды бұтаған кезде, қылтанақ қалдырмай бүршіктің жоғарғы жағынан қырқу керек, бұтақшаларды сындыруға және қабықтарын сыдыруға болмайды, кесілетін бұтақты «тұжыра» кесу керек және қылтанақ қалдырмау керек (12-сурет). Жас бауларда ағаш жараларын бау ұнымен немесе майлы бояумен сылау міндетті емес, бірақ ағаштың жарасы тез жазылу үшін жараны өткір пышақпен тазарту қажет. Бұтау ағаш бойына сөл жүру басталғанша, қыс аяғында немесе ерте көктемде жүргізіледі.

Жазғы бұтау маусым мен шілде айларында жүргізіледі. Екінші сол жүгіру дәуіріне тура келетін, бұл кезде бұтау салдарынан болған, бұтақтардағы барлық жаралар кейіннен жақсы өсіп, жетіліп кетеді. Ағашты жазда көп бұтау оларды едәуір әлсіретеді, сондықтан жазда тек шамалап қана бұтау қажет.

Жазғы бұтаудың ең маңызды әдісі - бұтақтарды пенсировкалау. Пенсировкалау арқылы ағаштың бөрікбасындағы бұтақтардың өсуін тәртіптеу және артық бұтақтарды кесіп алып, жеміс бұтақшаларына айналдырады.

Жеміс бауларында бөрікбастары нашар өркендейтін ағаштар жиі кездеседі. Мұндай ағаштарды күшті бұтаумен («кері өсіру» жолымен), жерді жақсы күтумен, жетімсіз бұтақтарды өсірумен, бұтақтар бойбұтақпен бәсекелескен жағдайда тіреуіш қоюмен түзетуге болады, ал бойбұтақ жоқ болса оның орнына ең жақын тұрған кейбір бұтақтарды алу қажет.

Жеміс ағаштардың діңін күту. Қазақстан жағдайында ағашты күтудің аса маңызды шарасы оның сидам сурегі қабықтары мен тұлға бұтақтардың түптерін, ағаштардың өнімділігін және ұзақ өмір сүруін шұғыл кемітетін қыстыгүндері күн көзінен сақтау болып табылады.

Ағаштарды күн соғуына қарсы күресу үшін ағаш діңі мен бұтақтардың түптері күзде әкпен ақталады. Оңтүстік аудандарда жеміс ағаштары сидам сүрегін ең сенімді құтан жусанмен, қамыспен, тағы басқа материалдармен орап қою және ағаштың бөрікбасына әк бүрку тиімді.

Әр түрлі зақымдар нәтижесінде болған ағаш діңіндегі және бұтақтардағы жараларды жазудың өте зор маңызы бар. Ағаштың жаралары сау жеріне дейін пышақпен тазартылып бау замаскасымен сыланады. Егер бау замазкасы жоқ болса, саз бен аңыздан әзірленген форзит замаскасымен сылау қажет.

Ағаш сидам сүрегінің қабығы айнала (сақинаша) сыдырылған болса, «мостик» жолымен ұластыру жүргізіледі. Бұл үшін күні бұрын әзірленіи қойылған шыбықтың екі жағы бірдей жалпақ етіліп жонылады, содан кейін барып шыбықтар ағаштың зақымдалған жерінің төменгі жағынан да, жоғарғы жағынан да қабық ішіне қондырылады, ол мықтап оралып қымталады және бүкіл жара бау құмымен немесе форзит замазкасымен сыланады. Егер ағаш айнала (сақинаша) зияндалмаған болса жараны тазалап, замазкамен сылап қойса да болады.

Ағаш сидам сүрегінің түбінен шығатын жабайы бұтақшалар өсу дәуірінде екі рет қырқылады.

Бау ағаштарын жиілету. Жас бауларда, бау отырғызылғаннан кейінгі екі-үш жыл ішінде ағаштардың сиреп кетуін болдырмау үшін және ағаштардың санының бірқалыпты болуын сақтау үшін жиілету жұмысы жүргізіледі.

Қазір бір-бірінен 10X10; 9X10; 9X9; 8X9; 5X8 метр қашықтықта, бұдан бірнеше жыл бұрын егілген баулар бар. Мұндай ағаштары сиреп қалған бауларда ағаштар нашар өседі, күнге тез күйеді, аязда үсиді; бұлардың ішінде ағаштардың қурап қалуы да кездесіп тұрады. Ағаштардың жағдайларын жерді дұрыс пайдалану мақсатымен мұндай бауларды жиілету қажет.

Бауларды жиілетуді мына төмендегі тәртіппен жүргізген жөн. Егілгеніне 7-8 жыл болған шекілдеуікті жеміс ағаштары арасына сол негізгі егілген сорттың мейлінше аласа сорттары отырғызылады. Сонымен бірге бауларда аудандастырылған стандартты сорттарды пайдалана отырып, сүйекті жеміс ағаштарымен де жиілетуге болады. Егер сүйекті жеміс ағашының бөрікбастары аралығында жеткілікті бос орын болса, ерте егілген бауларды сүйекті жемісті тұқымдарымен (өрік пен қызыл шиені қоспағанда) жиілеткен жақсы. Бауларды жақсы өскен, көктеп шыққанына екі жыл болған тікпе шыбықтармен жиілету керек.

Жерді өңдеу. Қатараралықтардағы жерді өңдеуді арнаулы бау құраддары күшімен жүргізген тиімді.

Егілгеніне бірсыпыра жыл болған бауларда ағаш түптеріндегі ұяларды немесе атызды күту, жыл сайын ағаш түптеріндегі ұялардың топырағын босатып, кұрекпен аударып тұру және жыл сайын көң ендіру және ағаш түптеріндегі ұялардың беттеріне кең немесе басқа да өсімдік қалдықтарын себу болып табылады. Қазақстан жағдайында ағаш түбіндегі ұялардың бетін жабындылау (мульчирование) әрбір учаскеден алынатын жеміс өнімін 20-30% дейін арттырады.

Суару. Жеміс беретін бау ағаштарын суару, топырақта қанша ылғалдың барлығына және ағаштардың фазасына сәйкестендіріле жұргізіледі. Бұдан бұрынғы айтылғандай, жеміс ағаштары бұтақ салған кезде суды көп қажет етеді. Республиканың оңтүстігінде бұл кезең мамыр айында және маусымның бірінші жартысында өтеді.

Бұтақтар өсіп болғаннан кейін, ағаштарда клеткалық сөлдердің жинақталуы күшеюімен байланысты, жеміс бүршіктерін салу кезеңі басталады. Оңтүстік жағдайында бұл кезең, маусымның аяқ кезінде өсімдік бойына су келуін шамалы азайтқан (іріккен) жөн болады, бірақ, ауа райының ыстық, жауын-шашынсыз болуына байланысты ағаштарға ептеп су беріп тұру қажет.

Қазақстанда тамыз айында ауа райы жауын-шашынсыз болады. Бұған дейін бүршікшелер салу продесі аяқгалады, ал көпшілік сорттарда жеміс шапшаң өсе бастайды, ерте пісетін сорттың жемістері пісіп қалады. Осы кезде ағаштардың бірқалыпты өсуі және өнімнің сақталуы үшін жақсылап суару қажет болады. Су жетіспесе жемістің өсуі тоқтатылатындығын есте сақтау кажет; онда жеміс солып, ол көбінесе ерте төгіліп қалады.

Егер жаңбыр болмаса, күздің басында ағаштарды қосымша суару кажет. Қазан айының аяғында қарашаның басында топырақта ылғал сақталуына және ағаштардың жақсы қыстан шығуына жәрдем тигізетін күзгі суару жұмысы жүргізіледі.

Осыған сүйене отырып, оңтүстікте ағаштың өсуі дәуірінде суару мерзімдері мына төмендегідей болады: мамыр айында - бұтақтардың өсуін қамтамасыз ету үшін (гүлдеу аяқталғаннан кейін) 1 рет суару; маусымда - жеміс түйіндерінің өсуін және толық сақталуын қамтамасыз ету үшін (түйіндердің «маусымдағы тазалануы» алдында) 1 рет суару; шілдеде - жемістің өсуін жеделдету үшін (жеміс бүршіктерін салып болғаннан кейін және жазғы сорттардың пісуі алдында) 2 рет суару; тамызда жемістердін бірқалыпты өсуі және өнімнің сақталуы үшін (айдың басында, күзгі сорттардың пісуі алдында және айдың аяқ жағында, осы сорттардың өнімін жинап алғаннан кейін) 2 рет суару; қыркүйектің басында, ағаштардың тіршілік әрекетін күшейту және ағаштарды қыстап шығуға жақсылап әзірлеу үшін (қысқы сорттардың өнімін жинар алдында) 1 рет суару; жауын-шашынсыз болған жылдары мамыр және маусым айларында ағаштарды суару бір-бірден арттырылады. Сүйекті жемісті ағаштарына тамыздың бас кезінде тек бір рет су беріледі, ал қыркүйекте суарылмайды.

Суарудың бұл жүйесін қолдану әр гектар жерден 30-40% дейін қосымша жеміс береді.

Ағаштардың өсу дәуірі қысқа - солтүстік облыстарда суару саны азайтылады. Соңғы өсу дәуірінде суару тамызда, ал қысқа қарай суару қыркүйек айында жүргізіледі.

Суару нормасы әр гектарға 700-800 текше метр су мөлшерінде болады, ал қысқа қарай суарғанда топырақтың ылғалдығына, жер жағдайына және баудың тұрған жеріне қарай 1000 текше метрге дейін су беріледі. Жер қыртысының құнарлығы кем учаскелерде немесе қиыршықтас жер бетіне жақын жатқан топыраққа (1-1,5 метрге дейін) бауды суару санын көбейткен жөн, бірақ судың қиыршықтас арасымен жерге сіңігі кетуін болдырмау үшін суды аздап сыздықтатып беру керек.

Жеміс беретін бауларды суару әдісі қатараралықтардағы егілетін дақылдарға байланысты болады. Егер қатараралықтарда көпжылдық шептер егілген болса, ағаш түптеріндегі ұяларда суды түгелдей жайып суару қолданылады.

Егер қатараралықтарға отамалы дақылдар егілген, «емесе күрекпен аударылған (жыртылған) болса, онда әрбір ағаш түбі жанынан су ағатын бороздалар тартылады, бороздамен суару әдісі қолданылады. Жер беті ойлы-қырлы болса немесе су көлбеуі 0,01° бұрыштан астам келетін төбе, тау баурайларында болса, ұялап суару әдісі қолданылады, ағаш қатарларынан 1,5-2,0 метрдей қашықтықта ұя жағалауларынан жүргізілген бороздалардан немесе қатараралықтан салынған бороздалардан ағаштың екі қатарына бірдей қосымша бороздалар арқылы ұяларға су жіберіледі.

«Жалғастырмалы ұялармен» суару әдісі мүлде пайдасыз, бұл әдісті қолданғанда су ағаш түбіндегі бір ұядан екінші ұяга ағып сусып кетіп отырады. Бауды былай суарғанда ағаш түбіндегі босатылған жердің топырағы шайылып кетеді, негізгі тұлға тамырлар жалаңаштанып қалады, ұялардан қоректік заттар сумен қоса ағып кетеді, су жерге жақсы сіңбейді және көптеген су босқа шығын болады.

Жер бедерінің жағдайына қарай ұялап суару орнына бороздамен немесе атыздарға жайып суаруды қолдануға болмайтын жерлерде, жалғастырмалы ұялар тұйық етіліп қайта жасалады. Бұл үшін қатараралықтарында бу бөлгіш бороздалар салынады, ұяларды бір-бірімен жалғастыратын арықшалар бітеледі, егер ұялар кішкентай болса олар кеңейтіледі.

Тыңайтқыш. Жеміс беретін бауда тұрақты мол өнім алу үшін және өнімнің дүркін-дүркін болмай қалуын жою үшін тыңайтқыш міндетті түрде қолданылады. Шіріген немесе жартылай шіріген көн ең жақсы тыңайтқыш болып табылады, бұл көң әр ағаш түбіне жылына екі рет, жалпы көлемі де 50-60 килограмм мөлшерінде ендіріледі. Сондай-ақ, көңді ағаш түбіндегі босатылған жердің үстіне де сеуіп тастауға да болады, бірақ бұл жағдайда оның пайдасы аз болады. Жоғарыда айтылғандай, жеміс ағаштарына қисуын үстемелеп беру жақсы нәтижелер береді.

Фекалия (хлорланбаған) - жеміс ағаштары үшін шорменді тыңайтқыш болып табылады. Фекалия күзгі жер жырту алдында бүкіл бау жеріне тереңдігі 20 сантиметр тереңдікке ендіріледі немесе сидам сүректен 1-1,5 метр қашықтықта әрбір ағаш түбіне (15-25 ұяға) көміледі. Әрбір ағашқа фекалия ендіру нормасы 30-40 килограмм. Фекалияны күзгі сумен бірге сұйық үстеме қорек ретінде де ендіруге болады.

Ағаштарды қимен, фосформен және калиймен негізгі тыңайтуды күзгі өңдеу алдында жүргізеді. Азотты тыңайтқыш үстеме қорек ретінде ағаштың өсуі дәуірінде беріледі. Тыңайтқыштарды ендіру ағаштардың осу кезеңімен байланыстырыла жүргізілуге тиіс. Тыңайытқыштар ендіру нормасы: әр ағаш түбіне азот 20-25 г, фосфор – 10-20 г, калий – 8-10 г. Гектар санына шаққанда, осы нормаларды және ағаштардың өсу кезеңін есепке ала отырып, тыңайтқыштарды мына төмеңдегідей мезгілде беруді ұсынамыз.

Күзде жерді күрекпен аудару (жырту) алдын ала немесе ағаш түптерінің айналасын босатқан кезде әрбір гектарға 90-120 кг суперфосфат және 60-90 кг калий енгізіледі.

Көктемде және жазда азот (күкірт қышқылды аммоний немесе аммиак селитрасы) мына мерзімдерде өндіріледі: 1) гүлдеп болған бойына, бұтақтар өсіп болған кезде, бүршікшелер шыға бастаған кезде (түйіндердің «шілдедегі тазалануынан» кейін), бір гектарға 60 кг; 3) шілденің аяғында, жеміс мейлінше өсе бастаған кезде бір гектарға 30 килограмнан.

Қазақ ғылыми-зерттеу егіншілік институтының тәжірибелері бойынша, бауды тыңайтудың бұл айтылған жүйесін қолданғанда бір гектардан 39-71 центнерге дейін қосымша өнім алуға болады, демек әр ағаш түбінен 30-40 кг қосымша өнім деген сөз.

Ағаштардың бөрікбасы мен сидам сүрегін күту. Жеміс беретін бауда ағаштың бөрікбасын күтудің аса маңызды шарасы, ағаштарды бұтау болып табылады. Бұтау - жеміс бұтактарының өмір әрекеттеріне көмектесу, өсу процестерін күшейту және зақымдалған ауру бұтақтарды қырқып тастау мақсаттарымен жүргізіледі. Мұның өзі ағаштардың жеміс беруіне және жемістердің сапасына пайдалы әсер етеді. Бұтауды қолданғанда бұтақтарды қысқартудың ерекше маңызы бар.

Бұтақтары өсуден тоқталған ағаштарда әдеттегі бұтауға қосымша дүркін-дүркін (5-7 жыл сайын) бұтақтарды шырпу қолданылады. Шыққанына 5-6 жыл болған бұтактардың шеткі бұтакшаларын едәуір қыскарту, мұның өзі жаңа жас бұтақшалар шығуын қамтамасыз етеді.

Ағаш өмірінің үшінші дәуірінде (қурау дәуірі) шыққанына 9-10 жыл болған кәрі бұтақтарды кырқу жолымен ағаштарды жасартатын бұтау жүргізіледі. Мұндай жағдайда ағаш жақсы өсіп келе жатқан бүйір бұтақтарға дейін немесе өгей бұтақтарға дейін бұталады.

Бұтактарды кыскарту және шырпу ағаштың бөрікбасының жиілеп кетуіне колқабыс тигізетіндігіне байланысты, бұтау жұмысын ағаштың бөрікбасын ептеп жекеленуімен ұштастыра жургізу кажет, мұның өзі ағаштардың ауадан жаксы нәр алуына көмектеседі. Ағаштардың мұндай кезеңінде жеміс беретін кәрі бұтақтары мен бұтакшаларының 1/3-1/2 ұзындығын қысқартып, дүркін-дүркін жекелеп алып тұру да пайдалы болады.

Шырпудың пайдасы тимейтін өте кәрі ағаштарда «өгей бұтақтар» шыққан жерде негізгі тұлға бұтақтарды несу жолымен ағаштың бөрікбасын жасарту қажет. Мұндай жасарту әдісін колданғанда ағаш тамырларының тіршілік әрекеттеріне көмектесу үшін түбір бұтаққа тимеу керек.

Жас баулардағы сияқты, бұтауды ағаштардың сорт ерекшеліктеріне сәйкес жүргізу керек. Алматы жағдайында көп тараған Апорт пен Ренет Бурхардтаны бұтаудағы ерекшеліктер мынадай болады:

Апорт ағаштарында аша аралықтарының бұтақтары кырқылып тасталады. Жақсы бұтақтау үшін және жеміс бұтақтарын шығару үшін ұзын бұтақтардың 1/4-1/3 ұзындығы кысқартылады. Бұтақтар өсуі тоқталған кезде шырпылады.

Ренет Бурхардтаның кәрі ағаштарында бөрікбастың жуан бұтақтарының жиіленіп кеткендігі байқалады. Бұл сорттың жартылай тұлға бұтақтары мен кәрі жеміс бұтақтарының бір бөлігін аздап сиретіп оқшаулау қолайлы болады. Шеткі бұтақтар бұталанбайды, ашадан шыққан бұтақшалардың біреуі түбінен қыркылып: тасталады. Қәрі ағаштарда бұтақтар шырпылады.

Осы айтылған сорттар сияқты басқа сорттарды да, ағаштың қай түріне жақын екендігін ескере отырып бұтау қажет. Ересек ағаштарды бұтау сынған және қатты зияндалған бұтақтарды, сондай-ақ қара рак ауруына шалдыққан бұтақтарды қырқып тастаудан басталады. Мұндай бұтактарды бұтау зақымдалған жерден сау жерге дейін жүргізіледі. Сонан соң бір-біріне тиіс (айқасып) тұрған бұтақтар және ағаштың бөрікбасын шамадан тыс жиілетіп тұрған бұтақтар қырқылып тасталады.

Өгей бұтақтар сияқты бұтақтар, егер ағаштың бөрікбасын шамадан тыс жиілетіп тұрса, шыққан жылыақ қырқылып тасталады, қалған өгей бұтақтар бұтақ жоқ бос жерде тұрса, олардың ұзындығының 1/3 бөлігі шырпылады.

Ағаштарды бұтау өткір аспаппен «тұжыра» кесу жолымен жүргізіледі, кесілген жерлер тазартылады жоие жаралары өсімдік (олиф) майына езілген май бояумен, бау ұнымен немесе форзит замазкасымен сыланады.

Бұтауды жер өңдеумен, суарумен және ағаштарға тыңайтқыштар берумен ұштастыру қажет, өйткені осы жағдайда ғана бұтау жақсы нәтиже береді.

Кәрі ағаштарда сонымен бірге кеуек жерлерін тазарту және ол жерлерді өндеу, сидам сүрегінің жаны кеткен, қурап қалған қабықтарынан тазарту жүргізіледі. Тамыр түбіне шыққан шыбықтар үнемі қырқылып тасталады.

 

ЖЕМІСТЕРДІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЖИНАУ

 

Жемістерді қорғау ағаштың үсікке шалдығуымен күресуден, жемістерді желдің төгіп кетуінен сақтаудан және өнімді жинаудан тұрады.

Ағаштардың үсікке шалдығуымен күрес жүргізу үшін гұлдену кезінде түтін салу (ыстау) қолданылады. Түтін салудың нәтижесінде жер бетінің сәуле өткізгіштігі азаяды. Бұл әдіс 2-3 градусқа дейінгі шамалы оуықтарда ғана нәтижелі болады.

Түтін салу үшін бау ішіне күні бұрын ылғал сабаннан, жапырақтардан, жаңқалардан және бықсып, бәсен жанатын басқа материалдардан бірнеше шағын шоқы үйінділер жасалады. Әр үйіндінің астына тамызыққа аздап құрғақ сабан және кұрғақ шөптер тығылады. Үйінділердің көпшілігі баудың жел жағына ұйіледі. Олар температура - 2 градусқа дейін төмендеген кезде, әдетте күн шықпастан 1-2 сағат бұрын тұтатылады. Егер үйінділер жалындап жанып кететін болса оларға ептеп топырақ сеуіп бықсытылады. Түтін салу күн шыққаннан кейін 1-2 сағатқа дейін созылады.

Егер аяз болмаса, түтін салу үшін әзірленген материалдар ағаштардың түбіне себуге пайдаланылады. Ағаштың үсікке шалдығуына қарсы күресу үшін барлық ағаштарға ерте көктемде әк ерітіндісін бүрку ұсынылады. Мұндай ағаштар өсу дәуірін 4-5 күн кейін бастайды, сөйтіп гүлдену үсікке шалдықпай кетеді.

Өрік ағаштары мен басқа да сүйек жемісті ағаштарды жазда бұтау, ол ағаштардың көктемгі өсу кезеңін шамалы кешеуілдетеді, сөйтіп гүлденудің үсікке шалдығуынан сақтауы мүмкін. Аяз кезінде жерді көлдете суару ұсынылады.

Бауларда дауыл салдарынан көптеген өнім ысырап болады. Бау қорғайтын шарбақтар мен дауылдардан қорғайтын ағаш алқаптарын жасаумен қатар, өнімді аман сақтау үшін бұтақтарға тіреуіш қоюдың да зор маңызы бар. Өнім мол болған кезде бұтақтардың сынып кетпеуі үшін және жемістерді жел тербелтіп түсірмеуі үшін ағаштардың түптеріне тіреуіштер қойылады. Ол тіреуіштер жерге сүйменмен немесе күрекпен қазылған шұңқырларға қағылады.

Тіреуіштер тіке бұтақтардың ортасына емес, ұш жағына таман, шамамен айтқанда бұтақ ұзындығыныу, 1/3 бөлігіндей қашықтыққа қойылады, өйткені тіреуіштер бұтақтардың үш жағына қойылмаса, бұтактың үш жағы тіреуіш тұрса да сынып қалуы мүмкін. Тіреуіштермен қатар ағашты айнала тіреуіштерді тор жүйесімен қою да жақсы нәтиже береді.

Бұл жағдайда тік тіреуіштер бір-біріне ағаштың 2-3 сатысындағы бұтақтары сүйенетін көлденең ағаштармен жалғастырылады. Тіреуіш орнатудың бұл жүйесі тіреуіш ағаштарын үнемдеуге мүмкіндік береді.

Ағаш астарына қойылатын тіреуіштердің қабықтары аршылған болуға және жарықтарында қыстайтын жеміс дақылдарының зиянкестерін жою үшін жыл сайын дезинфекциялануға тиіс. Осы мақсатпен ағаштарға белдік шөп оралған кезде, тіреуіштерге де белдік шөптер оралуға тиіс.

Жемістерді жинау. Шекілдеуікті дақылдардан жеміс жинау - жеміс пісіп жетілген кезде, яғни жұлынған жемістер жерде жатып, толық жетіліп пісе алатын болған кезде, тиісті дәм мен иісіне ие бола алатын кезде жүргізіледі.

Жемісті жинау мерзімін дұрыс анықтаудың зор маңызы бар. Ағаш басында тұрып, кемеліне келіп піспеген жемістер сортқа тән сапаға ие бола алмайды. Олар жерде жатып солып қалады және су татып тұрады. Сондай-ақ, жемісті ағаш басында мерзімінен тыс қалдыруға да болмайды. Ағаш басында көп тұрып қалған жемістер өзінен-өзі төгіліп қалады, сақталған кезде өте пісіп кетеді, мыжылып, ұнтақталып қалады және тез бұзылады.

Жоғарыдағы айтылған жағдайлар 20 жыл ішінде тәжірибе жүзінде анықталған жағдайлар және көз көріп, қолмен ұсталған фактылар.

Кейбір сорттар (Суйслеппское, Титовка, тағы басқалары) бірқалыпты піспейді. Бұл сорттардың өнімі іріктеліп жиналады, яғни ағашта, алдымен піскен жемістер жиналады да, кейіннен қалғандары жиналады.

