КІРІСПЕ

 

Итті көбейтіп өсірудің үш негізгі бағыты бар: қызмет иттер (әскери, қарауыл, бағбан, күзетші, құтқару, мінілетін, т.б.) аңшы иттер (кәсіпшілік, спорттық) және сәндік (үй), ал мысық өсіру сәндікке жатады.

Денсаулығының жағдайына және жұмысқа қабілеттілігіне әсер ететін негізгі жағдайлардың бірі – биохимиялық процестердің ағза ұлпаларын-да, жасуша ішінде қарқынды жүргізілуінде. Бұл процестердің жүруіне қоршаған орта факторларымен қатар ерекше орын алатын биотикалық орта мен дұрыс тамақтандырудың маңызы зор.

Мысық және иттердің өмір сүру жағдайына, морфологиялық және функционалдық өзгерістеріне қоректендіру тікелей әсер етеді.

Ең бірінші кезеңде қоректендіру түрі ас қорыту жүйесіне, азықты қабылдау және қорытылған азықты сіңіруге ағза денсаулықпен бүтіндей тығыз байланысты.

Көбінесе ас қорыту жүйесінің (диспепсия, гастрит т.б), зат алмасу (авитаминоздар, астеодистрофия және басқалар) аурулары дұрыс азықтан-дырылмағандықтан жұқпалы емес аурулардан 40%-ға дейін шығын келеді.

Өсіп келе жатқан ағза дұрыс қоректенбеген жағдайда оның өсуі мен салмағына, дене бітімінің нашарлауына кері әсер етеді. Дұрыс қоректен-дірілмеген иттер арық, ұзын сирақты және арқа сызығы бұзылған, қарны салыңқы болып өседі және көкірегінің орта бөлігі өте жақсы дамиды. Ит және мысықты өндіре көбейту қасиеті тікелей дұрыс қоректендірумен байланысты. Дұрыс қоректендірілмеген еркек және ұрғашы жануар-лардың сандық және сапалық жыныс жасушалары эмбрионалды кезеңдегі төлдің дамуына кері әсер етеді.

Теңестірілмеген азықтандыру көп жағдайда ұрықтану қасиетін төмен-детіп, әлсіз, өмірі қысқа ұрпақ әкелуіне себепші болады.Үй  жануарларын дұрыс азықтандыруды ұйымдастырудың бірі сандық және сапалық жағын физиологиялық қажеттілігіне қарай реттеу, қоректендіру, құнды азықтағы жұғымдылық заттар саны ескеріліп, теңестірілген (ағза және азықтағы кейбір қоректілік заттар әрекеттестігі қамтылуы) және ұтымды (азық мәзі-рі кейбір азықтың жұмсалу амалдарын есепке алуын) пайдалануы ескері-леді. Ит пен мысықты қоректендірудегі қоректік заттардың көп немесе аз болуы зиян. Қоректендіруді ұйымдастыру кезінде мысықтардың мінез-құлығына және азықтың түріне қарап, барлық жыртқыштық сезімін көрсе-тетінін ескеру қажет. Иттерді мінез-құлығына табиғи жағдайларға байла-нысты талғаусыз қоректенетіндер қатарына жатқызуға болады. Мысалы, Оңтүстік Калифорнияда капоталар (жабайы иттер) қауын, өрік, жүзім, қара өрік және қызыл шие жейді, бұл оған дәлел. Тапқан азықтарын шай-намай толығымен жұтады. Үй иттері кей кездерде шөпқоректі жануар-лардың нәжісін аса тәбетпен жейді.

Табиғатта олардың негізгі олжасы талғамсыз қоректенетіндер болған-дықтан олар осындай заттарды жеу арқылы бір мезгіл асқазандарын  өсімдік сияқты азықпен толтырады. Ал мысықтар болса өз табыстарының ішкі ағзаларын жемейді.

Мысықтар тек ет қоректі жануар екеніне, оның анатомиялық тіс құрылысының өзгешіліктері: жағы, тұмсығы және аяқтары дәлел. Мысық иттерге қарағанда майда және азу тістері аз, олардың ұры тістері тамақты жұлып жеуге жақсы бейімделген. Мысықтың жақтарының оңды-солды қимылы шектелген, сонымен азықты жыртып жеуге жеңілдетіп, тамақты шайнау мүмкіншілігін шектейді.

Ал ит жақ тістерінің өзгешеліктері және жақтарының кең қимылы әр түрлі азықты пайдалана алатынының көрсеткіші және өсімдікпен қорек-тене алатынын дәлелдейді.

 

МЫСЫҚ  ЖӘНЕ  ИТТЕРДІ  ТОЛЫҚ  БАҒАЛЫ  АЗЫҚПЕН АЗЫҚТАНДЫРУДЫҢ  НЕГІЗДЕРІ

 

Иттер мен мысықтар токсономиялық классификацияда жыртқыштар отрядына, ет қоректілерге жатады. Бірақ адамдардың көп жылғы ықпалы олардың ағзаларын дәнді дақылдарды, ет-сүт және балық тағамдарымен қоректенуіне әсер етті. Иттер мен мысықтардың аузына азық түскенде сілекей, судан бөлек басқа компоненттер – лизоцим-микробтарға қарсы, оларды жоятын заттар бөлінеді.

Сілекейдің бөліну үдемесі және оның құрамы азықтың сапалылығына – құрғақ болса көп, сұйық болса аз, қою және жабысқақ құрамның муцин көп сұйық қабылдамайтын азықтарға (бұрыш, қышқыл, сода және т.с.с.), әсіресе ит пен мысықтарда эмоционалды, өршіткенде сілекей бөлінуі қарқындайды.

Басқа жануарларға қарағанда ит пен мысықтың ауыз қуысында тағам химиялық қорытылысқа аса ұшырамайды. Бір бөлімді қарында қорытыла бастайды. Иттерде қарынның орташа сиымдылығы 2-2,5л, мысықтарда – 0,5 л шамасында болады. Қарын бездері ас жоқ уақытысында тыныштықта болады, қалай ит пен мысық ас иісін сезгеннен, болмаса жұта бастағаннан ас қорыту жүйесі қозып, 5-6 минутта қарын сөлі бөліне бастайды. Қарын бездерінің секрет шығаруы астың құнарлығы мен оның дәмділігіне және оны эмоциональды өршіткенде тікелей әсер етеді. Егер итте ас сөлі асқазанда қызу бөліну үстінде мысықты көрсетсе ашу кернеп, сөл бөлінуі тоқтайды.

Қарын сөлінің бөлінуі тағамдардың түрлі қышқылдығына және қорыту жағдайына қарай: ет жеген жағдайда орташа қышқылдық – 0,56%, сүтте – 0,49%, нанда – 0,47%, ал ең көп қорыту күші орташа нан жегенде 6, етте – 4, сүтте – 3,3 мм қышқылдықты құрайды.

Әрине асқазанда астың болуы барлық уақытта бірдей емес. Ірі азық-тар ұзақ, сұйық – бірнеше минутта ағзадан шығып кетеді,  ас жылы болса суық астан тез босатылады. Қарыннан ішектерге ас тиісті мөлшерде бөлінеді.

Қарынның немесе ішектің сыртқы қабатын азықпен түскен улы заттар жұтқыншақты болмаса өңешті қатты тітіркендіреді және механикалық күштің әсері ретінде ит және мысықтарда ағзаның өзге заттарға қарсы қорғаныс қызметі ретінде лоқсу, құсу фактісі орын алады.

Анамордин енгізіп құсуды шақыруға болады. Қарыннан ішекке ас массалары біртіндеп түсе бастайды,  бұл уақытта  ішек сөлі сілтілі болады.

Асқазан асты бездері, ішек сөлі ферменттерінің құрамы ас мөлшерінің түріне қарай өзгереді. Етке қарағанда нан жегенде секреция мол, ұзақ бөлініп, асқазан сөлі көп болады, сүтте аз болады. Сүтке бөлінетін сөлде ең көп трипин болады, ал нанда амилазалар. Азықтандырудың мерзімі асқазан асты бездер сөлінің бөлінуінің ұзақтығына әсері мол. Ал шұғыл бір азықтан екінші азыққа мезгілсіз ауысқанда оның функционалдық берекесін қашырады.

Өт жұмысы ит пен мысықта үнемі жұмыста болады. Асқазан демалғанда, өт іркілетін қалта толып, асқорыту кезінде бір уақытта ішекке өт қалташасынан және бауырдан өт бөлініп түседі. Асқазанның қарқынды қорыту кезінде өт қалташасы тіптен босап қалады.

Ит пен мысықты етпен азықтандырғанда ішекке өт 5-8 минут, нанға – 5-12 минут, сүтке – 3-5 минут аралығында түседі. Азықтың асқазан жүйе-сімен өтуі 12-15 сағат, бірақ ол  азық мәзірінің  құрамына байланысты.

Етке қарағанда өсімдіктен жасалған азық ішек жұмысын күшейтіп, астың өтуін 4-6 сағатқа тездетеді. Түрлі азықтың құндылығына қарай қорытылуы да алуан түрлі, 2 сағатта ет жартылай, ал 12 сағатта 97% қорытылады, күріштің 8% 1 сағатта, 2 сағатта 25%-ы, тек 8 сағаттан кейін 98% қорытылады. Жануарлар дұрыс, мерзімінде азықтандырылса олар тоқ ішекті күніне 2-3 рет босатады, бірақ қозғалыста бұлар байқалмайды.

 

ҚҰНАРЛЫ ЗАТТАРҒА ЖӘНЕ ЭНЕРГИЯҒА МҰҚТАЖДЫҒЫ

 

Қалыпты өмір сүруге және денсаулықты қамтамасыз ету үшін энергия қажет. Ішкі ағзалардың жұмысы, сүйек бұлшық еттерінің және олардың қозғалысы, дене ысытпасын бір қалыпты ұстап тұруға, т.б. ит пен мысық азық мәзірі қажетті энергияға бай, күш-қуат беретін құнарлы азықпен қамтамасыз етілуі қажет.

Ағзаның өміршеңдігі үшін қажетті – энергия көзі, ақуыз және амин-қышқылдар, көмірсулар, липид және майлы қышқылдар, минералды зат-тар мен дәрумендер  қажет.

Ит пен мысықтың құнарлы заттарға мұқтаждығы бірқатар талаптар-мен: тұқым қуалаушылық, жынысына, жасына және басқа да өзгешелік-теріне, тірілей салмағына (Рубнердің заңы бойынша жануардың көлеміне) бұлшық еттердің жұмысына, физиологиялық жағдайына, оларды ұстап бағуына, т.б. байланысты.

Қоректік заттардың құнарлығы жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етіл-генін олардың күшіктерінің дұрыс өсіп-жетілуінен, тірілей салмақтары-ның бірқалыпты болуы, тұқымдарының өміршеңдігінің орташа  заңдылы-ғы және денсаулығының жақсы болуы осыған дәлел.

Энергияға мұқтаждығы. Ересек иттер мен мысықтардың энергияға қажеттілігінің бастысы жануарлардың көлемі мен үлкен-кішілігінде. Өте майда тұқымды иттердің (тірілей салмағы 1-5 кг) денесінің  орташа 1 кг салмағына 460 кДж, кішкентай тұқымды  (5-10  кг) – 350 кДж, орта тұ-қымды (10-20 кг) – 290 кДж, ірі тұқымды (20-30 кг) – 250 кДж және өте ірі тұқымды (30 кг және одан жоғары) – 220 кДж алмастыру энергиясы деректі есептер бойынша қажет. Жасы келген мысықтарға тірілей салмағы 4 кг болса – 335 кДж, ал 4-6 кг – 200 кДж, 6 кг-нан жоғары болса – 1 кг тірілей салмағына 250 кДж алмастыру энергиясы қажет. Неғұрлым денесі ірі болған сайын 1 кг тірілей салмағына энергия шығыны азая береді, қоршаған орта ауасының жылуы төмендеген сайын ағзада жылу энергия-сы көп өндіріледі. Майда түрлерінде энергия алмастыру ірілерге қараған-да интенсивті түрде жүреді. Энергия алмастыру метрологиялық және жыл мезгілдеріне де байланысты. Қысқы уақытта 15% көбейіп, ал жазғы мезгілде энергияның орташа тәулікке шаққандағы қажеттілігі 15%-ға төмендейді.

Еркектері ұрғашыларына қарағанда, ал жастары кәрілерге қарағанда энергияны көп жұмсайды, дене  бітімі тығыз өзінің өмір сүруіне денесі босаңдарға қарағанда энергияны көп жұмсайды.

Асыл тұқымды иттер мен мысықтардың көбеюі кезінде орташа есеппен энергия қажеттілігі 25%-ға, буаздардың екінші жартысында 50%-ға, туып емізулілерде – 2 есеге және қызмет иттерінде тыныш кезеңімен салыстырғанда 30%-ға артады. Кішкентай күшіктердің энергияға қажетті-лігі жасына байланысты. 1,5-3 айлық күшіктердің 1 кг тірілей салмағына орташа 970 кДж, 3-6 айлықтарға – 710 кДж, 5-8 айлық – 520 кДж, 8-13 айлық – 420 кДж алмасу энергиясын, 1,5-3 айлық мысықтарға 1050 кДж, 3-5 айлық – 530 кДж, 5-9 айлық – 460 кДж энергия қажет етеді. Ақуыз және майлар, көмірсутегі энергия көзі болып табылады.

Азықшіліктің толық бағасын анықтайтын қолайлы жағдайлардың бірі азықтың энергетикалық құндылығы. Ас қорыту процесінде жұғымды зат-тар энергиясы босатылып, сорылады және ағзанның түрлі жасушаларына жеткізіледі. Осыдан кейін химиялық қосылыстардың көмегімен жұғымды заттар энергиясы макроэнергетикалық байланыс энергиясына (аденоз- интрифосфор қышқылға) және  жылу энергиясына айналады. Ақуыздың жиырылуын күшейтуге және түрлі заттардың  иондарын тасымалдау үшін түзілген жасушалар АТФ жиналған энергия көздерін пайдаланады. Азық-шіліктегі энергия көздерін тікелей өлшеуге болмайды, оларды жылуға айналған жағдайда ғана жылу қозғалысын өлшеуге болады. Сол себепті де түрлі нормадағы энергия көздерінің қуатын үлгі есебінде ғана калоримет-риялық камерада өртеп, пайда болған жылу өнімін және жұғымды заттар-дың тұрақтылығын, жалпы азықтық энергиясын азық құрамын пайдала-нып есептеп шығаруға болады. Қуатты энергия ақуыздың май және сутегілердің тотыққанда бөлінетін құнарлы заттар энергиясының 5,65; 9,4 және 4,15 ккал бөлігін сәйкесінше құрайды.

Метоболизмге тек қажетті бөлігі ғана жұмсалады, қалған энергия нәжіс, газдарды босатуға жұмсалады. Қалған бөлігі нәрлі заттардың қоры-тылуына байланысты (1-кесте).

 

1-кесте. Нәрлі заттардың энергетикалық құндылығы

 

Мал түрі	Алмасу энергиясы ккал/н Дж, т.
	құрғақ протеин	құрғақ май	еритін көмірсутек
Ит	3,5/14,65	8,7/36,41	14/65
Мысық	3,9/16,32	7,7/32,23	12/56

 

Азықтықтың энергетикалық құндылығы калорияда бағаланады. 10⁰С-да 1 мл суды қыздыруға кеткен – бұл энергия шығыны – 1 калория.

Келесі энергия эквиваленттері бар: 1ккал – 1000 кал = 4186 дж. Ферментация процесі кезінде пайда болған энергияны жануарлар нәжіс-термен, газдармен жоғалтады.

Ағзада пайда болған көп энергия жылу бөлуге жұмсалады. Ал жылу конвенциясы арқылы және дененің беткі жабыны шағылысуынан жоға-лады. Сол себепті де энергия шығыны тікелей дененің сыртқы қабатының көлеміне тікелей пропорциональды. Жануар кішкентай болған сайын дененің сыртқы қабатының қатысы тірілей салмағынан үлкен, сол себепті де жылу шығыны 1 кг тірілей салмаққа мол болады. Бұл айырмашылықтар жануарлардың тұқымына қарай өзгеріп отыруы мүмкін.

Көптеген мемлекеттерде иттерді азықтандырғанда Рубнердің «жоғар-ғы қабатты» заңын қолданады.

Энергия ішкі ағзалардың жұмысын  және бір қалыпты температураны ұстап тұру үшін бұлшық еттің қимылы, т.б. керек, бұл сақтау деп аталады. 

Сақтау энергиясын есептеу формуласы:

а) Пэ (ккал/күн) = 2 (70 (тірілей салмағы) 0,75) болмаса, Пэ = 132 тірілей салмақ 0,75. Бұл формула барлық салмақтағы жануарларға лайықты.

б) Иттің тірілей салмағы 2 кг аз болғанда  Пэ = 2(30: салмаққа +70).

в) Мысықтың тірілей салмағы 2 кг жоғары  Пэ =1,4 (30 салмағына+70)

г) Барлық категориялар Пэ = 1,4 (70+(салмағы 0,75)). Көрсетілгендей сақтау энергиясына мынадай негізгі факторлар әсер етеді: жас мөлшері, қозғалысы, физикалық жағдайы, жылу, тәртібі, сол себепті де барлығы ескеріліп түзету коэффициенттері ұсынылды.

2-кесте. Иттерде физиологиялық жағдайларына байланысты, сақтау энергиясын қайта есептеу коэффициенті

 

Бір сағаттық жеңіл жұмыстар	1,1 ПЭ
Бір күндік жеңіл жұмыстар	1,4-1,5 ПЭ
Физикалық белсенділігі төмен	0,8 ПЭ
Буаздылығы бірінші аптада	1 ПЭ (өзгеріссіз)
Соңғы 3 аптада	1,1-1,3 ПЭ
Сүт бөлу  шыңы (3-6 аптада)	2,4 ПЭ
Туылғаннан 1 айға дейінгі өсуі	2 ПЭ
3-6 айлық майда тұқымдар	1,6 ПЭ
6-12 айлық майда тұқымдар	1,2 ПЭ
3-9 айлық ірі тұқымдар	1,6 ПЭ
9-12 айлық ірі тұқымдар	1,4 ПЭ
Суық (8,50С)	1,25 ПЭ
Аязда	1,75 ПЭ

 

Қажеттік физиологиялық жағдайына тәуелді болуына және қуатына да байланысты қосымша кестеде 1 кг тірілей салмаққа есептеліп көрсетілген.

Жануардың ферменттік жүйесі зат алмасуға әсерін тигізеді және сонымен қатар мысықтың энергетикалық алмасуы иттердің және күйіс қайыратындардың алмасуынан бөлек.

Жануарлардың бауырында 2 активті фермент жүйесі бар:

1. гексокиназдар

2. глюкокиназдар

Бұлар глюкозаны реттеп глюкозаны 6-фосфатқа айналдырады. Бауыр-ға глюкоза саны көп түскенде ғана глюкокиназа жүйесі жұмыс жасайды. Көмірсу ерітінділері өте төмен мөлшерде ит және күйіс малдарының азық  мәзірі құрамында болады. Сол себепті глюкокиназдар қатысы олардың бауырында өте төмен. Ал глюкокиназдар қатысы иттің бауырында жоғары.