Жемістердің піскендігі жеміс сабағының жеміс бұтағынан оңай үзілетіндігіне, жемістің өзіне тән түрге енуіне және ішіндегі ұрықтарының ішінара қараюына қараи айрылады. Қысқы сорттар мүмкіндігі болғанша кош, бірақ күзгі қатты аяз басталмас бұрын жиналады.

Жәшіктерге салынған жемістер тиісті жеріне қойылады. Сақтауға арналған жемістер жақсы дезинфекцияланған жеміс қоймаларына (подвалдарға, погребке) тасылады, жеміс қоймаларында температура жылы (+3 ғрадусқа дейін) болуға тиіс. Жемістерді полкаларға жинағанда 4-5 қатардан артық қоймау керек.

 

ЖЕР ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ЖИДЕК АҒАШТАРЫН ӨСІРУ

БҮЛДІРГЕН ТҮРЛЕРІН ЕГУ ЖӘНЕ ОЛАРДАН ӨНІМ АЛУ

 

Ерекшелігі. Бүлдірген өзінің тегі жағынан алғанда орманда шығатын өсімдік, қар қалың жауатын, жазда оншалықты ыстық болмайтын, ылғалды салқын ауалы аймақтарда өседі. Бүлдірген шөп пен ағаштың аралық формасындағы жартылай жатық бағытта, әрдайым көк қалпында болатын көпжылдық өсімдік.

Бүлдіргенді егісімен келесі жылы жидек бере бастайды. Бүлдіргеннің тамыры жерге 40-50 сантиметр тереңге тарайды, бірақ бұлардың негізгі бөлегі 25 сантиметр тереңдікте болады.

Гүлденгеннен кейін 20-30 күн өткен соң жемістерідің пісуі басталады. Жидек піскеннен кейін жапырақтар және оның ұштары тағы да шапшаңдап өседі, сонымен қатар сол жылғы шыққан сабақтардың, тұқымдардың түбіне жаңа тамырлар өсе бастайды. Сөйтіп, өсімдік келесі жылы жидек болып шығуға әзірлік жасайды. Бұл бүлдірген сабақтарының өсуі кезеңіндегі аса жауапты мерзім болады, осы кезде ылғалды және қоректік заттарды көп керек етеді. Күз басында сол жылғы шыққан сабақтардың ұшында жидектік бұршақтар қалыптасады.

Жоғары агротехника қолданылған жағдайда бүлдірген учаскесі 6-7 жылға дейін жақсы өнім береді.

Бүлдіргенді егу. Бүлдіргенді егудің қолайлы мерзімі - көктем болып есептеледі, сонымен қатар бүлдіргенді ерте күзде егуге де болады. Көктемде бүлдірген егілген учаскені жақсы күткен жағдайда келесі жылы одан түсім алуға болады. Бүлдірген күзде еккенде, күзгі суық түскенге дейін өсімдік тамыр тартып үлгеруі қажет. Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөліктерінде бүлдіргенді егуді 15 қыркүйектен кешіктіруге болмайды. Күзгі суық түскенге дейін тамыр тартып үлгере алмаған өсімдік өліп қалады. Іле Алатауының суарылмайтын таулы жағдайында бүлдірген тек көктемде ғана егіледі, мұның өзі бүлдіргеннің жақсы өнуін қамтамасыз етеді.

Екпе бүлдіргенді бір таспа етіп егуге де болады, қатараралығының кеңдігі 70-80 см және бір-бірінен қашықтығы 25 см болуга тиіс, қос таспалап отырғызғанда өсімдік аралығы 80+40X25 см болады.

Екпе бүлдірген оншалықты терең емес (7-10 см) бороздаларының жағалауына отырғызылады, мұндай орынға жіп тартып, белгі салынғаннаи кейін кетпенмен жеңілдеп қазылады.

Егер топырақ құрғақ болатын болса екпе бүлдіргенді отырғызбастан бір күн бұрын бороздалар арқылы су ағызып, оларды ылғалды топыраққа отырғызады. Қос таспалап еккен уақытта, оның суару жұмыстарын борозда арқылы жүргізген дұрыс.

Екпе бүлдірген сүңгі қалақпен шұңқыр қазып (8-10 см кішкене күрекпен) немесе қазық қағып соның орнына отырғызылады. Сүңгі қалақпен шұңқыр қазып отырғызған кезде, борозданың бір жағы тік жасалады, өсімдік борозданың осы тік жағына орналастырылып, тамырлары үстіне топырақ салынады, топырақ өсімдік тамырына қарай тығыздалады, екпе бүлдіргенді отырғызған кезде оның тамырлары жоғары қайырылмауын, сонымен бірге бүршіктің жоғарғы жағын топырақ басып қалмауын бақылау керек. Екпе бүлдіргенді таяз отырғызуға да болмайды. Таяз отырғызылған өсімдік өнбей қалады немесе нашар өседі, өнімді аз береді, сыртқы қолайсыз жағдайларға ұшырағыш келеді.

Суарған соң, келесі күні өсімдікті түзеп ретке келтіруге, бүршік шығатын бөлікті босатып, өсімдіктің ашылып қалған тамырына қайтадан топырақ салуға (13-сурет) тиіс.

 

 

13-сурет.

Бүлдіргенді отырғызу схемасы:

а – жапырақтардың жоғары қарай қайырылып қалуы;

б – жапырақтардың дұрыс орналасуы;

в – тамырларды дұрыс орналастырмау, терең отырғызылған, бүршік топырақпен жабылып қалған.

 

Өсімдіктің жақсы өсуін қамтамасыз ету үшін отырғызылғаннан кейінгі 5-6 күннен соң, екінші рет 6-8 күн өткен соң үшінші рет суарылады. Мол өнім алу үшін өсімдіктің бітік болуын қамтамасыз етудің ерекше маңызы бар. Сондықтан отырғызғаннан кейінгі 8-10 күннен соң өсімдіктің енген-өнбегендігі тексеріледі. Өнбеген жерлерге жаңадан екпе бүлдірген отырғызылады. Егер еккеннен кейін тағы да енбей қалған есімдік болса тамыз айының аяқ кезінде қосымша өсімдіктер отырғызылады, мұндай өсімдіктер жақсы тамыр тарткан өсімдіктердің ұшынан алынады.

Қосымша егу жұмысы (бірінші және екінші рет) жүргізілгеннен кейін міндетті түрде суарылады. Өнбей қалған өсімдіктер саны оншалықты көп болмаса, екінші рет қосымша еккен кезде өсімдік ұштарын өнбей қалған өсімдіктің орнына қарап бағыттап, оны қолдау арқылы өсіруге де болады. Өсімдік тамыр тартканнан кейін, күтудің негізгі шаралары, өсімдіктің бір қалыпты өсуін қамтамасыз ететін болуға тиіс, бұл шаралар - мезгілімен суару, арамшөптерді отау және топыракты қопсыту болып табылады.

Бүлдірген жиі-жиі суаруды керек етеді, өйткені оның тамыры топырақтың жоғарғы қабатында болады, бұлар тез құрғағыш келеді. Өсу кезеңінде бүлдірген небары 11-13 рет суарылады, 6-7 рет топырағы қопсытылады және арамшөбі 3-4 рет оталады. Суару және топырақты қопсыту жұмыстары мөлшермен айтқанда мынадай мерзімдерде жүргізіледі.

Май айында бір рет суарылады, сонан соң топырағы қопсытылады, маусым айында 1-2 рет суарылады, бір рет топырағы қопсытылады, шілде айында 3-4 рет суарылады, екі рет топырағы қопсытылады, тамыз бірінші жартысында екі рет суарылады, бір рет топырағы қопсытылады, қыркүйекте 1-2 рет суарылады, бір рет топырағы қопсытылады.

Мұнымен бірге қазанның екінші жартысында тағы бір рет суарылады. Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарында ай сайын бір рет артық суарылады. Әсіресе шілдеде және тамыз айының екінші жартысында жиі-жиі суаруды қамтамасыз етудің ерекше маңызы бар, өйткені бұл кезде өсімдік шапшаң өседі және өнім беруге әзірленеді.

Бүлдіргенді егер алдында жерге көң шашылса, мұндай жерге минерал тыңайтқышты егілген жылы енгізбесе де болады. Егер түрлі себеппен бүлдірген егілетін жерге көң шашылмаса, гул шығаратын бүршіктің қалыптасуын қамтамасыз ету үшін, тамыз айының орта шенінде толық минерал тыңайтқышпен устеп қоректендіруге болады, бұл үшін әрбір гектарға 60 кг фосфор, 30 кг калий және азот енгізіледі.

Егілген жылы өсімдік ұштарын жұлмаса да болады. Бірақ тамыз айының аяқ кезінде немесе келесі жылғы көктемде қатараралықтарындағы өсімдік ұштарының барлығы да жұлынып алынып, екпе материал ретінде пайдаланылғаны жөн, бұлай етпеген жағдайда өсімдік онан әрі өте береді де, учаскеде шамадан тыс бітік болып, өнімі кемиді.

Сорттарды іріктеп алу. Учаскені реттеу алдында сорттарды іріктеп алудың зор маңызы бар. Бұл үшін ең алдымен әрбір ауданға лайықты стандартты сортты іріктеп алу шарт. Әрбір шаруашылықта түрлі мерзімде пісетін сорттарды еккен жөн. Төменде Қазақстанның түрлі аудандары үшін ұсынылатын қолайлы аса маңызды сорттардың тізімі келтіріледі.

Қызылорда, Шымкент және Жамбыл облыстары үшін - Узбекистанская, Луиза, Урожайная, Луи-Готье, Қох.

Алматы, Талдықорған, Жамбыл облыстары үшін - Героиня Маншук, Комсомолка, Любовь Поволжья, Новинка, Память Шредера, Ташкентская, Луи-Готье, Қох, Луиза, Саксонка, Юльке, поздняя Леопольдсгальская.

Солтүстік-Шығыс, Орталық және Батыс Казақстан облыстары үшін - Рощинская, Аэлита, Любовь Поволжья, Қох, Виктория, Луиза, Комсомолка.

Аса маңызды сорттардың қысқаша сипаттамасы, Урожайная. Бұл сорт Алматы облысында кеңінен тараған. Соңғы кезде республиканың басқа облыстарында да тез тарала бастады. Бұл сорттың ерекшелігі - күтімді оншалықты көп керек етпейді және өте мол өнім береді (гектарына 13-15 тоннаға дейін). Жидегінің ірілігі орташа, формасы дөңгелек, түсі көрікті болып келеді. Пісу мерзімі орташа, өңдеп те пайдаланады және жаңадан жиналып алынған кезде де тұтынады.

Луиза. Казақ ССР-нің оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде көп тараған сорт. Бұл сорттың ерекшелігі - түсі әдемі, жидегі ірі, өте дәмді, тасымалға жарамды болады. Түсімі орташа (гектарына 8 тонна). Жидек шығатын ұштары көп болады. Бітік шықса нашар өседі. Бұл сорт күтімді, топырақта көптеген қоректік заттар болуын керек етеді.

Комсомолка. Бұл сорт аз уақыттың ішінде Совет Одағының көптеген облыстарында кеңінен тарады. Оның ерекшелігі - түсімі өте мол (гектарына 20 тоннадан аса) болады. Жидегі ірі, қоңыр қызыл түсті, одемі келеді, пісу мерзімі орташа. Өңдеу үшін өте қолайлы, сонымен бірге жаңадан жинап алған кезде тұтынуға да болады. Бұл сорттың тағы бір ерекшелігі - гүлінің түсі өте нәзік келеді. Сондықтан Комсомолка сортын тозаңдандырғыш сортымен (Рощинская, Саксонка, тағы басқа сорттармен) араластырып егу қажет.

Героиня Маншук. Жидегінің сапасы жақсы және мол онімді болуына байланысты, Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысына кең тарағаң және мұндағы негізгі сорттардың қатарына енеді.

Бұталары орташа, жинақы, жапырақтары тік тұрады, түсі ашық жасыл. Гүл сидамы қысқа, жапырақ деңгейінен төмен өте берік, сондықтан жидектерінің бәрі бірдей топыраққа түсіп жатпанды. Жидектері ертерек – маусымның бірінші он күндігінде пісе бастайды. Пісіп жетілу 25-30 күнге созылады. Өнімді мол береді.

Жидектерінің ірілігі орташа 5 г, мойыны жоқ, жалпақ сына тәрізді, ашық қызыл. Жұмсағы тығыз, қызғылт, хош иісті, онша сулы емес, дәмді. Жас күйінде желінеді, өңделеді. Басқа сорттарға қарағанда бұл тасуға төзімді.

Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Шымкент облыстарының барлык, аймақтарында өсіруге ұсынылады.

Любовь Поволжья. Бұтасының жапырағы өте жиі. Маусымның бірінші он күнінде піседі.

Жидектерінің ірілігі орташа 5 г, ашық қызыл, бір жағы шошақ келген домалақ. Дәмділігі орташа. Жас күйінде желінеді және техникалық қайта өндеуге жұмсалады. Орал облысында есіруге ұсынылады.

Ташкентская. Жидегі кештеу – маусымның екінші оныншы күнінде піседі, жеміс салуы 18-24 күн.

Алматы облысында өнімді мол береді. Жидегі ірі 7-8 г, айқың қызыл, дәмі қышқылтым-тәтті, сапасы орташа. Негізінен өңдеуге жұмсалады. Алматы, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстарында ұсынылады.

Узбекистанская. Қазақстанның оңтүстігінде тараған. Бұтасы биік өседі, аздап салбыраңқы. Жапырақтары ірі, қыртысты. Алғашқы жидектері маусымның екінші он күндігінің басында піседі. Жеміс салуының ұзақтығы 22 күн.

Жидектері ірі 8-9 г, шошақ немесе топал шошақ пішінді, бүйірлі, айқын қызыл, жылтыр. Жұмсағы қызыл, сулы, булы. Дәмі жақсы. Жас күйінде жейді және өңдеп те пайдаланады. Шымкеңт, Алматы, Жамбыл облыстарының оңтүстік аймақтарына ұсынылады.

Зенга-Зенгана. Жидегі сапасының жақсы және мол өнімді болуына байланысты. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысына кең тарады және мұндағы негізгі сорттардың қатарына енеді. Орташа, кеш пісетін сорт. Бұталары биік, жинақы жапырақтары жиі болады, түсі ашық қызыл. Бұл сидамы орташа, жапырақ деңгейінен төмен өте берік, сондықтан жидектерінің бәрі бірдей топыраққа түсіп жатпайды. Десерттік компот жасауға және жас күйінде пайдаланады. Басқа сорттарға қарағанда бұл тасуга төзімді. Сеянец Зигер ФРГ-дан шығарылған сорт. Өнімі кг/м² шамамен 0,96-1 кг. Гүлі қос жынысты.

Өнімді жинау. Бүлдірген жидегі бірден ғана жиылмайды, пісуіне қарай бірте-бірте жиналады. 7-8 рет жинауға болады.

Жидегі оншалықты берік болмайтын Қох, Луи-Готье сияқты сорттардың жидегін күн аралатып жинауға болады, ал Луиза, Саксонка, Қазахстанская сияқты сорттардың жидегі 4-5 күнде бір рет жиналады. Жидекті оның түбіндегі тостағанша көк жапырағы мен және ұзындығы бір сантиметрге жуық сабағымен бірге жинау керек.

Бүлдірген жинаған кезде учаскедегі барлық шіріген және зияндалған жидектердің барлығы да түгелдей жиналып алынады. Жиналған бүлдіргенді сол күні, әрі кегкенде келесі күні пайдалану керек. Жинап алған бүлдіргенді бір ыдыстан екінші ыдысқа ауыстыруға болмайды, сонымен қатар күн көзіне ұзақ уақыт қалдыруға да болмайды. Өйткені күн көзіне қалдырған бүлдірген тез бұзылып кетеді.

Бүлдірген егілген учаскені жасарту. Бүлдірген бұтатасы жылма-жыл өсумен бірге топырақ бетіне жайылып қобырайды, соның нәтижесінде өсімдіктің қоректенуі нашарлайды. Негізгі түптен жыл сайын жас тамырлардың таралуы жас өсімдіктің өсуін нашарлатады және өнімін кемітеді. Бүлдірген бұтасының әдетте төрт жылдан кейін өнімі кеми бастайды. Учаскенің өнім беруін одан әрі жақсарта беру үшін оның топырағын құнарландыру қажет.

Ескі учаскені жасартудың ең жақсы әдісі мынадай: жидекті жинап алысымен суарып, онан кейін бүлдіргеннің жер бетіндегі бөлігін түбіне дейін шауып, сирету қажет. 2-3 күн өткен соң учаскені тағы да суарады, әр гектарға 90 кг толық минерал тыңайтқыш - азот, фосфор, калий тыңайтқыштарын енгізіп, үстеп қоректендіріледі. Одан әрі күтудің жалпы әдістері қолданылады. Күзге дейін мұндай өсімдік өсіп жетіледі, ал келесі жылы өнім береді. Жасартқаннан кейін учаске екі жыл бойына жақсы өнім береді, оның өнімділігі мөлшермен алғанда 30 процент артады.

Учаскедегі қатарларды ауыстыру арқылы жаңартуға да болады. Бұл үшін қатараралықтарында өсімдік ұштары жұлынады. Бұл әдіс тек 3 жылдан аспаған учаскеде ғана ойдағыдай нәтиже береді, мұндай жерде жеткілікті мөлшерде жақсы өсімдік ұштарын өсіруге болады.

Жоғарыда айтылған комплекстік агротехника шараларын қолдану бүлдіргеннен жыл сайын мол өнім алуға (гектарына 10-13 тоннаға дейін) мүмкіндік береді. Қазақ жеміс-жидек және жүзім ғылыми-зерттеу институты жемістерді сақтау технологиясы бөлімінің плантацияларында, жеке тәжірибе учаскелерінде жақсы сорт жыл сайын гектарына 13-15 тоннаға дейін өнім беріп келеді, ал суарылмайтын таулы жерлерде Луи-Готье сорты кейбір жылдары гектарына 18-20 тоннаға дейін өнім береді.

 

ТАҢҚУРАЙ ТҮРЛЕРІН ӨСІРІП, ӨНІМ АЛУ ЖОЛДАРЫ

 

Таңқурай жартылай бұталы көпжылдық өсімдік болып есептеледі. Жабайы түрде азғана болса да келең-келі жерлерде жақсы өседі.

Сорттарды іріктеп алу. Әрбір аудап үшін стандартты сортты өсіру қажет. Өсіруге лайықты аса маңызды сорттар төменде келтіріледі. Қызылорда, Шымкент және Жамбыл облыстары үшін - Мальборо, Усанка, Новость Кузьмина, Қутберт.

Алматы және Талдықорған облыстары үшін Мальборо, Новость Кузьмина, Усанка, Орлеанская красавица, Феникс, Кутберг, Солтүстік-Шығыс, Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстан облыстары үшін - Мальборо, Новость Кузьмина, Усанка, Вислуха, Кримзон Маммут, Грачевка № 1 және № 2.

Аса маңызды сорттарға қысқаша сипаттама.

Мальборо. Таңкурайдың өте көп тараған сорттарының бірі. Бұтасы тік өседі, тұқырта байлауды керек етпейді, мол өнім береді. Жидегінің дәні ірі, түсі қызыл, тығыз болып келеді, тасымалға мейлінше қолайлы. Дәмі түщылау болады. Жидегі өңдеуге және жас күйінде пайдалануға жарамды келеді.

Усанка. Таңқурайдың өте көп тараған және жұртқа жақсы мәлім болған сортының бірі. Қысқа төзімді, өнімділігімен көзге түседі. Жидегінің түсі алқызыл, шырынды, ірі, дәмді келеді, десерттік және техникалық сорт деп есептеледі.

Вислуха. Сібірде көп тараған. Суыққа мейлінше төзімді, мол өнімді келеді. Бұтасы биік болып жақсы өседі, бұған хлорозм түспейді. Жидегі орташа, алқызыл түсті келеді, дәмі тәтті болады. Жас күйінде пайдалануға болады, сонымен қатар өңдеуге де жарамды.

Феникс. Алматы облысында өсірілетін суыққа төзімді сорт. Бұтасы орташа, жеміс салатын бұтақшалары қызыл қоңыр, тегіс, үстін балауыз жапқан. Қылтанақтары өте сирек, бұтақшаның орта шеніне дейін ғапа шыққан жіңішке.

Жидектерінің түсі қызыл қоңыр, домалақ, сүйектері орташа, жұмсағы берік. Жұмсағының дәмі жақсы, онда 3,0% кант, 1,20% қышқыл, 20,1 мг% витамині бар. Жидегінің орташа салмағы 2,0 г. Жидегі жас күйінде жеуге де, өңдеуге де жарамды.

Новость Кузьмина. Соңғы кездегі ең көп тараған, өнімді мол беретіндігі, суыққа төзімділігі және жидегінің жақсы сапасы үшін қатты бағаланады.

Бұтасы биік тұрады. Бұтақшаларының төменгі жағындағы қылтанақтары өте жиі, жоғарылаған сайын ұсақталып, өте сиреп кетеді. Жемісті бұтақшалардың орта жеріндегі ұзын гүл сидамына салады.

Жидектері қызыл, көк, ірі, ұзынша келген оймақ тәрізді, өте дәмді, тәтті, нәзік, хош иісті. Құрамында 7,3% қант, 1,80% кышқыл, 27,65 мг% С витамині бар. Жидектерінің орташа салмағы 2 г, жемісі десертке және қайта өңдеуге жақсы.

Новокитаевская - сорттың шыққан жері Украинаның жеміс ғылыми-зерттеу институты Қитаевская Новость Кузьминамен будандастыру арқылы алынған, ерте пісетін сорт. Қазақстанда 1972 жылдан бері аудандастырылған. Қөбіне Алматы облысында егіледі. Өнімі ортадан жоғары. Ауруға төзімді.

Таңқурай егілетін учаскені белгілеу және оны әзірлеу. Таңқурай егілетін жерді белгілеген уақытта оның өсуіне қажетті жағдайларды еске алу қажет. Таңқурай егу үшін ең жақсы учаске желден, аңызақтан таса, ылғалмен қамтамасыз етілген, құнарлы топырақты жер алынады. Таңқурайға егілген жас бауға жақсы жағдай жасалады. Мұндай учаскенің айналасына міндетті түрде қорған ағаштары отырғызылуға тиіс. Оңтүстік жақтағы кұрғақ беткейлер, ашық учаске таңқурай егу үшін жарамсыз болады, өйткені, мұндай учаскенің қарын қыста жел ұшырыгі кетеді, сондай-ақ ойпа жерлерге де таңқурай егуге болмайды. Оның себебі мұндай жерде су іркіліп қалуы мүмкін.

Таңқурай егілетін учаскенің жер асты суы бір метрден жақын болмауы керек. Суарылмайтын учаскелерге сай сағалары, беткейлердің төменгі бөлігі таңқурай еғу үшін қолайлы келеді. Таңқурай егу үшін топырақта көптеген органикалық заттар болуы қажет. Сондықтан таңқурайды еккеннен кейін, одан мол өнім алу үшін учаскені жасау алдындағы жерді негізінен өңдеу жұмысы кезінде, әр гектарға 5-10 тонна көң енгізіледі. Бұған басқа да органикалық тыңайтқыштарды пайдалануға болады.

Таңқурай егілетін жер күзде күрекпен аударылады (жыртылады). Таңқурайдың ең жақсы алғы дақылы отамалы көпжылдық шөп болып есептеледі.

Жаңа учаскеде таңқурайды егу және оны күту. Ерте көктем - таңқурай отырғызу үшін ең қолайлы мерзім болады. Мұндай жағдайда таңқурай отырғызуды кешіктіруге болмайды, өйткені таңқурай бүршігі өте ерте шығады, сол себепті таңқурайды кеш отырғызу көптеген жағдайда нәтиже бермейді. Таңқурайды ерте күзде отырғызуға да болады. Мұндай жағдайда өсімдіктің өсуі аяқталған кезде, жапырақтар түсе бастаған уақытында, қысқы суықтың түсуінен 10-15 күн бұрын отырғызу қажет.

Таңқурайды отырғызу алдында учаске кварталдарға бөлінеді, әрбір кварталдың көлемі екі қатардан болады. Таңқурайды отырғызғанда оның аралықтары мынадай болады: бұталары тік өсетін сорт үшін (Мальборо типі) - 1,5 метр және бұталары жайыла өсетін сорт үшін (Усанка және басқалар) - 2 метр, өсімдіктің бір-бірінен арасы 0,75 метр. Таңқурайды Іле Алатауының баурында суарылмайтын жерде өсіргенде қатараралықтарының аралығы 0,5 метрге кемітіледі.

Екпе шыбықтар 40X40 сантиметр шұңқырға отырғызылады. Жеміс ағаштарын отырғызу үшін белгіленген ережелер мұқият орындалуға тиіс, мұндағы бір айырмашылығы таңқурай питомник өсіретін учаскедегіден 1-2 сантиметр терең отырғызылады. Мұның себебі таңқурай өскенде тамыр жүйелерін жақсы жетілдіру үшін қажет болады. Отырғызылған таңқурай шыбықтары өсе бастағаннан кейін топырақ бетінен 15-20 сантиметр биіктікте кесіледі.

Таңқурайды отырғызғаннан кейін іле-шала суарылады, мұнан кейін өсімдіктің төңірегіндегі топыраққа көң үгіндісі себіледі (қалыңдығы 5-8 сантиметр). Отырғызылған таңқурайды онан әрі күту жұмысы әрбір 15-20 күн сайын суару, топырақты қопсыту және арамшөптерді отау болып табылады. Күзде жас бұтақтарды қысқы суықтан сақтау үшін жерге қарай қисайтады.

Екінші жылы ерте көктем шығысымен иілген бұтақтар қайтадан бұрынғы қалпына келтіріліп жазылады. Мұнан соң құлаған бұтақтар (шыбықтар) қайта отырғызылады, қатараралықтары қопсытылып және қатараралықтарына көптеген өңдеу жүргізіледі. Мұндай жағдайда өткен жылғы төгілген көң угіндісі топыраққа араластырылып сіңіріледі. Таңқурай шыбығы түбінің айналасындағы топырақ жаңадан өсіп келе жатқан шыбықтарға зиян келтіріп алмау үшін 4-5 сантиметр тереңдікке дейін майда етіліп өңделінеді. Бұдан былайғы топырақты және өсімдікті күтіп-баптау жұмысы алғашқы жылғы тәртіппен жүргізіле береді. Күту жұмысындағы ең басты міндет - топырақты қажетті мөлшерде ылғал сақтау, арамшөпті отау.

Таңқурайды отырғызған алғашқы екі жылда мүмкіндігіне қарай катараралықтарын картоп басқа көкөністерді өсіруге пайдаланған жөн. Мұндай жағдайда отамалы дақыл егілетін қатараралықтарына органикалық тыңайтқыштар немесе минерал тыңайтқыш енгізу қажет. Қатараралықтарына отырғызылған отамалы дақылдар таңқурай жеміс бермей тұрған кезде жеке шаруашылыққа табыс кіргізеді, сонымен қатар жас таңқурайдың өсуіне қолайлы жағдай жасайды. Таңқурай өсірудің екінші жылында да бұта түбінің төңірегіндегі топыраққа көң, үгінді шашу аса пайдалы шара болып табылады. Өндірістік маңызы бар таңқурай отырғызғаннан кейін үш жылдан соң барып жеміс бере бастайды.

Таңқурай жидегін жинау. Жидектің пісу мерзіміне қарай, таңқурай өнімі бірнеше рет жиналады, өйткені таңқурайдың жидегі бірнеше уақытқа бөлініп піседі, сөйтіп жидек жинау бірнеше айға созылады. Таңқурайдың жидегі өте нәзік келеді. Жидекті жеміс пышағымен қиып алады, өйткені оның өзі тұрған күйінде берік келеді.

Бұл әсіресе жидекті тасыған кезде өте қажет. Жидекті жиналған жерде тұтынуға немесе дереу өңдеуге тура келсе жидекті тасуға жеміс пышағынсыз-ақ жинауға болады. Жидек жинаған кезде сыйымдылығы 2-2,5 килограмдық ыдыс қолданылады, бірақ мұндай ыдыстардың сыйымдылығы 4 килограмнан аспауы керек. Жидекті бір ыдыстан екінші ыдысқа қопарып салуға болмайды. Жидек жиналып алынғаннан кейін күн көзіне қалдырмастан дереу погребке (подвалға) апарып қою керек. Жидектін сапасының нашарлап кетпеуіне жол бермеу үшін жиналған өнім сол күні іске асырылуға тиіс.

 

ҚАРАҚАТ ЖӘНЕ ТОШАЛА ТҮРЛЕРІН ӨСІРУ, ОЛАРДАН ӨНІМ АЛУ

 

Ерекшеліктері. Қарақат (смородина) пен тошала (крыжовник) бұталы өсімдіктер болып есептеледі. Бұлардың атпа тамырлары болмайды. Негізгі түбінен көптеген шыбықтар өседі. Шыбықшалар түпке жақындаған сайын көп болса, соншалықты берік болып өседі. Бұлардың ең қуаттысы тамырға жалғас шыбықтар болып есептеледі. Қара қарақаттың жеміс бүршігінің тіршілігі 1-3 жылға созылады, мұндай жағдайда бір рет жеміс берген бүршік келесі жылы өнімді аз береді, сондықтан жеміс беру келесі жылы да жас шыбықтарға ауысады. Қарақаттар жеміс беруі жағынан алғанда өте бағалы өсімдік болып есептеледі, оның бұтақтары 2-3 жыл бойы жеміс бере алады. Төрт жылдық бұталарының өнімі аз, жидегі ұсақ болып келеді. Қызыл қарақаттың және тошаланың 6-7 жылдық бұталары жақсы жеміс бере алады.

Қарақат пен тошала көктемде ерте көктейді, таңқурай мен бүлдіргеннен ерте гүлдейді. Гүлдеу мерзімі 10-20 күнге созылады. Гүлдегеннен кейін, шамамен айтқанда екі айдан кейін бұл өсімдіктердің жидегі піседі. Тошаланың негізгі бұталарынан көптеген бұтақшалар өсіп шығатынын әрдайым есте ұстау керек, осының нәтижесінде бұта тез жиіленіп түптелгіш келеді. Учаскелердегі өсімдіктердің өнім беру мерзімі 15 жылдай болады, одан артық өскен бұталар көптеген жағдайда пайдасыз болып қалады, сондықтан мұндай бұталарды ауыстырған жөн.

Қуаңшылыққа төзімділігі және күтімді соншалықты керек етпейтіндігі жағынан жидектік бұталардың ішінде сары жылтыр қарақат ерекше көзге түседі. Бұл өсімдік тідті ең қолайсыз болған жылдың өзінде де жыл сайын тұрақты мол өнім береді.

Түрлі жағдайда өсе беруге мейлінше бейім болғандықтан және үздіксіз мол өнім беретіні себепті жылтыр сары қарақат, соңғы жылдарда Орталық және Батыс Қазақстанның жеміс-жидек бауларында кеңінен таралуда.

Қарақат пен тошала егілетін жерді белгілеу және учаскені әзірлеу. Қарақат пен тошала ылғалды сүйетін өсімдіктер. Қарақат сәл көлеңкені де онша елемейді, оған ылғалдың шамадан тыс артық болуы аса зиян келтірмейді. Жазғы температураның өте ыстық болуы бұл өсімдікке қолайсыз келеді. Қызыл қарақат қуаңшылыққа мейлінше төзімді келеді, жарықты көп керек етеді, бұл Орталық және Солтүстік-Шығыс Қазақстан жағдайында қарақатқа қарағанда қысқа төзімді келеді. Тошала қарақаттан гөрі жылылықты және жарықты жақсы көреді. Мұның барлығын қарақат пен тошаланы егуге орын таңдағанда есте ұстау қажет.

Қарақатты егу үшін ылғалды учаскені таңдап алу керек. Бұл үшін ойпат жерді де пайдалануға болады. Таулы жерлерде қарақат егу үшін сайдың сағалары қолайлы келеді. Сондай-ақ беткейлердің ойпатты бөлігін пайдалану керек. Ашық учаскеге отырғызылған қарақаттың түйіндері жаппай түсіп қалатындығы байқалады. Жидегі өте ұсақ болады. Жеміс беретін буршіктері үсіп кетеді, өнім шұғыл кемиді.

Тошала ушін жарық мол түсетін, ылғалы жеткілікті, қарашірікті топырақты жер белгіленуге тиіс. Жарық жеткіліксіз болса тошалаға грибок ауруы әуес келеді.

Қарақат және тошала егу үшін топырақты таңқурай егуге арналған учаске сияқты әзірлеу керек. Бұлар көктемде тыңайтқышты көптеп енгізуде өте жақсы әсер етеді. Бұларды отырғызу алдында жер топырағының беті тегістеліп таңқурай егуге арналған учаске сияқты кварталдарға бөлінеді.

Сорттарды іріктеп алу. Қарақат пен тошаланың бірнеше мың сорты бар, бірақ Қазақстан жағдайында өсіруге бұлардың ішінде біраз сорттары ұсынылады. Төменде Қазақстанда түрлі өңірінде өсіруге арналған аса маңызды сорттардың тізімін келтіреміз.

Қызылорда, Шымкент және Жамбыл облыстары үшін - қарақаттан - Боскопский великан, Кент, Лия плодородная, Крандаль Мичурина, Смородина красная немесе Голландская красная, Красный Крест; тошаладан - Мысовский 17 және Мысовский 37.

Алматы және Талдықорған облыстары үшін - қара-қаттан - Боскопский великан, жергілікті қарақат (іріктеліп алынған түрі), Граненая, Масляная, Лия плодородная, Неаполитанская, қызыл қарақаттан - Голландская красная, Звезда Севера, Красный Крест; тошаладан - Мысовский 17, Мысовский 37.

Орталық Қазақстан, Солтүстік-Шығыс, Солтүстік және Батыс Қазақстан облыстары үшін. Қарақаттан - Чемпион Приморья, жергілікті қарақаттың іріктеліп алынған түрі, Лия плодородная, Сандерс, Граненая, Неаполитанская, Масляная, Баскопский великан, Крандель Мичурина, Красный Крест; Тошаладан - Хаутон, Долинский розовый, Сибиряк № 1, тошаланың іріктеліп алынған жергілікті сорты.

Қарақат пен тошаланың кейбір сорттары. Қарақат. Боскопский великан. Қазақстанда көптеген облыстарына кеңінен тараған. Бұтасының түбі орташа, сапалы келеді. Тамырға жалғас шыбықшалары аз болады. Жеміс сабақтары ұзын келеді, дара-дара еседі. Жидегі ірі, өте дәмді, сапалы болады. Аса пісіп кетсе біраз бөліп түсіп қалады. Жемісінің пісу мөлшері орташа. Өнімі жақсы келеді. Жидегін өңдеу үшін пайдаланады және жаңа піскен күйінде жинаған кезде де қолданылады.

Чемпион Приморья. Бұтасы қуатты, салалығы орташа болады. Сабақтары орташа немесе ұзын болып өседі. Жидегінің ірілігі орташа, ерте піседі. Өнімі өте жақсы болады. Қысқа төзімді. Өңдеу үшін және жиналған кезде де пайдаланылады.

Лия плодородная. Бұл өте көп тараған сорттың бірі. Мұның ерекшелігі - қысқа төзімді, мол өнімді келеді, бұтасының көлемі орташа, салалы болады. Сабағы ұзынша немесе орташа келеді. Жидегінің ірілігі орташа, пісу мезгілі де сондай. Піскен кезде жемісі бұтадан туспей берік тұра береді. Бұл асханалық және техникалық сорт болып есептеледі.

Неаполитанская. Мол өнімді, суыққа төзімді, бұтасының көлемі орташа болады, алғашқы жылдарда тік өседі, соңынан мейлінше салалы болып жан-жаққа тарайды. Сабағы да, жидегініқ ірілігі де орташа, кейде ірі де болады. Кешігіңкіреп барып піседі. Жидегі жас күйінде және өңдеу үшін де пайдаланады.

Красный Крест. Бұл сорттың ерекшелік қасиеті - жидегі өте сапалы дәмді келеді. Өнімі жақсы болады. Бұтасының көлемі орташа, жан-жаққа жайыла өседі, жидегінің түсі қызыл, сабағына тақалған жердегі жидек ірі болады, ал ұшындағылары ұсақ келеді. Пісу мерзімі орташа, бұл сорт жақсы күтімді және тыңайтуды керек етеді.

Алтайская красная. Алматы облысында кездеседі. Суыққа төзімді және өнімді мол береді. Жидектері маусымның екінші жартысында піседі.

Жемісі ашық қызыл домалақ немесе сәл сопақша. Дәмі қышқылтым-тәтті. Жидектерін жас күйінде жейді және өңдеп те пайдаланады. Бұдан жасалған тосаптың суйкімді қышқылтым дәмі болады.

Алматы облысының тау баурайы, тау етегі аймақтарына ұсынылады.

Узбекистанская крупноплодная. Өнімді мол береді. Жамбыл және Шымкент облыстарында егіледі.

Бұтасы қуатты, жартылай салбыраңқы, жемісті өткен жылы өскен ағашына (бұтасына) салады. Жидектері ірі, 1,5 г, тусі қоңыр көктен қараға дейін барады. Дәмдік сапасы жақсы. Жидектері шольде піседі, бірақ бір мезгілде піспейді. Бұл сорттың бір кемшілігі - жеміс салу мерзімінің екі айға дейін созылатындығы.

Жидектерін жас күйінде жейді және өңдеп те пайдаланады. Жамбыл облысының жазық, тау етегі аймақтарына, Шымкент облысының орталық, тау етегі аймақтарына, Қызылорда облысының орталық және солтүстік-батыс аймақтарына ұсынылады.

Тошаланың Мысовский 37 сорты. Бұл сорттың негізгі қасиеті тошаланың аса қауіпті дерттері - тошала ақ ұнтағына (сферотек) тезімділігі және бұтақшалар арқылы ұласып өсуге қабілеттілігі. Өнімі мол болады. Жидегінің ірілігі орташа, түсі қызыл қошқыл, орташа көлемді кейде кешігіп піседі. Жидегі бұтада берік сақталады. Оның жидегін жас күйінде және өңдеу үшін пайдалануға болады.

Мысовский 17. Сферотекке төзімді сорт. Қүтімді және тыңайтуды көп керек етпейді. Ағаш бұталарына ұластырылып өсіруге де болады. Өнімі көп, жидегінің ірілігі орташа, формасы сопақ келеді, түсі жасыл болады. Қөбінесе жас (жаңа) піскен күйінде пайдаланылады.

Хаутон. Бұл сорттың негізгі қасиеті - сферотекке төзімділігі, мол өнімділігі, ағаш шыбықтарына ұластырылып өсіру мүмкіндігі болып табылады. Жидегі ұсақ келеді, түсі қызыл қошқыл болады, пісу мерзімі орташа - кеш. Өңдеу үшін және жас (жаңа) піскен күйінде пайдаланылады.

Цолинский розовый. Ауруға төзімді сорт. Хаутон сортынан ерекшелігі - жидегі ірі, мол өнімді келеді. Бұл асханаға және техникалық мақсатқа жұмсалады.

Голубка. Сорттың шыққан жері М. А. Лисаивенко атындағы НИИС. Саундерс х Приморский чемпионын будандастыру арқылы алынған сорт. Суыққа өте төзімді. Пісу мерзімі - орташа - ерте, бір жемістің орташа салмағы 0,5-0,6 г. Бір түптен алынатын өнім шамамен 2-2,1 кг. Бүршік кенесімен ауруы орташа. Тозаңдаған кезде 50-60%-ке дейіп жеміс береді.

Жас шыбықтарды отырғызу және оны күту. Жас шыбықтарды ерте көктем шығысымен және ерте күзде отырғызуға болады. Мұндай жағдайда қарақат пен тошаланың бүршігі көктемде өте ерте шығатындығын әрдайым есте сақтау қажет. Шыбықтарды күзде отырғызған кезде олар суық түскенге дейін қалыптасып өнуі керек. Мұнан кеш отырғызуға болмайды, өйткені кеш отырғызылған ағаш күзге дейін өніп үлгере алмайды.

Шыбықтарды отырғызған кезде олардың аралық қашықтығы мынадай болуға тиіс: қарақат үшін қатараралықтары 1,5 метрден, өсімдіктердің бір-бірінен қашықтығы бір метр, әр гектарға 5000 одан да көп өсімдік отырғызылады.

Шыбықтар 30X30 сантиметр шұңқырға отырғызылады. Шыбықтар питомниктегіден 5-6 сантиметр терең отырғызылады (40-45 см). Ағашты терең отырғызғанда оның тамыр жүйелері мейлінше жақсы қалыптасады, мұның өзі тамыр жүйелерінің көптеп салалы болып өсуіне қолайлы жағдай жасайды. Екпе шыбықтарды отырғызысымен суару керек, мұнан соң әрбір шыбықшада 2-3 бүршік қалатындай етіп, бұтақтары кесіледі. Суарғаннан кейін ағаш төңірегіндегі топыраққа үгінді көң шашу қажет.

Алғашқы 2-3 жылда қатараралықтағы жерді картоп және көкөніс дақылдарын отырғызу үшін пайдаланылады. Қатараралықтарындағы дақылдарға міндетті түрде тыңайтқыш енгізіледі.

Егер қатараралықтары пайдаланылмай бос қалатын болса, қатарға көлденең және ұзынынан жерді қопсытады. Ағаш түбіндегі топыраққа көң үгіндісі енгізілсе, ол жерді қолдан өңдеудің қажеті болмайды.

Жеміс беретін ағашты күту. Қарақат пен тошаланың жемісі учаскесі топырағын күтудің негізіне - суару, топырақты қопсыту, тыңайтқыш енгізу жатады. Қатар- аралыктарының топырағы жаз бойына 2-4 рет өңделінеді. Суару таңқурайды суарған мөлшермен бірдей болады. Қатараралықтарына енін 80-120 см етіп үгінді көң шашады. Шашылған үгінді көңнің қалыңдығы 6-8 см болады. Қарақат пен тошала топырақта қарашіріктің өте көп болуын керек егеді, сондықтан да мол өнім алу үшін учаскеге көң тыңайтқышын жыл сайын немесе жыл өткізіп енгізіп тұру керек.

Қөңді әрбір түпке (8-10 кг) немесе үгінді көң шашқан сияқты бүкіл қатар бойына енгізуге болады. Минерал тыңайтқыштармен бір жылда екі рет үстеп қоректендіріледі. Бірінші рет гүлденгеннен кейін үстеп қоректендіруге болады, бұл жемістің жақсы өсуіне шыбықшалардың жетілуіне әсер етеді. Бұл жолы әрбір гектарға 30-40 кг азот және калий тыңайтқышы енгізіледі. Екінші рет жеміс жинағаннан кейін іле-шала үстеп қоректендіріледі, бұл жеміс бүршіктерінің өсуіне жақсы әсер етеді. Бұл жолы әр гектарға 40-60 килограмм фосфор және 20-30 килограмм азот пен калий тыңайтқышы енгізіледі.

Қарақат пен тошаланы күту жұмысындағы аса маңызды иғарт бұталарды қалыптастыру және кесу болып табылады. Бұталарды қалыптастыру отырғызғаннан кейін екі-үш бұршіктегі барлық бұтақшаларды кесуден басталады. Қалыптастырудың одан арғы міндеті жетілген жағдайда әр түрлі кезеңде өскен 15-20 тамырлы бұтақшалардыц болуын көздейді. Мұнан соң бұтақшалардың саны 15-20-ға жеткізіледі, бұлардың ішінде 4-6 бұтақ бір жылдық және 3-4 бұтақ көп жылдық болып келеді. Қарақаттың бес жылдан асқан бұтақтары кесіліп тұрады. Қызыл қарақат пен тошаланың 6-7 жылдан асқан бұтақтары ғана кесіледі.

Жыл сайын әрбір бұталардың жақсы өсуіне жету керек. Осындай жағдайда ғана қарақат пен тошаладан мол өнім алуды қамтамасыз етуге болады.

Қазақстанның оңтүстік-шығыс және орталық бөлігінде қарақаттың жеміс беретін бүршігі мен шыбықшалары ұшының үсіп кететіндігі байқалады. Үсікке шалдырмаудың ңегізгі шарасы мезгілімен қолданылса, оның мол өнім беруі қамтамасыз етіледі, бұл үшін қыста қарақаттың шыбықтарын иіп жерге көму керек. Бұларды иіп жерге көму тәртібі таңқурайды иіп көму сияқты болады. Мұнымен қоса жеткілікті мөлшерде қар тоқтатылуын қамтамасыз етуі қажет. Бұл шара Алматы жағдайында өнімді ағашты иіп көмгеннен гөрі 5-8 рет артық алуға мүмкіндік береді. Қызыл қарақат пен тошала мұндай жағдайда қысқа төзімді келеді, тіпті иіп көмгеннің өзінде де үсікке шалдықпайды.

Өнімді жинау. Қарақат пен тошала сорттары көпшілігінің жемісі біркелкі піседі, сондықтан бұлардың жемісі әдетте бір дүркін, ал кейде екі дүркін жиналады. Қызыл қарақат пен ақ қарақатгы сабақтарымен бірге жинауға болады, ал жай қарақаттың жидегі өз алдына жиналады. Қарақатты жинау үшін бүлдіргенді жинайтын ыдыстар қолданылады.

Қарақатты жаңа піскен күйінде пайдаланылатын болса, тошала толық піскен кезде жиналады, ал өңдеу үшін шала піскендері жиналады. Шала піскен тошаланы жинау үшін 6-8 кг ыдыс қолданылады.

Қарақаттың, әсіресе, тошаланың жидегі бүлдірген мен таңқурайдың жидектеріне қарағанда едәуір ұзақ (4-5 күн) сақталады. Жинаған кезде бұл жидектерді де күн көзіне қалдыруға болмайды, жинап алысымен салқын жерге жеткізу керек.

 

ЖЕР ҮЙ ІРГЕСІНДЕ ЖҮЗІМ ӨСІРУ

 

Жүзім ағашы сабағының жаратылысы жылы-суптропиктік аймақтарға өсуге қалыптасқан. Жүзім сабағының лиана тәрізді болып шырмалып өсуі, бұл өсімдікті күту ісін қиындатады, сондықтан жүзім сабағын жерге жантайта өсіруге тура келеді, мұндай жағдайда жүзім күтуге қолайлы болады және сапалы жақсы өнім береді.

Жүзім жылылық пен жарықты сүйетін дақыл. Жылылықпен қатар жүзімнің жарықпен және ылғалмен қамтамасыз болуы, жүзімнің ойдағыдай өсуіне, оның өнімінің саны мен сапасына зор әсер етеді.

Жүзімнің тамыр жүйесінің топыраққа терең бойлап, жердің беткі қабатын ғана емес, сонымен бірге топырақ астында да жақсы пайдалануға қабілеті болғандықтан, жүзім егуге батпақты және сортаңдардан басқа барлық жерлерді пайдалана беруге болады.

Жүзім сабағының өсіп-өну дәуірі алты кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңі - сөл жүргізуден немесе көктемгі «жас ағу» деп аталатын кезеңнен бұрын бүршік жаруға дейін басталады.

Жүзімнің өсіп-өну дәуірінің екінші кезеңі бүршік жарғаннан бастап, гүлдей бастағанға дейін созылады. Бұл кезеңде бұтақтар, жапырақтар, гүл шоғырлары, шыйыртпақтар және өгей бұтақтар қаулап өседі. Ауаның температурасы +8° кем болмаған жағдайда, ағаш бүрлеріне су және оттегі жеткілікті дәрежеде келіп тұрған жағдайда, бүршіктер ашыла бастайды. Ауаның температурасы неғұрлым тез көтерілсе, бүршік жару да солғұрлым күшті болады.

Жүзім түбінің барлық көгеретін бөлшектерінің шапшаң қаулап өсуі жүзім сабағының өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Жүзім бұтақтары тәулігіне 6-8 см, ал кейде 10 см астам өсіп отырады.

Өсу дәуірінің екінші кезеңінде жүзім сабағының көпшілігі және бұтақтардың жалпы ұзындығының жартыдан астамы өсетін болғандықтан, жүзім сабағы бұл кезде қоректік заттарды, суды өте көп қажет етеді. Сондықтан өсу дәуірінің екінші кезеңіне қарай жүзім суарылуға және ең алдымен азот тыңайтқыштарымен үстеп қоректендірілуге тиіс.

Осы мақсатпен бұтақтар 5-7 см өскеннен кейін бірінші рет, 15-20 күннен кейін, артық бұтақтарды екінші рет бұталайды. Бұталамай қалдырылған бұтақтар 50-60 см өскеннен кейін қатарлап аспаларға ілінеді.