Көп уақытта мысық пен күйіс қайтаратын малдар тек емізулі кезінде еритін көмірсуды (лактозаны) талап етеді. Осы жануарлардың  үлкенде-рінде қан құрамында глюкоза деңгейін бір қалыпты глюкогенез процесін-де сақтап тұру үшін аминоқышқылдан, сүт қышқылынан, пропионнан және глицериннен глюкоза түзіле бастайды. Итте өте жоғарғы дәрежеде глюкогенез жүріп, ішекте жұғымды заттардың ақтық сарылуы тамақтан соң тоқтақтайды. Қоректену барысында мысық пен күйіс қайтаратын жануарларда глюкогенез жүруі күшейеді.

Глюкогенез процесі кезінде күйіс қайтаратын жануарлар негізінде пропион қышқылын, ал мысықтар аминоқышқылын пайдаланады.

Құрамында энергия жеткіліксіз азықшілік мәзірін жануарлар пайда-ланғанда азықтықты барынша, асқазанның қорытуға шамасы келгенше жейді. Бірақ жануарлар өзіне қажетті энергия күшін толығымен қамтама-сыз ете алмайды. Неғұрлым дайындалған азықшілік мәзірінде энергия құндылығы артқан сайын сол азықты қабылдап, өзіне қажетті мөлшерде энергия жинайды. Калориясы артық болған жағдайда энергетикалық мұқ-таждығы аз мөлшердегі азықпен қамтамасыз етіледі.

Азықтықтың энергетикалық құндылығы өте жоғары болған жағдайда, басқа келелі мәселелер пайда болады: энергетикалық қажеттілік (тез қанағаттандырылады) көмірсу және майға бай азықты жегенде ағзаға басқа заттар дәрумендер, микроэлементтер жеткіліксіз болып, малдар тез аз көлемде азық жеп, энергетикалық қажеттілікке тез қанағаттанады.

Кейбір жануарлар азықты өзіне керекті дәрежеден көп пайдаланып, энергетикалық қажеттілікті толтырып, семіріп кетеді. Барлық нәрлі зат-тардың жетіспеушілігі малдың азық мәзірінде энергия құрамы теңесті-рілмеген жағдайда болады. Бұл жетіспеушілік көбінесе өсіп-даму, сауын кезеңдерінде малдарды өте төмен калориялы өндіріс қалдықтары және үй шаруашылық азығымен азықтандырғанда болады. Мұндай жағдайда энер-гияны қамтамасыз ету үшін көп мөлшерде азық жеуге тура келеді.

Осылардың салдарынан ит пен мысықтың күшіктерінің сырт пішіні бұзылып, қарындары салбырап, өсуі баяулайды. Калориясы төмен азық  мәзірін пайдаланғанда сүт бөлетін жануарлар арықтап, сүт беруі төмен-дейді, соның салдарының өсіп-дамуы тоқтап, өлім-жітім көбейеді.

Семіріп кетудің алдын алуға және коррекция жасауға арнайы диета қабылданған, басқа қоспалар нормада болған жағдайда энергиясы мол жеуге жарамды заттардың құрамы төмендетілген малдарды азықтандыр-ғанда теңестірілген дұрыс азықшілік мәзірі түзіліп, энергетикалық құнды-лығы және де барлық құрамындағы құнарлы заттар ескерілуі қажет.

Ақуыз (протеин). Моностритті жануарларда (ит және мысықтар)  ақуыздың қызметі өте жоғары, ол ағзадағы ұлпаны қалпына келтіру син-тезіне, қайта құрылысына, иттің сүт бөлуіне, ферменттер синтезіне, гор-мон, антителдерге, т.б. қажет.

Мәзірде ақуыз жетіспеген жағдайда, күшіктердің өсуі және дамуы тоқтап, сонымен қатар жыныстық көбею қызметі бұзылады, емізулі ана-лықтардың сүт бөлінуі азайып, азықты қорыту қабілеті төмендейді, тырна-ғы, жүннің өсуі нашарлап, ағзаның ауруға деген қарсы тұру қабілеті тө-мендейді. Мұндай жағдайда ақуыз және гемоглобин қан құрамында азаяды.

Ақуыз ұзақ жетіспеген жағдайда бауыр қызметі бұзылады. Барлығы-нан да бұрын құнарлығы жоғары ақуыз сүтте, етте, жұмыртқа құрамында көп болады. Өсімдіктер құрамында ақуыз сапасы толық емес. Ақуызға ең жақыны – ет ақуызы, дәнді дақылдар: бұршақ, жасымық, үрме бұршақ, бұлардың бәрі піскен кезінде де асқазанда толық қорытылмай, иттің және мысықтың қарынының кебуіне септігін тигізеді.

Азықтағы ақуыздың биологиялық құндылығын анықтайтын иттер үшін маңызы жоғары – аминқышқылдар. Таптырмайтын аминқышқылдар: лизин, метионин, триптофан өте қажетті. Азықтықтағы аминқышқылдар-дың тепе-теңдігі бұзылған жағдайда олардың өсуі, ішкі ағзалардың қызме-ті бұзылады, уланады.

Таптырмайтын аминқышқылдардың ағзаға толық өз дәрежесінде же-туіне кепілдеме беру үшін 2/3 бөлігі тек жануарлардан шыққан өнімнен тұру қажет.

Мысықта ақуыз алмасуының өзгешелігі байқалады, мысалы, өсу кезе-ңінде иттерге қарағанда олар 50%-дан көп қажеттілікті талап етеді. Мы-сықтың ақуызға өте жоғары дәрежедегі мұқтаждығы аминқышқылдардың белгілі бір мөлшерде көбеюіне байланысты емес, бауыр ферменттерінің (трансаминоз және дезаминоз) активті қызметтеріне байланысты, бұларды  кетоқышқылға айналдырып, энергетикалық қажеттілікті пайдалану және глюкоза синтездеу.

Мысықтардың иттерден өзгешелігі – азықпен түскен аз мөлшердегі ақуыздан бауырдағы ферменттердің активті қызметі төмендейді. Бауыр жүйесіндегі ферменттер мысықтарда барлық уақытта күшінде, сол себепті азықпен түскен ақуыз энергетикалық мақсатқа пайдаланылады. Одан бө-лек анықталғаны глюкогенезден басқа мысықтарда глюкоза басқа жолмен алынуы мүмкін, глюкоза негізін салушы ретінде амин қышқылы – серин  пайдалануы қалайда ықтимал.

Үлкен иттерде ақуыз қажеттілігі орташа 4,5 г; мысықтарда 4 г, күшік-терде 9 г, және мысық баласында 1 кг дене салмағына шаққанда – 10 г. Асыл тұқымды еркек жануарлардың қажеттілігі 30%-ға артады, бағалы ұрғашы малда 20-50%-ға, буаздық кезіне қарай және емізулі аналық-тарының 2 аптасында 50%-ға, 3-5 апталығында 70%-ға, ал қызмет иттерде бос тыныш тұрған иттерге қарағанда 50%-ға  артады (қосымша).

Мал ағзасындағы амин қышқылдарының маңызы жан-жақты. Амин қышқылдары мал ағзасы ақуыз элементтерінің және ұлпасының таптыр-майтын құрылымы және жеке амин қышқылдары ағзаның қалыпты жағ-дайын реттейтін ерекше қызметін атқарады және зат алмасу қажетті  «қор-ғау» заттарының (антитела, антитоксин, т.с.с.) пайда болуына жауапты.

Амин қышқылдары ішкі және сыртқы секреттер мен ферментер бөле-тіндердің құрамына кіреді (әсіресе гармондар) және басқа да зат алмасуды реттейді: ұлпа және жасуша  реактивті ерекшеліктерін және осматикалық қысымды, ағзадағы су балансын реттеуге жәрдемдеседі. Көптеген жіктік заттардың (липид, гормондар, минералды заттар, дәрумендер, зат алмасу шлакетары, т.б.) таптырмайтын көмектесу амалына айналады. Амин қыш-қылдар өздігінше және дербес маңызды жұмыс атқарады. Аминдер  қышқылсызданғанда энергия көзі ретінде қызмет жасайды.

Азықшілік  мәзірінде қажетті аминқышқылдарының елеулі жетіспеуі, клиникалық белгілері және олардың ерекше бөлек физиологиялық маңызы төменде көрсетілген.

 

Амин қышқылдары	Физиологиялық маңызы	Түскендердің жетіспеушілік белгілері
Лицин	Гемоглобинді синтездеуге қажет өсуіне сүт өнімділігіне, жыныс циклін ұстап тұруға, сүйек қалыптасуына. Ұрық, заттардың  ақуыз құрамына кіреді.	Бұлшық еттің тозуы, сүйектің өсуінің бұзылуы, сүт өнімінің төмендеуі, жүн жабынының аппетиттің жыныс циклінің бұзылуы
Метионин	Шаштың және дененің өсуіне әсер етеді, ақуыз заттарының жануына кедергілік жасайды. Кератин, холин синтездеуге метиль топтарымен қамта-масыз етеді. Бауырды сақтау-ға жәрдемдеседі, глобиннің пайда болуына жәрдем етіп, липотропты қимылына ие	Қаны аз, бауырдың май ба-суы, лецитинның жоғалуы, жүннің өзгерістері (қатаю, бұлшық еттің кебуі)
Цистин (метанинмен алмасуы мүмкін)	Протеин және ақуыз плазма-ларының құрылысына мүм-кіндік туғызып, зат алмасу процесінде  және қатерлі ісік дамуындағы улы заттарды залалсыздандырады.	Тері аурулары, жүннің тү-суі жұқпалы дертке жақын. Бауырдың қабынуы (цир-роз)
Триптофан	Жыныстық көбейту функция-сы сүт өніміне қажетті, дәру-мен В12 лактофин әрекетін жүргізуіне, көз пигментінің пайда болуына гемоглобин синтезіне керек. Триптофан-ның жетіспеуіне өсімтал жануарларға сезімтал, трип-тофан бар протеиндер жарым жартылай антипеллегриялық белсенділігімен танылады	Жүн жабының қатаюын, көздердің өзгеруі (каторакт-хрусталик қараюы) агапе-ция. Жүні түсе бастау, жы-ныс бездері және аналық без кемиді
Аргинин	Ұрық шығаруға (80% арге-ниннен тұрады) және жоғары салмақ қосуға қажет. Несеп нәрі циклына қатысады	Ұрықты әлсіретіп, жылдам өсуін тоқтатып, безгек көз катарактасы, ауыр жағдай-да өледі.
Гистидин	Тұрақты түрде зат алмасу процесіне және тез өсуіне әсер етеді.	Аппетит төмендеп, зат алмасу бұзылады, тез өсуі тоқтайды
Лейцин	Плазматикалық және ұлпа, ақуыз құрылымдарына керек	Азот балансы теріс, аппетит нашарлап өсуі төмейдейді.
Изолейцин	Азықтықтың аминқышқыл-дарын пайдалануға керек (басты міндеті)	Аппетит жоғалып нерв жү-йесі қатып қалады. Барлық азоттың сыртқа бөлінуі. Салмақ жоғалады.
Фенилаланин	Адреналин және тироксин гормондарының түзілуіне пигмент және қанның пайда болуына қажет. Фенилала-ниннің физологиялық қыз-меті аскарбин қышқылының төмендеп жетіспеуі	Пигментацияның бұзылуы, тамақ асты безі және бүй-рек үсті бездерінің ішкі секрациясының бұзылуы
Треонин	Изолекцинмен қатар амин қышқылдары қажет (басты міндеті)	Барлық азоттың сыртқа бөлінуі, салмақ жоғалтады
Валин	Нерв жүйесінің дұрыс жұмыс істеуі үшін қажет	Сезімтал нерв ұштарының қозып ауыруы (гипересте-зия) Еркін жүру үйлестігі-нің жоғалуы, қалтырап ай-налады. Бұлшық ет қызме-тінің бұзылуы. Жануар ді-рілдеп  теңселгендігі байқалады
Мысыққа арнайы таурин	Бета-амин қышқылына жата-ды. Таурохолин қышқылы өт құрамына кіреді. Көз тор қа-бығында және бірденелі ағза-ларда концентрациясы жоғары болады	Өндіру ұрықтандыру қыз-меті мысықтарды нерволо-гиялық жүйе бұзылған

 Амин қышқылына деген қажеттілікті тереңірек зерттеу мақсатында, оларды пайдалану үшін, оның бәсекелестік қатынасын ескеріп, қолайлы-лығын және оптикалық изомерлер арқасында пайыздық пайдалануын анықтау қажет.

 

3-кесте. Амин қышқылдарының (1 кг) тірілей салмаққа қажеттілігі, мг

 

Амин қышқылы	Иттер		Мысықтар
	ересектер	жас иттер жә-не күшіктері	ересектер	мәулен
Аргинин	70	220	61	565-244
Гистидин	60	250	18	35-60
Лизин	60	210	50	384-170
Изолейцин	80	330	26	250-110
Лейцин	110	370	75	587-260
Валин	85	300	37	293-130
Триптофан	15	60	8	57-24
Метионин	70	190	32	180-80
Тренин	55	60	170	340-150
Фенилаланин	65	140	55	250-110
Цистин	60	65	12	23-10

 

Ит пен мысықтың амин қышқылына мұқтаждығы қосымшада  келтіріледі.

Таурин және аргининде мысықтың мұқтаждығы жоғары. Мысықта аргининнің жепістеуі қан плазмасында аммиак концентрациясының ар-туына, зардапқа әкеліп соғуы мүмкін. Осының салдарынан жануарлар 3-5 сағатта өліп қалады.

Аргининге мысықтың жоғарғы төзімділігінің негізгі бір себептері, олардың жеткілікті мөлшерде орнитин және цируллинді синтездеп ала-алмауында, олардан орнатин синтезделеді, ал бұл цикл несеп нәрін нормада бөлуге қызмет істейді. Мысық ағзасында аргинин жетіспеген жағдайда, аммиак несеп нәріне айналмай аммиакпен улану ағзаға тарайды.

Тауриннің тұрақты жетіспеушілігі мысықтың көз торының азғын-дауына және соқырлыққа алып келеді.

Иттерде таурин жеткілікті мөлшерде күкірт сақтайтын амин қышқыл-дарынан, метионин және цистиннен синтезделеді. Бірақта мысықтар көп-теген  басқа сүтқоректілер сияқты  азықпен таурин алуы қажет.

Мысықтың ағзасына түсіп жатқан тауриннің мөлшері оның нәжіспен шығып жоғалатын орнын толтыру керек. Неге десеңіз бауыр, ішектен айналаға толық тауриннің сорылуын қамтамасыз ете алмайды.

Рационда күкірт қоспасы бар амин қышқылдары төмен болған жағдайда, тауринге мұқтаждық артады. 1 кг құрғақ затқа мысық азығында 500 мг таурин болу керек.

Мысықтың өндіре көбеюін таурин жетіспеуі төмендетеді. Жаңа туыл-ған күшіктерде неврологиялық кесел, кемшіліктер байқалады. Көбінесе мысықтарда тауриннің жетіспеушілігі иттерге арналған дәнді жарна жегенде болады. Иттердің азығын мысықтардың азығымен салыстырғанда оларда ақуыз және күкірт сақтайтын амин қышқылдары аз. Өсімдіктен шыққан қоспалар көп қосылады. Ет пен балықта таурин көп мөлшерде болса, ал өсімдік ақуызында таурин болмайды. Мысықта тауриннің жетіспеуінен бүйректің семуі және көрсоқыр болады.

Құрамындағы алмастырылмайтын амин қышқылдарынан ақуыздың сапасы тәуелді болады. Ақуыздың сапасын анықтайтын бірнеше тәсілдер қолданылады. Көбінесе жиі биологиялық бағалау тәсілін қолданады.

Жекелеген нәрлі заттардың биологиялық құндылығын сіңірілген нәр-лі заттар саны сорылған нәрлі заттар санына қатынасы арқылы табады.

Бұл үшін арнайы жануарларға алмастыру тәжірибесі жүргізіледі. Иттерге арналған өндіріс азықтарында орташа есеппен ақуыздың қоры-тылуы 80%, кейбірінде 90% жетеді.

Мысықтарға арналған дайын азықта ақуыздың қорытылуы 74%-ға жақындайды. Бұл көрсеткіштер төменгі сапалы ақуыз пайдаланғанда және құндылығы төмен азық жегенде төмендейді.

Жылытылған, өңделген тағамдарда көмірсудың қорытылуы жоғары-лайды, бірақ қатты отта пісірілгенде ақуыздың қорытылуына қарама- қайшы әсер беруі мүмкін.

Ит пен мысықтарға арналған өндіріс азықтарының құрамына өте кеңінен қолданылатын дәнді дақыл ақуыздарында амин қышқылдарының дәрежесі өте төмен, атап айтқанда лизин, метионин, мизин және триптофан.

Өндіріс азықтарының көп бөлігінде жануар ұлпаларының қоспалары соя ұны және түрлі дәндерді пайдаланады. Осы азықтарда аса қажетті деген төмендегі амин қышқылдары жетіспейді: метионин, треонин және лекцин. 4-ші кестеде мал азықтықтарының құрамына кіретін қоспалар-дағы ақуыздың биологиялық құндылықтары көрсетілген.

Неғұрлым ақуыздың биологиялық құндылығы жоғары болған сайын ондағы таптырмайтын амин қышқылдарының ағзаға қажетті саны кеми береді. Мысалы, азықішілік мәзірінде күшікке 1% аргенин қажет, ал ол ақуыз құрамында 20% құрайды. Аргенинмен күшіктің мұқтаждығын қамтамасыз ету үшін 20% қажет, бұл ақуыз азық мәзіріне енгізілуі тиіс.

 

4-кесте. Түрлі қоспалардағы ақуыздың биологиялық құндылықтары, %

 

Көрсеткіштері	Биологиялық құндылығы
Жұмыртқа	100
Балық ұны	92
Сүт	92
Бауыр	79
Қара мал еті	78
Казеин	78
Казеин +метеонин	100
Соя ұны	67
Ет сүйек ұны	50
Бүтіндей бидай дәні	48
Жүгері дәні	45
Желатин	0

 

Мысалы, азықішілік мәзірінде 17% жұмыртқа ақуызы бар. Бұл өсіп келе жатқан күшіктің аргенинге деген қажеттілігіне жеткілікті. Ал бұл ақуыз саны ағзаға ванин, лизин және басқа амин қышқылдарының артық енгізуге себепкер болады. Амин қышқылдарының жетіспеушілігі және ағзада артық болуы зардапқа әкеліп соғуы мүмкін. Азықтық мәзірінде лизин мен треонин 1,7 есе артық болуы күшіктің өсу энергиясын тежейді. Сол себепті азық мәзірін құрғанда, амин қышқылдарының құрамының сәйкестігін, жануар ағзаларына азық құрамындағы ақуыздың қажеттілігін және басқа нәрлі заттардың әсерін  ескеру керек.

Мысалы, азықтықтың құрамында ақуыз артқан сайын жануарлардың аргинин, лизин және треонинге деген сұраныс артады. Азықтықтың энер-гетикалық қуаты артқан сайын азықтық құрамында барлық амин қыш-қылдары артады. Азықшілік мәзіріндегі клетчетка және майлардың қаты-сына қарай олардың құрамы өзгеріп отырады. Өмірге қажетті дәрежеде амин қышқылдары ақуыздың қайнар көзі, азықішілік мәзіріндегі амин қышқылдарының құрамына да әсер етеді. Азықтықта ақуыздың мөлшері жануардың қажеттілігін қанағаттандыратын болса, онда ақуыздың сапасы-ның маңызы шамалы. 5-кестеде ит және мысықтың ақуызға қажеттілігі келтірілген.