Үшінші жүзім сабағының гүлдену кезеңі, орта тәуліктік температура +15 градустан кем болмайтын кезде жүзім бітеу гүлдене бастайды. Әсіресе, температура + 20 градус болғанда жүзім жаппай гүлдейді.

Оңтүстік Қазақстан облысының көпшілік аудандарында жүзім майдың аяғында, ал Алматы облысында июньнің алғашқы онкүндігінен гүлдей бастайды. Гүлдену 14-15 күнге созылады.

Жүзім сабағы гүлдеген кезде, гүл шонақтарының немесе гүлдердің жаппай түсе бастайтыны (гүл тегілуі) байқалады, мұның себебі гүл шоғырлары мен гүлдерге органикалық қоректік заттардың - қанттың жеткілікті келмеуінен болады.

Жүзім сабағының өсу дәуірінің бұл кезеңіндегі агротехннканың міндеті, гүл шоғырлары мен гүлдердің органикалық қоректенуінің нашарлау себептерін жою болып табылады.

Төртінші кезең гүлдену аяқталғаннан бастап, жеміс пісе бастағанға дейінгі дәуірді қамтиды.

Бұл кезде бұтақтар өсіп болып, жидектері мен ұрықтар өркендейді. Ұрықтанғаннан кейін түйін шапшаң өседі, аналық клетка ұрыққа, дәнек - тұқымға, ал түйін тәтті, балауса етті жидекке айналады.

Сондықтан жүзімнің өсу дәуірінің 4-ші кезеңінде, тік бұтақтарды екінші және үшінші рет аспаға көтеріп байлау, суару, фосфор және калий тыңайтқыштарымен екінші рет үстеп қоректендіру, жерді күту жұмыстарын бір мезгілде жүргізу қажет.

Бесінші кезеңі жеміс пісе бастағаннан бастап оның толық жетілуіне дейін созылады. Бұл кезде жидектерге қант барынша тез жинақталып, органикалық қышқылдардың мөлшері азаяды. Жидектің еті өте нәрлі болып балбырап жұмсарады, ал қабығы тиісті сортына тән түрге ие болады, яғни жүзім ағашының жетілу процесі өтеді.

Алматы жағдайында жүзімнің ерте пісетін сорттары тамыздың басында, орташа пісетін сорттары тамыздың екінші жартысында, кеш пісетін сорттары қыркүйектің орта кезінде піседі. Шымкент облысының жағдайларында 15-20 күн ерте піседі.

Алтыншы кезең жемістердің толық физиологиялық пісуінен жапырақ түскенге дейінгі уақытты қамтиды.

Қазақстан жағдайына бұл кезең Шымкент және Жамбыл облыстарының оңтүстік аудандарында ғана толық өтеді. Басқа аудандарда суық шапшаң түсетін болғандықтан жапырақ түсіп үлгермейді. Осы кезеңде жүзім сабақтары күзгі күзеуден еткізіледі және түптері кеміледі.

Жапырақтары түскеннен кейін, жүзім сабағы тынығу кезеңіне енеді, бірақ ол өзінің өмір әрекетін толық тоқтатпайды. Бұл кезде бұтақ іштеріне пластикалық заттар ауысады және сабақтағы сөл буланады.

 

УЧАСКЕНІ ТАҢДАП АЛУ ЖӘНЕ ЖҮЗІМ ЕГІЛЕТІН ЖЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

 

Әдетте жүзім егу үшін жылы, күн сәулесі жақсы түсетін және жақсы суарылатын беткейлер ең жақсы учаске болып табылады.

Қазақстанның оңтүстігінде жүзімдік егуге суармалы жердің барлық учаскелерін, сондай-ақ Талас және Іле Алатауының тәлімі жоталарында пайдалануға болады. Қазақстанның оңтүстігі жағдайында жүзімді көктемде де, күзде де отырғызуға болады. Бірақ жүзімді көктемде отырғызу, әсіресе, қарсыз қысы қатты болған жылдары жақсы нәтиже береді. Жүзімді күзде отырғызу үшін ең жақсы мерзім қазанның аяқ шені болады, ал көктемде отырғызу үшін наурыздың аяғы (Алматы облысы үшін - сәуірдің бірінші жартысы) болып табылады.

Жүзім отырғызудың тереңдігі 60-80 см, диаметрі 1 м етіліп, шыбық отырғызылатын шұңқырлар қазылады. Ауыр және жеткілікті ылғалы бар топыраққа жүзім тайыздау, құрғақ және жеңілдеу топыраққа тереңірек отырғызылуға тиіс.

Суарылатын аудандарда жүзім 40 см тереңдікке отырғызылады. Жүзім дақылы тәлімі жерге егілгенде оны 60 см-ден тайыз отырғызбау керек. Жүзімдік отырғызылатын шұңқырдың диаметрі, егілетін тікпе шыбықтың тамыр жүйесінің қуаттылығына қарай 40 см-ден 60 см дейін болуға тиіс.

Жүзімдікті өскеніне бір жыл немесе екі жыл болған өркендеген тікпе шыбықтардан егу қажет. Отырғызылар алдында тікпе шыбықтар тексеріледі, тамырлардың кесілген жерлері жаңартылады, сонымен бірге зияндалған тамырлар алынып тасталады. Тікпе шыбықтардың жер бетіне көрініп тұратын бөлігі 2-3 бүрден кесілген, бір немесе екі бұтақтан құралуға тиіс.

Тікпе ағаштардың тамырларын дұрыс бағыттау және орналастыру үшін шұңқырдың түбіне 12-15 сантиметрлік бос ылғал топырақтан кішкене төмпешік үйіледі. Бұл төмпешікке тікпе шыбық жер бетіне қалатын көзінің бірі жердің беткі деңгейінде қаларлықтай, ал екіншісі - одан гөрі сәл жоғарырақ тұратындай есеппен отырғызылады. Төмпешік үстіндегі тікпе шыбық тамырлары түзеліп, жан-жағына таратылып қойылады, сонан соң шұңқырдың жартысына дейін топырақ салынып, тығыз тапталады, сонан кейін шұңқыр біржолата көміліп тасталады (14-сурет). Жүзімдік отырғызылып болған бойына дереу суарылады.

 

14-сурет.

Екпе шыбықты тұрақты орнына отырғызу:

а-топырақ салынбаған шуңқыр, б-топырақ салынған шұңқыр.

 

Жас жүзімдікті күту. Жүзімдікгің өсу қуаты және жеміс беру кезеңіне енуі, жас жүзімдікті күтуге байланысты. Жүзім түбі жақсы өсуі үшін ең алдымен топырақта үнемі ылғал және қоректік заттардың болуын қамтамасыз ету қажет. Сондықтан жүзімдікті отырғызғаннан кейінгі бірінші жылда жүзімдікті күту үшін ең алдымен топырақты қопсытып және арамшөптерден таза сақтау керек. Бұл үшін көктемде жүзімдік отырғызылғаннан кейін қатараралықтарының топырағы 10-15 см тереңдікте қопсытылады, өйткені жүзімдікті отырғызу кезінде топырақ қатты тапталып қалады. Жаз бойына 4-7 рет қопсытылады.

Жүзімдіктің өсу кезеңінде мынадай тәртіппен суару қажет: оңтүстікте 5-7 рет (мамырда - 2, маусымда - 1, шілдеде - 2, тамызда - 2). Алматы облысында 3-5 рет (жауын-шашынсыз көктемде, мамыр айында - 1 рет, шілдеде және тамыздың бірінші жартысында 3 рет су беру қажет), әр суарудан кейін топырақ міндетті түрде қопсытылуға тиіс.

Жаздың екінші жартысында бұтақтар жетіле бастайды. Бұтақтардың жақсы жетілуін қамтамасыз ету үшін, олардың өсуін тоқтату қажет, ол үшін тамыз айында бұтақтар шырпылады. Шырпу кезінде негізгі бұтақтар мен өгей бұтақтардағы өсіп жетілмеген жапырақтар мен бұтақтардың ұштары қырқылып тасталады. Осы мақсатпен тамыздан бастап жүзімді суару да тоқтатылады.

Күзде, қыркүйектің аяғында жүзім түптері қалыңдығы 20-30 см топырақпен көміледі.

Соңғы уақытта бұтақтарды әр түрлі материалдармен жауып үстіне 5-10 см жапырақ тастайды.

Екінші жылғы және бұдан соңғы жылдарда жүзімдіктің топырағын күту және жеміс бере бастағанға дейінгі топырақты күту, жүзімді отырғызғаннан кейінгі бірінші жылғыдай болады.

Ерте көктемде жүзімдіктер ашылғанша қатараралықтар күрек бойындай тереңдікте қопсытылады (жыртылады), онан кейін тырмаланады. Сөл жүгіру басталғаннан кейін, бүршік жарғанша жүзім түптері ашылып мына төмендегі тәртіппен кесіледі. Егер кейбір жүзім түптері көгермей қалған болса, келесі жылы көктемде жүзімдіктердің барлығы біркелкі болуы көзделіп, өскеніне 2-3 жыл болған тікпе шыбық отырғызылады.

Жүзім тігілгеннен кейін екінші жылы және одан соңғы жылдарда суару саны қысқартылады.

Жүзімдік егілгеннен кейін екінші-үшінші жылдан бастап жүзім түптеріне тіреуішгер қойылады. Мейлінше көп тараған тіреуіштердің негізгі түрлері қазықтар мен аспалар болып табылады. Егер жүзім сабақтары тақия тәрізді дөңгелене өссе немесе құсқұйрықтанып өссе қазық тіреуіштер қолданылады.

Қазықтың ұзындығы 2-2,5 метр, жоғарғы диаметрі 4-6 см болуға тиіс. Қазықтар жүзім түбінің екі жағына қатар бағытына және жүзім түбінің үлкен-кішілігіне қарай бір-бірінен 40-70 см қашықтықта қағылады, олардың жоғарғы ұштарына көлденең 4-5 см жерден ағаш немесе сым бекітіледі.

Аспаның үш түрі бар: тік аспа, көлбеу және қалқанды аспа. Ең көп тараған түрі тік аспа болып табылады, бірақ Қазақстанның оңтүстігінде көлбеу аспалы, ал жер үй іргесіндегі жүзімдікте қалқанды аспаны қолданудың келешегі зор, қалқанды аспа суармалы жерлердің құнарлы топырақтарын мейлінше толық пайдалануға мүмкіндік береді.

Көлбеу аспаны, сондай-ақ қалқанды аспаны қолданғанда да жүзім түбі едәуір жерді алып жайылып жатады, оған жарық мол түседі, мұның езі жүзім түбі жақсы өскенде, оның жемісті мол беруін қамтамасыз етеді. Аспа орнату үшін диаметрі 1,5 миллиметрден 3 миллиметрге дейін келетін мырышталған сым темір және ағаш немесе темір бағаналар қолданылады.

Бағаналардың барынша берік болуы және шірімеуі үшін көк дәрі жағылады. Бұл үшін бағаналардың қабығы тазартылып, 5-6 күн бойына ұзындығының 1/3 бөлігі, 5% көк дәріге малынады. Сонан соң бағаналар кептіріледі. Немесе бағаналар шірімеу үшін олардың төменгі жағы айнала шамалы күйдіріледі. Бұл екі әдістің екеуінде де бағаналар шірімей көпке шыдайды.

Жүзім түптері толық қалыптасып болған кезде көп жылдық жуан бұтақтар мен екі жылдық жеміс бұтақтары төменгі екі сым темірге, ал жаңа өсіп келе жатқан көк бұтақтар сым темірдің 3 және 4 сатыларына байланады.

Жүзім түптерін кесу жэне қалыптастыру. Жүзім түптерін кесу және қалыптастыру - жүзім агротехникасындағы өте маңызды әдіс. Жүзім түптерін кесу арқылы оның белгілі бір формасы сақталады, жүзім сабағы жеміс беру кезінде барынша ерте өнеді, сондай-ақ жүзімнен жыл сайын мол өнім алуын қамтамасыз етеді.

Өнім мөлшері жүзім түбін күзеген кезде онда қалдырылған бүрлердің санына байланысты болады. Жүзім түптерінде бүрлер неғұрлым көп қалдырылса, өнім де солғұрлым мол болады.

Ауа райының және топырақтың жағдайларына қарай жүзім түбінің әр түрлі формалары қолданылады. Қалыптастырылған жүзім түбінде мынадай бөлімдер болады:

1) сидам сүрегі (штамб) - жүзім түбінің жер бетінен бастап алғашқы бұтақтарға дейінгі теменгі бөлігі;

2) аша (рукавка) - сидам сүректен жоғары кететін негізгі бұта немесе жер астындағы дәннен шығатын негізгі сүрек жалғасы;

3) мүйізше - ашалардан шығатын қысқартылған көп жылдық бұта және екі жылдық бұта. Бұлардан жеміс буындары шығады;

4) жеміс буыны, бір жылдық екі шыбықтан тұрады, жеміс бұтақшасымен ауысу бұтақшасынан құралады. Жеміс бұтақшалары - екі жылдық бұтаққа өсетін және бүрлері бар ұзын қырқылған сабақ, бұл бүрлерден өнім беретін көк бұтақтар өсіп шығады. Ауысу бұтақшалары - екі жылдық немесе көп жылдық бұтақтарға өсетін қысқа қырқылған сабақ, бұларға жаңа жеміс буыны қалыптасуға және келесі жылы өнім беруге арналған бұтақтар өседі.

Ашалардың, мүйізшелердің және жеміс сабақтарының саны мен олардың орналасу тәртібі жүзім түбінің формасын белгілейді.

Жүзімді кескен кезде мынадай ережелер сақталады:

1. Қесілген жердің барлығы біркелкі, тегіс болуға тиіс.

2. Жеке бұтақтарды Қырыққанда, олар түбінен қырқылады. Жүзім түбінің көп жылдық бөліктері айырларынан немесе өзінен бұрын шыққан кәрі бұтақтарға қабысқан жерінен қырқылады.

3. Әрбір көп жылдық бұтақта немесе ашаның ұшында мүйізшелер болуға гиіс. Өйткені бұл мүйізшелерге жеміс буыны қалыптасады.

4. Жеміс буынында ауысу бұтағы әр уақытта жүзім түбінің орталығының сырт жағында және жеміс бұтақшасының төменгі бөлігінде болуға тиіс.

5. Жеміс бұтақшасы мүйізше үстінде ауысу бұтақшасына қарсы жақта орналасуға тиіс.

Аша мен мүйізшенің екінші жағын жарақаттап алмау үшін олар үнемі бір жағынан кесіледі. Бұл сонымен бірге қоректік заттардың жүзім түбін бойлай кедергісіз қозғалуы үшін маңызды шара болып табылады.

Қазақстан жағдайында, жүзім қыста көмілетін болғандықтан жергілікті жаратылыс жағдайларына барынша сай келетін жүзім түбінің сидам сүрексіз, көп ашалы құсқауырсынды формалы бұталар егіледі.

Бұл форма жүзім түбінің қуатты болуына және оңтүстіктің құнарлы, суармалы жерлерін барынша толық пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл форманы қолданғанда жүзім түбі икемді, ашалары жерге еркін сиятын болады, мұның өзі жүзімді жақсылап көму үшін қажетті шарт болып табылады. Бұл форма бойынша қалыптастырылған жүзім түбінде өзінің өсу қуатына қарай 4-тен 8-ге дейін аша болады. Егер жүзімдік жақсы күтілсе, алғашқы 2-3 жыл ішінде жүзім түлтерін қалыптастыру аяқталуы мүмкін.

Төрт ашалы құс қауырсынды формалы жүзім бұтасын өсіру төмендегідей жолмен жүргізіледі. Егер жүзім жақсы өркендеген тікпе шыбықтырдан егілген болса, олардың жер бетіндегі бөлігі 2 бұтақтан құралған және бұл бұтактардың арқайсысында 2 бүрден қалдырылғаи болса, онда бірінші жылы 4 бұтақ өсіп шығады. Келесі жылы көктемде кескен кезде жүзім түбінің ортасынан шыққан екі бұтақ 50 см, ал ішкі екі бұтақ - 40 см қысқартылады, бұлар ашаларды қалыптастыруға арналған (сыртқы және ішкі) ашалардың ұзындығындағы кейбір айырмашылықтарды, оларды аспа жіпке (сымға) асқан кезде икемді болу мақсатын көздеп пайдалы деп есептеуге болады. Бұл ашаларда ең жоғарғы 2-3 бүр қалдырылады да, ал бірақ теменгі бүрлер қырқылып тастадады.

Жүзімнің өсу дәуірі ішінде әр ашадан қалдырылған 2-3 бүрден бұтақтар өсіп шығады. Жүзімді отырғызылғаннан кейінгі үшінші жылы көктемгі кесу кезінде әрбір ашадан екі-екіден бұтақ қалдырылады, сонымен бірге сыртқы бұтақ болып шығуға тиісті төменгі бұтақ, ауысу бұтақшалары болу үшін қысқа қырқылады, ал жоғарғы ішкі бұтақ, жеміс буыны болу үшін ұзын қырқылады. Әрбір ашадан жеміс буыны қалыптастырылады, сөйтіп үшінші жылы жүзім беру кезеңіне толық енеді.

Кейінгі жылдары әбден қалыптасқан жүзім түбін кескенде жеміс беріп біткен жеміс бұтақшалары қырқылып тасталады және ауысу бұтақшаларына өскен бұтақтардан жеміс буыны қалыптастырылады. Сөйтіп, ауысу бұтақшаларын қалдыру жүзім түбіне жақын өскен жеміс буынын қалыптастыруға, келесі жылы өнім алуға арналған мақсатты көздейді.

Алты ашалық құсқауырсынды формалы жүзім түбін бірінші жылдан бастап кесу төмендегідей жолмен жүрғізіледі: әрқайсысының 2-3 бүрі бар, тұрақты жерге отырғызылған екі бұтақты, тікпе шыбықтан алғашқы жылы төрт бұтақ өсіп шығады. Бұл бұтақтарда келесі жылы көктемде кескенде 20-25 см екі сыртқы бұтақ, ягни 2-3 бүр қалдырылады, ал екі ішкі бұтақ 40 см етіліп, ашаға арналып қалдырылады, бұл бұтақта өсіп келе жатқан жоғарғы 2-3 бүр қалдырылып, басқалары қырқылып тасталады.

Бір жаз ішінде ашалардың және сыртқы мүйізшелердің әрқайсысында 2-3 бұтақтан өсіп шығады. Келесі жылы көктемде кескен кезде 2 ашаға өскен бұтақтарда бір-бірден жеміс буыны қалыптасады. Төменгі сыртқы бұтақ ауысу бұтақшасына арналып қысқа қырқылады, ал жоғарғы ішкі бұтақ жеміс бұтақшасына арналып ұзын қырқылады. Мүйізшелерге өсіп шыққан төрт бұтақтан аша қалыптасады. Сонымен бірге 2 ішкі бұгақ 50 см, ал 2 сыртқы бұтақ 60 см кесіледі, өсіп келе жатқан 2-3 бүр қалдырылады да төменгі бүрлер қырқылып тасталады. Бұларды бұдан былай қалыптастыру алғашқы екі аша тәрізді етіліп жүргізіледі, ал әрбір келесі жылы жүзім беріп болған бұтақшалары кесіледі және ауысу бұтақтарында жеміс буындары қалыптастырылады.

Сегіз ашалы құсқауырсынды формалы жүзім түбін кесу осы принциппен жүргізіледі.

Қазақстанда жүзім кесу 2 мерзімде өткізілуге тиіс:

1. күзде - алдын ала бұталайды және көктемде - ақырғы рет бұталайды. Жүзімді күзде кескенде бұтақтардың жетікпеген бөліктері қырқылады, ал қалған бөлшектері есу қуатына қарай 1,5-5 метрге дейін қысқартылады;

2. жүзімді ақырғы бұтап кесу көктемде бүршік бөріткеннен кейін немесе бүршік жарылғаннан кейін жүргізіледі, бұл кезде гүл шоғырлары анық көрінеді, бүрлердің пайдаға аспай қалатындарын есепке ала отырып, жүзім түбіне түсетін салмақты қатесіз айқындауға мүмкін болады. Жас жүзімдік тек көктемде ғана кесіледі, ал қысқа қарай кесілмейді.

Қазақстанда жүзім бүрлері мен жүзім ағаштарының суықтан зияндалуы жиі кездеседі. Сондықтан жүзім түптерін сауықтыру мақсатын көздеп, әрбір 3-4 жыл сайын кәрі бұтақтарды тамыр бұтақтарының есесінен қалыптастырып, жас ағаштармен (бұтақтармен) жиі-жиі ауыстырып отыру қажет. Тамыр бұтақтардан ашалар өсіріп шығарып, өгей бұтақтарды пайдалану есесінен неғұрлым шапшаң қалыптастыру әдісін қолдану керек. Мұндай жағдайда тамыр бұтақтардың ұзындығы 60-70 см жетісімен (майдың бірінші жартысында) өгей бұтақтар шығару үшін олардың ұштары шырпылады. Өгей бұтақтардың ұзындығы 15-20 см жетісімен тағы да өгей бұтақтар өсіру үшін алғашқылардың ұштары шырпылады. Соңғы шыққан өгей бұтақтар шырпу кезінде жеміс буындарын қалыптастыру үшін пайдаланылады. Сөйтіп екінші жылы аша толық қалыптасып, жеміс бере алады. Ашаларды шапшаң қалыптастыру жоғары агротехникамен ұштаса жүргізілуге тиіс.

 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢ ЖАҚСЫ ЖҮЗІМ СОРТТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ

 

Жүзімнің қазіргі қолданылып жүрген, аудандастырылған сорттары ұсынылады.

Алматы облысы үшін. Тағамдық сорттары: Мускат Венгерский, Кульджинский, Шасла белая, Шасла розовая, Кишмиш черный, Чарас, Хусайне, Нимранг, Мадлен Анжевин, Чуаш, тағы басқа сорттардың шамалы проценті. Шараптық сорттар: Пино (фран, гри), Рислинг, Кульджинский, Серексия, Алиготе, Каберне, Саперави, Ркацители, Сильванер.

Талдықорған облысы үшін. Тағамдық сорттар: Мускат Венгерский, Кульджинский, Шасла белая, Шасла розовая, Мадлен Анжевин, Чиляки және басқа сорттардың шамалы проценті. Шараптық сорттар: Пино (фран, гри), Рислинг, Кульджинский, Алиготе, Каберне, Саперави, Ркацители, Мускат розовый, Рундвейс, Мускат венгерский.

Жамбыл облысы үшін. Тағамдық сорттар: Мускат венгерский, Шасла белая, Шасла розовая, Нимранг, Мадлен Анжевин, Мускат Александрийский, Катта-Курган, Хусайне; шараптық сорттар; Рислинг, Алиготе, Каберне, Саперави, Ркацители, Марастель, Алеатико, Матраса.

Шымкент облысы үшін. Тағамдық сорттар: Мускат Венгерский, Шасла белая, Шасла розовая, Кишмиш черный, Нимранг, Мадлен Анжевии, Мускат александрийский, Катта-Курган, Хусайне, Паркентский, Султани; шараптық сорттар: Пино (фран, гри), Рислинг, Серексия, Алиготе, Каберне, Саперави, Рундвейс, Мускат венгерский, Морастель, Алеатико.

Қызылорда және Гурьев облыстары үшін. Тағамдық сорттар: Шасла белая, Шасла розовая, Мускат венгерский, Мадлен Анжевин, Чиляки, Жемчуг Саба, Астраханский скороспелый және Астраханьский толостокорый.

Алма-Атинский ранний жүзімі. Өте ерте пісетін асханалық сорт. Бұтасының өсуі оргаша, сондықтан оны қатарга бір-бірінен 1,5-1,6 м етіп отырғызуға болады. Жүзімдері орташа, домалақ; ақшыл-көк, күн жақ беті алтын сары. Дәмі өте жақсы, мускат жұпары аңқып тұрады. Қант көп жиналады, жүзімі тәтті болады.

Түсімі жақсы. Суарғанды жақсы көреді, ылғал жетіспесе өнімі кемиді. Алматы облысының тау етегіндегі аймағында, өсу дәуірінде екі-үш рет суаруды керек етеді.

Алматы, Шымкент, Жамбыл облыстарында, сондай-ақ Орал облысында, Семей облысының Ұржар ауданнында, Шығыс Қазақстан облысының Зайсан төңірегінде сынап көру үшін ұсынылады.

Жемчуг Саба. Өте ерте пісегің асханалық сорт. Бұтасы оргаша өседі, сондықтан оның қатардағы арасын 1,5-1,6 м етіп отырғызуға болады. Өнімі жақсы. Сорттың суыққа төзімділігі орташа.

Алматы, Жамбыл облыстарында және Шымкент облысының тау етегіндегі аймағында аудандастырылған. Солтустіктегі жузім өсіретін аудандарда кеңінен таратуға лайық.

Кишмиш черный. Пісу мерзімі ерте - орташа, асханалық, ұрықсыз сорт. Жылыны жақсы көреді.

Бұтасы күшті өседі. Жүзімі орташа, сопақ, түсі қара-көк, дәні жақсы. Кегітіру үшін де пайдаланылады. Шымкент облысының оңтүстік аймағында, Алматы облысының шаруашылықтарының Шелек ауданында жақсы өнім береді. Суыққа төзімділігі онша емес, сондықтан қысқа қарай қар қалың түсетін жерлерде ғана өсімдік материалымен жабуға болады. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысының негізгі аймақтарында аудандастырылған.

Кульджинский. Пісу мерзімі орташа - кештеу, универсалды шараптық және асханалық жүзім. Бұталары күшті өседі. Жүзімі орташа, түсі қызғылт. Дәмі жақсы. Сорттың шығымдылығы жоғары, бұтасының көлемін ұлғайтса өнімділігі арта түседі. Қуаңшылыққа біршама төзімді, басқа сорттардан гөрі аз суарғанның өзінде жақсы өсіп, мол жеміс бере алады.

Алматы облысының оңтүстік-шығыс аймағы мен Шымкент облысының орталық аймағында аудандастырылған.

Мадлен Анжевин. Өте ерте пісетін асханалық сорт. Тек жергілікті жерде тұтыну үшін ғана пайдаланылады, жүзімі тасуға жарамайды. Қала іргесіндегі шаруашылықтардың қала халқын жас жүзіммен жабдықтау үшін, сондай-ақ жер үй іргесіндегі учаскелерде өсіруге болады.

Бұтасы күшті өседі. Жүзімнің ірілі орташа, көкшілдеу-ақ, қабығы жұқа, оңай жарылады. Еті сулы.

Ерекшелігі жас бұтақтары тез жетіледі, суыққа төзімді. Жақсы жауып отырса оны Қазақстанның жүзім өсіретін солтүстік аудандарында және Бақанаста, Зайсанда, Үржарда өсіруге болады. Республиканың тау етегіндегі аудандары мен солтүстігінде аудандастырылған.

Черный сладкий. Орташа, кеш пісетін шараптық сорт. Бұталары орташа және күшті өседі. Жүзімнің ірілігі орташа, домалақ, қара-көк (қара десе де болады).

Ерекшелігі: жемісті тым ерте, отырғызылғаннан соң екінші жылы салады, үнемі мол өнім береді. Суыққа аса төзімді. Қар үнемі қалың түсетін аудандарда жерге жабыстыра жатқызып, жаппай-ақ қыстатуға болады.

Қызылорда, Шымкент облыстарының оңтүстік аймақтарында, Алматы облысының оңтүстік-шығыс аймағында аудандастырылған.

Мускат александрийский. Кеш пісетін асханалық сорт. Ең көп өнім Мырзашөлде алынды. Демек, бұл сорт ыстықты жақсы көреді, ыстық жерде жақсы өнім береді.

Бұталары күшті өседі. Дәмінде аса күшті мускат жұпары бар. Пісетін кезде ауа райы құрғақ болса бұтағында ұзақ сақталады, ал жауын-шашын болса, жүзімдері жарылып, шіри бастайды. Жүзімдері ұзақ сақтауға жарамды.

Шымкент облысының оңтүстік және Қаратау іргесіндегі аймақтарында, Қызылорда облысының оңтүстік аймағында аудандастырылған. Қызылорда облысының оңтустігінде кеңінен таратуға болады, ол жерде өнімді мол береді.

Мускат венгерский. Пісу мерзімі ертелеу-ортаға жататын асханалық және шараптық универсалды сорт. Барлық жерде жақсы, тұрақты өнім береді.

Жүзім бұтағы мейлінше күшті өседі. Жүзімдері орташа және әжептәуір ірі, қою-қошқыл, сәл бозғылт табы, балауыз бозамығы бар. Дәмі өте сүйкімді, мускат жұпары аңқып тұрады. Жүзімдері етті келеді.

Көлеңкені жаратпайды, майда жүзімдері көбейіп кетеді. Суыққа төзімділігі онша емес.

Жүзім пісер кезінде суармаған дұрыс, себебі жүзімдері шытынап жарылып, шіріп кетеді. Бұл сортты тасуға, сақтауға жарамдылығы төмен. Негізінен жергілікті жердің өзінде пайдаланылады.

Республиканың жұзім шаруашылығы бар барлық аймақтарында аудандастырылған.

Ранний Қибрайский. Ерте пісетін жаңа сорт. Өскен жерінде және басқа жаққа апарып жас күйінде тұтыну үшін пайдаланады.

Бұтасының есуі орташа. Жүзімдерінің ірілігі орташа, сопақтау түсі қара-көк. Қабығы мықты, бірақ жегенде білінбейді. Дәмі сүйкімді, жағымды. Өнімі жақсы.

Бұл сорттың ерекшелігі: жүзімнің дәмдік сапасын жоғалтпастан сабағында ұзақ тұра береді, жүзімдері транспортпен тасуға жарамды. Бұтаны тығыздап жіберетін жас сабақтар көп шығады, сондықтан уақтылы шырпып, өгей сабақтарын қырқып отыру керек.

Республиканың жүзіммен айналысатын барлық аудандарында өсіруге болады.

Рислинг. Орташа-кештеу пісетін, сапасы жоғары шараптық сорт, Қазақстанда көп таралған.

Бұтасының өсуі орташа. Жүзімдері майда, ақшыл-жасыл, қара нүктелері бар. Шығымдылығы жақсы. Пісер кезде ылғал жетіспесе жүзімнің сапасы күрт нашарлап, қант жиналуы кемиді.

Суыққа өте төзімді. Қар қалың түсетін аудандарда жерге жақсылап жатқызса, жаппай-ақ қардың астында қыстап шығады. Жартымды қар түспейтін, жерге тоң қалың қататын аудандарда қысқа қарай бұталарын жабу керек, қысқа қарай қамыс бойрамен жапса жақсы қыстайды.

Шампан және асхана шарабы жасалатын барлық аймақтарда аудандастырылған.

Ркацители. Қеш пісетін, сапасы жоғары универсалды шараптық сорт. Бұталарының өсуі орташа. Сорттың ерекшелігі: түп-түзу тұратын бір жылдық сабақтарының түсі қошқыл қызыл болады. Жүзімдерінің ірілігі орташа, көкшілдеу-ақ, күн жағы сарғыш, қоңырқай тартқан. Суыққа мейлінше төзімді. Қар тұрақты түсетін аудандарда жерге жабыстырып, қардың астында жаппай-ақ қыстатуға болады. Ылғалды жақсы көреді, жүзімдері мол ылғалды жақсы көтереді, тіпті пісер кезінде суарғанның өзінде шытынап жарылмайды.

Республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысының барлық аймақтарында аудандастырылған. Онан әрі кең тарата беруге әбден лайық.

Тайфи розовый. Қеш пісетін жоғарғы сапалы асханалық сорт. Бұталарының өсуі күшті. Жүзімдері ірі, ұш жағы жұмыр, келтелеу болып келеді, түсі қызғылт және қошқыл қызғылт. Дәмі өте сүйкімді. Қанттылығы онша жоғары емес, 17-20% аспайды.

Сорттың суыққа төзімділігі нашар, сондықтан бұталарды қысқа карай міндетті түрде жабу керек. Жүзімдері тасуға да, сақтауға да өте жарамды.

Шымкент, Қызылорда облыстарында, сондай-ақ Жамбыл облысының жазық аймағы мен Алматы, Талдықорған облыстарының оңтүстік-шығыс аймағында аудандастырылған.

Тербаш. Пісу мерзімі орташа, шараптық және асханалық универсалды сорт. Соңғы жылдары Қазақстанңың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында көп таралған.

Бұталарының өсуі орташа және күшті. Жүзімдері ақшыл көк, әбден піскенде сұрғылт сары. Дәмі кәдімгідей, сәл тіс қармайды. Шығымдылығы жақсы.

Шымкент, Жамбыл облыстарында, Алматы облысының онтүстік-шығыс және жазық далалы аймақтарында аудандастырылған.

Ранний темносинний. Ерте пісетін асханалық-шараптық жаңа сорт. Бұталарының өсуі орташа. Жүзімдерінің ірілігі орташа, домалақ, түсі қаракүлгін. Қабығы айтарлықтай қалың, жеген кезде білініп тұрады. Дәмі сүйкімді, әдемі мускат жұпары бар.

Шығымдылығы жоғары. Суыққа да жақсы төзімді. Қар қалың түсетін аудандарда жерге жабыстыра жатқызса, жабусыз-ақ қардың астында қыстап  шығады.

Қазақстанның жүзім өсіретін барлық аудандарында өсіруге болады.

Халили белый. Ерте пісетін асханалық сорт. Бұталарының өсуі күшті. Жүзімдерінің ірілігі орташа, сопақша, көкшіл-ақ. Бір ерекшелігі - қантты жақсы жинайды. Тасымалға онша емес, жақын жерлерге ғана тасуға болады. Сорт негізінен жылы аудандарда өсіруге жарамды. Алматы облысының оңтүстік-шығыс аймағында аудандастырылған.

Королева виноградников. Ерте пісетін асханалық сорт. Бұталарымың өсуі орташа, жүзімдері өте ірі, аздап сопақтау, түсі алтын-сары, дәмінде нәзік мускат жұпары бар.

Шығымдылығы орташа және жоғары. Қысқа төзімділігі күшті емес. Өнімін өскен жерінде жас күйі тұтыну үшін де, басқа жаққа әкету ушін де пайдалануға болады.

Сортты Шымкент, Жамбыл, Қызылорда, Алматы облыстарында өсіруге болады, келешегі зор.

Катта-Курган. Қеш пісетін асханалық сорт. Өнімді жылы аймақты аудандарда мол береді. Суыққа шыдамдылығы орташа. Өнімді еккеннен кейін 3-4 жылда береді. Жемісі ірі, түрі ашық-күңгірт, жүзім жасауға тиімді. Шымкент, Қызылорда облыстарында аудандастырылған, мол өнім береді.

Мускат узбекстанский. Өте бағалы шарап жасайтын, кеш пісетін сорт. Еккеннен кейін 2-3 жылда жеміс береді, жыл сайын өнім береді, бұтасының өсуі күшгі, жемісі ірі, көп піскен кезде сарыға айналады. Алматы, Талдықорған, Панфилов аймақтарында өсіріледі.

 

ЖҮЗІМ АҒАШТАРЫН ӨСІРУ ЖӨНЕ КҮТУ

 

Жүзім түптерін көктемде ашу және аспаларды жөндеу. Жүзімнен мол өнім алу үшін жузім түптерін ашудың мерзімін дұрыс белгілеудің зор маңызы бар. Егер жүзім түптері белгіленгегі мерзімнен ерте ашылса бөрітіп қалған бүршіктер, сондай-ак жаңа өсіп келе жатқан жас шыбықтар аязға үсіп кетуі, ал жүзім түптері белгіленген мерзімнен кеш ашылса, жер астында жатып бүршіктері мен жас бұтақшалары шіріп кетуі мүмкін.

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында тоң әдетте онша терең қатпайды, көктемде тоң шапшаң ойылып топырақ қыза бастайды, сондықтан бүрлер көбінесе үсуден гері езіліп шіруден көп ысырап болады. Жүзім түптерін ашуды кешеуілдетуге де, бүрлердің топырақ астында жатып өсуіне жол беруге де мүлде болмайды, өйткені мұндай жағдайда бұрынғыша үстіне жаңа өскен бұтақтар сынып, күн күйдіріп ысырапқа ұшырайды.

Жүзім түптерін ашудың ең жақсы мерзімі сол жүгіру кезеңі болып табылады. Жүзім түптерін сөл жүгіру басталған кезде ашуға кірісіп, бүршік бөрту бастағанға дейін аяқтау қажет. Алматы облысында бұл сәуірдің бірінші онкүндігінде тұспа-тұс келеді. Жүзім тұптерін ашқанда сабақтарының сынуына, жаралануына жол бермеу керек.

Жүзім түптерінің үстіндегі топырақ алдымен үстінен ашылады, маусымнан кейін жандарынан аршылады, одан әрі жүзім түбін ағаш немесе темір айырмен көтеріп үстіңгі топырақтан біржолата тазарту ушін ептеп сілку қажет. Жүзім түптері ашылып, күзеліп болғаннан кейін оларды дереу көтеріп аспаларға асып байлау қажет, жүзім туптерінің маңындағы топырақ төмпешіктерді тегістеп, жүзімнің түбін топырақтан тазарту қажет.

Көктемде жүзім түптері ашылғанға дейін аспалар жөнделеді немесе қазықтар (тіреуіштер) қағылады. Аспаларды жөндегенде қисайған бағаналар түзетіледі, түптері босаған бағаналардың түптері нығайтылады, жазда және күзде босап қалған сым темірлер қайта керіледі.

Жүзім сабағын аспаларға асып байлау. Жүзім түптері ашылғаннан кейін және кесілгеннен кейін, аспалары жөнделіп немесе қазықтары қағылып болғаннан кейін жүзім түбінің көп жылдық бөлімдері - ашалары мен жеміс буындары тіреуіштерге асылып байланады, мұны «құрғақ» асып байлау деп атайды.

Жүзім сабағын аспаға асып байлауда ашалар мен жеміс буындарын дұрыстап орналастыру ең жауапты кезең болып табылады. Жеміс беретін сабақтың аспада дұрыс орналасуының зор маңызы бар. Бүршіктердің өсу кезеңі, бұтақтардың бірқалыпты өсуі, жеміс ішінде қант пен қышқылдың тиісті мөлшерде болуы жүзім сабақтарының дұрыс орналасуына байланысты.

Егер бұтақтар тік есетін болса қуатты бұтақтар жоғары қарай өседі де, ал төменгі бүрлер нашар өседі немесе тіпті өспей қалады. Егер жүзім сабағы көлбетіле 45 градустық бұрыш жасап орнатылса, онда бұтақтар кәдімгідей бірқалыпты өседі, дегенмен олардың ең шеткілері күшті болады. Жүзім сабағының көлбей өсуі бұтақтардың бірқалыпты жақсы өсуін қамтамасыз етеді.

Егер жеміс бұтақтары көлбей өссе, бүрлер барынша бірқалыпты қоректенеді және бұтақтар да бірқалыпты болып өседі, сондай-ақ жапырақтар жарықпен жақсы қамтамасыз етіледі, жүзім барынша біркелкі піседі, жеміс салқымдары да ауыр болады.

Жүзім сабақтарының жоғары қарап тік өсуіне, әсіресе Қазақстанның оңтүстігінде жол беруге болмайды, өйткені қысқы қолайсыз жағдайларға байланысты көптеген бүрлер солып қалады, осының салдарынан ашалар бірыңгай ұзарып өсе береді.

Жүзім сабағын орналастыру және аспаларға асып байлау, жүзім түбін қалыптастыруға сәйкес жүргізілуге тиіс. Егер жүзім түбі сидам сүрексіз көп ашалы құс-қауырсынды болып келсе, көп жылдық бұтақ пен жеміс бұтақтары аспаның төменгі екі қатар сымына асылып байланады, аша мен ауысу бұтақшасы төменгі сымға, ал жеміс бұтақшалары жоғарғы сымға асылады.

Жүзім сабағын желісінің, шыққан өнімнің салмағын көтере алатындай берік материалмен байлау қажет. Мұндай материал ретінде жөке, кендір жіп пайдаланылады. Өсу кезеңі ішінде жүзім сабағы жуандайтын болғандықтан сабақты аспаға байлаған жіптер қиып кетпеуі үшін, босаңдау етіп байлау керек.

Жерді өңдеу және суару. Жүзімнен жыл сайын мол өнім алу үшін жерді дұрыс өңдеу маңызды жұмыс. Жерді дұрыс өңдеуге мыналар кіреді:

1) жердің қыртысын күрекпен қопара, қатараралықтарды күзде жырту;

2) қатараралықтарды көктемде терен қопсыту және қатардағы топырақтарды қопсыту;

3) қатараралықтарды - жазда қопсыту.

Қазақстанның оңтүстігінде күзде жүзім кесіліп болғаннан кейін қатараралықтар тереңдігі күрек бойы қыртысы қопарылады және жүзім түптері көміледі. Сонымен бірге жер аудара жыртылады, аударылған топырақ жүзім сабақтарының үстіне түсуге тиіс. Тамырланбай жалжал қалпында қалдырылған күзгі жыртылған жер, күзде және кыста ылғалдың топыракка көп сақталуына көмектеседі және топырак арасына ауаның жақсы енуін қамтамасыз етеді, арамшөптерді жояды.

Қазақстаннің оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстары, жауын-шашыны аз және тұраксыз аймаққа жататындықтан, бұл облыстарда жүзім суармалы дақыл болып есептеледі.

Топырақта ылғал жеткіліксіз болса, жүзім бұтағының өсуі кеміп қана коймай, сонымен бірге оның жетілуі де нашарлайды және жүзім өнімі шұғыл азаяды. Жүзімді тек Талас және Іле Алатауларының бөктерлерінде ғана (суармайтын) дақыл етіп егуге болады.

Жүзімдікті суару мерзімдері жүзім сабағының өсу кезеңдеріне байланысты, ал судың неше рет берілетіндігі жылдық және жергілікті ауа райының ерекшеліктеріне байланысты. Жүзімге бірінші рет су беру жүзім сабағы мен гүл шоғырларының өсу кезеңінде, яғни бүршік жарғаннан бастап гүлденуге дейін (сәуірдің аяғы және мамырдың бас кезі) жүргізілуге тиіс. Бұл уақыттарда бір рет суарудың өзі-ақ жеткілікті. Тек ерекше құрғақ жылдары ғана екінші рет суару кажет болады. Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында бұл кезде суды екі реттен кем бермеу қажет. Гүлдеу басталған кезде және гүлдену кезінде су беру тоқтатылады.

Жеміс өсер кезде, бұтақтар өсуін әлі тоқтатпаған кезде және жүзім пісер алдында тағы да суарылады. Бұл кезең Алматы және Талдықорған облыстарында маусымның үшінші онкүндігінен бастап, тамыздың екінші аптасына дейін созылады. Жылдың ауа райына байланысты бұл кезде Алматы және Талдықорған облыстарында жүзімдік 2-3 рет, Шымкент және Жамбыл облыстарында 3-4 рет суарылады.

Жүзім сабағы жақсы жетілу үшін суару Алматы және Талдықорған облыстарында тамыздың екінші онкүндігінен бастап, ал Шымкент және Жамбыл облыстарында – қыркүйектің бірінші онкүндігінен бастап тоқтатылуға тиіс.

Жүзімдікті суарудың тиімді түрі - әр бұтақ түбіндегі шұңқырларды, су сіңіргенше толтырып, келесі шұңқырға борозда жасап, шұңқыр сумен толған соң, үшінші шұңқырға борозда жасап, қалған бұтақ түптерін жоғарыдағыдай айтылған тәсілмен суарылады. Борозда жүзім түбінен жүргізілуге тиіс.

Суару нормасы оңтүстік облыстар үшін 1 гектарға 800-1000 текше метр, оңтүстік-шығыс облыстар үшін 500-800 текше метр болуға тиіс.

Жүзімдікті тыңайту. Жүзімнен мол және тұрақты өнім алу үшін топыраққа тыңайтқыштар енгізу қажет. Тыңайтқыштар жүзім өнімін арттырып қана қоймайды, сонымен бірге оның сапасын да жақсартады. Жас жүзімдіктер егер алдында шұңқырға тыңайтқыштар енгізіледі, гектарына 30-35 тонна көң (әр шұңқырға 1-2 шелек көң) және 12 грамм фосфор енгізіледі, осы енгізілген тыңайтқыштардың қуаты 3-4 жылға дейін, яғни жүзімнің жеміс беру кезеңіне дейін сақталады.

Жеміс беріп келе жатқан жүзім әрбір 3-4 жыл сайын бір бұтаның түбіне 2-3 шелек көңмен тыңайтылады, көң күзде өсімдік арасын күрекпен терең етіп қазар алдында енгізіледі. Келесі өсу кезеңі ішінде кем дегенде екі рет минерал тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру керек.

Жүзім бұтақтары мен гүл шағырлары өсіп келе жатқан кезде, май айында жүзімдікті азот тыңайтқыштарымен бірінші рет, ал жеміс өсіп келе жатқан кезде, жеміс пісер алдында шілде айында фосфор және калий тыңайтқыштарымен екінші рет үстеп қоректендіріледі.

Жүзімді үстеп қоректендіру кезінде тыңайтқыштарды тамырдың ең көп тараған терең жеріне ендірудің өте зор маңызы бар. Сондықтан үстеп қоректендіргенде тыңайтқыштар тереңдігі 20-25 сантиметрлік шұңқырға немесе жүзім түбінің жанынан салынған жыраға көміледі. Бұдан кейін жүзімдік дереу суарылады.

Жүзім сабақтарын жазда көктей кесу (сындыру). Жүзім сабақтарын жазғы немесе көктей кесуге жүзім түбінің қалыптасуын демеу және қоректік заттарды жүзім сабағының жеке мүшелері арасында дұрыс бөлу мақсатын көздеп артық бұтақтарды кесіп (сындыру) тастау, шырпу, өгей бұтақтарды қырқу және бұтақтардың ұшын қырқу жөніндегі жұмыстар жатады. Бұл операция «құрғақ» кесуді толықтыра түседі, жүзім түбін қалыптастырады және бұтақтардың шамадан тыс жиіленіп, көлеңке астында қалуын жояды.

Кесу (сындыру) бұтақтардың ұзындығы 4-7 см жеткенде және жерде жатқан бұтақтардағы гүл шоғырлары айқын көрінген кезде жүргізу қажет. Басы артық бұтақтарды кескенде (сындырғанда) ең алдымен жүзім түбінің жер астындағы бөлігінен өсіп шыққан бұтақтар (тамыр бұтақтар) жойылады. Сонымен бірге тамырдан өсіп шыққан бұтақтардың ішінен жүзім тамырына сәйкес өскен ең жақсы 2-3 бұтақ аша орнына пайдалану үшін қалдырылады да, басқаларының барлығы кесіледі (сындырылып тасталады). Сонан соң жүзімнің діңі мен ашаларына өскен жеміс бермейтін бұтақтар жойылады. Егер аша өте ұзарып кеткен болса, жеміс буыны жер бетінен жоғары тұрған болса, онда жеміс буынын төмендету үшін төменіректегі 1-2 бұтақты қалдыру қажет.

Жүзім түбінің өскеніне екі жыл болған бұтақтарына бір-бірден екі, ал кейде үш бұтақ («егіз бұтақ», «үш ен бұтақ») өсетін жағдайда жиі кездеседі, бұл бұтақтардан да бір-бірден қалдырылады. Егер жеміс бермейтін болса, басқалары кесіледі (сындырылып тасталады).

Жүзімді тұқылдау. Бұл операцияны істегенде көк бұтақтардың ұсақ жапырақты ұштары 4-6 см қысқартылады. Жеміс бұтақтарына өскен көк бұтақтардың ұштары ғана қырқылады. Сонымен бірге негізгі бұтақтарда, сондай-ақ негізгі бұтақтарға өскен өгей бұтақтар да қысқартылады.

Ауыстыру бұтақтарына өскен бұтақтар қысқартылмайды. Бұтақтардың ұштарын қысқартқанда гүл төгілуіне қарсы және жүзім жемістері ұсақтап кетпеу мақсаты көзделеді. Бұл әдісті қолданғанда қысқартылған бұтақтар уақытша өсуін тоқтатады және гүл шоғырларының қоректенуі жақсарады. Бұтақтарды тұқылдау жүзім түптері жақсы өскен жағдайда, яғни жоғары агротехника жағдайында, сондай-ақ құнарлы суармалы жерлерде өте күшті өсетін және орташа дәрежеде өсетін жүзімдіктерде, гүл көбірек түсетін сорттарда (Рислинг, Саперави, Мускат венгерский, т. б.) жақсы нәтиже береді. Бұтақтардың ұзын гүл шоғырларындағы алғашқы гүлдер ашыла бастаған кезде тұқылдау керек.