Рацион негізіне 1674 кДж алмасу энергиясы бар азықішілік алынған. Азықтықтың энергетикалық құндылығы басқа болған жағдайда, азықтағы ақуыздың пайыздық мөлшері, ақуыздың минимальді рациондағы мөлше-ріне көбейту (азықтың каллориясы, түзілген рациондағы каллорияға) 4 ккал/г шамасындағы қатынасы арқылы анықталады. Мысалы, энергетика-

5-кесте. Жануарлардың  азықішілік  мәзіріндегі ақуыздың минимальді мөлшері

 

Жануар	Жануарларға арналған жай азықтар, %
	азық мәзіріндегі мөлшері	алмасу энергиясы
Мәулен	30	25
Ересек мысықтар	25-30	20-25
Ит күшіктері	29	29
Ересек иттер	18	18

 

лық құндылығы 5ккал/г азық мәзірінде, мәуленді ұстап тұру үшін 30 х (5/4) = 37,5% ақуыз болу керек. Иттерге қарағанда мысықтар жоғары дәре-жеде азық мәзіріндегі ақуызды көбірек қажет етеді. Бұлай дейтініміз мы-сықтар ақуыздардың белгілі бір бөлігін алдын-ала энергетикалық мақсатқа жұмсайды. Көптеген жануар иттерді қосқанда бауырдағы трансаминаза-лар пайдаланған ақуыз мөлшеріне көндігіп бейімделеді. Азықішілік  мәзі-рінде  ақуыз жетіспеген жағдайда, жануар ағзасын да азоттың қорын жию-ға мүмкіндігі болады, ал ақуыз артығымен түскенде азоттық экскрецияны тездетеді. Ал мысықтарда мұндай метаболикалық иілгіштік бола бермейді. Мысықтарда бауырдағы трансаминаз несеп нәрі және глюкогенез белсен-ділігі жоғары болады. Табиғаттың тарихы мысықтардың дамуында азық  мәзірі құрамында ақуыз көп болатын тек жануар ұлпалары ғана кіреді.

Иттер көбінесе тамақты талғаусыз пайдаланатын болғандықтан олар-дың азық мәзірінде ақуызы төмен болатын өсімдіктер орын алады.

Ақуыз тепе-теңдігінің бұзылуы. Ағзаның ақуызға деген  мұқтажды-ғы және энергетикалық балансы өте тығыз байланысты. Каллория мөлше-рін азықпен қанша қабылдағанмен, егерде ақуыз дәрежесін жануар қажет-тілігінен көп пайдаланса, онда артық ақуыз (амин қышқылы) қышқыл-данып және пайда болған кето-қышқылдың бөлігіне ұшырап, энергетика-лық заттар есебінде пайдаланады. Ағзада энергетикалық қажеттілік толы-ғымен қанағаттандырылса, онда амин қышқылдары гликоген болмаса майға қалыптасып, жасақталады. Көбінесе бүйректен бөлінетін азоттық метоболиттер және пайда болатын амиак бауырда несеп зәріне айналады.

Ит және мысық азық мәзіріндегі тұрақты ақуыз артықшылығы  гломе-рулосклерозға және басқа бүйрек ауруларына ұшыратады. Бүйрек жетіс-пеушілігінде жануар ағзасындағы ақуыз артықшылығы ағзада азот мето-болиттерінің қорлануына, соңынан бүйректе патологиялық процестің дамуына әкеліп соқтырады.

Сол себепті де өте тамаша азықішілік мәзірі жануарлардың амин қышқылдарына деген қажеттілікті толығымен қамтамасыз етіп, ақуыз мөлшерін реттеуге қажет. Майлар мен көмірсулардың рацион құрамының аздығынан мал ағзалары ақуызды энергетикалық материалдар есебінде пайдаланады. Ағзада энергия жетіспеген жағдайда ақуыз денесінің като-болизмі күшейеді. Сол себепті де бірінші кезекте ағзаның энергияға дейін қажеттілігін қамтамасыз етіп, сонан соң ақуызға деген сұранысты толтыру керек. Мал ағзаларына жануардың ақуыздың жеткіліксіз тұтынуы теріс әсер етеді. Жас малдардың өсуінің нашарлауы, тірілей салмағының төмендеуі ересек малдарда өнімінің  төмендеуі ақуыздың жетіспеушілігіне есеп беру ықтималдылығы жоғары. Одан да бөлек жүнінің өсуі, түлеу,  қотыр терімен араласа кей жерлерінде жүн түсе бастайды. Ақуыз жетіспеген жағдайда альбуминдер, альбуминнің қан сарысуына қатынасы, онкотикалық қысымды төмендетеді және асцит ауруына шалдықтырады.

Азықішілік мәзіріндегі ақуыз тапшылығы жануардың азықтыққа де-ген мүмкіндік сұранысын азайтады және энергетикалық жетіспеушілік басталады. Ал, азықтыққа сұраныс азаймаған жағдайда және ағзада энер-гия азайғанда ақуыз тапшылығы өрістеп, бауырға май жиналуы күшейіп, фиброздың дамуына және бауыр церрозының дамуына мүмкіндік туғы-зады.

Ақуыздың тапшылығы мынадай талаптармен байланысты:

• қажетті азықтықтың жетіспеушілігі;
• сапасы төмен немесе ақуыздың қорытылуы нашар;

- азықтықтың калориясының төмендігі, ақуыз энергетикалық мате-риал есебінде пайдалануына әкеліп соғады;

- жалпы ақуыздың азықішілікте төмен болуы;

- асқазанда ақуыздың нашар сіңіріліп және қорытылуының бұзылуы;

- нефропатия және энтеропатия кезінде дене қызбасынан ақуыздың көптеп жоғалуы.

Жануарлардың ағзаларында ақуыздың көбінесе жетіспеушілігі, мал иелерінің тағамды үнемдеп, көбінесе арзан, төменгі сападағы  өндіріс азықтармен, немесе жоғарғы көмірсулы тағамды: нан, пісірілген картоп, сұлы ботқасы, кептірілген  нандар бергеннен болады. Мұндай өнімдер бір кездерде азықішілік мәзірінің 90% құрайды. Биологиялық құндылығы тө-мен ақуыздар коллаген және желатин сияқты төменгі дәрежедегі ет-сүйек ұнтағында және дән қалдықтарында құны арзан өндіріс азықтықтар құра-мы да жатады.

Мысықтарда ақуыз жетіспеушілігінің дамуы иттердің азығын пайда-ланғанда болады, себебі мысықтардың ақуыз және тауринге деген мұқтаж-дығы өте жоғары.

Майлар. Рационда майлар: ағзадағы энергияны қамтамасыз ету; май ерітінділеріндегі А, Д, Е және К дәрумендерін сіңіру; азықтықтың дәмді-лік сапасын жақсарту; ағзаны алмастыруға болмайтын (қанықпаған) май-лы қышқылдармен қамтамасыз ету үшін қажет.

Ақуыз бен көмірсулар азықішілік мәзірінде жеткілікті мөлшерде бол-ғанда, майлар энергетикалық сапалы қажетті компоненттер көзі болмай-ды. Бірақта майлар өте жақсы энергия көзі болады. Азықішілік  мәзірінде майлардың көптігі, олардың біршама энергетикалық құндылығын артты-рады. Энергетикалық құндылығы жөнінен майлар ақуыз және көмірсулар-дың құндылығын 2,25 есеге артық басып озады. Олар өте жеңіл қоры-тылып сіңіріледі.

Иттерге арналған өндіріс  азықтықтарындағы майлардың қорытылуы 90%-ға жететін, ал мысықтардың азықтарында қорытылуы бірнеше есе төмен орта есеппен 74% құрайды.

Мысықтар мен иттер жануарлар және өсімдік майларын бірдей пайдалана береді. Бірақта кейбір суға қаныққан, атап айтқанда кокос майы, нашар қорытылады. Оны жегенде мысықта бауыр липидозы өріс алады. Азықтың сапасына, дәмділігіне майдың мөлшері  және түрлері әсер етеді. Мысық және иттердің азық  мәзірінде майды көбейткенде, тағамның дәмділігі жоғарылап, тартымдылығы артады.

Ересек иттердің липид (майға) қажеттілігі орташа есеппен 1,3 г, күшіктерде – 2,6 г, ересек мысықтарда – 2,25 г 1 кг салмағына қажет етеді.

Асыл тұқымды жануарларда орта есеппен 10-15%-ға және еркекте-рінде 15%-ға артады.

Ит пен мысықтарда күндізгі энергия қажеттілігі 25%-дан 50%-ға дейін май арқылы қамтамасыз етіледі. Азықтық мәзірінде май 5%-дан 20%-ға дейін құрғақ затқа шаққанда болуы ұсынылады.

Азықтағы майды жағымсыз не болмаса жағымды ретінде иттерге 40% және мысықтарға 64%-ға дейін көтеруге болады. Азықтық мәзіріндегі майдың мөлшерін өсу барысында, сауын кезінде және ауыр жұмыс істе-генде көбейтеді.

Егер пайдаланған май мөлшері өте жоғары болып, қорыта алмаған жағдайда малда стеаторея (май малақпен шығады) болады.

Майды көп мөлшерде пайдаланғанда, әсіресе семіз иттерде, жіті түрде өтетін панкратитке шалдығады. Көптеген иттерге арналған өндіріс азық-тарында 2,7-2,5% май болады. Құрғақ затқа айналдырғанда, азық  мәзірін-де 77% май болғанда, иттерде жіті түрде панкреатит пайда болады. Міні-летін кейбір иттерге 9 апта бойы құрамында 66% майы бар азықтық  мәзірімен азықтандырып, эксперимент жүргізгенде, сарысу құрамында амилазаның белсенділігі жоғарылап, панкреатиттің белгілері білінеді. Иттердегі панкреатит ауруына деген қатер 20-30% майы бар  косервілен-ген азықты практика жүзінде пайдаланғанда болмайтыны белгілі болды.

Азық мәзіріндегі майдың жетіспеушілігі алмастыруға болмайтын амин қышқылдарының жетіспеуіне, өсіп-дамуына, малдың физиология-лық көбеюіне, жыныстық қатынастарының нашарлауына әсер етеді. Көп-теген азықтардағы майларда көп мөлшерде триглицеридтер орын алады, олар бір глицерин және үш май қышқылдарынан тұрады. Ерекше май қышқылдары майлардың сипаттамасын, физикалық дәмділігін анықтайды. Липидта егер көп мөлшерде қанықпаған май қышқылдары, болмаса тізбектелген қысқа сутегі май қышқылдары қатынасса, онда мұндай майлар үй температурасында сұйық май деп аталады.

Қанықпаған май қышқылдары төмен және тізбектелеген ұзын көмір-сулы май қышқылдары жоғары болғанда үй температурасында липидтер қатты күйінде қалады, бұларды майлар деп атайды.

Көбінесе өсімдік майларының құрамында 30-60% қанықпаған май қышқылдары болады, ал басқа  пальма, оливково және кокос майларында 10%-дан кем осы қышқылдар бар.

Барлық жануарларға линолев қышқылы алмастырмайтын май қышқы-лы болып табылады. Қанықпаған майлы қышқылдардың қайнар көзі болып көбінесе өсімдік майлары, құс және шошқа майы табылады.

Мысықтар үшін алмастырмайтыны ретінде арахидон қышқылы бола-ды (басқа жануарлар линолев қышқылынан арахидон қышқылын түзе алады). Арахидон қышқылы тек жануарлардың пайыздық құрамында болады, бірақ өсімдік өнімдерінде болмайды.

Ит пен мысықта линолев қышқылы тасымалданып, линоменовті қышқылын түзеді. Сол себепті де арахидон қышқылын азық мәзірінде нормалап жатудың қажеті жоқ.

Рационда қаныққан майлы қышқылдар азықтағы құрғақ заттың 1% немесе желінген каллорияның 2% құрауы керек.

 

6-кесте. Сұйық май және майлардағы ең көп таралған майлы қышқыл мөлшері  және құрамы, %

 

Майлар	Қанықпаған майлы қышқылдар	Линолев қышқылы	Арахидон қышқылы
Шошқа майы	64,1	18,3	0,3-1,0
Құс майы	60,9	22,3	0,5-1,0
Сало	52,4	4,3	0,0-0,2
Балық	60,0	2,7	20,0-25,0
Жүгері  майы	87,7	55,4	-
Кокос  майы	9,7	1,4	-
Зығыр  майы	21,8	13,9	-
Сары май	35,8	2,5	-

Алмастырылмайтын амин қышқылдары жасуша дыбыс пернесінің қызметінің  дұрыс жасауына, простаггландинді  түзуге, тері қабатында  су алмасуын жүйелейді. Бұл май қышқылдары жетіспеген жағдайда жануар-лардың жыныстық көбею қасиеті бұзылады. Олардың жепіспеуі буаз жануарларда жаңа туған төлдерді түрлі ауруларға шалықтырады және олардың өлуіне әкеледі. Қанықпаған майлы қышқылдардың жетіспеуі  терінің және жүн жабындысының бұзылуына әсер етеді. Терінің май қабаттары өзгеріп, тері инфекциясы және тері аурулары пайда болады.

Алмастырылмайтын амин қышқыларының ұзақ жетіспеуі жануарлар-да жүннің түсуіне, ісік және терінің кейбір жері суланып қышымаға шалықтырады. Суланып қышымаға айналғанда көбінесе құлақ тесігінде және табан, тұмсық араларында, басқа жерлерде де орналасады. Алмас-тырылмайтын амин қышқылдарының жетіспеуі иттерде көбінесе құрғақ, жоғары температурада, дымқыл кезеңдерде май құрамы өте төмен сақтау мерзімі өтіп кеткен азықтарды пайдаланғанда болады.

Жануарларда амин қышқылының жетіспегеніне күмәнданғанда, өте жақсы алдын-алу шарасына емдік қасиеті бар, күніге бір шәй қасық өсім-дік майын (жүгері немесе соя) бір табақ құрғақ азықтыққа қосып берген жақсы (226 г).

Арахидон қышқылы жетіспеген жағдайда рацион құрамына құс майын болмаса жоғары линолев қышқылы  бар майлар берілуі қажет.

Үш апталық осындай диеталық азықтықтандырудан кейін мысықтың жағдайы жақсармаса, онда басқа патологиялық процестерді іздеу қажет.

Азықішілік  мәзірінде  қанықпаған майлар көп болған жағдайда, әсі-ресе антиоксиданттер жетіспегенде, онда жануарларда  май ісіктері дамуы мүмкін. Мұндай жағдайда май ұлпаларында метоболиттер жиналып, суте-гі асқын тотығы пайда болады және және денедегі майлар сары, қоңыр және қызғылт түске боялады. Ауырған жануарларда тәбеті жоғалып, депрессия күшейіп, безгек пайда болып, ауру тоқтауы мүмкін. Олар қиналып қозғалады. Тері сезімталдығы күшейіп ауырсынғаны байқалуы  мүмкін, осының салдарынан тері асты май ұлпаларының ауруы пайда болады. Ауру малдардың май бездері  ісігі байқалады. Мысықтардың азық  мәзірінде балық көп болғанда, май (гранулемасы) түйіні дамиды. Ауруды жазу үшін азық  мәзірін  реттеп, ақуыздан 30 мг күніне Е дәруменін ауру-дың толық клиникалық белгілері жоғалғанша пайдаланса, аурудан тез жазылуына септігін тигізеді.

Көмірсулар. Көмірсулар ағзаны энергиямен қамтамасыз етіп, майға да айналып, ағзада өте күрделі – асқазан, ішек жұмыстарын реттеуге  қатысады. Көмірсулар сіңірілуіне байланысты екі топқа бөлінеді: еритін және ерімейтін көмірсулар.

Моносахаридтер альфа болмаса, бета пішінді болуы мүмкін. Альфа моносахаридтерінен құрайтын көмірсулары мал асқорыту жүйесіндегі ферменттермен жеңіл  қорытылады және еритін көмірсуына жатады. Бета моносахаридтен тұратын көмірсулар ас қорыту жүйесінің ішкі фермент-терінің әсеріне төзімді және еритін көмірсуына жатады. Бірақта кейбір жануарларда ас қорыту жүйесіндегі микроорганизмдер фермент целлюза-ны өндіреді, соңынан оны ерімейтін көмірсуынан, жанатын газдарға және ұшатын май қышқылдарына дейін ыдыратады.

Ұшатын май қышқылдары (ҰМҚ) шөпқоректілерге өте қажетті энергетика көзі болады. Шөппен қоректенбейтін жануарларда ит және мысық сияқтылар ас қорыту жүйесінде микробиальды процестерге шектелген. Сол себепті де ерітілмейтін көмірсулар олар үшін энергети-калық құндылығы жоқ. Олардың азық  мәзірінің энергетикалық құнарлы-ғын төмендетеді.

Жоғарғы дәрежедегі ерімейтін көмірсулары бар азықтарды, жоғары  энергетикаға мұқтаждығы бар ит пен мысықтарға пайдаланбау керек. Сонда да бір кезеңдерде бұл азықты денедегі артық салмақты түсіру үшін және семіздікке бейім жануарларды бақылап отыру үшін ойдағыдай пайдаланады.

Альфада – барлық көмірсулар байланысы асқорыту жүйесіндегі ами-лаза ферменттерінің жәрдемімен дисахаридтардан басқалары ыдырайды.

Бұл фермент асқазан асты бездерінен бөлінеді және кейбір жануар-лардың түрлеріне байланысты сілекей безінен де аз мөлшерде бөлінеді.

Дисахаридтер (мальтоза, сахароза, лактоза) арнайы ферменттердің – дисахаридаз, мальтаза, изомольтаза, сахароза және лактоза сияқтылардың жәрдемімен ыдырайды. Ферменттер ішектің эпителиальды  жасушасының көмкерілген тікенек сияқты түтікшелерінде болады. Егерде жиектеріндегі түтікшелердің құрылымы бұзылған жағдайда, бастапқы ферменттер жоқ болса, онда жануарлар дисахаридтарды сіңіре алмайды. Мұндай патоло-гиялық өзгерісте, ішектегі бактериялар қалған дисохаридтерді пайдала-нып, олардың көбеюін үдетіп, ішектің ішіндегісінің асмолярлығын жоға-рылатып, ішектен су өткізе де  және диареяға  ішінің өтуіне жол ашады. Өзінің құрамында дисахарид бар азықтар, мысалы: сүт құрамындағы лактозаны  ауру малдарға пайдаланса іш өтуін күшейтеді. Еритін көмір-сулар көптеген дұрыс құрылған азықтық мәзірінде жоғары қатынаста жеткілікті мөлшерде кездесіп, тек кейбіреулерінің ерекшеліктеріне қарай бүтіндей еттен, балықтан және малдың ұлпаларынан  басқалардан тұратын азық  мәзірінде еритін көмірсулар артық болған жағдайда, көмірсулардың бір бөлігі, гликоген болмаса майлы ұлпа болашақта қор есебінде пайдала-нуға жиналады. Сол себепті де көмірсулардың азықтық мәзіріндегі көптігі жануарлардың семіруіне ұмтылдырады.

Жануарлардың азықтық мәзірінде көмірсулардың жетіспеуінен қан құрамындағы глюкоза төмендемейді және энергия жетіспеушілгі  байқал-майды, бұл уақытта денедегі ақуыз және глицерин глюкозаға айналуы  әбден мүмкін, ал май және ақуызды энергетикалық зат есебінде  пайдала-нады. Азықішілік мәзірін дұрыс түзген жағдайда глюкоза, сахароза, лактоза, декстрин жәе крахмал май ұлпаларымен қоса қорытылуы 94% жетеді. Бірақ орташа өндіріс азықтарындағы еритін көмірсулар иттерде 85%-дан және мысықтарда 73%-дан аспайды. Белгілі бір техналогиялық әдістемемен азықты дайындағанда, жылумен өңдегенде, оның қорытылуы әлдеқайда артады, бірақ ит және мысықтың дәнді дақылдағы ішкі крах-малды қорытуы жарым-жартылай болуы мүмкін.