Өгей бұтақтарды кесу. Бұрынғы кезде екінші қатарда өскен бір жылдық бұтақтар бірінші-екінші жапырақтың жоғарғы жағынан қырқу немесе шырпу жолымен мінелетін. Мұның себебі жанама өскен өгей бұтақтар жеміс бермейтін, артық бұтақтар деп есептелетін. Қазіргі кезде жеміс бермеу және белгілі бірі жағдайда өгей бұтақтардың негізгі бұтақтардан өнімді аз беретіндігі дәлелденді. Сондықтан Қазақстан жағдайында негізгі көк бұтақтардың көктемде суықтан үсіп кететіндігі, сондай-ақ жүзім ағаштары мен гүлдерінің қыстыгүнгі үсіп кететіндігі жиі болып тұратындықтан, өгей бұтақтардың бәрін бірдей жоюға немесе тұқылдауға болмайды.

Қыс кезінде көптеген бүрлердің үсіп кетуіне байланысты, жүзім туптерінде бұтақ аз болады, сондықтан құрғақ кесу кезінде жеміс бұтағында 2-3 өгей бұтақты қалдыру жолымен жүзім түптеріндегі бұтақты көбейту қажет. Бұл қалдырылған өгей бұтақтар жүзім түбінде қосымша бұтақтардың болуын ғана қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге негізгі бұтақтардағы бүршік жарылуының басталуын кешеуілдетеді, өйткені мұндай жағдайда тамырдан келетін қоректік заттар өгей бұтақтардағы бүрлерге бөлінеді, сөйтіп, негізгі бұтақтардың бүрлері өсуін уақытша кешеуілдетеді, осының арқасында кейде көктемде болатын суықтан аман сақталады.

Жүзім түбіне өгей бұтақтар шығу үшін кек бұтақтарды жазда шырпу қажет. Бұл операцияны істегенде қаулап өсіп келе жатқан бұтақтардың ұшы 15-20 см қысқартылады. Бұл бұтақтарға шыққан өгей бұтақтарды шырпу ұзындығы 5-7 см жеткен кезде, арада бір бұтақтан қалдырып жекелеу арқылы жүргізілу қажет, ал барлық басқа бұтақтарға өскен өгей бұтақтар толық жойылады.

Шымкент, Жамбыл облыстарында негізгі бұтақтар көктемде суыққа шалдығып үсіген кезде өгей бұтақтарды сол жылғы өнімнің орнын толтыру үшін пайдалануға болады. Бұл үшін қойын гүлдер жаңа өсіп келе жатқан кезде, оларды қоректендіруді қамтамасыз етерліктей және жеміс беретін өгей бұтақтар өсетіндей етіп, жүзім гүлдеуден 10-18 күн бұрын негізгі бұтақтардың ұштары тұқылданады. Мұндай жағдайда бұтақтарды тұқылдау жүзімді үстеп қоректендірумен және суарумен ұштастырылуы тиіс.

Бұтақтарды шырпу. Жүзім бұтақтарын бұл әдіспен көктей шырпып кескенде барлық көк бұтақтардың ұштары өсіп-жетілмеген жапырақтарымен бірге 40-50 см қысқартылады. Бұтақтарды шырпығанда олардың өсуі тбқталады, осының нәтижесінде жүзім сабағында пластикалық заттар жинақталып көбейеді, сөйтіп жүзім сабағының жетілуіне қолайлы жағдай жасалады. Сондықтан дұрыс және дер кезінде жүргізілген шырпу жүзім сабағының қысқы суыққа төзімділігін арттырады.

Бұтақтарды шырпу мерзімі жылдың ауа райының жағдайына және жүзімнің сорт құрауына байланысты. Егер ауа райы салқын және жауын-шашын мол жылдары, сондай-ақ жүзім түптері өсіп келе жатса, бұтақтар кеш шырпылады; жауын-шашын аз, жазы ыстық жылдары және жүзім түптері нашар өссе, ерте шырпылады. Шапшаң өсетін сорттарында, өсуі ұзаққа созылатын сорттардан гөрі бұтақты шырпу ерте жүргізіледі.

Бұтақты шырпуға бұтақтың өсуі әбден баяулаған кезде және бұтақтың төменгі жағы жетіле бастап, бұтақтың түп жағы қоңырқай тарта бастаған кезде кірісу керек.

Алматы және Талдықорған облыстарында шырпу мерзімі тамыздың аяғында, ал Шымкент облысында тамыздың бірінші онкүндігіне тура келеді.

Көк бұтақтарды асып байлау. Бұтақтарды сынудан сақтау үшін және бұтақтарға жарық тегіс түсу үшін көк бұтақтар жаз бойына 2-3 рет аспаға асылып байланады. Бұтақтардың ұзындығы 30-40 см жетісімен ол бұтақтар аспаның үшінші қатарындағы сымына алғашқы рет асып байланады. Бұтақтар аспаның келесі қатарына жеткен кезде төртінші немесе ішінара үшінші қатардағы сымдарға екінші және үшінші рет асылып байланады.

Бұтақтар жуандаған кезде оларды байлаған жіп қиып кетпеу үшін босаңдау қазықбаулап байлайды. Бұтақтарды асып байлағанда да Жүзім сабақтарын құрғақтай асып байлау кезінде пайдаланылатын материал қолданылады.

 

ЖҮЗІМ АҒАШЫНЫҢ ӨНІМІН ЖИНАУ ЖӘНЕ ҚЫСҚА ҚАРАЙ КӨМУ

 

Жүзім - тез бұзылатын және алысқа апаруға келмейтін жеміс. Сондықтан жүзім өнімін жинауға мұқият әзірлену керек. Ең алдымен өнім жинау кезінде жоспар жасалуға тиіс (шараптық, тағамдық, компот, т. б. еске алып).

Жүзімнің шараптық сорттарының өнім жинау уақыты жеміс ішіндегі қант пен қышқылдың жинақталуы мөлшеріне қарай, шарап шығару талаптарына сай келген уақытында белгіленеді.

Жүзімнің тағамдық сорттарды жеуге толық жараған, жүзім ішіндегі қант 15 процентке жеткен кезде жиналады.

Жүзім сорт-сортымен іріктеліп, жауын-шашынсыз ашық күндері жиналады. Жеміс салымдары қайшымен немесе бұтақ қайшымен кесіледі, 4-5 килограмдық себеттерге немесе көлемі 30X50X20 сантиметрлік жәшіктерге салынады. Зияндалған жеміс салымдары өз алдарына бөлек жиналады.

Жүзімнің кеш пісетін сорттары жүзім сабақтарын күзде кссуден ең кем дегенде 10-15 күн бұрын жиналып болуға тиіс, өйткені жүзім сабағы жақсы қыстан шығу үшін әзірленуге уақыт қажет болады.

Қазақстан жағдайында жүзім барлық жерде бірдей қыстыкүні көмуді талап етеді.

Солтүстік облыстарда қараша айының бас кезінде 6-7 градус суық болып, ауаның құбылып тұратындығына байланысты, жүзім түптері әбден суық түскенге дейін (1 қарашаға дейін) көміліп болуға тиіс. Қенет күщті суық болып кетсе, жүзім сабағы дереу үсікке шалдығады. Сонымен бірге тек бүрлері ғана емес, бір жылдық және екі жылдық бұтақтары да үсіп кетеді.

Қөму алдында жүзім сабақтары аспалардан шешіліп алынып, алдын-ала кесіледі. Сонан кейін әр түп жүзім екі айрылып бауланын байланады, бұл баулар жүзім түбінің екі жағына жапсырылып қойылады, үстіне қалыңдығы 15-20 см топырақ тасталады. Әсіресе, жүзім сабақтарын тереңдігі 25-30 см шұңқырға салып, үстін қалыңдығы 10-15 см топырақ салып көму, немесе ең жеңіл әдісі салафанмен (полиэтиленді материалмен) жауып үстіне 10-15 см топырақпен де жабуға болады.

Жүзімді көмген кезде ашаларды сындырып алмау үшін топырақты алдымен жүзім сабағының ұш жағынан бастап бірте-бірте түбіне қарай көмген жөн. Әрбір күшті жаңбырдан кейін, қаулап жер бетін тегіс жапқанға дейін көмілген жүзімдікті бірнеше рет тексеріп, ашылып қалған жерлерін мұқият қымтап жүру керек.

Жүзімдікті қайта қалпына келтіру. Жеке үй іргесі учаскесінде ғана емес, ауыл шаруашылығы жағдайында жаңа жүзімдіктер егумен қатар, бұрын егілген ескі жүзімдіктер қайта қалпына келтіріледі. Тәжірибе учаскесінің жағдайына байланысты жүзімдікті қайта қалпына келтірудің бірнеше әдісі қолданылады. Жүзімдікті қайта қалпына келтірудің негізгі әдістері мыналар:

а) қайта ұластыру; б) катавлак; в) сабақты өсіру; г) таспалы плантаж.

а) Қайта ұластыру. Қатарланып егілген жүзімдіктерде, жүзім түптерін стандартты сорттармен қайта ұластыру қолданылады. Қайта ұластырудың ең көп тараған әдісі жарып және жартылай жарып ұластыру. Бұл әдісті қолданғанда ерте көктемде, сөл жүргізу басталғанша жүзім түптері 15-20 см қазылып жер бетінің деңгейінен сәл төменірек кесіледі. Мұнан кейін тамыр сидам сүрегі бір жағынан (жартылай жарылып) немесе екі жағынан 4-5 см жарылады. Бұл жарыққа жартылай басқа сорттың бір қалемшесі жарып ұластырғанда екі қалемшесі тығылады. Қалемшенің төменгі ұшы бір түбінен екі жағынан бірдей жонылып жіңішкертіледі, сонан соң жарыққа тығылып мықтап оралып байланады және топырақпен көміледі.

б) Катавлак. Егер қатараралықтарды кеңейту, жүйектердің бағытын өзгерту, тәртіпсіз отырғызылған жүзімдіктерді қатарластырып отырғызу, немесе жүзімдікті жасаргу қажет болса, онда мұндай жағдайда жаппай катавлак әдісімен қалпына келтіру қолданылады.

Жаппай катавлак әдісін қолданғанда ескі жүзімдікте жаңа жүйектер жасалады, бұл жүйектер қолмен агротехникалық жұмыстар жүргізілген кезде, қатардағы әрбір жүзім түбінің орыны белгіленеді.

Жаңа қатараралықтардың жасалатын жерінен тереңдігі 30-40 см, ені 10-15 см жүйектен жүзім түбіне дейін жыралар қазылады. Бұл, жыраларға сабақтары жаңа қатарларда өсірілетін жүзім түптері салынады, Мұндай жүзім түптерінің бүкіл тамыры ашылып, топырақтан тазартылады. Өсіп тұрған бір жылдық және көп жылдық бұтақтарының ішіндегі ең жақсы біреуі ғана қалдырылып, қалғандары қырқылады. Қалдырылған аша жүзім түбінің тамырымен бірге жыраға салынып, ал сабағы жаңа жүзім түбі өсірілетін жерге қарай жайылады, сөйтіп тік бұрыш жасап жер бетіне шығарылады. Сонан кейін жыра топырақпен көміледі, ал жырадан шығып тұрған жүзім сабағы жер бетінде 3-4 бүр қаларлықтай етіліп кесіледі.

Жыраларға салынбайтын жүзім түптерін екінші жылға дейін өз орнында қалдырған дұрыс. Бұл жүзімдіктерді екі жыл бойына өнім алу үшін пайдаланылады да, содан кейін мүлде тамырымен қопарылып жұлынып тасталады.

в) Сабақтан өсіру әдісі. Жүзім жиі егілген болса, қатарлар қисық және жүзімнің тамыр жүйелері жер бетіне жақын жатқандықтан катавлак әдісін қолдану қиын болған жағдайда қолданылады.

Жаппай сабақтан өсірудің катавлактан мынадай айырмасы бар: жаңа қатардан қазылған жыраға жүзім түптері салынбайды, тек жеке сабақтар ғана салынады. Бұл сабақтардан алынатын жүзім түптері екі жылға дейін өз орындарында қалдырылады. Осыдан кейің сабақтан өсірілген жаңа жүзім түбі өздерінің «аналық» түптерінен бөлінеді, кәрі жүзім түптері тамырымен қопарылып алынып та тасталады.

г) Жыраға шыбық егілетін таспалық плантаж. Жүзімдікті қайта қалпына келтірудің бұл әдісі жаппай аралас сорттар егілген немесе стандартты емес сорттар егілген жүзімдіктерде қолданылады. Бұл әдісті қолданғанда да катавлак әдісін қолданғандағыдай учаске қайтадан бөлінеді: болашақ қатардың орнына күзден бастап тереңдігі 30-40 см, ені 10-15 см жыра қазылады, бұл жыра қысқа қарай көміліп тасталады.

Ерте көктемде осы плантаж суыртпағына 30X50 шұңқырларға жақсы өскен бір жылдық немесе екі жылдық тікпе шыбықтар отырғызылады, бұл шыбықтарды жаз бойына мұқият күту қажет. Қалған кәрі жүзім түптері өнім алу үшін екі жыл бойына пайдаланылады, сонан кейін түбімен қопарылып алынып тасталады.

 

ЖЕМІС-ЖИДЕК, ЖҮЗІМ ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ЗИЯНДЫ ЖӘНДІКТЕРІ МЕН АУРУЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ҚАРСЫ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ

 

Жеміс-жидек және жүзім ағаштарында көптеген зиянды жәндіктер мен аурулар болады. Алайда, бұлардың әрқайсысының келтіретін зияндары бірдей болмайды; шамамен айтқанда жиырмаға жуық жәндіктер мен кенелердің түрлерінен оншақты аурулардың түрлері тараған. Бұл зиянды жәндіктер мен аурулар көбейе келе өсімдіктің өмірі мен өніміне тікелей қауіп туғызады.

Бұл тарауда негізгі зиянды жәндіктер мен аурулардың ең бастылары суреттеліп, оларға қарсы күрес әдістері көрсетіледі.

Егіншіліктегі сияқты, бау және жүзім шаруашылығында да өсімдік зиянкестері мен ауруларына қарсы күресу үшін әр турлі - механикалық, биологиялық, агротехникалық, химиялық әдістер қолданылады. Күрестің әр түрлі әдістерін қосарлап қолдана отырып, өсімдіктерді жәндіктер мен аурулардың зияндауынан әрқашанда күн ілгері сақтап қалуға болады. Бау шаруашылығында зиянды жәндіктерге қарсы күрес жүргізудің агротехникалық әдісін, егіншілікте қолданылатын одіспен салыстырғанда мұның кейбір ерекшеліктері бар.

Әр кезде есте сақтайтын жағдай, күзде ағаштарды жою әк ерітіндісімен майлау немесе әк ағаштарды күн көзінің күйдіруінен аман сақтап қана қоймайды, сонымен бірге жоғарыда көрсетілген бірсыпыра зиянкестерді, сондай-ақ алмұрт бүрге шіркейін, жапырақ жегіштерді, тағы басқаларды жояды.

Күзде қурап түскен жапырақтарды жинап жоюдың, қурап қалған және ауру бұтақтарды дер кезінде қырқудың, арамшөптерге қарсы күрес жүргізудің көптеген зиянкестер мен ауруларға қарсы күресте зор маңызы бар.

Жеміс баулары мен жүзімдіктерді күтудің агротехникалық әдістері тек дер кезінде, кешіктірілмей жүргізілсе ғана зиянкестерді жоюда жақсы нәтиже бере алады.

Жеміс ағаштарының жаңа шығып келе жатқан көктері мен отырғызылған шыбықтардың, сондай-ақ жүзім шыбықтарының тамырлары зауза қоңыздары личинкаларынан көп зәбір көреді. Әлі буыны қатпаған шыбықтардың тамырларын, күздік көбелек, тағы басқа қоңыр көбелектер кеміріп зияндайды. Жапырақтарын кейде әр түрлі жұлдыз құрттар мен көбелектер және қоңыз личинкалары кеміріп, жеп қояды. Алайда бұл зияндар әдетте онша зор болмайды. Әр түрлі жастағы жеміс шыбықтарының жапырақтары мен жас бұтақтарына жапырақ шіркейі көп зиян келтіреді. Олар сонымен бірге баулардағы ересек ағаштарға да зиянын тигізеді.

Баулар мен жүзімдіктерде зиянкестер мен ауруларға қарсы күрес жүргізу ісіндегі басты-басты агротехникалық жұмыстардың кейбірсулерін сипаттайық.

Жерді курекпен қопару. Жерді ерте көктемде қопару өрмекші кенелердің, шие бізтұмсығының, құмырысқа шыбындардың, тағы басқа зиянкестердің едәуір бөлігін жояды, өйткені олар жердің үстіңгі қабаттарында немесе жерге түскен ағаш жапырақтары арасында қыстайды.

Ағаштардың қабықтарын тазарту. Алма жемісін жейтін жұлдызқұрттың 60-80 проценті сидам сүрегі қабығы мен жуан тұлға бұтақтар қабықтарының жарықтарында қыстайды. Қызыл кененің жұмыртқалары мен дара жібек көбелегінің жұмыртқалары ағаш қабығының сыртында қыстайды. Сондықтан ағаштардың қабығын тазартудың көптеген зиянкестерге қарсы күресте зор маңызы бар. Біз ағаштардың қабығын тазартумен, оларды түрлі зиянкестерден аластаймыз. Тазартылған қабықтар мен ағаштардан түскен қоқымдар іштеріндегі зиянкестерімен бірге бір орынға жиналып өртеледі. Егер бұлай болмаған күнде бұл зиянкестер көктем күндерінде тағы да ағаштарға барып жабысады.

Қөп жылдық тәжірибемізде жеке үй іргесі учаскесін пайдаланылатын шаруашылықтарда, көптеген ағротехникалық заңдылықты бұзудың салдарынан өздеріне керекті өнімді ала алмай жүргендерін де жиі байқаймыз.

 

ЖЕМІС БАУЛАРЫНДА БОЛАТЫН КЕЙБІР ЗИЯНКЕСТЕР

 

Зауза қоңызы. Тұмсығында ұзын мұрттары бар, осімдікпен қоректенеді. Зауза қоңыздарының өте көп гүрлерінің бар екендігі мәлім. Біз бұл жерде олардың әрқайсысын жеке-жеке суреттеп жатпаймыз, өйткені олардың өмір әрекеттері бір-біріне өте ұқсас және олардың барлығына бірдей қолданатын күрес шаралары біркелкі болып табылады.

Әр түрлі зауза қоңыздары көктем айларында және жаздың бас кезінде ұшып жүреді. Ұрғашы зауза қоңыздары шамалы ғана тереңдікте жер астында жұмыртқалайды. Олардың жұмыртқаларынан зауза қоңыздарының личинкалары шығады. Бұл личинкалар аппақ, жұмсақ тығыршықтай жұп-жуан болады, «С» әрпі сияқты ішкі жаққа қарай екі ұщы иіліп жатады. Бұл личинкалар әр түрлі өсімдіктердің тамырларымен қоректенеді, әсіресе жас ағаштардың жаңа отырғызылған шыбықтарына зор зиян келтіреді, көбінесе өсімдіктің қурап қалуына себеп болады.

Зауза личинкаларының кейбір түрлері екі жылға дейін, ал кейбір ірілері төрт жылға дейін өмір сүреді.

Жас шыбықтарды отырғызған кезде олардың тамырларына гексахлоран себіледі. Гексахлоран топырақта өте көп уақытқа дейін сақталады және ең аз дегенде бір жыл бойына жас өсімдікті зауза құрттарының зияндауынан аман сақтайды. Жерді өңдеген уақытта көзге түскен личинкалар мен зауза құрттарының жұмыртқаларын теріп алып жүру керек.

Жапырақ биттері. Жапырақ биттердің көптеген түрлері бар. Жапырақ биттері Қазақстанның барлық аудандарында өніп-өсіп келеді. Бұл биттер тез өсіп, жапырақтар мен жас бұтақтарды сорады. Жапырақта жұмыртқа күйінде қыстап шығады. Жапырақ биттері жылтыр, қара, сопақша жұмыртқаларын жаңа шығып келе жатқан бұтақшалардың тамырына салады.

Жапырақ биті - ұсақ кұрт-кұмырысқа делінеді. Оның денесінің ұзындығы 2-3 миллиметрге дейін жетеді. Түсі күңгірт, көктен қараға дейін әр түрлі болады. Жас кезіпде биттердің қанатсыз түрлері де кездеседі. Жапырақ биттерінің әлсіз жапырақтарды түйреп нәрін соратын тұмсықтары болады, бұл тұмсықтармен жапырақтарды, жас шыбықтарды, жемістерді түйреп, олардың нәрін сорады.

Тіршілік әрекеті. Жапырақ биттерінің көп түрлерінің жұмыртқалары ғана қыстап қалады, бұл жұмыртқаларды күзде ағаш бұтақтарына қанатты биттер салып кетеді.

Көктемде жұмыртқалардан личинкалар жарып шығып, жас балауса жапырақтарды сорады. Личинкалар осіп, түлеп, өніп-өсуге бейімделеді. Өзінің 2-3 апталық өмірінде олар 20-40 личинка шығарады; 8-12 тәулікте өсіп жетілген бұл личинкалар осындай жолмен көбейіп өсе береді. Бір жаз бойында жапырақ биті 10-14 рет балалайды. Жапырақ биттері жас бұтақтарға қонып, нәрін сорады. Ақырында жапырйқтар қурап, жас бутақтар бұралып қалады. Жапырақ биттері түскен шыбықтар қурап қалады (15-сурет). Жапырақ биттерінін тәтті, жабысқақ нәжісі жапырақтардың ауа жұтуын қиындатады. Жапырақтар бұл нәжістерге отырған шаңмен баттасып, оларға күйе сияқты саңырауқұлақтар өсе бастайды. Жапырақ биттеріне қарсы күрес, оларды алғашқы байқаған кезде жүргізілуі керек.

Күзде личинкалардың кейбіреулері қанатты ұрғашы биттерге айналады да, кейбіреулері еркек бит болып шығады. Олар кейіннен өзара жұптасады (шағылысады), ұрғашылары жұмыртқа салады, сөйтіп ересек биттер өліп жойылады да, жұмыртқалары қыстап қалады.

Күрес шаралары. Жапырақ биттері түскен өсімдіктерге аралас улар бүркіледі: 4 процент сабын ерітіндісі (бір литр суға 40 грамм сабын) немесе 0,2 процентік анабазин ертіндісіне сабынды екі есе артық қосып (бір литр суға 2 грамм алабазин 4 грамм сабын) бүркіледі. Сондай-ақ темекі немесе алабазин суын қолдануға болады.

15-сүрет.

а-тамырды кеміретін түркстан заузасы және оның ұрығы;

б-алма биті – қанатты аналық түрі; в – қанатсыз бит аналығы және ұрық салмаған түрі; г – алма биті; түскен бұтақ (сол жақта) және бау бұтақ (он жақта);  д – алманың қара күйесі; е – ұрық салатын «ұя», бұдан алма қара күйесі жұлдыз құртын шығарады; ж -  ұяның беті ашылды, оның ішіндегі қыстан шыққан жұлдыз құрт; з – алма қара күйесі жұлдыз құртының қоректену түрі; сол жақта құрттың қауіп төңдірген жері (жапырақтың сызылған бөлігі), он жақта құрттардың жарақаттанған жапырақтағы ашық көрінісі

 

Жапырақ биттерінің қаншалықты шығуына (пайда болуына) қарай, бір маусымда бірнеше рет у шашу жүргізіледі.

 

ШЕКІЛДЕУІКТІ ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ МЕН АУРУЛАРЫ

 

Алма зиянкестері. Жеміс ағаштарының ішінде алма ағашына жеміс зиянкестерінің көп түрлері зиян келтіреді. Бұлардың ішінде ең қауіптісі төменде суреттелегін жеміс зиянкестерінің жеті түрі болып табылады.

Алма күйесі. Алматы жеміс аймағында және Алматы қаласында алма күйесі - алманың негізгі зиянкесі. Алма күйесі Шымкент пен Жамбыл облысының таулы аудандарында да көп кездеседі.

Күйе жұлдызқұрты жапырақтарды жеп, ағаштарды әлсіретеді, сөйтіп жеміс өнімін азайтады; күйе жеген ағаштар келесі жылы да өнім бермейді.