Ерімейтін көмірсулар жалпы аттармен, «азықтар талшығы» болмаса, «клетчатка» делініп, өздеріне целлюлозаны, гемицеллюлозаны, пектин, камеди, өсімдік желімі және лигнин (өсімдік элементтерінің құрылымы) қосады. Түрлі азық талшықтарының құрам дәрежесі өздерінің физикалық және химиялық қасиеттерімен ерекшеленеді.

Іш өткенде және қатқан жағдайда оларды азыққа қосу ауырған мал-дарға өте тиімді. Оның тиімділігі талшықтың суды ұстап тұра алатын қасиетінде және тоқ ішектің микрофлорасының құрамына әсер етеді. Азық талшықтары тоқ ішектің тітіркеніштерін қоздырады. Сонымен қатар нәжістің көлемді және жұмсақ етіп сыртқа шығуына жағдай жасайды.

Азық талшықтары көмірсулар және майлардың алмасуына әсер етеді. Пектин және комеди майдың сіңірілуін реттеп, өт қышқылын және холес-териннің бөлінуін көбейтеді және қанда липидті азайтады, бұл уақытта қан сарысуындағы холестерин мөлшеріне целлюза шамалы жәрдем етеді. Жануарлардың диабет ауруына шалдыққанда тағам талшықтары өте үлкен дәрежеде қандағы инсулин және глюкозаның мөлшеріне әсерін тигізеді. Қандағы глюкоза және инсулин мөлшерінің кемуі ішектен глюкозаның сіңірілуі төмендегенде, дәреті бәсеңсігенде және ішек-қарындағы пептид-тер сөлдерінің мөлшерінің өзгеруінен  болады.

Тағам талшықтары басқа да құнарлы заттарды сіңіруге әсерін тигізеді. Рациондағы клетчатканың құрамы жоғары болған сайын олардың энергия-сы және ақуыздардың сіңірілуі төмендейді. Барлық азық талшықтарының минералды заттарды сіңіруі бірдей емес. Мысалы: пектин кейбір минерал-дардың сіңуін төмендетеді, ал целлюзаның бұл процеске қатысы жоқ. Сол себепті де құрамында пектин көп сәйкестігінше қажетті минералдар қоспасы жоқ, жануарлардың ағзасына микроэлементтер жептіспеуіне әкеледі.

Азықтық мәзірі  клетчаткаға бай болғанда ит пен мысықтарда энер-гияның жетіспеуі байқалады. Ит пен мысықтың тағам талшықтарына мұқ-таждығы адамдарға қарағанда екі есе жоғары. Мына нақты қызықты атап өтуге болады: қарауыл, мінілетін иттерге нақты жұмыс уақытында әдет-тен тыс көмірсусыз, құрамында майы жоғары (70% дейін) диета керек және мұндай иттерде панкреатит ауруының белгілері байқалмаған. Ал жәй өмір сүріп жатқан серіктес иттерде көмірсулар азықтың энергетикалық құндылығының 40-50% құрылуы тиіс.

Ересек иттерде жеңіл қорытылатын көмірсуларға (крахмал және қант) қажеттілігі орташа есеппен 10 г, күшіктерде 15,8 г, ересек мысық және мәулендерде 1 кг тірілей салмағына – 3 г. Асыл тұқымды жануарларда және әскери иттерде орташа есеппен 15-30% артады. Ересек иттердің клетчаткаға мұқтаждығы орташа есеппе 1 г, күшіктерде 1,5 г, мысықтарда 1 кг тірілей салмағына – 0,32 г құрайды.

Минералды заттар. Аса құндылығы және көптеген қызметіне қара-май, минералды заттар дене салмағының аз ғана бөлігін құрайды және азықтық мәзірінің құрамында бұл заттардың болуы заңды. Барлық мине-ралды заттар қосындысы дене салмағының 0,7%-да жетпейді.

Олардың негізгі бөлігін макроэлементтер – кальций, фосфор, калий, тұздар, магний құрайды. Макроэлементтердің азықшілік мәзіріндегі құра-мы %-бен, микроэлементтердің концентрациясы мг/кг беріледі. Микро-элементтерге темір, мырыш, мыс, йод және селен жатады.

Макроэлеметтер ағзаның мына қызметтерін реттеуге қатысады:

• қышқыл, сілті тепе-теңдігіне көмектеседі;

- қажетті су балансын ұстап тұру үшін осматикалық қысымды реттейді;

- трансламбрандық потенциалды реттеп, ет тамақтарының қысқаруы-на және жүйке импульстарын өткізуіне, жасушаның дұрыс нормада қызмет жасауын жүзеге асырады;

- ағзаның бүтіндей құрылымын ұстап тұрады.

Микроэлементтердің көпшілігі металлоферменттердің құрамды бөлігі болып табылады және әртүрлі биохимиялық реакцияларға қатысады. Бұл олардың барлық мүшелер мен ұлпалардың құрамында болатынын көрсе-теді. Мысалы, йодқалқанша безінің гормонының құрамында, темірглобин және миоглобиннің құрамында, ал кобальт В (витамин) дәруменінде кездеседі.

Минеральдық заттарды шамадан артық қабылдағанда, олардың ас қорыту бөлімініде сіңірілуі төмендейді де, зәр мен нәжістің құрамында көбейеді.

Жоғарғы концентрациялы минералды заттарды сіңіргенде, ағзада әртүрлі аурулар тууы мүмкін. Сіңірілмеген минералдар басқа минералдық заттармен араласып, олардың сіңірілуін тежейді де, жеке минералдардың жетіспеушілігін немесе минералды заттардың анықталған балансының бұзылуына әкеп соқтырады. Сондықтан, жануарлардың рационындағы минералдық заттардың балансының дұрыс болуының маңызы зор.

Мөлшерсіз азықтандыру жануарларды бір немесе бірнеше минерал-дық заттармен мөлшерсіз азықтандыру көп зиян әкеледі және ит пен мысықтағы минералды заттардың теңсіздігінің басты себебі болады.

Жануарларға минералды заттардың қажеттілігі және жетіспеушілік пен мөлшерден тыс болуының белгілері 7-кестеде көрсетілген.

 

7-кесте. Жануарлардың минералды заттарға мұқтаждығы және олардың жетіспеуіне болмаса молдығына ықпалы

 

Минерал-ды заттар	Қажеттілігі				Тапшылық	Молдығы (артығы)
	иттерге 1 кг тірілей салмаққа		мысық-тарға 1 басқа
	ересек бастар	күшік-тер	ересек бастар	мәулен-дер
Кальций	264	528	200	400	Негізінде ет және субөнімдер сияқты азық мәзірінде кез-деседі. Алғашқы са-тысында ақсақ, қиын қозғалуы, қоз-ғалғысы келмейді, іш қату, метафиз-дердің қатып сенуі, бақайдың және  білезігінің бүгілуі. Тұрғылықты тап-шылықта сүйектің морт сынуы, анфек-сия, өзгерістер, тіс аурулары, жіті жетіспеу. Тетания	Түрлі үстем артық қоспамен қоректен-діргенде фосфор тапшылығы, мы-рыш, темір және мыс жетіспеушілік-тері жиі кездеседі. Өсу энергиясы тө-мендеп қалқанша асты безінің функ-циясы бұзылып, іші кебеді
Фосфор	220	440	222	444	Кальцийді үстеп артық азыққа енгіз-генде болады. Тәбеттің төмендеуі және де кальций тапшылығындағы белгілер кездеседі	Минералды азыққа артық үстеп енгіз-генде, болмаса фосфор, кальций тапшылығымен әсері бірдей
Калий	220	440	80	140
Натрий	60	120	18	28	Өте жиі іші өткен-де, қарсы дәрі қол-данғанда, анорексия кесірінен ағзаға то-лық түспеуінен әл-сіздік ұйықтағыш, бұлшық ет дыбысы бәсеңдейді, семеді, сал болу байқалады	Іс жүзінде кездес-пейді, олигоуриядан басқада. Калийді көбейтеді. Белгілері калийдіңкі
Магний	11	212	8	10	Нәжіске көп бар-ғанда тұзсыз дие-тада болады. Тәбет бұзылып, салмақ төмендейді, шарша-ғыш, сүт шықпайды және өсу қарқыны төмендейді	Жіті артықшылық: тек су жетпегенде жануарларда шөл-деу, іш қату, ано-рексия, безгек және өледі. Созылмалы тұзы көп өндіріс азықтарын пайда-ланғанда қан қысы-мын көтеруге жү-рек, бүйрек аурула-рына мүмкіндік жасайды
Хлор	180	440	-	-	Асқорыту жүйесі бұзылады,тәбеті бұзылады, өсуі тоқтайды, көбею қызметі бұзылады	Тұзбен уланғанда
Темір	1,32	1,32	2,5	5,0	Сүт диетасын ұзақ уақыт қолданғанда болмаса, қан кет-кенде, қан азаяды, эритроциттер бұзылады	Анорексия, салмақ төмендейді, аль-бумин, қан бұзылуы жас жануарларға әсіресе күкірт (Sе) жетпеген жағдайда және Е дәрумені, онда  өлуі мүмкін
Мырыш	0,11	0,2	0,15	0,3	Анорексия, салмақ төмендейді, өсуі бәсеңдейді, құсады, жүн жабыны жіңіш-кереді, ұрықтық да-муы бұзылады, жа-ралар ұзақ жазыла-ды, депрессия, шет-кі аймақ без ауру-лары ісіктер	Мыс болмаса каль-цийдің жетіспеуіне байланысты
Мыс	0,16	0,16	0,1	0,2	Молибден және те-мір, мырыштың ар-тықтығынан бола-ды. Өсуі баяу, сү-йектері сынғыш, тә-беті бұзылған, ба-уырдағы мыс, 20 мкг/кг азайған. Қа-ны азайып, жүні түссізденеді. Мы-сықтардан  басқа жануарларда толас-сыз іш өтеді	Бауырдағы мысты жұмылдыруға шамасы жетпеген-діктен бұл бедлинг-тонтерьерде кезде-седі. Осының әсе-рінен  бауыр ауруы-на ұшырайды
Маргенец	0,11	0,2	0,1	0,2	Қалыптасуы бұзы-луы байқалады, буындары іседі, қозғалуы нашар, жүргісі келмейді. Сүйектері  қысқа-рып, жуандап омы-рылғыш болады	Жарым-жартылай ағару және ұрпақ беру қызметі бұзылады
Йод	0,3	0,6	0,01	0,02	Йод жетіспеушілігі, зоб, алопеция, жа-тырда өлуі, крете-низм, микседема, летаргия, ұйқышыл, қорқыныш	Жарым-жартылай ағару және ұрпақ беру қызметі бұзылады
Селен	0,1	0,1	0,01	0,01	Бұлшық еттің ақ ауруы және жүрек бұлшық етінің кем-тарлығы	Жүйке қызбалығы, анорексия, әлсіздік, атаксия өкпе ауруы-нан өледі.
Кобальт	0,05	0,05	0,08	0,08	Тәбеті жоғалады, әлсіздік, кобальт жетіспейді
Фтор	0,08	0,08	-	-	Тіс және сүйек-тердің қалыптасуы бұзылады	Сүйек пішіндері өзгеріп, тістері мү-жіледі, уланады- флюроз – сал болу

Кейбір минералды заттар, кальций және фосфор сияқты, сүйектің негізгі құрамды бөлігі болып табылады және олардың мықтылығын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, бұл мироэлементтер әртүрлі ұлпаларда биохимиялық функциялардың қызметін атқарады. Сондықтан, кальций мен фосфордың дұрыс мөлшерінің бұзылуы тек қана сүйек ауруларына ғана емес, ағзадағы әртүрлі биохимиялық процестердің бұзылуына әсер етеді.

Мөлшерсіз азықтандыру салдарынан болған сүйектегі өзгеріс сүйек-тің өсуі кезінде дамиды. Мұндай сүйек зақымдарын емдеу қиын және жануардың өсуі мен дамуын баяулатады.

Минералдық мөлшерсіздігі болғанда, мөлшерсіздікке жауапты мине-ралдық затты ажырату қиын, себебі бірнеше микроэлементтердің жетіспе-гендегі немесе шамадан артық болғандағы клиникалық белгілері ұқсас келеді. Мұндай жағдайда, дұрыс диагноз беру үшін қандағы және мәзір-дегі минералды заттарды анықтау қажет. Сәйкес диагноз қойылмаға-нымен, жануардың дұрыс дамуын қамтамасыз ететін, құрамында барлық минералды заттардың дұрыс мөлшері бар арнайы диета қолданған жөн. Бұл бұзылған мөлшерсіздікті қалыпқа келтіруге қарағанда жақсы нәтиже береді.

Дәрумендер. Дәрумендер – аз мөлшерде жоғары биологиялық пәр-менді, ағзаның өмір сүруіне қажетті органикалық қосынды. Ағзаға азық-пен бірге дайын күйде немесе алдын-ала қалыптасқан пәрменді формада түседі.

Дәрумендер ферменттердің және коферменттердің құрамына кіреді. Олар әртүрлі химиялық құрылысты және қызметті болады.

Олар ағзада энергия көзі ретінде немесе құрылымдық элементтер ретінде қолданылмайды. Оның басты қызметі әртүрлі физологиялық процестердің жұмысын үдету және реттеу. Барлық дәрумендер азықта кездесетін. Олардың ерігіштігі және физиологиялық әсерімен жасушадағы зат алмасуға қатысуымен класқа бөлінеді.

Дәрумендер ерігіштігімен екі топқа бөлінеді: суда еритіндер және майда еритіндер. Оларды жасушадағы зат алмасудағы рөлі жөнінен биокаталикалық және индуктивті әсер ететін дәрумендер деп бөледі.

Биокаталикалық әсер ететін дәрумендер ферменттердің түзілуіне қатысады және олардың құрамына кіреді. Оларға В₄ және В₁₂-ден басқа В тобындағы дәрумендер кіреді. Индуктивті әсер ететін дәрумендер – бұл ұлпалардың дифференциациясын ұстап, жасушаның құрылымының ретті-лігін қамтамасыз етеді. Оған А, Д, Е, С дәрумендері және холин жатады. Бұл топтағы дәрумендер суда еритін В топтағы дәрумендермен ұқсас келеді. Көптеген В топтағы дәрумендер-энергетикалық метаболизм және биохимиялық реакциялардың қалыптасуына қатысады. В тобындағы дәрумендерге А, Д, Е және К, ал суда еритін дәрумендерге В тобы және С жатады. Организмде синтезделмейтін болғандықтан А, Д және Е дәрумен-дері ит және мысық мәзірінде тұрақты болуы шарт. К дәруменінің болуы-на аз көңіл бөлінеді, себебі ол ішек бактерияларымен ағзада синтезделеді.

Майда еритін дәрумендердің негізгі көзі бауыр, май, жұмыртқа сары уызы, дәнді дақылдар. Е дәруменінен басқа барлық дәрумендер өсімдік азықтарында провитамин түрінде кездеседі.

Итке қарағанда мысықтар провитамин бета-каротиннен А дәруменін синтездей алмайды. Сондықтан, мысықтар А дәруменін жануардан алына-тын азық арқылы алу керек. К дәруменінен басқа майда еритін дәрумендер ағза қорында сақталады. Олардың жетіспеушілігі қордағы дәрумендер таусыуынан болады.

А дәрумені көру және есту қызметін реттейді. Ол сондай-ақ, эпителий жасушаларының өмір сүруіне және сүйектен өсуіне қажет. Бұдан басқа, А дәрумені жасуша дифференцияциясына және митоздың жылдамдауына әсер етеді.

Д дәрумені кальций мен фосфордың алмасуы мен сіңірілуіне, парат-гормонмен бірге сүйек және тіс кальцификациясына жауап береді.

Е дәрумені организмде актиоксиданттың қызметін атқарады және қалыптасу қызметін реттейді.

К дәрумені қанның дұрыс ұюына қажетті, жиі протромбиннің синтезіне керек.

Ағзаға А және Д дәруменінің шамадан тыс түсуі токсикалық нәтиже беруі мүмкін. Мысалы, ағзадағы Д дәрумені төрт есеге көбейсе, қандағы холестериннің мөлшері артады, ал одан да жоғары болса жұмсақ ұлпа-лардың кальцификациясы байқалады.

А дәруменінің токсикалық нәтижесі 50-100 есеге көтерілгенде байқалады.

Мәзір дайындағанда В тобындағы дәрумендердің болуына аса көңіл бөлінбейді, себебі, олар ішек микрофлорасында синтезделеді. В тобында-ғы дәрумен – ниацин жануар микрофлорасында синтезделеді, бірақ басқа дәрумендермен салыстырғанда мысықтың ағзасында ниацин синтездел-мейді.

В тобының дәрумендерінің негізгі көзі – бауыр, ашытқы, жұмыртқа сары уызы және дәнді дақылдар.

В дәруменінен басқа суда еритін дәрумендер ағзада: бауырда қорға жинала алмайды.

В дәруменінің биологиялық рөлі – организмдегі метабализмді реттеу. Сондай-ақ, олар жануарлардың тәбетін реттейді.

С дәрумені ит пен мысықтың бауырында глюкозадан жеткілікті мөл-шерде синтезделеді. С дәрумені өсімдікте, жемісте және көкөністе кезде-седі. Жараның жазылуына және қылтамырдың қабырғасын бірқалыпты ұстауда, сондай-ақ жасушаларалық құрылымының түзілуіне, қан кету және құрқұлақтың болдырмауына С дәруменінің маңызы зор.

Суда еритін дәрумендердің ағзадан үнемі бөлініп отыруының нәтиже-сінде токсикалық әсері байқалмайды.

Гипервитаминоз бен авитаминоздың себебі азықтағы дәрумендердің теңсіздігі болуы мүмкін. Диагнозды дұрыс қойған жағдайда, авитаминоз-ды сәйкес препараттармен емдейді. Жануарларда дәруменді қоспаларды дұрыс қолданбау нәтижесінде гиповитаминоздан гөрі гипервитаминоз жиі болады.

Жануарларға дәрумен жетіспеушілігі сирек кездеседі, себебі оларға дәрумендердің негізгі көздері қол жеткізуімен, ал арнайы дайындалған өндірістік азықтық құрамында дәрумендер жеткілікті мөлшерде болады.

Азықты дайындау және сақтау кезінде, олардың құрамындағы дәру-мендер азаяды.

Тұрақтылығы аз дәрумендер В (талин), фалиол қышқылы, А, Е және К дәрумендері. Осы жағдайды ескере отырып жоғары дәрежелі өндірістік азықты дайындау кезінде, олардың құрамына осы дәрумендердің жетіс-пейтін мөлшерін қосады. Жануарды тамақтандырғанда жоғары дәрежелі өндірістік азықты қолдануға болмайды, өйткені бұл гипервитаминозға әкеліп соқтыруы мүмкін.

Гипо- және гипервитаминоздың негізгі белгілері. Сондай-ақ, ит пен мысық азығындағы дәруменнің мөлшерлері 8-кестеде келтірілген.

Су қажеттілігі. Ит пен мысықтың қалыпты өмір сүруіне бірінші ке-зекте бірқалыпты, белгілі мөлшерде ағзадағы судың болуы әсер етеді.

Жануарлар қорындағы глюкоген мен май толық таусылғанша, сондай-ақ ақуыздың жартысы таусылғанша өмір сүреді, бірақ дене салмағының 10%-ы су жоғалтса ауруға, ал судың 15%-ке төмендеуі жануардың өлуіне әкеп соқтырады. Дене салмағы 10 кг ит ағзасында су 60% болады. Жас ағза суға бай болады. Кейде 80%-ға дейін, өсе келе ағза сусызданады. Су ағазадғы ақуыздың құрамы мен биологиялық қасиетін, нукелин қышқы-лын, жасуша мембранасының құрамында анықтайды. Су ағзадағы қорек-тік заттарды ерітеді және тасымалдайды. Су ағзаның қоршаған орта температурасына бейімделуін қамтамасыз етеді.

Жануарда 2 негізгі су көзі бар: эндогендік және экзогендік. Эндоген-дік су ағзада ақуыз, май және көмірсу метаболизімде қалыптасады (100

 

8-кесте. Дәрумендердің физиологиялық міндеті  және қажеттілігі (мұқтаждығы)

 

Дәрумен-дер	Қажеттілігі Мг А,D мың  МЕ В12 Вс мкг				Негізгі белгілері
	иттер, 1 мг/кг тірілей салмаққа		мысықтар, мг сөткесіне 1 басқа		дәрумендердің жетіспеушілігі	дәрумендер-дің молдығы
	ересек-тер	күшік-тер	ересек-тер	мәулен-дер
А (3,3 МЕ = 1мг ретинол)	100	200	1600	2000	Ұрпақ беру, кө-бею қызметінің бұзылуы, торқа-бықтың өзгеруі, жасаурау, көз жүйкесінің діңге-гінің ісуі, керато-малюция, қара со-қырлық, жарық-тан қорқу, жүн жабынының жі-ңішкеленуі, артқы аяқтарының бос-тығы, жұқпалы ауруларға  қарсы-лығы нашарлай-ды	Анорексия, салмақтың жоғалуы, сүйектегі кальцийдің азаюы, кө-беюі
D (40 МЕ =1 мкг	7	20	50	80	Жас жануарларда сүйек аурулары (рахит), ересек малдарда бел омыртқасының қисаюы, кеуденің өзгеруі, тұрақты тістерінің ауысуы кешігеді.	Анорексия, салмақ жо-ғалады, лоқ-сиды, шар-шағыш, жұмсақ ұл-паларға  кальцийдің жиналуы, іші өтеді, өледі
Е (альфа-токо-ферол)	21,1	2,2	0,4	3,0	Ұрпақты көбейту қызметі бұзыла-ды, жатырда өлу, бұлшық ет семуі, панникулит, қор-ғаныс қызметі нашарлап бүйрек семуі үдейді	Анорексия, басқа белгі-лер байқал-майды
	азық мәзіріндегі қанықпаған май-лардың мөлшерін көбейткенде дозасы үш есеге артады
К	0,03	0,06	-	-	Қан ағу және қан-ның уақытын кө-бейтуге	Теріс әсері туралы мәлімет жоқ
	азық мәзірінде бактерияларға қарсы терапия болмаса созылма-лы тоқ ішек ауруларынан басқаларға енгізудің қажет жоқ
С	1	1	-	-	Рахит, қан азаюы, қан ағу, ауруға төзімділігі нашар-лауы, жараның жазылуы созылады	Улануға әсері жоқ
В1 (тиамин)	0,02	0,03	0,2	1,0	Анфексия, лоқсу, қатып сему, се-зімталдығы  реф-лекс жоғалады, жүрек жүйелері-нің бұзылуы, көз-дің қарашығы ұл-ғаяды, атаксия конвульсин	Улы емес
В2 (рибо-флавин)	0,04	0,09	0,15	0,3	Терінің кеуіп қа-уыздануы, эрите-ма қаны аз, бірден мерт болу, ерін-нің қызыл жиегі-нің дистрофиясы, тіл аурулары, көз, үстіңгі  жайылған қан тамырлары-ның  ауруы, өзді-гінен көбеюінің бұзылуы, ұрық-тың істен шығуы, бауырда майдың қайта жиналуы	Улы емес
В5	0,24	0,4	2,6	4,0	«Қара тіл» іштен қан өтеді, қаны аз, тілінде  және ауыз қуысының беткі кілегей қа-бығында жара пайда болады және қызарады, өледі. Мысық-тарда іш өтудің белгілері: арық-тап өледі	Терінің күйіп кеңеюі
В6 (пири-доксин)	0,02	0,05	0,2	0,4	Қаны аз, қан са-рысуында темір-дің концентра-циясы жоғары мидың тозуы, консульсин	Тиімділігі  тіркелмеген
В3 (панто-тенді қышқыл	0,05	0,2	0,25	1	Анорексия, қан-ның ауруы, асқа-зан ауруы, іш ау-руы, консульсин	Тіркелмеген
Вс фолийліқышқыл	0,004	0,18	0,8		Оттегінің жетіс-пеуі, қанда қант-тың азаюы, тіл ауырады	Улы емес
В7 (н, Биотин)	0,5	0,5	0,1	0,2	Ми сүйектерінің ұлпа, жасуша-ларының жақсы дамымауы	Улы емес
В12 (коба-ламин)	0,7	0,7	-	-	Кездеспейді. Экспериментті жетіспеушілікте қан азаяды	Улы емес
В4	33	55	75	100	Өсуі нашарлайды. Көмірсу алмасуы бұзылады, бауыр-ды май басады. Тері қабыршық-танып, шаш өс-пейді, буындары босап, жүру қабі-леті бұзылады	Улы емес
Вс	8	15	2,0	2,0	Ағзада, қанда (эритроцит) және лейкоциттер пай-да болу үшін қа-жет. Иттерде қан азаяды май қосы-лыстарын синтез-дейтін қасиет пайда болады	Улы емес
Ипозит	-	-	10	10

 

ккал энергия бөлінгенде 10-16 г). Экзогендік су ағзаға суықтық пен қорек- тік затпен түседі. Құрамындағы судың мөлшері жөнінен азықты құрғақ (6-10%), орташа құрғақ (23-40%) консервіленген (68-78%) болып бөлінеді.  Азықтағы судың құрамы артқан сайын оның су ішкенде қажеттілігі төмен-дейді.

Ит пен мысыққа су қажеттілігі оның дене салмағына, жасына, бұлшықет қызметіне, мезгілге, қорек түріне байланысты.

Мысалы, дені сау үлкен ит пен мысықтың жайлы температура жағдайында суға қажеттілігі, шамамен мәзірдегі құрғақ зат көлемінен 2,5 есе жоғары болады.

Суға қажеттілік тұзды және электролиттерді қабылдағанда, физика-лық күш түскенде, қоршаған ортаның температурасы жоғарылағанда, гипертермияда, лактацияда, диареяда, қан кеткенде және полиурияда күшейеді. Сондықтан, жақсы сапалы су жануарларға жеткілікті болуы керек.

Жанураларға персистенттік құсу кезінде 24 сағат су беруден аулақ болу керек. Жануарға су жетіспегенде азық жеу төмендейді, аналық  баста сүт бөлінуі, репродукциялық қабілеттілігі төмендеп, жануардың өсуі теже-леді.

Судың қажеттілігінің төмендеуіне оның қалыпты температурада бол-мауы (ыстық не суық), сапасының төмендеуі  жауапты.

Судың сапалылығы ондағы еріген заттар көлемі мен кермектілігінен анықталады.

Құрамында миллонда 5000 еріген дене болса су қолдануға жарамды, ал миллионнан 7000-нан асса жарамсыз.

Судың кермектілігі ондағы кальций мен магнийдің көмегімен анықталады. Басқа да катиондардың болуы, темір, аллюминий, мырыш және марганец сияқты судың кермектілігі анықталғанда назар аударыла-ды. Құрамында магний жоғары кермек суды қолдану зәр жолына тас жиналуға әкеп соқтыру мүмкін. Ет қоректілерде, әсіресе мысықта су құрамындағы хлордың және тазартқыш заттардың иісіне сезімтал болады және жақтырмайды, сондықтан олар берілген судан көрі тоғандардағы, каналдағы тұрып қалған жаман суды ішуге мұқтаж болады. Жануарда артық су бүйрек пен өкпемен бөлінеді, ал итте тілдегі булануымен бөлінеді. Біртекті ақуызды азықпен тамақтанғанда, зәр бөлінуі жоғары-лайды. Бұны тамақтандырғанда есепке алған жөн.

Азықтық өнім (қоректік заттар). Азықтық өнімнің құрамында ерітілген күйде, денсаулыққа кері әсер етпейтін қажетті қоректік заттар болуы керек.

Азықтық заттардың денсаулыққа әсері жануардың өнімділігіне, ұрпа-ғының сапалылығына, жынысына және оның қолдауына байланысты.

Қолданылатын азықтық өнімді міндетті түрде сапылылығы мен биологиялық көрсеткіштері арқылы бағалау қажет.

Азықтың сапасын анықтағанда, оның ылғалдылығын, құрамындағы қоректік заттарды, биологиялық белсенді заттарды және дәрумендерді зертханалық анализден өткізеді.

Биологиялық азықтық көрсеткішін өсіріліп жатқан төлдерді бақылау нәтижесімен анықтайды.

Бүтіндей, азық құрамындағы қоректік заттар былай бөлінеді;

а) табиғи азықтық құрамындағы;

б) азықтың құрғақ затына;

в) энергетикалық бірлік есебіне.

Бүтіндей, ит пен мысыққа берілетін азықтық өнімдері мынандай топқа бөлуге болады: шығу көзі, химиялық құрамы және жануар ағзасына физиологиялық әсері.

Барлық азықтық өнімдер шығу көзіне байланысты өсімдік тектес азық, жануар тектес азық, минералды үстеп қоректендіру және микро-биологиялық және химиялық синтезге тағамды үстемелеу.

Жоғары топқа, ит пен мысықты жиі, диеталық және емдік тамақтан-дыру үшін, арнайы мәзірмен дайындалған азық қоспалары жатады.

Азық құрамына кіретін заттардың негізін білгендіктен ұрпақтардың дұрыс тамақтануын ұйымдастыруға болады.

Дұрыс тамақтандырудың маңыздылығы, асқорыту мүшелеренің 90% аурулары дұрыс тамақтанбағандықтан болады, бұдан жануар өлімі 40% жетеді.

Ит пен мысыққа қолданылатын азықтың негізін жануар тектес азық құрайды.

Бұндай азықтық өнімнің қоректегі жеке салмағы қолдану уақытына, физиологиялық жағдайына және атқаратын қызметіне байланысты (50%) жалпы калорияның 30%-тен 50%-ге дейін құрайды.

Бұл азықтар ақуызды, минералды заттарға бай және жақсы қорыты-латын құрғақ заттарға жатады. Жануар тектес азықтан майсыз төмен сапалы етпен қоректендіреді (жылқы еті, қой еті, сиыр еті, шошқа еті, жабайы аңдар еті, құс еті, кеміргіштер еті, иттің еті, ірі қара эмбрионы т.б.), сондай-ақ ет-су өнімдері (бауыр, бүйрек, өкпе, жүрек, ми, тіл, көкбауыр, тазқарын, ұлтабар, диафрагма, кеңірдек, желін, ет кесіндісі, сирақтар, құйрық, еріндер, құрсақтар ауыл шаруашылық жануарларының) шикі және қайнатылған түрде. Осыған қарай иттерге сүйек, ауыл-шаруашылық жануарлар қаны, ет-сүйек ұны, ет-сүйек опилкасы және басқаларға беріледі, бұдан ит мәзіріндегі еттің жеке салмағы 25-30%, ет субөнімдері 30% артық емес болады.

Ит пен мысық мәзіріне сүт енгізіледі (ешкі, сиыр, қой, бие, түйе сүті), сүт өнімдері (ірімшік, айран, қатық, ацидофилин, қаймақ, сүт майы, т.б.) сүт қалдықтары (көк сүт, сары су, майсу) және басқалар. Сүт және сүт өнімдері үлкен жануар тәуліктік мәзірінің 3-5% энергетикалық құндылы-ғын құрайды.

Бұл сүт және сүт өнімдерінің жануардың оның ішіндегі өсіп келе жатқан ағзаның толық қоректенуін қамтамасыз етеді, себебі сүтте барлық керекті және биологиялық белсенді, тез сіңірілетін заттар болады. Сүт өніміндегі сіңірілетін заттар 97% май, 95% ақуыз және 98% көмірсу. Бұлардың сіңірілуіне аз энергия  жұмсалады. Ит пен мысық үшін сүт  және сүт өнімдері диеталық азық болып табылады.

Балық және балық ұны – құрамында көп ақуызы бар (70% дейін) жоғары сапалы азықтық өнім. Ақуыз құрамында барлық орын басатын және орын баспайтын амин қышқылдары бар, ол құрамы жағынан тауық жұмыртқасына ұқсас. Бұл  өнімдерде йод жоғары болады.

Балық және балық қалдықтары, балық ұны, балық майы, сондай-ақ жұмыртқа және жануар майы үлкен жануар мәзірінде қажет энергияның 3% құрайды.

Дәнді-дақыл азық, негізінен көмірсудан тұрады және протеинге кедей (10-14%), 85-90%-ті азоттық компоненттер ақуыз ретінде болады, сондай-ақ кейбірінде орынбаспайтын амин қышқылы лизин мен метиониннің жетіспеушілігі байқалады. Май құрамында аз болады, негізінен кептіріл-меген май қышқылы – линолин және олейн болады, арахидон қышқылы жиі кездеспейді. Күл элементтеріне кедей болады 1,5-5%.

Салыстырмалы фосфор және Е дәрумені жоғары дәрежеде болады.

Үлкен иттің тәуліктік мәзірінде нан үлесі 10-12% аспау  керек. 3,5 айлықта күшіктерде тіс алмаса бастайды, осы  кезеңде оларға кептірілген нан берген пайдалы.

Үлкен иттің тәуліктік мәзірінде түйін жемісті тамырлар шамамен 8-10% құрайды және мысықта 1-2% калорияны құрайды.

Негізінен бұл көмірсулы азықтар. Сәйкесінше, түйін  жемісті және жасыл азықтық ақуыздардың құрамында бағалы еркін амин қышқылдары болады. Түйін жемістердің құрамында әртүрлі дәрумендер кездеседі, сәбіз каротинге, картоп, тарна – С дәруменіне бай. Жоғарыда көрсетілгендерден басқа, В₁, В₂, РР және т.б. дәрумендер де бар. Ит пен мысыққа қосымша азық ретінде ашытқылар, дәрумен препараттары, сүйек ұны, фосфор қышқыл кальцийі, жартыфосфат, бор, кептіріліп ұнтақталған жұмыртқа қауызы, қайнатылған тұз, микроэлемент тұздары, т.б. беріледі. Ит пен мысықты қосымша консервілермен және дайын азықтық қоспалармен тамақтандырады. Ашытқылардың құрамында құрылымды  ақуыз, көмірсу, майлар, минералды заттар және дәрумендер (В) сияқты барлық қоректі заттар кездеседі. Жануарларға протеиннің жоғары биологиялық құнды-лығы бар. Жалғыз протеиннің кемшілігі, оның құрамында күкіртті амин қышқылдар  - метионин мен цинтиннің аз болуы. Протеиннің құндылығы, - құрамында шектеулі аминқышқылы – лизин көп болады. Сондықтан да  ашытқыларды амин қышқыл мен дәрумендерді теңгеру үшін қолданады. Арнайы минералды қосындылар макро- және микро элементтерді мәзірді байыту үшін қолданады, ол мынадай топқа бөлінеді:

- қайналған тұз Na мен Cl көзі.

- кальцийлі қосымша азық – бор,  праветин, әк, сакропель, күл, сүрек және басқалар

- фосфор – кальцийлі қосымша азық – азықтық фторсыздандырылған фосфат, трикальций фосфат азықтық, трикальций фосфат техникалық сүйектен, азықтық преципитап, сүйек ұны және т.б.

- фосфорлы қосымша азық – динатрийфосфат, азықтық мононатрий-фосфат, азықтық диаммонийфосфат, азықтық моноаммонийфосфат.

- минералды тұздар күкіртті, тұзды және фосфорлы қышқыл.

Дәрумендердің негізгі   көзі:

- А дәрумені – майдағы А дәруменінің концентраты, балық майы. Жас  шөп құрамында провитамин каротині бар.

• Д дәрумені – майдағы Д дәруменінің концентраты, балық майы, сәулелендірілген ашытқы;
• Е дәрумені – Е дәруменінің концентраты, өскен бидай, жас шөп.
• В₂ дәрумені – В₂ дәруменінің концентраты, азықтық немесе сыра ашытқысы, шөп ұны.
• В₃ дәрумені – никотинамид препараты, ас және азықтық ашытқылар.
• В₁₂ дәрумені – биомицин өнеркәсібінің қалдықтары, құрғақ биомасса приондықышқыл бактериясының, В₁₂ дәруменінің азықтық холин – холинхлоридтің препараты, ас  және азықтық  ашытқылар.

Дәруменді азықтық қоспа ретінде – көк шөп ұны, қылқан жапырақ  тұнбасы, қылқан – каротинді паста,  гидропдық көк шөп.

Ит пен мысықты диеталық және емдік азықтандыру кезінде ПАБК, АБК препараттарын, антибиотиктер, ферменттер, гармондар және био-үдеткіштер қолданады. Азық консерванттары – азық құрамын жақсартуға қосылатын заттар, азықтық бұзылуын бәсеңдетеді. Азыққа жиі эмульга-торлар немесе жоғары белсенді заттар, бояулар, антиоксиданттар, анти-микробтық заттар және ароматизаторлар қосылады. Эмульгатор мен бояу-лар азықтың сыртқы көрінісін жақсартады. Антиоксиданттар майлардың қышқылдарынан сақтайды, ал антимиктобтар азықтың тез бұзылуынан қорғайды.

Кейбір консерванттар – сахароза, тұз және прокиленгликоль тамақ-тануда маңызы бар. Консерванттар қымбат болғандықтан, оларды азыққа  қажет кезде ғана қосады. Ит пен мысықты қоректендіру аналогінде үш түрлі ылғалдылық қолданылады.

1. Құрғақ (6-10% ылғалдылық)
2. Жартылай құрғақ ( 23-40% ылғалдылық)
3. Консервіленген (68-72% ылғалдылық)

Сыртқы көрінісінен ұн, брикеттер құрғақ, ал біртекті масса жартылай құрғақ және консервіленгенге жатады.

Құрғақ азық өндіріс кезінде басқаларға қарағанда арзан түседі.

Құрғақ азықтың кемшілігі, олар жартылай құрғақ және консервілен-ген азыққа қарағанда дәмсіз болады. Соған қарамастан, кейбір мысықтар құрғақ азықты ұнатады. Құрғақ азыққа су араластыру иттің қызығушы-лығын жоғарылатады. 425 г құрғақ азыққа 230 мл су қосылады. Құрғақ азыққа су араластыру тіс ауруын болдырмайды. Сондай-ақ, мұндай ылғал-дандырылған азық ыдыста ұзақ тұрып қалса, ашып кетуі мүмкін. Құрғақ азықтың кемшілігі, оның құрамына тек құрғақ ингредиенттер кіреді. Осыған байланысты басқа азықпен салыстырғанда құрғақ азық нашар қорытылады және аз уақыт сақталады. Технологиялық өндіріс және азық-ты сақтау, оның құрамында майдың аз болуын қарастырады, ал бұл энергетикалық құндылығын төмендетеді.

Сондықтан, жануар лактация кезеңінде және физикалық күш түскенде құрғақ азықты көп қолдана алмайды, өйткені олар энергетикалық қажет-тілікті өтемейді. Көптеген өндірісте май көзі ретінде сиыр майын қолда-нуы май қышқылының төмендеуіне алып келеді. Азық ауамен араласқанда май қышқылдары мен ылғалдылық жоғарылағанда азықтың сіңірілу сапа-сы төмендейді.