Ересек күйе - кішкентай ғана көбелек (қанаттарының бір ұшынан екінші ұшына дейінгі), ұзындығы 22 миллиметр. Алдыңғы қанаттарының үстіңгі жағы ақ, арбір қанатында 18-25-тен қара дақтары болады. Артқы қанаттары күлгін, арт жақ ұшында кішкентай шашақшалары болады, артқы қанаттары дақсыз, бір түсті келеді.

Көбелек жаздың орта кезінде алма ағашының бұтақтарына жұмыртқалайды; көбелек жұмыртқаларын жұқа қабықшақ тәрізді «қалқанмен» орап тастайды.

Жаздыгүні жұмыртқадан шыққан жұлдызқұрттардың қалқаны болады, сол қалқанның астынан шықпай қыстап қалады. Қалқанның көлемі 2-4 миллиметрдей болады; әрбір қалқан астында 25-40 жұлдызқұрт қыстайды.

Ересек жұлдызқұрттың ұзындығы 15-20 миллиметрге дейін жетеді. Ересек жұлдызқұрттар денесінің түсі - сарғыш-ақтан бастап қара сұрға дейін келеді.

Долана көбелегі. Долана көбелегі Қазақстанның барлық аудандарында кездеседі. Бауларда долана көбелегі көбінесе алмаға зиянын тигізеді, ал жаппай көбейіп кеткен жылдары әр түрлі жеміс ағаштарының гүл-шешектері мен жапырақтарын да қажап жейді.

Бұл әр қанатының бір ұшы мен екінші ұшының аралығы 60-70 миллиметрге дейін жететін, қанаттарында күңгірт тамырлары бар ақ көбелек (16-сурет). Жұмыртқалары ашық сары, 12-14 қырлы, шөлмек тәрізді болады, долана көбелегі жұмыртқаларын әр уақытта топтап салады. Жұлдызқұртының түгі сирек, арқасында және бүйірлерінде үш қара жолағьі және екі қызыл қоңыр жолағы бар, басы мен аяқтары қара болады. Ересек жұлдызқұрттың тұрқы 45 миллиметрге дейін жетеді. Куыршағы буылдырыңқы қара нүктелі теңбілдері бар, ақсары келеді, денесінің ұзындығы 20 миллиметрге дейін жетеді.

Тіршілік әрекеті. Кішкенгай жұлдызқұрттар өрмекші торына оралған, қурап қалған жапырақтар ішінде қыстап шығады, бұл жапырақтар күзде, жапырақтары түсіп жалаңаштанып қалған ағаштардың бұтақтарында айқын көрініп тұрады. Бұлар - долана көбелегінің қысқы ұялары, көктемде, жеміс бүршіктері жарыла бастаған кезде жұлдызқұрттар оянып, өздерінің ұяларынан шығады, ашылған бұршіктермен, сонан кейін жапырақтармен, гүл шанағымен және гүлдермен қоректенеді, зиянкес аса көбейіп кеткен кезде ағаштардың жапырақтарын мүлде жойып жібереді. Гүлдеу дәуірі аяқталғанға дейін жұлдызқұрттар өсіп, алма ағаштары мен басқа ағаштардың немесе бұталардың бұтақшаларына қуыршақтайды. Қуыршақтану дәуірі жарты айға созылады.

Маусымның орта шенінде, алма түйіндері үлкейген кезде қуыршақтардан көбелектер ұшып шығады. Бұл көбелектер екі аптаға дейін ұшып жүреді. Сонан соң жұптасып (шағылысқа түседі), ұрғашы көбелектер алма жапырақтарының үстіне 40-90 данадан топтап жұмыртқалайды, 15 күннен кейін жұмыртқалардан жұлдызқұрттар жарып шығып, олар сол бойда-ақ, жапырақтармен қоректене бастайды. Олар 10-15 күн өмір сүреді, олардың заңдары онша байқала қоймайды. Сонан кейін жұлдызқұрттар өздері жеген 2-3 жапырақты және өзін қоса өрмекші тормен шырмап, осы қалпында ұйқыға еніп қыстап қалады.

16-сурет.

а - долана көбелегі; б - жапырактағы долана көбелегініц ұрықтары және ұрықтық жеке түрі көрсетілген; в - долана көбелегінің жұлдыз құрты; г - көбелек - жалғыз жібек құрты - аналық түрі; д - көбелек - жалғыз жібек құрты - аталық түрі, жапырақтағы жалғыз жібек құртының бір түрі; е - бұтақтағы алма битінің қанды түрі; ж - алма жемісіне түскен жеміс жегіш жұлдыз құрты; и-алмұрт бүрге шіркейі; к - бурге шіркей түскен алмұрт

 

Күрес шаралары. Долана көбелегінің ұялары күзде жапырақ түскеннен кейін, қыста және ағаштар бүршік жара бастағанға дейін, көктемде ағаштардан сыпырып алынып өртеледі. Көктемде жеміс бүршіктері жарыла бастаған кезде ағаштар гұлдей бастағанға дейін долана көбелегі түскен ағаштарға гексахлоран немесе ішек уы дәрілері белгілі мөлшерде бүркіледі.

Қанды алма шіркейі. Бұл шіркей тек алма ағаштарында ғана болады. Алма шіркейі Алматы облысында кездеседі. Қазақстанның басқа облыстарында кездеспейді. Қанды шіркейдің басқа шіркейлерден айырмасы оның денесін ақ ұлпа жүн қаптап тұрады. Шіркейді сыққан кезде - қызыл қоймалжың қан шығады. Сондықтан да оны қанды немесе жүндес шіркей деп атайды. Әдетте бұл шіркей топ-топ болып жүреді, топтасып жүрген шіркейлер ағаш қабығына жабысқан мақта сияқты болып көрінеді.

Тіршілік әрекеті. Шіркейлер ағаш қабығының жарықтарында және жараларында, бұтақтардың сызаттарында өмір сүреді. Әсіресе ағаш діңінен шығатын өгей бұтақтарға әуес болады, алма ағаштардың тамыр жақтарында тіпті тамырларына жабысып тіршілік етеді. Ересек қанатсыз ұрғашы шіркейлер мен олардың жұмыртқалары да осы жерде қыстайды. Шіркей ерте көктемнен бастап қыс түскенше бірнеше рет балалап, өте көбейгіш келеді. Шіркейлер ағаштың және оның қабығының нәрін сорады, осының салдарынан бұтақтар буылдықтанып ісіп кетеді, өсімдік әлсірейді, ал шіркейлер жабысқан тікше материалдар, көбінесе отырғызуға мүлдем жарамсыз болып қалады.

Күрес шаралары. Бұл шіркейдің құпия өмір сүруі (жер астындағы ағаш тамырларында болуы) және өніп-өскіштігі оған қарсы күрес жүргізуді қиындата түседі. Бұған күрестің биологиялық әдісін қолдану жақсы нәтижелер береді. Бұл үшін өте ұсақ паразит жәндік-афелинус қолданылады; мұның денесінің ұзындығы 2,0 мм. Афелинус шіркей денесінің ішіне еніп жұмыртқалайды, оның жұмыртқалары шіркей ішінде өмір сүріп, оның денесінен қоректенеді, сөйтіп ақырында шіркей өледі. Афелинус бір жаз ішінде 7-9 ұрпаққа дейін көбейіп үлгіреді. Сейтіп шіркейдің 90 проценттен астамын жояды. Бұдан өзге тікпе материалдарды - бромды металмен немесе цианды газ жіберіп фумигациялау қолданылады.

Жеке үй іргесіндегі учаскелерде әрбір адамның өздері жүргізуіне де болады. Қүрес шараларының комплексіне мыналар жатады:

а) жеміс бермейтін ағаштарға гексахлоран шашу; сонымен бірге ағаш астындағы жерге де гексахлоран шашылып, сонан соң топырақ күрекпен аударыстырылады;

б) ағаштың шіркей бар жерлерін мазутпен майлайды;

в) шіркей түскен ағаш тамырларына темекі қоқымын, әк немесе күл себеді;

г) көк бұтақтарға сабын араластырған анабазин сульфат шашады (1 литр суға 5 грамнан сабын араластырылады) немесе ДДТ, гексахлоран эмульсиясын бүркеді.

Алма құрты. Алма құрты деп аталатын бұл зиянкес өте қауіпті. Бұл алма құрты оңтүстік облыстарда көп кездеседі, ал Қазақстаиның басқа бау өсіретін аудандарында аз кездеседі.

Алма құрты қанатының бір ұшынан екінші ұшына дейінгі аралығы 20-22 мм болатын ұсақ көбелек. Алдыңғы қанаттары көлденең қара ирек сызықтары бар, көгілдір түсті қанаттарының жоғарғы жағында шағын қара теңбілдері болады. Артқы қанаттары бір түсті қоңыр келеді. Жұмыртқасы жалпақ-домалақ болады, жұлдызқұрттың басы қоңыр, өзі қызыл болады. Денесінің ұзындығы 15-20 мм жетеді, қуыршағы қарынының шет жагында 8 түйір қылшығы бар қызыл қоңыр болады.

Тіршілік әрекеті. Оңтүстік аудандарда (Шымкент және оның оңтүстік аудандарында) алма құрты 3 рет, Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстарында 2 рет, солтүстік аудандарда 1 рет қана өніп-өседі. Алма құрты жұлдызқұрт стадиясында алма діңдері қабықтарының жарығында қыстайды, бұл жарықтарға жұлдызқұрттардың 70 процентке жуығы жиналады, қалған жұлдызқұрттар жуан бұтақтар арасындағы ағаш қабығында қыстайды.

Көктемде жұлдызқұрттар қуыршақтайды, ал алма ағаштары гүлдер кезінде көбелектер пайда бола бастайды. Олар жеміс тұйінінің үстіне барып жұмыртқалайды. Жазда алма құрттарының көбелегі кәдімгі жеміс үстіне екінші рет балалайды. Жұлдызқұрттар алма дәндерімен қоректенеді.

Күрес шаралары. Күзде немесе ерте көктемде ағаш дәндеріндегі және жуан бұтақтардағы қурап қалған қабықтарды мұқият тазартып алып тастау керек. Сонда ғана қыстан қалған көптеген жұлдызқұрттар, ал көктемде көптеген куыршақтар қырылады. Ағашты тазартқаннан түскен қоқымдардың барлығын түгелдей жинап өртеп жіберу қажет. Ағаш діндері мен жуан бұтақтарға қою әк ертіндісін шашу немесе ағаш діңдерін әктеу керек. Алма құрттарының тіршілік әрекеттерінен шығатын бұдан арғы күрес мынадай жолдармен жүргізіледі:

Алма ағаштарының гүлдері түскеннен бірнеше күн кейін, алма құртының көбелектері екі аптадй жаңа түйіліп келе жатқан түйінге жұмыртқа салумен болады. Осы кезде ағаштарға улы қоспаларды бүрку қажет. Бірінші бүрку - алма ағаштарының гүлі түскеннен кейін, екінші бүрку 8-10 күн өткеннен кейін жүргізіледі. Алма құртына қарсы қолданылатын у ретінде 1 литр суға қосып есептегенде мыңаларды пайдалануға болады: гексахлоран эмульсиясы – 6-8 грамм, әкпен араластырған кальций арсенатын - 3 грамм, париж көгі – 1-1,5 грамм және әк 2-3 грамм (соңғы 2 уға 1-1,5 грамнан анабазиин сульфат қосқан пайдалы). Алғашқы у бүрку жеткілікті, мол болуға тиіс.

Гүлденгеннен 10-15 күн кейін алма ағаштары мен алмұрт ағаштарының діңдерінде кенептен немесе ескі шүберектерден, олар табылмаған күнде, сабаннан немесе шөптен белдік шөптер байлау керек. Бұл белдіктердің ені 12-15 см болуға тиіс. Жіңішке шөп белдіктерінің пайдасы аз болады. Бұл белдіктер астына жұмыртқалау үшін құрттар үймелейді. Әрбір 8-10 күн сайын белдіктерді шешіп, оның астына жиналған жұлдызқұрттар мен қуыршақтарды шелекке салып жинап әкетіп отыру қажет.

Егер бұл шаралар істелмесе белдіктер жеміс құрттарының көбеюіне қолқабыс етеді. Әсіресе уланған белдіктердің пайдасы көп болады. Бұл белдіктер гексахлоран эмульсиясына малынады (1 литр суға 20 проценттік 150 грамм эмульсияға батырылған белдіктер кептіріледі, сонан соң келесі күні ағаш діңдеріне буылады). Бұл белдіктердің астына жиналған жұлдызқұрттар бірте-бірте өледі, алайда дүркін-дүркін бұл белдіктерді де бақылап тұру қажет.

Маусым айының бас кезінде алма көбелектерінің екінші ұрпағы пайда болады. Қөбелектердің ұшуын үнемі бақылап отыру қажет. Алма кебелектерінің жұмыртқаларынан бастап жаппай ұшып шыққанына дейін жоғарыда көрсетілген уларды жеміс ағаштарына екі рет бүрку керек.

Бұл кезде бірден кенелерді де өлтіру үшін бүркілетін ерітіндінің әрбір литріне 10-15 грамм күкірт қосылуға тиіс.

Алмұрт зиянкестері. Құрт-құмырысқалар алмаға қарағанда алмұртты едәуір аз зияндайды. Алайда, оңтүстік облыстарының кейбір бауларында алмұрт бүргешіркейі өте көп болады, ал кейде алмұрт жапырақтарын кілегейлі-құмырысқалардың личинкалары зияндайды. Жапырақ биттері түскендігі анықталған кезде әдеттегі қосынды уларды бүрку жолымен күрес жүргізіледі. Алмұрт жемісін алма құрты, жапырақтарын кейде жібек құрты, долана көбелегі де зияндайды.

Алмұрт бұргешіркейі. Бұл бүргешіркейі тек алмұртқа ғана зиянын тигізеді, алмұрт ағашының жапырағын жаппай түсіріп, өнімін шұғыл кемітеді.

Ірі бүргешіркейдің көлденең қара жолақты, бауыры сары болады, кеуде жағында бес ұзынша жолағы бар, қанатты шіркейлерге аздап ұқсайды. Денесінің ұзындығы 2-3 мм келеді. Личинкалар ұсақ жалпақ, қара-көк түсті болады, бірнеше күннен кейін қанаты шыға бастайды.

Тіршілік әрекеті. Бүргешіркейі 3-5 рет, ал Шымкенттің оңтүстік жағында - 5 ретке дейін балалайды. Ересек бургешіркейі алмұрт ағаш бұтақтарының кәрі қабықтары астында қыстайды. Ерте көктемде, мартта оянып жұптасады да (шағылысады) жаңа жарылып келе жатқан бүршіктерде жұмыртқалайды. Бүргешіркейі өте балалағыш келеді. Бір ұрғашы бүргешіркейі 500-ге дейін жұмыртқа салады. Жұмыртқаны жарып шыққан личинкаларымен ересек жеміс бүргешіркейі жапырақтарды сорады. Олар өз денесінен көптеген мыс тәрізді жылтыраған тәтті қоймалжың сұйық зат бөледі, мұның өзі ағаш жапырақтарын жылтыратып ағаштардан «шық» болып тамып тұрады. Алмұрт жапырағы түсіп қалады да кейбір жемістер пісіп үлгере алмай көк қалпында солады. Зиянкестердің, әсіресе екінші және үшінші буыны ерекше зиянды келеді.

Күрес шаралары. Ағаштарға 0,5 процентті анабазин қосылған 4 процент сабын ертіндісі (1 литр суға 40 грамм сабын, 4 грамм анабазин араластырылады) бүркіледі.

Гексахлоранның бір проценттік суспензиясы (1 литр суға 10 грамм) екі рет - бірінші рет ағаш жапырақтарында мыс тәрізді шықтар пайда болған кезде, екінші рет 15-20 күннен кейін бүркіледі. Гексахлоран өиім жинаудан ең кем дегенде 2 ай бұрын бүркілуге тиіс, бұлай болмаған күнде жемісті гексахлоранның иісі шығып тұрады.

Ақ ұнтақ ауруы. Ерте көктемде алмұрт ағаштарының жапырақтары мен бұтақтарында ақ ұнтақ пайда болады. Жапырақтар ширатылып, жас бұтақ қурап қалады. Бұл ауру, әсіресе Қазақстанның оңтүстігінде көп тараған. Ауруды қоздырушы құрт ағаш бүршіктерінде қыстап шығады. Сондықтан да ұнтақ шырын, ағаш бүршіктері жарылған соң іле-шала пайда болады. Ақ ұнтақ саңырауқұлақтың спорасының жиынтығы сияқты болады, солар арқылы бауға жұқпалы ауру тарайды. Әсіресе, жас алмұрт ағаштары ұнтақ шықтан қатты күйзеледі, ақ ұнтақ олардың соңғы жылғы бұтағын ғана жойып қана қоймайды, алдыңғы жылдарғы бұтақтарын да құртып жібереді.

Аурудың қоздырушы құрттары ылғалды қажет етпейді, жарық күн сәулесінде де жақсы өсіп жетіле береді.

Күрес шаралары. Ақ ұнтақ пайда болған кезде ауруға шалдыққан бұтақтарды шырпу қажет. Шырпуды ерте көктемде бастап букіл өсу дәуірі бойында жүргізуге болады.

Мұнан басқа ағаштарға гүлдеу алдында 0,5 грамдық әк-күкірт қайнатпасы бүркіледі, сонан соң бұл ағаштар гулдеп болғаннан кейін әрбір 7-10 күн сайын өсу дәуірі бойында қайталана береді.

Қара рак ауруы. Қара рак алмұрт ағашының қауіпті дерті. Бұл ауруды қоздырушы - грибок құрты. Ауруға ағаштың барлық органы түгелдей шалдығады.

Грибок құрты, көбінесе, күтімсіз баулардағы усіген, құнарсыз жерде өсірілген, тағы басқа сол сияқты нашар ағаштарда көбейетін болады. Бұтақтары дұрыс шырпылмаған, яғни түбірлер қалдырылған, ағаш қабығы сыдырылған, кесілген жерлері сапасыз сылынған, ағаш қабығына зиян тигізілген, бұтақтары сындырылған, тағы сол сияқты күтімсіздікке ұшыраған ағаштарда қара рактың өсін көбеюіне қолайлы жағдай жасалады, өйткені грибок споралары ағаш діңі мен бұтақтарына ағаш бойындағы жаралар арқылы жұғады.

Қара ракқа шалдыққан ағаштардың гүл жапырақшалары кушық болады, аталықтары мен аналықтары қарайып кетеді, ауруға шалдыққан жапырақтарда қара нүктелер бар шағын қызылқоңыр теңбілдер пайда болады. Ауруға шалдыққан жердегі ағаш қабығы шытынагі жарылады да ақыры қурап қалады. Ауру тиген жердің үстіндегі бұтақтар көбейе бастайды. Паразит грибоктарымен және споралармен бірге ағаштың дергтенген жерінде қыстайды.

Күрес шаралары. 1. Ауруға шалдыққан, қурап қалған ағаштарды жаз бойы түбімен қопарып құлатып өртеп отыру керек. Қурап қалған және дерттенген бұтақтарды кесіп тастап, ауруға шалдыққан ағаш қабығын сау жеріне дейін тазалап, сонақ соң 5 проценттік темір тотияйынының ертіндісімен дезинфекдиялау қажет. Кесілген жерлерді дезинфекциялағаннан кейін бояу жағын тастау қажет. Қырқылған су бұтақтарды және тазалаудан түскен ағаш қабықтарын ауру жұқтыратын болғандықтан баудан сырт жерде өртеп жіберу керек.

2. Ағаштарға әлі жапырақ шықпай тұрғанда, грибоктарды қыстап жатқан кезінде құрту үшін ағаштарға 5 проценттік ертіндісін бүрку керек. Дәрі бүрку кезінде ағаштың сидам сүрегі мен тұлға бұтақтарына дәріні жақсылап шашқан жөн.

3. Барлық шірік жемістерді үнемі теріп алып отыру қажет.

4. Бауды мұқият күту - сидам суректерді күзде әктеу, суару, жерді дұрыс өңдеу, тыңайтқыштар енгізу ағаштардың термикалық зияндауына және қара ракқа қарсы күресудегі төзімділігін арттырады.

5. Жұмыс кезінде бауда ағаш қабықтарын зияндауға жол бермеу керек.

6. Қара ракқа шалдыққан ағаш бұтақтарын керосинге езілген мыс нафтенатының 20 проценттік ертіндісімен емдеу жақсы нәтиже береді.

 

СҮЙЕКТІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ МЕН АУРУЛАРЫ

 

Қазақстанның оңтүстік аудандарында сүйекті жемістерге негізінен мынадай жәндіктер зиян келтіреді: шие бізтұмсығы қоңызы, бұл өсімдіктің бүршігіне және жемісіне зиян келтіреді. Шырышты құмырсқа шыбын және жапырақ биті - бұлар өсімдіктің жапырақтарына қатты зиян келтіреді. Аурулардың ішімде жапырақтардың тесік болуы немесе клястероспориоз өте-мөте зиянды болып есептеледі.

Шие бізтұмсығы. Бұл өріктің, шиенің және қызыл шиенің негізгі зиянды жәндігі, сонымен қатар, алхорыға да зиян келтіреді. Бұл зиянды қоңыздың түсі сары-күлгін келеді, құбылмалы жасыл болып көрінеді, тұмсығы ұзын болады. Денесінің ұзындығы 7-10 мм, личинкаларының аяғы болмайды, түсі ақ, басы қара, доғаланып иілген, ұзындығы 7-8 мм (17-сурет).

 

 

17-сурет.

а - шие бізтүмсығы, оның личинкасы және жидекке зиян келтіруі; б - қум. ырсқашыбын личинкасы жеген шие жапырағы; в – жапырақ орағыш жұлдызқұрты; г - құрт зиян келтірген бір шоқ жүзім, жұлдызқұрт өрнегімен төмен түсіп келе жатыр; д - үлкен есек ара; е - жүзім кенесі; ж - зияндалған жапырақ түрі шәне кене түскен бір шоқ жүзім; з - өрмекші кене; и - жапырақтағы өрмекші кененің личинкасы және оның құрты; к - өрмекші кене зияндалған жапырақ түрі.

 

Тіршілік әрекеті. Қоңыздары ағаш түбіндегі топырақта қыстайды (кейде личинкалары да қыстап шығады). Қөктемде жеміс ағаштары бүршіктенген кезде шие бізтұмсығы қыстаған жерінен шығып ағашқа өрлейді немесе ұшып шығады, сөйтіп ағаштың бүршіктерін, шанақтарын және гүлдерін қорек етеді. Жеміс ағаштары шешек атқаннан кейін қоңыздар жемістің түйіндеріне бір-бірден ұрық салады, бұл үшін жеміс түйінін қажап шұқыр жасайды. Қоңыздың личинкалары жеміс түйіндерін қажап жеп, жеміс сүйектерінің ішіне енеді де, соның дәнін қорек етеді. Жеміс пісер кезде зиянды жәндік орналасқан жеміс түсіп қалады, оның ішінде жатып өсіп жетілген құрт сыртқа шығады да, топыраққа ұрық салады.

Қүрес шаралары. Күзде және көктем шығысымен баудың топырағын күрекпен терең жырту қыстап шыққан зиянды жәндіктердің едәуір бөлегін жояды.

Мұнымен бірге жеміс ағаштарына 0,2% гексахлоранды немесе 0,5% үшхлорлыметофос шашып, жеміс ағаштары гүлдесімен 3 проценттік гексахлоран суспензиясын (1 литр суға 30 грамм араластырып) бүрку керек.

Клястероспориоз. Ауру белгілері. Ағаш жапырақтарында көктемнен бастап күз аяқталғанға дейін кішкене ғана қызыл дақтар пайда болады, оның айналасында қоңыр түсті өрнек болады. Сонан барып, бұл дақтардың орны семіп, жапырақтар шұрық-шұрық тесік болып қалады. Сүйекті дақылдардың бұтақшаларында алғашқы кезде көрінер-көрінбес дақ болады, бұл дақтар бара-бара ойылып ұлғаяды, бұршақтары қарайып барып, семеді. Жемістерге түскен дақ кішкене, бірақ терең ойылады.

Бұл аурудың қоздырғыштары - саңырауқұлақ жіпшелері және споралары зиянданған бұтақшаларда, жапырақтарда және бүршіктерде қыстайды. Клястероспориоз жауыннан кейін өте тез өседі. Бауларды күтпеу, қураған бұталарды және ауру түскен бұтақтарды мезгілімен кеспеу ауру ағаштардың санын едауір көбейте түседі.