Заң  бойынша, құрғақ азық 6 айдан артық қолданбауы керек, егер уақыты көрсетілмесе, оны 1-2 айдан артық сақтауға болмайды.

Құрғақ азықтың көпшілігі төмен және клетчатканың жоғары көлемі болады. Бұл судың нәжіспен шығуын жоғарылатады және зәрмен бөлуін төмендетеді. Құрғақ азықтың 100 г-да 8-12% май және энергетикалық құндылығы 300-400 ккал болады. Құрғақ азықта майдың 25% жоғары-лауында, каллориясы 500 ккал, 100 г болады.

Консервіленген азық – жоғары дәмділік сапасымен, сіңірілгіштігімен ерекшеленеді, ылғалдылығы 75% жетеді. Олар  дәнді  дақыл және жануар  текті компоненттерден тұрады. Олардың құрамына май көбірек қосы-лады, сондықтан олар жоғары каллориялы болады. Консервіленген азық жоғары энергетикалық қажеттілікте қолданылады.

Ит пен мысыққа арналған консервіленген азықтың 2-түрі бар: кәдімгі және деликатестік немесе етті. Олардың арасындағы айырмашылық  еттің көлемінде жартылай құрғақ азық болады. Олар ұзақ уақыт сақталады және жағымды иісті, арнайы  қорабта немесе пакетте сақталады.

Жартылай құрғақ азық жоғары энергияны өзіне қабылдайды. Бұл азықтың көмірсу бөлігінің  жоғары қорытылуына байланысты, ол қанттан, жүгері сиропы және пропиленгикольдан тұрады, бұлар бактерияға және саңырауқұлаққа қарсы қолданылады.

 

9-кесте. Түрлі өндіріс азықтарындағы заттардың қоректік мөлшері

 

Азық түрі	Су	Алмасу энергиясы, кал-/100г	Қорытылуы, %	Азықтық  құрғақ  затта болады, %
				ақуыз	май	Са	Р	Nа
Иттерге арналған азық
Құрғақ	6-10	334	75	22-31	7-13	1-3	1-2	0,3-0,8
Жартылай құрғақ	23-38	299	90	25-33	9-15	1-3	1-2	0,3-1,0
Консервіленген (күрделі қосынды )	68-78	136	85	30-40	10-25	1-3	1-2	0,8-1,2
Консервіленген көбінесе қосындының бір бөлігі	70-78	131	85	45-60	16-37	1-3	1-2	0,8-0,9
Мысықтарға арналған азық
Құрғақ	6-10	352	80	34 (30-40)	12 (9-15)	1,6 (1,1-2,1)	1,1 (0,9-1,4)	0,6 (0,3-0,9)
Жартылай құрғақ	30-40	264	90	36 (33-39)	16,5 (12-23)	2,4 (1,7-3,2)	2,2 (1,7-3,2)	0,85 (0,6-1,5)
Консервіленген (күрделі қосынды )	70-78	102	85	41 (31-56)	14 (3-30)	2,0 (1,0-4,3)	1,4 (0,8-2,6)	0,6 (0,2-0,9)
Консервіленген көбінесе қосындының бір бөлігі	72-78	123	90	53 (39-78)	27 (11-40)	1,5 (0,2-3,5)	1,5 (0,7-4,0)	0,9 (0,4-4,2)

10-кесте. Иттің 1 кг тірілей салмағына жегізуге келісілген консервіленген дайын азық қоспасы, г  (дайын азық қоспасы)

 

Тірілей салмағы	Консервіленген
	дымқыл	құрғақ
1-5	85	40
5-10	65	30
10-20	50	25
20-30	45	20
30-60 және одан көбірек	40	18

 

Мысыққа арналған жартылай құрғақ азық құрамында фосфор және тұз қышқылы болады. Құрамында қант, жүгері сиропы және тұз болуы микроорганизмдер мен саңырауқұлақтардың дамуын тоқтатады. Пропи-ленгликоль жоғары гигроскопиялы және азықты тез кебуінен сақтайды.

Жартылай құрғақ азықтың құрамына оңай әртүрлі ингредиенттер, балық, ет қосуға болады. Бірақ, өндіріс кезінде бағасын төмендету мақсатында құрғақ азыққа қосылатын азықтар бұларға да қосылады.

Ит пен мысық рационында консерві негізгі, бірақ жалғаз тамақ болмауы керек. Консервімен тамақтанудың жақсы тәсілі – табиғи  азық-тармен кезектестіріп беру. Консервіге жануарды біртіндеп үйрету керек. 5-7 тәулік ішінде жақсы желінген жағдайда, тек консервімен тамақтан-дыруға көшуге болады, бірақ ұзақ уақытқа созылмауы керек. Күшік пен мәуленді консервіге 3 апталық уақыттан бастап үйретуге болады.

Консервімен тамақтандыру көлемі мынадай: 1-4 кг салмақтағы мы-сыққа ылғал – 60 г, құрғақ – 27 г, салмағы 4-5 кг сәйкесінше, 55 және 25 г;  салмағы 5-6 кг – 50 және 23 г 1 кг дене салмағына есептелінеді.

Алғашқыда консервіні сұйық ботқа, ет немесе көкөніс бульонымен араластырылған күйде береді. Құрғақ консервімен тамақтандырғанда қасында үнемі таза мөлір су болуын қадағалап отыру қажет. Құрғақ азықты жартылай ылғалды консервімен араластыруға болады. Ит пен мысықты тек консервімен тамақтандырғанда, аптасына 1-3 рет тамаққа поливитаминдер қосу қажет.

Ұзақ уақыт бойы тек қана консервімен тамақтандыру әртүрлі ауруға алып келуі мүмкін.

 

11-кесте. Мысық және иттерге сөткесіне 1 басына негізгі азық өнімдерін жегізуге арналған норма үлгісі, г

 

Азық	Иттер									Мысықтар
	ересек	күшіктер жасы, айы								ересек	мәулен жасы, айы
		1 айға дейін		1-3		3-6		6 айдан жоғары			1 айға дейін		1-3		3-6		6 айдан жоғары
Ет және субөнімдер	100-400	30-50		60-150		160-250		350		80-120	8-10		10-60		60-80		80-100
Сүт	300-1000	50-150		200-400		200-300		100		100-200	20-30		30-100		100-130		130-150
Ақ ірімшік	200-500	10-20		30-50		60-100		200		30-50	3-5		5-10		10-15		15-20
Жарма	200-400	30-50		60-100		120-150		200		50-80	10-20		30-50		60-80		80-100
Нан	200-300	20-30		30-50		70-100		150		80-100	10-20		30-50		60-80		80-100
Картоп	100-200	20-30		40-100		100-120		150		50-60	10-15		15-40		40-50		50-60
Көкеністер	80-100	20-30		40-70		80-100		100		30-40	10-15		15-20		20-30		30-40
Жануар майы	20-25	1-3		3-4		4-6		10		5-8	1		1-2		2-3		3-4
Ет-сүйек ұны	50-100	-		10-20		25-40		50		10-15	-		5-8		8-10		10-12
Сүйек ұны	10-15	2-4		5-10		10-13		15		8-10	1-2		2-5		5-7		7-8
Балық майы	5-10	0,5		1-3		3-5		8		1-3	0,5		0,5-1,0		1,0-1,5		1,0-1,5
Ашытқы	5-10	0,5-1,0		1-2		2-4		6		-	-		-		-		-
Тауық жұмыртқасы	1 тұқымнан бір күннен кейін									1-2 жұмыртқа аптасына
Ас тұзы	10-15		0,5		3-5		5-8		10	-		-		-		-		-

ИТ  ПЕН  МЫСЫҚТЫ  АЗЫҚТАНДЫРУ МӨЛШЕРІ  МЕН  ҚҰРАМЫ

 

Үй жануарларының жақсы денсаулығы, ұрпақ өнімі және өмір сүру ұзақтығы дұрыс тамақтану және оның құрамына байланысты.

Бұл үшін арнайы азықтандыру  мәзірінің теңгерімін құрастыру керек  және келесі сұраныстарға жауап беретін азықтандыруды ұйымдастыру қажет.

1. Жануардың  жасына, жынысына және физиологиялық жағдайына сәйкес онда энергия мен қоректік заттар болуы;
2. Мәзір ингридиентінде қажетті мөлшерде қоректік заттардың болуы;
3. Мәзір түрі және оның сапалық көрсеткіші;
4. Сәйкес  ұйымдастыру мен азықтандыру техникасы;
5. Азықтық толықтығы мен бағасы бақылау

Жан-жақты тексеру мен зерттеулер нәтижесінде жануар ағзасына энергияның орын баспайтын қоректік заттардың өмір сүру үшін қажетті екені дәлелденген. Азықтандыруды ұйымдастыру кезінде барлық қоректік энергиямен – килокаллория немесе килоджулмен, ақуызды белгілі бір саласымен және ондағы орын баспайтын амин қышқылдардың жиынтығы-мен, маймен, оңай сіңірілетін көмірсу мен клетчаткамен, биологиялық және минералды белсенді заттармен анықтайды.

Бұл жағдайда азық құндылығы және мәзір қоректілігі келесідей болуы керек:

- мәзірдің құрамында барлық қоректік заттардың түрі мен қажетті мөлшерлі болуы керек;

- ингредиенттер жануарға оңай қорытылып, сіңірілетін түрде болуы қажет;

- мәзір құрамына кіретін барлық азықтық заттар жануар  өзіне қажетті көлемде жей алатындай жақсы дәмді сапалығы болуы керек.

Осыдан, жануарға азықтық каллориясы мен энергиялық қажеттілігі, азықтық белгілі бір түріне зерттеліп белгіленген мөлшермен жануардың  тәуліктік қолдана отырып мәзір құрамындағы азықтық көлемін оңай есептеуге болады (12-кесте).

Жануардың қолданатын азық мөлшері, оның салмағы мен  құндылы-ғын қамтамасыз ету қажет. Жануардың қоңдылығын ұстап тұратын азық мөлшері көптеген факторларға байланысты: жекеше ерекшелігі; қоршаған ортаның температурасы; ылғалдылық; стресстік жағдайға; физикалық белсенділікке; жас мөлшеріне; денсаулық дәрежесіне. Тіпті, генетикалық туыс иттердің бірдей белсенділік пен ұқсас ұстау кезінде, дене салмағына қажетті азық мөлшерінен +50% көлемде ауытқуы мүмкін.

12-кесте. Ересек иттерге арналған орта сапалы өндіріс азығының сөткесіне қажеттілігі (қолдау мәзірі)

 

Тірілей салмағы (кг)	Құрғақ азық, г	Жартылай құрғақ, азық , г	Консервіленген, кг, банкінің салмағы 425 г
2	75	125	0,50
5	125	190	1,00
10	200	345	1,50
15	300	470	2,00
20	375	590	2,75
30	550	875	4,00
40	725	1160	5,00
50	900	1450	6,25
70	1250	1970	8,75
100	1750	2780	12,25

 

Орта дәрежедегі жұмыс азық қажеттілігін 40% дейін жоғарылатады және одан да  ауыр жұмыс тіпті жоғары болады. Иттар 25⁰С-тан асқан әрбір қоршаған орта температурасында азық қажеттілігі 1-1,5% төмен-дейді және 8⁰С-тан төмендеген әрбір температурада азық қажеттілігі 3,5%-ке жоғарылайды (13-кесте).

 

13-кесте. Ересек және  өсіп келе жатқан мысықтарға келісілген қажетті азық үлгісі

                                 

Өмірінің сатысы		Тірілей салмағы, кг	Қажетті азық,  г/күніне
			құрғақ	жартылай құрғақ	консерві-ленген
Ересек жануарлар		2,7	70	112	227
		3,6	80	140	255
		4,5	100	154	284
		5,5	110	182	338
		6,4	120	210	377
Анасынан ажыратылған 1 айлық мысық күшіктері
ұрғашы	еркек
1	1	0,5	40	70	117
2	2	0,9	60	98	186
3	3	1,4	80	140	259
4,5	4	1,8	90	154	281
6	5	2,3	100	168	301
8	6,5	2,7	110	182	340
10	8	3,2	120	196	354
-	10	4,5	120	210	374

Буаздығы  соңғы  үшінші  аптасында  азық  нормасы  1,25 есе  көбейе-ді. Емізулі кезеңде 2-3 есе артады.

Мысықтың жекеше азық қажеттілігі 12-кестеде көрсетілгеннен 50% жоғары болуы мүмкін.

Мәуленнің жасы ұлғайған сайын, дене салмағының бірлігіне қажетті азық мөлшері төмендейді.

Мысық қоңдылығы оптималды болып есептеледі, егер мысық қабырғасы көрінбесе және тері астындағы майлардың жиналуы болмаса. Артық майлар мысық ішінің жоғарғы бөлігінде “фартук” түрінде көрінеді.

Азық қажеттілігін анықтау кезеңінде ит пен мысықты апта сайын өлшеп тұру керек. Үйреншікті азық қолданғанда, жануарды ай сайын  өлшейді.

Ит пен мысықтың оптималды салмағынан 5-10% өзгеруі, қолданы-латын азықтың көлемін коррекциялауды қажет етеді. Мысықтың көпшілігі өздеріне қажетті энергияның мөлшерін бақылайды және белгілі бір мөлшерде ғана тамақ жейді. Мысықта май басу проблемасы болмаса, оны қолданатын азық көлеміне кедергі қоймау қажет.

Жасы үлкен мысықтарды, май басу белгілері тоқтағанда, жоғары сапалы құрғақ, жартылай құрғақ және консервіленген азықпен тамақтан-дыруға болады.

Қоректік заттарға қажеттілігі, мысықтардың жас мөлшері мен физио-логиялық жағдайына байланысты. Жануарды белгілі бір мөлшермен тамақтандырғанда тәулігінде 2-рет кем тамақтандырмау қажет.

Май басу кезінде арнайы клетчаткасы көп және каллориясы төмен азық қолдану керек. Құрғақ  азықта 10%-тен  төмен май, 15%-тен жоғары клетчатка болуы  керек.

Тісте тас пайда болу мысықтың жекеше ерекшелігіне байланысты. Егер мысықта урологиялық синдромдар кездессе, 420 кДж  энергияда магний 20 мг  аспауын бақылау қажет, ал зәрдің рН 6,4 аспауы қажет.

Азықтың  дәмдік  сапасын, оны  жануар қалай жеп жатқандығымен анықтауға болады, ал биологиялық бағасын жануарды энергиямен, ақуызбен, минеральды және биологиялық белсенді заттармен қамтамасыз етуімен байқайды.

Теңгерімді мәзірде жоғары дәлдік қасиет және барлық қоректік заттар болуы  керек. Бірақ, көп жағдайда, рецепт дайындағанда дәм сапасына көп  мән беріледі де, биологиялық  бағасы төмендейді.

Сондықтан, жоғары дәрежеде желінетін азық, ұзақ уақыт қолданғанда ағзада белгілі бір заттың жетіспеуіне әкеліп соқтырады (семіздік немесе ауыру).

Азықтық дәмдік қасиетіне әртүрлі факторлар әсер етеді: иіс, темпе-ратура, құрамында азықтағы қоректік заттың белгілі бір мөлшері,  әдеттер. Бұл факторлар сирек өзара байланысты болады.

Мысалы, иіс пен азықтық консистенциясымен ондағы су мен  майдың көлемін анықтайды. Бұл факторлардың әсерін, жануарды тәбеті жоғалуын емдегенде, сондай-ақ басқа да көптеген аурулардан емдегенде есепке алу қажет. Азықтың иісі ит пен мысыққа қажетті дәмдік фактор болып  табылады.

Азықты жылыту, оның иісі мен дәмдік қасиетін жоғарылатады. Дене температурасына дейін азықты жылытып беру ит пен мысықтың жегіш-тігін жоғарылатады.

Азықтың консистенциясы да жануар үшін қажет. Мысықтар бірдей дәрежеде құрғақ және консервіленген азықты, ал иттер құрамында ылғал көп болғандықтан консервіленген азықты қалайды. Итке арналған құрғақ азыққа су қосу, оның дәмі мен сумен былғалынған құрғақ азықтан бас тартады.

Құрғақ  гранулдік азықтағы көлемі дәмдік қасиетіне әсер етпейді, алайда  бөлшектер жануар  тамағында тұрып қалмау керек. Бірақ көптеген мысықтар белгілі бір мөлшердегі бөлшекті бөліп алып, тек қана соны қалап жейді.

Азық мәзірінде ақуыз және майдың белгілі бір дәрежеде көбеюі азықтың сапасы мен дәмділігін жаңартады. Мысықтарға көбінесе азықтың сілтілі және бейтарапты қышқылы (рН 3,5-5,0) болғаны ұнайды. Сол себепті де мысықтарға құрғақ және жартылай құрғақ сапалы консервант-тардан  қышқылдар  жиі қолданылады. Мысықтарға арналған құрғақ және жартылай құрғақ азықтарға арнайы қышқылды консерванттар есебінде кеңінен қолданылады. Мысықтарға арналған көптеген құрғақ азықты дәмділігін арттыру үшін арнайы қышқылдармен өңдейді. Құрғақ азықпен мысықтарды азықтандырғанда азықтың қорытылуы сапалық дәмділігінен де өте маңызды қызмет атқарады. Бұл иттер үшін аздаған дәрежеде  болға-нымен, маңызды. Азық қорытылуын, оның түрлі қоспалары белгілерінің ферментативті бөліну жолымен күшейтуге болады. Соңғы жылдары ферменттермен өңдеу өте жиі дәмділік сапасын жақсарту және өндіріс азықтарының қорытылуын арттыру үшін қолданылады. Орташа қорытылу деңгейі 3-5% жоғарылағаны белгілі бір ингредиенттердің ферментативті бөлінуі әрдайым бақылауда болады. Протеолитті ферменттерді қосу ақуыздың жарым-жартылай бөлінуіне мүмкіндік туғызады. Бұл процесс қышқыл (фосфорлы әдетте) қосқанда тоқтайды. Себебі рН араласып кетеді және қосылыстарды тоқтатады. Жарым-жартылай бөлшектенген ақуыздар құрғақ азық маймен қосыла, ұсақ бөлшектерге шашырайды. Осылайша азық құндылығы біркелкі заттары бар, бірақ иістері түрлі азық алуға болады.

Жануарлардың белгілі бір азыққа машықтанып дағдыланып  қалғаны-ның өте үлкен маңызы бар. Ал егерде жануар түрлі азықтарға үйретілсе, ондай жағдайда басқа азық мәзіріне тез жеңіл ауыстыруға болады. Жануар бір азыққа үйренген жағдайда, оны жаңа азық мәзіріне үйрету қиынға соғады.

Жаңа азыққа қажеттігінше біртіндеп өткен дұрыс, егер жануар белгілі бір азықты жоғары бағалап, дағдыланған жағдайда, ескі азыққа жаңа азықты біртіндеп қосып отыру қажет. Бірнеше күн аралығында ескі азық-ты  қосуды азайтып, жаңа азықтың қатынас мөлшерін көбейту қажет. Бірақ, бұл кезең барлығына бірдей емес. Бастапқысынан бұрын көпшілігі жаңа азықты жақсы жей бастайды. Барлық дерлік мысықтар жаңа азықты сүйіспеншілікпен жейді. Бұл басымдылық бірте-бірте бәсеңсіп, екі азықты бірдей қалауынша жейді.

Азықтың желінуі олардың дәмділік сапалығымен, ағзаның  құндылық заттарға деген қажеттілігімен  алғашқы бақылауда анықталады. Көптеген ауруларда өзгерістер және қалыптан тыс, бұрмалаушылық болады. Осындайда жануарлар тек белгілі бір азықты ғана жейді, мұндайда ағзада түрлі құнарлы заттардың тепе-теңдігі бұзылады. Сондықтан дұрыс азық-тандырудың бірден-бір тәсілі, жануарларды барлық құндылық заттарымен тепе-теңдігі дұрыс, қатынасы тура және ағзаның энергетикалық қажетті-лігін қанағаттандыратын азық мәзірімен қамтамасыз ету керек.

Дұрыс азықтандыруды ұйымдастырғанда үш тәсілді пайдаланады.

1. Азыққа емін-еркіндік.
2. Азықтандыру уақытпен шектелген.
3. Азықтандыру азықтың мөлшерімен шектелген.

Бірінші жағдайда жануарлар  азықты қалағанынша пайдалана алады және қалағанынша жейді. Иттерге қарағанда мысықтар онша қомағай емес және азық тұрған жағдайда, бірнеше рет (10-20) жейді. Күндіз жаз айла-рында азық қабылдауды 50%-ға төмендетуге болады.

Бұндай жағдайда азық көп ысырап болады. Азықты мөлшеріне қарай, уақытымен шектелгенде азықтандыру тәртіппен жасалады. Азықтандыру-ды уақытымен шектегенде белгілі бір уақытқа (30 мин) жануарлардың қажеттілігінен басым азық мөлшері беріледі. Жануарларды белгілі-бір уақыт аралығында азықтандырады. Азықтың мөлшерін шектеп азықтан-дырғанда мысықтарға азықты аз мөлшерде жеп қоятындай етіп береді, бірақ азықтандыру мерзімі, уақытысы шектелмейді. Күніне 1-2 рет азық-тандырады. Осындай азықтандыру тәсілін жиі ұластырады. Мысалы: жартылай  құрғақ және құрғақ азықты пайдалағанда қалағанынша азық беріледі, бірақ бұл жағдайда желінетін азық болмаса ет өнімдері шектеулі.

Өзінше азықтандыру тәсілдерінің белгілі бір жетістіктерімен кемшіліктері бар. Қалағанынша еркін азықтандырудың өзінше  азда болса  қиыншылығы болғанымен арнайы мамандықты қажет етпейді. Бұндай жағдайда жануарлардың алдында үнемі жаңа азық болуын қадағалау қажет. Үйшіктерде  ұсталған иттер өте жуас  болады, ал тобымен ұсталған иттер әрқайсысы өзіне тиісті бөлігін алуға ұмтылады. Жануарлардың тәбеті жоғалған жағдайда еркін азықтандырғанның  кемшіліктері бірнеше күнге дейін білінбей жүре беруі мүмкін, әсіресе бірнеше иттер қоса азықтандырылғанда. Бірқатар иттер азықты артығымен қабылдап қоюы мүмкін және бұл семіруге жағдай жасайды. Мұндай жануарларды азықтан шектеп, төменгі каллориялы және дене салмағы нормаланғанша клетчатка құрамы жоғары азық мөлшері ұсынылады.

Көптеген мысықтардың, әсіресе ұрғашылардың тәбеті тұрақты емес. Олар бірнеше күн бойы  азықты  өте аз қабылдап, соңғы күндері көп жеуі мүмкін. Егер осы кезең қалыптасқан азық мәзірінің ауысуымен тура келсе, онда жаңа азық нашар желінеді деп шешім қабылдаған дұрыс емес, әсіресе бұл мысықтарға тәуелді. Семіздіктің алдын алу үшін бірқатар азықтар, еркін азықтандырғанда көлемі мен құрамына қарай ішек-қарын-ды тез толтырады және сонымен қатар жануардың тәбетін тез қанағаттан-дырады. Азықпен емін-еркін азықтандырғанда жануарларда айтарлықтай жеке өзгешеліктер байқалады; бірқатар иттер күніне бірнеше рет жейді, басқалары азықты үлкен көлемде күніне бір рет, қаласа одан да сирек жейді.

Иттің өмір сүру кезеңінде энергетикаға деген сұраныс өскен сайын (физикалық күшінің өсуі, сүттің бөлінуі, стресс) 1380 кДж 100 г құрғақ заттардың азықтан кем құрамы бар азықтарды пайдалануға ұсыныс берілмейді. Ағзаға қажетті энергетикалық мөлшерді жануарлар осынша азық мөлшерін жей алмай ағзаны қамтамасыз ете алмайды. Энергетика-лық жетіспеушілік жануарлардың денсаулығын, тірілей салмағының төмендеуіне әсер етеді. Бір жағынан, егерде азықтың каллориясы жоғары болса  және дәмділігі  өте жоғары (көптеген азықтар мәулендерге) емін-еркін бастама бойынша азықтандырылса кейбір мәулендер артығымен азықты қабылдап, семіруге әкеліп соғады. Осы кезеңінде жануарлардың семіруі жиі өмір бойы семіздікке, май басуына бейім болады. Ірі және гигант тұқымды мәулендерде асыра жеудің кесірі сүйек ауруларының дамуына әсер етеді. Көптеген мәулендерді еркін азықтандырғанда бұндай келеңсіздіктер бола бермейді, бұл тәсілді мәулендердің салмағы ересек жануардың тірілей салмағының 90% жеткенше қолдана беруге болады. Ит және мысықтарды еркін азықтандыруға өткізгенде азық мөлшері әдеттегінше болуы тиіс. Барлығын жеп болғаннан кейін және тәбеті бірсыпыра дәрежеде қанағаттандырылған соң, жануарлардың көзі жетер-лігіне жеткенше азық тағы қосылады.

Бұл азықты қомағайланып жеуден сақтандырады және еркін азықтан-дыруға өткізгеннің өзінде көптеген иттер бірінші күні азықты артығымен қабылдап, кейіннен олар азыққа байсалды қарайды. Өтпелі кезеңдерде жануарларға азық әрдайым жеткілікті болуын қадағалау қажет. Еркін азықтандырғанда кейбір иттер азықты көбінесе артығымен жеп қояды. Сол себепті де бұл тәсіл тиімсіз. Жануарлардың жиі азықты қабылдауы-ның тиімді және тиімсіз жақтары бар. Тағамдардың мөлшерін күндік бойы аздап жеп қабылдағанда жылу бөлінудің өсуінен көп энергияның жоға-луына және ұлғаюына әкеледі. Сирек азықтандыруға қарағанда жалпы азықты пайдалануы артады. Жиірек азықтандыру артықшылығы жануар-лардың ішек ауруларымен және бауыр, қарын асты бездерінің ішкі жетіспеушілігінде, диабет, қандағы қанттың азаюы, әлсіздіздік және ано-рексияға әкеліп соғады. Бұл жануарларда глюкозаның сіңуі және қандағы глюкоза дәрежесін реттейтін механизмдері бұзылады. Аз мөлшермен  қабылдаған азық тап осы диофункцияны алмастыруға қабілетті. Алты айға дейін қортық тұқымды мәулен және иттер ауыр жұмыста, болмаса айналадағы ортаның жоғары қызуында ұсталса  сүт бөлетін аналықтар күніне кем дегенде үш рет азықтануы керек.

Бұл жануарларға денесіне азық мөлшер қажеттілігіне  қарай  1,5-4 есе ересек әдеттегі иттерге қарағанда көп керек.

Бұл жағдайда сирек азықтандыру жануарлардың құнарлы заттарды жақсы сіңіруі нашарлайды. Тәбеті нашарлағанда жиі азықтандыру ұсыны-лады. Өсіп келе жатқан орта және ірі тұқымды аналық иттердің буаздығы-ның соңғы айында, көптеген басқа тірілей салмақтары 5 кг кем иттердің салмақ бірлігіне энергия қажеттілігі жоғары болған жағдайда, күніне 2 рет азықтандырылады.  Бұл жануарлар бір рет қабылдаған азыққа өзіне деген энергияға мұқтаждықты қамтамасыз ете алмайды. Жануар бір дегенде өзіне қажет мөлшердегі тағамды жегенде, мысалы түнде, сонан соң  бәрібір күнімен тамақ сұрайды. Тек таңертең азықтандырғанның  өзінде олар сирек түнде және жиі күндіз түске асқа сандалып келеді. Дені сау иттердің үлкен бөлігі (сүт бермейтіндерден бөлек, жұмыс істейтіндер, стресс жағдайындағы, т.б.) жақсы тәбеті бар және қанағаттандырарлық жағдайы бар, бір күндік нормасын 10 минутта жеп қояды. Көптеген жануарларды бір рет азықтандырған жағдай жақсылыққа алып келмейді, одан жиі азықтандырған тиімдірек. Иттерді бір рет тамақтандырған жіті қарын кеңеюіне және ішектің желденуіне себепкер болады.

Өте жиі тамақтандыру бүйректің үстіңгі қызметінің бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін. Мейлінше бұл кемшіліктерді болдырмаудың жолы – күніне 2-3 рет  азықтандыру. Емізілмейтін мысықтардың дені сау үлкен бір бөлігі сапалы жақсы азықты пайдаланғанда, өзіне деген тағамға қажеттілікті бір рет азықтанғанда қанағаттанады. Мысықтың семіруге қабілеті болмаған жағдайда ең жақсысы еркін тамақтандыру. Еркін тамақтандыру, немесе  тәулігіне 2-3 рет азықтану, өсу кезінде, буаз, сүт бөлетін мерзімдерде ұсынылады. Ішек қарын көлемінің сиымсыздығына байланысты мысықты бір рет тамақтандырғанда болмаса төмен каллориялы азықты пайдалан-ғанда, жануарлар өзіне қажетті мөлшерде энергияны және құнарлы зат-тарды ала алмайды. Мысықтарға энергияның  сүт бөлу кезеңіндегі және өсу барысында артықшылығы зиян емес. Жануарларды дастархан қалдық-тарымен қоректендіруге сақ болу қажет, ал қосымша азық  мөлшері  25% азық мәзірі көлемінен аспау қажет. Физиологиялық жағдайларына қарай қоректендіруді топтарымен буаздығына, жасына, жыныстық топтардағы біркелкі жұмыс түрлеріне және көбеюіне байланысты.

 

ЖАНУАРЛАРДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ

 

Тыныштық кезеңінде ересек жануарларды азықтандыру. Ересек жануарлардың тыныштықта, ұйықтаған кезеңінде, дені сау қызмет иттерді  жұмысқа пайдаланбаған жағдайда және қоңдылығын жақсы, лайықты күйін ұстап тұру үшін азықтың  шығымын азайтуды ұйымдастырады. Бұл кезеңде энергияға  және жануардың құнарлы затқа қажеттілігі шамалы, мұндай азықтандыруды қолдау деп атайды. Энергияға деген және құнарлы заттарға қажеттілігі ішкі ағзалардың жұмыс жасауымен анық-талады (бөлінуі, қан айналымы, тыныс алу, ас қорыту және т.б) және бұлшық еттердің жұмыс жасауына, жасушалардың және талшықтың қалпына келу процесіне дене қызуын ұстап тұру үшін қажет. Өмір сүруін    қолдап тұру үшін қажеттілік, бәрінен бұрын оның тірілей салмағынан, бұлшық ет қызметінен, ауа райының қызуынан және ұстап тұру жағдайына байланысты. Қолдау қажеттілігіне оның түрі, тұқымы, жеке қасиеті, жасы және жануарлардың қоңдылық дәрежесі, азықтың және судың температурасы әсер етеді. Кәрі жануарларды қоректендіргенде негізгі сүйеніш түрлі ауруларды емдеуге және алдын алу шараларына көңіл бөлінеді. Бұл өмірінің кезеңінде жануардың оптималды салмағын  ұстап тұру маңызды.  Мақсатқа жету үшін еркінше азықтандырып және көтеріңкі қуатпен лайықты бұлшық ет тонусына, қан айналымына және түрлі қалдықтарды шығаруға  мүмкіндік жасайды. Иттің орташа өмір сүру ұзақтығы 12 жыл, ал мысықтарда 14 жыл.

Кейбір иттер 29, ал мысықтар 36 жылға дейін өмір сүруі мүмкін. Жануарларды дұрыс күтіп-баптап азықтандырғанда, әсіресе соңғы жыл-дары, өмір сүруі ұзарады. Белсенді сапалы жақсы азық қабылдаған 16 жасында еркек  мысық  физиологиялық көрсеткіші жағынан аз қозғалатын 8 жасар еркек мысықпен пара-пар.

Ірі тұқымды иттердің өмір сүру ұзақтығы көбінесе қысқа. Азық мәзіріндегі иттерге қажетті арнайы өзгерістер 7 жасынан, ал ірі тұқымдыға 5 жасынан керек.

Кәрі жануарларда көптеген физиологиялық қызметтері өзгереді, соның ішінде белгілі құнарлы заттың сіңірілуі және қорытылу қабілет-тілігі жоғалады. Кәрі жануарларда түрлі нәрлі заттардың артықшылығы, болмаса жетіспеушілігіне және азық мәзірінің күрт өзгеруіне қарай тұрақтылығы төмендейді. Физиологиялық белсенділігі төмендеуіне байла-нысты, кәрі жануарларға кальций аз қажет, себебі май біту дәрежесін төмендетеді, сондықтан ол  қатерлі. Иіс сезуі өзгеруіне байланысты, дәмді сезу және тағамдық заттардың қорытылуы, олардың тағамдарының дәмділік сапалықтары және қорытылуға жоғары қабілетті болуы тиіс. Қажетті энергия мөлшері және «өмірді қолдауға» қажетті нәрлі заттардың әр түрлі жануар түрлеріне тыныштықтағы нормасы келтірілген.

Түрлі топтардың кезеңдеріне қарай, сәйкесінше азықтандыру бөлімін-де және төменде азық мәзірінің құрылымының маңыздылығы және өзге азық түрлерінің қоректендіру нормасы келтірілген.

 

Еркектерді азықтандыру. Еркек ит және мысықтарды энергия және нәрлі заттармен қоректендіру физиологиялық жағдайына (тыныштықта және жыныстық  көбеюіне) тірілей салмағына және басқа да әрекеттерге байланысты. Еркек иттердің өзінен көбею және еркек мысықтың шәуітінің сапалылығы, еркектік қасиеті және оларды ұзақ пайдалануға қоректендіру факторының ролі аса маңызды. Еркек иттердің орташа ұрық бөлу көлемі 10 мл (40 мл дейін), ал еркек мысықтарда 4-5 мл (15 мл дейін). Еркектерде қоректендірілген азықтың мөлшері мен сапасы бірінші кезекте олардан бөлінетін ұрық көлемінен байқалады. Ұрықтың сапасы мал дәрігерлік  зертханада анықталады. Асыл тұқымды еркек малдар зауыттық сапалықта болуы керек.

Бекітілген азықтандыру нормасы жоқ болғандықтан жануарлардың физиологиялық жағдайына байланысты тірілей салмағына арналған есеп норма үлгісі қосымшада келтірілген.

Ұйығу кезеңі (тыныштықта) басталғанда орташа қоңдылық  сапалығы үйлесімді, ал жыныстық қатынасқа барарда жануарлар қоңды  болуы тиіс. Баста дұрыс азықтандырғанның белгісі жыныстық белсенділігі және жылдам қозғалуы, денінің саулығы, қоңдылығы,тек семіздігі емес.

Еркектерді азықтандырғанда алмастырылмайтын қоректену факторы-ның қатынасы физиологиялық құндылықта болуы керек. Ұрықтың сапа-лылығына бірінші кезеңде жалпы қоректену дәрежесі (энергия көлемі) және азық мәзірінің құрамы, ақуызбен торлық физиологиялық қажеттілік  май, көмірсумен, минералды заттармен және дәрумендермен қамтамасыз ету әсер етеді. Еркектерді шағыстыруға дайындағанда және жыныстық кезеңде пайдаланғанда энергия ақуыз, май, минералды заттар және дәру-мендер азық мәзірінде 1,5 есеге тыныштықтағы қажеттілікке  қарағанда арту керек.

 

14-кесте. Тәулігіне бір басқа арналған нәрлі заттардың норма үлгісі

 

Физиологиялық жағдайы	Тірілей салмағы, кг	Энергия кДж	Ақуыз, г	Май, г	Жеңіл сіңе-тін көмір-сулар, г	Клетчатка, г
Иттер
Тыныштықта	10	3140	45	13	93	8
	20	7050	135	39	279	24
	30	10250	225	65	465	40
Жыныстық көбеюге пайдалану	10	4710	58	14	112	8
	20	10555	174	42	336	24
	30	15395	290	70	560	40
Мысықтар
Тыныштықта	3	1005	19	6,8	8,4	0,9
	5	1535	32	11,6	14	1,5
Жыныстық көбеюге пайдалану	3	1206	23	8,2	10,1	0,9
	5	1832	38	13,7	16,8	1,5

 

Асыл тұқымды еркек иттерді және мысықтарды құрамында жоғары нәрлі заттары бар азық мәзірін беруді 1-1,5 ай жыныстық қатынас басталардан бұрын бастау керек. Азық мәзірі өте жеңіл қорытылатын  азықтармен біріктіріліп, бірақ көлемді азық өнімдерінен тұрмау қажет.

Ас қорыту жүйесін артық көлемді азықтармен және іш қатыратын өнімдерді жегізу және басқа ас қорытуды бұзатындар жыныстық белсен-ділікті төмендетуге душар етеді. Азық мәзірін құрғанда басты көңілді ақуыз сапасына бөледі. Осындай 30% етті шикілей береді. Жануарлар тегінен шыққан ақуыздарды ет, балық (еркек мысықтарға) ет субөнімдері және сүттің жалпы азық мәзіріндегі каллориясы 70%-дан кем болмауы керек. Еркек ит және еркек мысықтардың ұйығу кезеңінде – еркектерге қосымша күніге немесе күнара азықпен қоса, бір жұмыртқа, шикі бауыр, дәрумендерге бай балық майы, ашытқылар, сұйық күйде (1 тамшы күніге, 2-күнара) дәрумендер беру керек. Минералды үстеме ретінде сүйек және сүйек ұнтағы, глицерофосфат, кальций, майда талқандалған кептірілген жұмыртқа қабығы беріледі. Көктен салат, қымыздық және қалақай, суб-өнімдер, көк шөп, дәнді дақыл өсіндісін және т.б. берген тиімді.

Еркек иттерге арналған азық мәзірі құрылымының үлгісі: 50% ет, 40% жарма, 10% көкеніс, мысықтарға – 35% ет, 10% балық, 10% сүт және сүт өнімдері, 20% нан, 5% көкөніс жалпы жұғымдылықтан.

Еркек иттерге және мысықтарға тамақты қою сорпа және сұйық ботқа ретінде дайындап, 30-35⁰С жылылықта жегізеді. Қоректік қоспаларды дайын тамаққа қосады. Мұндай жағдайда сорпа немесе көже есебінен азық мөлшерін көбейтуге болмайды. Орташа еркек иттерге бір рет қорек-тендіргенде азық мөлшері 1 л және ірі тұқымды иттерге 2 л аспау керек.