Күрес шаралары. Көктем шығысымен немесе күзде жапырақтар түскеннен кейін ауру түскен бұтақтарды және қураған бұтақтарды кесіп жою, түскен жапырақтар мен жемістерді жинау керек. Көктемде жеміс ағаштары бүршіктенгенге дейін немесе күзде жапырақтар түскеннен кейін, жеміс ағаштарына үш проценттік бордос сұйығы бүркіледі.

Жеміс ағаштары гүлдегеннен кейін оған бір проценттік бордос сұйығы бүркіледі. Жеміс піскенге дейін жаңа сөндірілген 2-4 проценттік әк эмульсиясы екі-үш рет бүркіледі.

Клястероспориоз аурумен бірге, сүйекті дақылдарда (шабдалыда және шиеде) саңырауқұлақ және аурулары - жапырақтың берілуі болады. Жабайы алхорыда қызыл дақ аурулары да кездеседі, мұндай аурулар жеміске бүршік қызыл дақтар түсіреді, мұнымен қатар қоңыр жеміс шірігі болады. Мәдени алхорыда бұл аурулар кездеспейді.

 

ЖИДЕКТІҢ ЗИЯНДЫ ЖӘНДІКТЕРІ МЕН АУРУЛАРЫ

 

Бүлдіргенге, таңқурайға, қарақатқа жәндіктер оншалықты зиян келтірмейді. Кейде таңқурайдың бүршігіне және сабағына таңқурай қара күйесінің жұлдызқұрты, ал қарақатқа - қарақат қара қүйесі зиян келтіреді. Тошалаға жау көбелек жұлдызқұрты және жалған жұлдызқұрты да түседі. Бұлар өсімдіктің жапырақтарына зиян келтіреді. Бұлдіргеннің жапырақтарына молидрозус қоңыздары әуес келеді. Жидектердің ең қауіпті зиянды жәндігі - бүлдірген кенесі болады.

Бүлдірген кенесі. Бүлдірген кенесі бүршіктен, шанақтан шырынды сорып алады, аз ғана мөлшерде болса да гүлдердің және толық ашылмаған жапырақтардың сөлін сорады. Кене жаппай көп тараса бүлдіргеннің өсуі тоқтап, оның өнімі шұғыл кемиді.

Күрес шаралары. 1. Түрлі аурулардан таңдап екпе шыбықтарды іріктеп алу. Кене тараған шаруашылықтың плантациясынан егілетін материалды алуға болмайды.

2. 45 градусты ыстық суға салып көшеттерді зиянсыздандыру.

3. Жидекті жинап алғаңнан кейін жапырақтарды төмен алып шабу да жақсы нәтиже береді.

Қарақат антракнозы. Бұл ауру жапырақтарға, жидектерге, бүршіктерге түседі. Жапырақтарда ұсақ қоңыр дақ пайда болады. Соңынан барып осы дақтар тұтасады, ауруға шалдыққан жапырақтар қоңырқай тарғын түсіп қалады. Бір жылдық бұтақшаларда дақ ұзынша формада болып түседі де, соңынан ойылып, ұлғаяды. Жидектерде майда қара дақ болады, ал кейде жидектің қабықтары аршылып қалады.

Антракноз - саңырауқұлақ жіпшелері бар ауру. Жазда өсімдіктің ауру түскен органдарына ақбұршақ түспес бұрын споралар жиналады. Ауруға шалдығып түскен жапырақтардағы жидек аурулары көктемде дамып өседі де, оның ішіндегі споралары пісіп-жетіледі. ІІісіп-жетілген споралар әдетте гүлдеу алдында қарақатқа түседі.

Қыста саңырауқұлақ жіпшелері үзіліп түскен жапырақтарда және бұтақшаларда сақталады. Жаз ылғалды болғанда бұл ауру өте тез дамиды.

Күрес шаралары. 1. Түскен жапырақтарды жою. Жерді қазу. 2. Бір проценттік бордос сұйығын «сімдікке үш рет бүркіп шашу; бұл шараны өсімдіктердің гүлдену алдында, гүлдегеннен кейін және екінші рет бүркіп, шыққаннан кейін үш аптадан соң жүргізу керек.

Бүлдіргеннің ақ дағы. Ауру белгілері. Жапырақтарына дөңгелек ақ таңдақ түседі, оның айналасында қоңыр қызғылт жиегі болады. Бұл ауру мамыр-маусым айларында пайда болады. Барлық жерлерге бірдей жауынды жазда көп тарайды. Қоздырғышы - саңырауқұлақ жіпшелері үзіліп тускен жапырақтарда қыстайды.

Күрес шаралары. 1. Бұталарды сирету, түскен жапырақтарды жинап, өртеу, жерді күрекпен қопарып жырту,

2. Жидек ағаштары гүлдер алдында және жидектерді жинап алғаннан кейін бір проценттік бордос сұйығын бүркіп шашу.

 

ЖҮЗІМ ШЫБЫҚТАРЫНЫҢ ЗИЯНДЫ ЖӘНДІКТЕРІ МЕН АУРУЛАРЫ

 

Шоғыр жапырақорағышы. Шоғыр жапырақорағыш оңтүстіктің барлық аудандарында жүзімдердің негізгі зиянды жәндігі.

Оның көбелегінің жалпы түсі қызғылт қоңыр, алдыңғы қанаттарының түсі қоңыр және қара көкшіл дақты болады, жылтыр жолақты келеді. Артқы қанаттары бір түстес сұрғылт болады, жылтыр жолақты келеді. Көбелектің жалпы денесі қанатын жайғанда 14-15 мм болады. Құрттарының түсі қоңыр жасыл немесе сарғылт болады. Басы жылтыр келеді. Денесінде және басында түктері болады. Ересек қоңыздың ұзындығы 8-10 мм. Личинкасының түсі жылтыр қоңыр қызғылт, құйрық жағында тікенек сияқты қылы болады. Ұзындығы 6-7 мм.

Ташкенттің оңтустігінде жапырақорағыш төрт рет, Шымкент аудандарында үш рет ұрық салып өседі.

Тіршілік әрекеті. Жапырақорағыш қыстаған кезде топырақта, ағаш қабықтарының саңылауларында, негізінен сидам сүректе, ал жүзімдіктердің аспаларында және доғаларында ұрық қалпында болады, сонымен бірге діңдер мен қазықтар жарықтарында (төменгі бөлегінде) қыстайды. Қөбелектер көктемде ұшады, бұл бірінші рет ұрық шығару, әдетте олар сәуірдің орта шенінде ұшып шығады. Бұлардың жалпы саны аз болады, өйткені қыста түрлі себептермен ұрықтардың көпшілігі әсіресе жүзімді жапқан кезде және ашқан кезде қырылады.

Шанақтар шыққан кезде (гүлдер алдында) көбелектер жаппай ұшып, жұмыртқа салады. Бір аналық көбелек әрбір шанаққа 80-100 жұмыртқа салады. Жұмыртқаның жандануы 5-10 тәулікке созылады. Құрттар шанақтарды және гүлдерді қорек етеді, онан соң жемістің түйіндерін жейді. Құрттардың тіршілігі 15-20 тәулікке созылады. Ұрықтардың өсу дәуірі 7-8 тәулікке созылады.

Қөбелектер екінші рет маусымда жаппай ұрық салады. Бұл кезде осы зиянды жәндіктер бұрынғыдан да көбейе түседі. Қөбелектер жеміс түйіндеріне және пісіп келе жатқан жидектерге жұмыртқа салады. Бір құрт 30-40 түйінге немесе 8-10 жидекке зиян келтіреді.

Жапырақорағыштың үшінші және төртінші рет ұрық салуы өте көп болады.

Күрес шаралары. Жапырақорағышқа қарсы пайдалы нәтиже беретін күрес шараларының бірі жүзімдік шыбықтарын төселмелі түрінен аспалы түрлеріне көшіру болып табылады. Мұндай жағдайда күн сәулесі өте көп түскен шоғырларда және шоқ гүлдерде зиянды жәндіктің жұмыртқаларымен жаңадан өсіп келе жатқан личинкалары қырылып қалады. Мұнымен бірге жүзімдік шыбықтарына арсенат кальций (қышқыл мышьяк кальций) себіледі немесе бүркіліп шашылады. Ең жақсы улы дәрі гексахлоран болып табылады. Жүзім түйін тастағанға дейін гексахлоранды пайдалануға болады. Тозаңдатып шашу үшін бор, ұнтақталған әк араластырылады және мөлшері 1 : 1 болуға тиіс.

Гехсахлоран (5 проценттік) тозаңдату әдісімен, сонымен бірге суспензия түрінде (сумен араластырылып) қолданылады, бір литр суға 30-35 г гексахлоран дустан араластыруға болады.

Шоғыр жапырақорағыш 3-4 рет ұрық салып өседі, сондықтан маусымда жүзімдікті үш немесе төрт рет өңдеуге тура келеді, әсіресе екінші және үшінші рет ұрық шығарған кездегі зиянды жәндіктерге қарсы күрес шаралары мейлінше күшті болуға тиіс.

Өңдеу жұмыстары жаппай жұмыртқа салған кезде жүргізіледі, бірақ алғашқы құрттардың пайда болуынан кешікпеуге тиіс, бұл жұмыс ұрық шығару алдында 7-8 күн бұрын аяқталады.

Жүзімдікті өңдеуді бастау мерзімі жазда көбелектердің пайда болуына және жұмыртқа салуына қарай, срндай-ақ жұмыртқадан құрттың шығуына қарай белгіленеді.

Кенелер. Жүзімдіктердің жапырақтарында кененің екі түрі кездеседі. Оның бір түрі - өрмекші кене, бұлар жапырақтың жоғарғы бетінде болады да, оны орап өрнектерін салады. Мұндай кенені жай көзбен көруге болады. Екінші түрі бұзғынша кене, бұл көзге көрінбейді, жапырақтардың тканьдерінде тіршілік етеді. Кененің екі түрі де жапырақты сорып, оны түсіріп тастайды.

Жүзімдіктің бұзғынша кенесі. Бұл кене «қышытпа» ден аталады, барлық жерде көп тараған жүзімдіктің жапырақтарының бүршіктеніп бұзылуына қарай бұл кененің бар екендігін анықтау оңай келеді. Жүзімдікте кененің түскендігінің белгісі дақтардан білінеді, әдетте, мұндай дақтар жүзімдіктегі бірнеше түпте немесе бірнеше қатарда болады. Кененің бұл түрі өте ұсақ келеді, оны тек микроскоппен ғана көруге болады.

Тіршілік әрекеттері. Бұзғынша кене бір жылдық жүзім шыбықтарының қабығы астында және ағаш жапырақтарында қыстайды. Жапырақ шыға бастағаннан-ақ жапырақтардың төменгі жағының тканьдерінде өсе бастайды.

Кене көптеген ұрық салып өседі. Кене жаздың екінші жартысында өте көп өніп-өседі, қатты зиян келтіреді. Жапырақтардың төменгі бөлегін кене сорып тастағандықтан жапырақтарға ойылған үлкен дақтар түседі. Кене түскен жапырақтарды киіз сияқты түк басады. Бастапқы кезде дақтардың түсі сарғылт болады. Бүршіктің түсі жапырақтан оншалықты өзгеше болмайды. Біраз уақыт өткеннен кейін жарылған дақтар сарғайып, қоңыр тартады. Көп жағдайларда кене тез көбейеді. Жапырақтар бұзылып тесіледі. Жүзімдік бұталары семе бастайды, жапырақтары түседі, өнім мейлінше кемиді, жүзім кішкентай болып шығады, талдарының өсуі тоқтайды.

Күрес шаралары. 1. Қыс қарсаңында жүзім шоқтарын кескеннен кейін кесілген шыбықтарды жүзімдіктерден шығару керек, сонымен бірге жапырақтар тырмаланып жойылады.

2. Күзде жүзім шыбықтарын көмер алдында немесе көктемде ерте жүзім шыбықтарының бүршіктенуі алдында 5 г әк күкіртті қайнатып, шыбықтарға шашу керек.

3. Зиянды жәндік өте көп түскен бұталарға ұнтақталған күкіртті тозаңдатып шашу немесе 0,5 г күкірт қайнатып бүрку керек.

4. Көктемде жүзімнің бұталарын және жазда бұталарды тазартып кескеннен кейін оның қалдықтары жиналуға тиіс. Жүзімдікті көктей өңдеген кезде зиянды

жәндіктер түскен бұтақшаларды барлығын кесіп, жою қажет.

Антракноз. Бұл аурудың ошағы көбінесе ылғалды учаскелерде: үлкен арықтардың жағалауларында, жер астының суы жақын жерлерде болады. Ауру жапырақтарға, жидектерге және бұтақтарға түседі. Жапырақтарға 3 мм диаметрлі қоңыр қызыл түстес үшкіл дақ түседі, оның айналасында қарайған ою болады. Ауру күшейіп кетсе дақтар арасы бітіп, сіресіп кетеді. Жапырақтың дақ тускен орындары семіп, түсіп қалады.

Жидектерге, дөңгелек, кейде өзара бітіскен дақтар түседі. Ауруға шалдыққан жидектер піспестен, мерзімінен бұрын түсіп қалады. Өте-мөте қатерлісі бұтақтарға түскен оюдың ұлғайған түрі болады. Бұлардың дақтары аралығы және топтарының аралығы кейде тұтасады, сөйтіп үшкілденіп қалады. Мұндай ауру тұскен бұтақтар тез сынғыш келеді, суыққа төзімсіз болады.

Аурудың грибоктері саңырауқұлақ жіпшелері түрінде ауруға шалдыққан бұтақшалардың ішінде және сыртында қыстайды. Жүзімнің өсу кезіндегі ауру тарайтын қайнар бұлағы жазғы споралар болып табылады, бұлар өсімдіктің жер бетіндегі, дің бұтақтарының барлығына да жұққыш келеді.

Ауру ылғалды болғанда және 25-30 градустық теммературада тез өршиді. Антракноз ауруы әсіресе жүзімнің доғалы бөлігінде төселмелі дақылда өте тез кебейеді, аспалы жүзімде бұл аурудың көбеюі онша болмайды.

Күрес шаралары. Күзде жапырақтар түскен соқ ауруға шалдыққан бұтақшаларды кесіп ішінен жинап алып, оларды көктемге дейін отынға пайдалану керек.

Көктемде жерге көмілген жүзім шыбықтарын қазып шығарған соң бүршіктенгенге дейін жүзім шыбықтарын 3 проценттік темір тотияйынға қышқылт күкірт араластырып (1 литр суға 60 г тотияйынға және 2,5 текше метр күкірт қышқылын араластырып) жүзім шыбықтарына жағу немесе жүзім шыбықтарына бұл құрамды ерітіндіні тозаңдатып шашу керек. Өсімдіктің өсу кезінде жүзім шыбықтарына 0,5 г ИСО дәрісі бүркіліп шашылады немесе ұнтақталған күкірт болмаса, ұнтақталып әк араластырылған күкірт тозаңдатылады. Алғашқы өңдеу жұмысы көктемде жапырақ шыққанға дейін жүргізіледі де, екінші өңдеу жұмысы гүлдеу алдында және үшінші жолы гүлденгеннен кейін жүргізіледі.

Тозаңдатып шашудың орнына бір проценттік бордос сүйығын жоғарыда аталған мерзімдерде бүркіп шашуға да болады.

Церкоспориоз. Қөктемде жапырақтардың төменгі бөлігінде грибоктар пайда болады, бұлар жапырақтың төменгі бөлігіне біркелкі тарайды. Жапырақтың жоғарғы жағы бұл кезде сарғая береді. Грибоктар бұтақшаларға да, жидектердің теменгі жағына да түседі. Ауру грибогі күшті дамып кететін болса, бұталардың жапырақтарына және бұтақшаларға жасыл қоңыр түстес грибоктар шығады, бұлар диаметрі бір сантиметр ірі- ірі дақ болып орналасады.

Грибок жапырақтарда және жидектерде спора түрінде қыстап шығады.

Күрес шаралары. Күзде түскен жапырақтарды жинап, өртеу керек. Аурудың алғашқы белгілері біліне басталысымен-ақ 0,5 г ИСО дәрісін бүрку қажет, мұнан соң әр 15 күн сайын қайталап тұруға болады. Күзде немесе көктемде бүршіктелгенге дейін жүзім шыбықтарына 5 г ИСО бүркіліп шашылады.

Бактериялық рак. Жүзім шыбықтарының рагі немесе бұғалығы Қазақстан жағдайында оңтүстік аудандарында жиі кездеседі. Бұл аурудың қоздырғышы - бактерия. Ауру ең алдымен аспаларға және бұтақтарға түседі, тамыр мойындарына және тамырларға түсуі сирек болады, бұларға рак ісік сияқты болып келеді, оның көлемі жұдырықтай, тұсі ақ сары немесе күлгін болады. Ең алдымен ісіктің сырты тегіс, жұмсақ болып келеді де, сонан соң барып қатаяды, тамыр жүйелерімен тұтасады, көбінесе қос қабаттанып бітеді.

Ауру жүзім шыбықтарының өсуіне жол бермейді, жеке бұталарының өсуін тоқтатады, кейде өсімдік түгелдей апатқа ұшырайды. Бактерия өсімдіктің тканьдеріне еніп, шыбықтың жалпы құрылысын бұзады, содан барып шыбық жарылып кетеді. Бұл ауру бактериялық рак тараған питомниктен әкелінген екпе шыбықтардан тарайды. Мұнан соң ауру өсімдіктерді кескенде ауру шыбықтарды кескен құралдар арқылы сау бұталарға жұғады.

Күрес шаралары. 1. Екпе шыбықтарды аурудан аман бұталардан дайындау. 2. Жүзім бұталарын сынудан және суыққа шалдығудан сақтау. 3. Ауру түскен бұталардың бөлігін кесіп, онан соң өртеу. Егер бұтаның ауру түскен бөлігі өте көп болса, мұндай бұтаны жүзімдіктен мүлде жою қажет. Ауру бұталарды кескен соң, ағаш кескен құралдарды 10 проценттік формалин ертіндісімен дезинфекциялау керек.

4. Бұталардың ауру түскен бөлегін кескеннен кейін сол жерді 5 проценттік мыс нафтенаты ерітіндісімен майлау керек (күзде немесе көктемде бүршіктенгенге дейін).

Жоғарыда айтылған паразиттік аурудан басқа грибоктары немесе бактериялары болмайтын аурулар да жиі кездеседі. Бұған хлороз, күнге күю, жапырактың қызаруы, тары басқалар жатады. Көбінесе хлороз жиі кездеседі.

Жеміс пен жидектердің зиянкестері мен ауруларына қарсы қолданатын химиялық және биологиялық препараттарды пайдалану жолдарына түсініктеме-таблица беріліп отыр. Бұл - ауыл шаруашылығында 1982-1985 жылдар ішінде қолдануға рұқсат етілген тізім бойынша алынды (1-кесте).

1-кесте. Инсектицидтер,акарицидтер, моллюскоцидтер

 

Препараттың аты	Әсер ететін заттардың аты	Шығын кг/га (л/га) нормасы		Өңдеу объектісіндегі дақылдар	Зиянды орзанизмдер немесе аурулар	Тәсілі, өңдеу уақыты, шектелуі	Өңдеудің соңғы мерзімі, күн	Өңдеуді қайталаудың максимальды шегі
		препараттық	әсер ететін зат
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Аскартан, 30%-ті концентратты эмульсия	Дикофол+динокап	3,0-4,0 2,0-3,0 1,6-2,0	0,9-1,2 0,6-0,9 0,48-0,6	Алма, алмұрт, алхоры, шие, жүзім, қарақат	Кенелер -//- -//-	Ағаштарға дәрі ерітіндісін бүркеу -//- -//-	30 30 -	2 2 2
Акрекс 50% дымқылданғыш ұнтақ	Динобутан	1,5-3,0 6,0-8,0 1,5-3,0	1,75-1,5 3,0-4,0 0,75-1,5	Алма, алмұрт цитрус тұқымдастар. Тошала, қарақат, таңқұрай	Кенелер -//- -//-	- вегетация уақытында, гүлдеу және өнімді жинағаннан кейін бүркеу	20 20 -//-	2 2 2
Актеллик 50%-тік концентратты эмульсия	Пиримифосметил	0,6-3,0	0,3-1,5	Таңқурай, қарақат, тошала, қой бүлдірген	Қанкөбелек құмырсқа шыбын, жаукөбелек, жапырақорағыш өсімдік биті, қоңыздар	Жидектерге вегетация уақытында бүрку	20	2
Актеллик 50%-тік концентратты эмульсия	Пиримифосметил	0,6-3,0	0,3-1,5	Жүзім	Жапырақорағыш, ұнқұрты, жапырақ биті	Жидектерге вегетация уақытында бүрку	20	2
Амбуш (пермасект) 25%-тік концентратты эмульсия       -//- -//- -//- -//-	Перметрин               -//- -//- -//- -//-	1,0-2,0               0,4-0,6 0,8-1,2 0,6-1,2 0,6-1,2	0,25-0,5               0,1-0,15 0,2-0,3 0,15-0,3 0,15-0,3	Алма               Шие Жүзім тошала   Қарақат	Алма жеміс құрты, тіллакөбелек, алма жасыл биті Күйе нәресте жапырақорағыш және басқа зиянкестер Шие шабыны, жапырақорағыш, тошала шыбыны Жапырақорағыш, күйелер, биттер және басқа зиянкестер	Жидектерге вегетация уақытында бүрку         -//- -//- -//- -//-	20               15 25 20 20	4               1 5 2 2
Амифос 40%-ті концентратты эмульсия	Амифос	1,2-4,0	0,5-1,6	Жүзім	Ұнқұрты, кенелер	-//-	25	2
Антио, 25%-тік концентратты эмульсия	Формотион	1,2-4,0	0,3-1,0	Алма, алмұрт	Кенелер, бүргешіркей, жапырақорағыш, жеміс құрт, биттер сымырлар, жалған сымырлар	Өсімдікке вегетация кезінде бүрку	20	3
Антио, 25%-тік концентратты эмульсия	Формотион	1,2-4,0	0,3-1,0	Алхоры, шие	Жеміс құрты, биттер, сымырлар	-//-	20	2
Антио, 25%-тік концентратты эмульсия	Формотион	1,2-4,0	0,3-1,0	Жүзім	Жапырақорағыш, кенелер, жүзім ала көбелегі және басқа зиянкестер	-//-	20	2
Гардона – 50%-тік дымқылданғыш ұнтақ     -//-       -//-         -//-	Тетрахлорвинфос           -//-                 -//-	1,6-4,0           1,6-3,0 1,6-3,0 1,6-3,0             1,2-2,0	0,8-2,0           0,8-1,5 0,8-1,5 0,8-1,5             0,6-1,0	Алма           Алмұрт Шие Алхоры Тошала           Қойбүлдірген	Жеміс құрт, жапырақорағыш, жаукөбелек, құмырсқа шыбын және басқалар Жеміс құрт, Алмұрт кенесі, жапырақорағыш және басқалар Құмырсқа шыбын, Жеміс құрт, Құмырсқа шыбын, жеміс құрт, қанкөбелек. Құмырсқа шыбын, жапырақжегіш, бізтұмсық	-//-           -//- -//- -//- -//-           Вегетация уақытында және өнімді жинағаннан кейін бүрку	20           20 20 20 20           -	3           3 3 3             2
Гардона, 75%-тік дымқылданғыш ұнтақ     -//- -//- -//- -//-		1,1-2,6 1,1-2,0 1,1-2,0 1,1-2,0 0,8-1,3	0,8-2,0 0,8-1,5 0,8-1,5 0,8-1,5 0,6-1,0	Алма Алмұрт Шие Алхоры Тошала Қойбүлдірген	Жеміс құрт, жапырақорағыш, жаукөбелек, құмырсқа шыбын Жеміс құрты, жапырақорағыш, алмұрт қандаласы Құмырсқа шыбын, жеміс құрт Құмырсқа шыбын, жеміс құрт, Қанкөбелек, Жаукөбелек Құмырсқа шыбын, жапырақжегіш, бізтұмсық	Вегетация уақытында бүрку       -//-   -//-   -//-   Вегетация уақытында және өнімді жинағаннан кейін бүрку   -//-	20 20 20 20 20 -	3 3 3 3 2 2

 

 

 

---