 

15-кесте. Тірілей салмағы 30 кг еркек итке мәзір үлгісі, г

 

Қоспалар	Тыныштық кезінде	Жыныстық пайдалану кезеңі
Ет ІІ категориялы	470	870
Түрлі жарма	250	300
Картоп	120	180
Көкөніс	200	340
Тауық жұмыртқасы	1
Жаңа бауыр		10
Балық майы		2
Ас тұзы	10	10,6
Сүйек ұны	30	30
Ретинол, тамшы	2
Дәрумен  Д	1
Токоферолацетат, мг	200
Көмірқышқыл калий, г		3
Мыс сульфаты, мг		3,5
Хлорлы кобальт, мг		5
Хлорлы марганец,мг		1,8
Иодты калий, мг		1
Капсувит, мг		200
Холин-хлорид, мг		28
Фалоцин, мг		0,14
Биотин, мг		15

Азықтың көлемінің ұлғаюы еркек иттің ағзасының жалпы нашар-лауына әкеліп соғады. Қоректендіру барлық жағдайда тұрақты бір мезгіл-де, мысалы: сағат 8⁰⁰-де, 13^00-те және 18⁰⁰–де болуы керек. Шағылысқан-нан кейін еркектерді 2-3 сағаттан ерте азықтандырмайды.

 

Ұрғашыларды азықтандыру. Аналық иттердің орташа буаздығы-ның ұзақтығы 62-63 тәулік (58-68 тәулік). Түрлі тұқымдардың өсімталды-ғы бірдей емес және олар жасына, ұстап-күту және бағуына байланысты.

Орташа 3-6 күшік туылады (1-10), қызмет тұқымды ұрғашы иттерде 6-7 күшік, 10-12 туатындары, кейбір кезде 20 күшікке дейін кездеседі. Мысықтардың орташа буаздық көрсеткіші 58 тәулік (55-60 тәулік) әдетте-гідей 3-тен 6-ға дейін мәулендер туылады. Нормада және толық құнды-лықта ұрғашы буаз иттерді және мысықтарды азықтандыру иттегі ұрық-тың әдеттегідей өсіп-жетілуіне дұрыс жағдай қажет.

Минералды заттар және дәрумендер, ақуыз, энергия, азық мәзірінің тепе-теңдігі, тамақтың жетіспеушілігі, иттегі ұрықтық бөлігінің өлуіне және нашар дамуына, сонымен қатар бұлардан өмір сүре алмайтын күшіктер мен мәулендер туылады.

Жануардың буаз кезеңінде жиі дұрыс азықтандырылмағандықтан ұрпағын асырай алмауы мүмкін. Барлық ағзаларда буаздық өзгерістерге әкеледі. Дене салмағы буаз кезеңнің бірінші жартысында  көбінесе 10-25% артады. Сонан соң тез өседі, иттер ұрықтың өсуінен, әсіресе тууға жақын-дағанда ұрпағының ағзасында нәрлі заттардың келешекке сүт қоры есебінен жинайды.

Буаз кезеңде жиналған қорлар, туғаннан кейінгі бірінші күндері өте маңызды, қашанда азықта нәрлі заттар жетіспегенде, ағзалардың толық қажеттілігін жабады. Ақуыз шөгіндісі, ұрықтағы минералды заттар және енесінің денесінде буаз кезеңнің бірінші 2/3  бөлігінің бастамасында көзге түсе бастайды.

Осылайша буаз иттер және мысықтарда нәрлі заттарға деген сұраныс арта түседі. Ұрғашы буаздарға ұсынылатын азықтандыру дәрежесін қоры-тындылағанда энергия нормасын 15%-ға, мысықтарға 25% аптасына 5- аптадан бастап көбейтіп, туар алдында тыныштық жағдайына  қарағанда 60%-ға көп азық жеуі тиіс.

Ұрғашы буаздар азықішілік мәзірінің құрамында еритін көмірсуларын да алып отыруы керек. Төменгі көмірсу диетасын пайдаланғанда, мысалы негізі азықішілік мәзірі еттен тұратын ұрғашылардың соңғы буаз кезеңінің сатысында, ұясында өлі туған күшіктер саны көбейіп кетеді.

Буаз кезінде, нашар азықтандырылғандарда ерекше төзімділік нашар-лайды және оның тұқымдарында ретинулоэндотелиалды жүйесі тұқым

16-кесте. Тәулігіне 1 басқа асыл тұқымды ұрғашы буаз жануарға қоректік заттың норма үлгісі

 

Физиология-лық жағдайы	Тірілей салмағы	Энергия, кДж	Ақуыз, г	Май, г	Жеңіл сіңе-тін көмір-сулар	Клет-чатка,г
Иттер
Тыныш-тықта	10	3140	45	13	93	8
	30	7050	135	39	279	24
	50	10250	225	65	465	40
Буаз
Бірінші жартысы	10	4085	54	13	93	8
	30	9150	162	39	279	24
	50	13345	270	65	465	40
Екінші жартысы	10	5340	67	14	111	8
	30	11965	201	42	333	24
	50	17450	338	70	558	40
Мысықтар
Тыныш-тықта	3	1005	19	6,8	8,4	0,9
	5	1535	32	11,6	14,0	1,5
Буаз
Бірінші жартысы	3	1206	23	8,2	10,1	0,9
	5	1842	38	13,7	16,8	1,5
Екінші жартысы	3	1508	28	10,6	12,6	0,9
	5	2303	47	17,5	21,0	1,5
Ескерту. Минералды заттардың және дәрумендердің нормасы қосымшада келтірілген

 

пайда болғанда нәрлі заттардың жетіспеуіне өте сезімтал. Бірінші буазды-ғында тұқым өте кішкентай, нәрлі заттарға деген қажеттілік тыныштық дәрежесіндегідей, сол себепті де азықты иттерге белсенділігі қалыпты кезеңдегідей жағдайда беруге болады.

Буаз иттердің азықтық мәзіріне жас еттерді, еттің субөнімдерін, сүт өнімдерін, түрлі нормалар, көкеністер, жануар майын, минералды қоспа-лар және дәрумен препараттары, жұмсақ сүйек және балық (мысықтарға) бауыр, көкшөп, езілген сәбіз, сүйек ұны, бор, темір тұзы, балық майы қосылады. Мысықтарды – балық диетасына, ал буаз аналықтарды, мысық-ты таза ет және тек сүттен жасалған азықтық мәзіріне отырғызуға болмай-ды. Азықтық мәзіріне аса көлемді азықты, ішектің тырсыюына әсер ететін өнімдерді қоса бермеу керек. Бұлар тынысты тежеп, жатырдың ұрық өсіп жетілетін бөлігіне артық қысым түсіреді. Мынадай азық-түлікті: қара нан, картоп, бұршақ, ашыған сүт және т.б., аздап қосу қажет. Азық мәзірінің құрылымы 17,18-кестеде келтірілген.

17-кесте. Қоректігі жөнінен мәзірдің құрылымы,%

 

Азықтар	Иттерге			Мысықтарға
	тыныш-тықта	буаз 1-жартысы	буаз 2- жартысы	тыныш-тықта	буаз-дығы
Ет және субөнімдер	30	35	40	25	30
Балық	-	-	-	3	5
Сүт және сүт өнімдері	5	10	15	8	10
Жарма	40	35	30	29	25
Нан	15	10	10	30	25
Картоп, көкөністер	10	10	5	5	5

 

18-кесте. 20 кг тірілей  салмақтағы ұрғашы буаз жануарға мәзір үлгісі

 

Азық	Буаздықтың 1 жартысы	Буаздықтың 2 жартысы
Ет, г	390	590
Сүт, г	420	750
Жарма, г	145	160
Нан, г.	112	100
Картоп және көкөністер, г	135	180
Қосымша
Ас тұзы, г	7,1	7,1
Жануар майы, г	5	2,5
Сүйек ұны, г	18	26
Балық майы, г	3	-
Капсулвит, мг	300	-
Тривитамин, тамшы	-	20

 

Жаңа туған күшіктерде сүйек ауруының алдын алу үшін сүйек ұнтағы және басқа минералды қоспалардан бөлек арнайы минералды қоспа, оның  ішіне кіретіндер: глицерофосфат кальций (40 таблеткасы) активтенген көмір (10 таблетка), лактат кальций (40 таблетка) азық боры (20 г) фитин (10 таблетка) Таблетка және борды жұқалап майдалайды және қоспаны жарты (1/2) шәй қасықпен күніне бір рет 5 апта буаз кезеңінен бастап бере бастайды.

Ұрғашы буаздарға азықты аздап күніне бірнеше рет беру керек. Сонда туар алдында ұрғашы өз тәбетін жоғалтпай онша тойдырылмайды. Буаз-дығының 6-аптасында тұқымдарының тез өсуі байқалады және ұрғашы буаздарды күшіктерге арналған азыққа өткізу керек.  

Буаз иттерге деген қосымша азық мәзірінің 10%-нан аспауы керек. Салмағының өсуіне орай және тәулік азық мәзірін жиілетіп және аздап бірнеше рет шошытып алмай беру қажет. Әсіресе тиісті үлкен мөлшерде берілсе иттің кіші тұқымдарында келеңсіз жағдайлар кездесуі мүмкін. Емізулі кезеңдегі максималды қажеттілікті алдын-ала соңғы үшінші бөлігінде азықтандыру тәртібін болжау қажет. Күшіктеген аналықтарды толық азықтандырғандағы салмақ байлағандағыдай туылғаннан кейінгі салмақты бейнелейді немесе 5-10% артық болады. Үшінші аптасында буаз ұрғашыларды кем дегенде 3 рет, тәулігіне 4 рет  азықтандырады. Негізгі тағам еттің сорпасы, жармамен көкөніс және жасыл көк. Минералды қоспа сорпасы  тәулігіне 2 рет,  таңертең және кешке берілуі тиіс. Үшінші және төртінші рет қоректендіргенде ұрғашыларға нан мен сүт және пісірілген ет береді. Күнара аздап шикі ет, ал мысықтарға балық берген пайдалы.

Азықтандыру белгілі бір уақытта, тұрақты болуы керек. Бүтіндей дерлік сапасыз өнімдер алынып тасталуы керек, себебі алғашқыда буаз кезеңінде тұқымдардың сорылып кетуіне, ал соңғы күндері іш тастауға немесе өлі тууына әсер етеді. Ағзада тұқымның өсуімен қатар, келешекке нәрлі заттарды болашақта сүтті бөлуге қор жинақтайды. Буаз кезеңдегі жиналған қор, туылған кейінгі бірінші уақытта жетіспеген қажетті нәрлі заттардың орнын басады және аса маңызды.

Тұқымда және ана денесінде ақуыз және минералды заттар бірінші апта соңында – 2/3 буаздық кезеңінің басында жинала бастайды. Осылай-ша буаз ит және мысықтарды қажетті құнарлы заттарға деген сұраныс арта түседі.

Емізулі ит және мысықтарды азықтандыру. Сүт бөлу кезең ана-лықтарда 4-6 аптаға созылады, мысықтарда 4-5 апта. Сүт бөлу ұзақтығы жеке ерекшелігіне және жануарларды азықтандыру дәрежесіне байла-нысты. Ұрғашы етқоректілердің түрлі кезеңдердегі сүт беруі, сүт мөлшері әртүрлі сүт бездерінің сүт бөлу қызметі 20-25 тәулікке дейін артады, сонан соң біртіндеп төмендейді. Етқоректілердің сүтінде 7%-ға дейін ақуыз, 8% май, 4% лактоза, 1,3% минералды заттар, оның ішінде кальций, фосфор, калий, тұз және т.б. басым. Өндірілген сүттің құрамы азықтың нәрлі зат-тар есебінен тұрады, сол себепті сүт бөлетін ұрғашыларда, сүт бөлмейтін-дерден сұраныс жоғары.

Сүт беретін ұрғашыларды азықтандыру үлгісі 19-кестеде келтірілген.

Аналық бастың энергияға қажеттілігі ұясындағы күшіктердің санына сүйеніп ескеріледі. Сүт беру шыңы (3-6 апта аралығы) кезінде оларға қо-сымша 52,5 кДж қажет. Тыныштық жағдайымен салыстырғанда, аналық-тардың 25% әр күшігін артық емізсе, онда күшіктің бірегей салмақтарына қажеттілік сақталады.

19-кесте. Сүт бөлетін ұрғашы бір басқа тәулігіне арналған қоректік заттардың нормалық үлгісі

 

Емузулі,  күндер	Тірілей салмағы, кг	Энергия кДж	Ақуыз, г	Май, г	Жеңіл сіңетін көмірсулар	Клет-чатка,г
Иттер
1-2 апта	10	7855	68	15	107	8
	30	17595	204	45	321	24
	50	25600	340	75	535	40
3-5 апта	10	10995	75	16	116	8
	30	24630	225	48	348	24
	50	35925	375	80	580	40
Мысықтар
4 апта мысық бал-дары, мәулен	3	3015	57	21	25	0,9
	5	4605	95	35	42	1,5

 

Азықтық мәзірінде құнарлы заттардың және энергияның жетіспеу-шілігі сүттілікке және сүт құрамына, туылғандардың өсіп-дамуына кері әсерін тигізеді. Сүт беретін ет қоректі аналықтардың энергияға деген қажеттілігі 2-3 есе, ақуызға 50-70%, майға 15-20%, жеңіл сіңірілетін көмірсуға 15-20%, минералды заттар және дәрумендерге 1,5-2 есеге ты-ныштық жағдайындағыдан ақуыз дәрежесі, минерал және дәрумендермен тамақтандыру әсер етеді. Ақуыздың және майдың жетіспеуі сүттің сапасын төмендетеді. Минералды заттардың жетіспеуі түрлі сүйек ауруларына қатысты өзгерістерді тұқымында ғана емес аналық бастарда да кездестіруге болады. Жаңа туғандарда, сүйек босап, минералды заттарды біріктіріп сүйек кеуек, төзімсіз (острокороз құбылысы) сүйек  ауруларына ұшырайды. Аналық бастардағы минералды заттардың жетіс-пеушілігінің алдын алуға буаз кезінде минералды заттардың қорын жасау қажет. Сүт беретін ет қоректік аналықтар сүт бермейтіндерге қарағанда ас тұзын жоғары дозада қажет етеді. 

Сүт беретін аналық бастарды дұрыс азықтандыруда дәрумендердің  маңызы өте қажетті, тек аналық ағзаларына ғана емес жеке дәруменді сүттің пайда болуына жаңа туғанның өсіп-өнуіне де қажет. Мысалы, сүттегі «А» дәруменнің болуы азық мәзірінің ішінде болуына байланысты. Аналық басқа туғаннан кейін 6 сағатқа дейін ешқандай тамақ берілмейді, олар тек таза ішетін сумен қамтылады. Келесі 2 күн тамақтандыру, ағзаны қалпына біркелкі қалыпқа келтіруге жұмсалады. Азық жеңіл қорытылатын болуы керек, оны аздап тәулігіне 5-6 рет жегізеді. Бұл кезеңде ең жақсы тамақ еттің сорпасы, сұйық ет сорпасы күрішпен, ұнтақ, жарма, майда-ланған сұлы жармасы; аздап сүтке жібітілген ақ нан. Емізулі кезеңнің 4-ші тәулігінен бастап, азықтандыру қабылданған нормаға және азық мәзірінің құрылымына сәйкес беріледі. Емізілетін аналық иттің азық мәзірінің үлгісі: ет-45, сүт-5, жарма (түрлі ) – 30-дан-15, картоп және көкеністер тәулігіне 5% энергия қажеттілігінен тұрады. Азық мәзірінің энергетика-лық қажеттілігін алдын-ала болжап, қосымша азық мөлшеріне май 15 мл есеппен (азық мәзіріндегі 100 г құрғақ затқа бір ас қасық) пайдалануға болады. Қосымша екі есеге 30% құндылығын жоғарылатады. Шикі жаңа ет және ет субөнімдерді (бауыр) берген ағзаны құнарлы ақуызбен және дәрумендермен байытады. Азық мәзірін минералды заттармен қажетті-лігін толтыруға сүйек, сүйек ұнтағын және бор, ал дәрумендер мен қамта-масыз етуге – жаңа көкөністер, жасыл көк, балық майын және дәруменді препараттар қосқан өте пайдалы.

Сүт беру кезеңінде азықтандыруды болашаққа сақтап кезеңдерге бөлген дұрыс: бірінші аптада 1,5 есе нормадан жоғары, екінші аптада – 2 есе, 3 аптада – 3 есе артық азықтандырылады. Емізілетін аналық бастар-дың қажеттілігінің артуымен байланысты, кейінірек азықтандыруды бірте-бірте төмендетеді.

Ет қоректі аналықтарды тәулігіне 3 реттен кем тамақтандырмайды. Азық-түлікті сорпа және сұйық ботқа ретінде оптималды жылытуы 30-35⁰С жегізеді. Сүттілігін көбейту үшін судың орнына сүтпен кофе және балмен (0,5 л 1 шәй қасық бал) тәулігіне үш рет береді.  С-дәруменінің жетіспеген белгілері пайда болғанда 1 таблетка аскарбин қышқылын тәулігіне береді, болмаса аздап итмұрын жидегінің шырынын қосады. В тобы дәрумендерінің тәулігіне ұсақ дражжесі беріледі. Емізілетін аналық-тарда көбінесе жүнінің құрғақтығы қайызғақ пайда болады, бұндай жағдайда тағамға 1 қасық өсімдік майын тәулігіне қосып беру керек. Ал тәбетін көтеру үшін көкеністерден пюре және көкеністен нәр суы беріледі, бұлар азық мәзіріндегі азық-түліктің дәмін жақсартады.

Қызмет иттерді азықтандыру. Қызмет иттерді азықтандыру оларды пайдалану мақсаттарына байланысты, қарауыл іздестіргіш шекаралық бағбан және де басқа қызметтегілер. Ең көп категориядағы мәулен қызмет тұқымды – овчаркалар. Қызметтегі иттер жақсы өмір сүру үшін, белгілі жұмысты атқаруға, жұмыс істемейтін иттермен салыстырғанда, азық мәзірінде қосымша құнарлы заттар ескерілуі тиіс. Бұлшық еттердің жұмыс істеуі энергияның, ақуыздың, майдың, көмірсуының, минералды заттар-дың және дәрумендердің көп шығын болуына жол ашады. Жұмысы көп болған сайын ит ағзасының құнарлы заттарға деген сұранысы артады. Барлық қызмет иттері бірдей жұмысқа теңдей энергия мөлшерін жұмсай бермейді. Бұл олардың шыныққан дәрежесіне, артық қозғалысты шектей-тін, шаршағандығынан өмір сүру деңгейі күрт төмендейді, тұқымдық жеке қасиетіне, дене бітіміне байланысты. Жеңіл жұмыста энергия шығыны орташа есеппен 15-20%, ортада – 30-40%-ға, ауырда 2 есеге және ересек жұмыс істемейтін иттердің 1 кг салмағына салыстырғанда артады. Жеңіл жұмыс жасағанда иттердің тәуліктің азықтық мәзірінде ақуыз мөлшері кем дегенде тыныштықтағыға қарағанда 50%-ға жоғары болуы керек. Кем дегенді 30% ақуызды жануар етімен, балықпен, сүтпен және т.б. жануар шығу тегінен жасалған азықтардан алынады. Көмірсулар жетіспегенде иттер азады. Азық мәзірінде май  аз болған сайын көмірсулар солғұрлым мол болады.

Қызмет иттеріне азықішілік мәзірі нәрлі заттарға қажеттілігіне сәйкес орындайтын жұмысы ескеріліп, норма бойынша түзіледі.

 

20-кесте. Сөткесіне бір басқа қызмет иттеріне арналған қоректік заттардың нормалық үлгісі

 

Жүктеме	Тірілей салмақ, кг	Энергия, кДж	Ақуыз, г	Май, г	Жеңіл сіңе-тін көмір-сулар, г	Клет-чатка, г
Тыныштықта	10	3150	45	13	93	8
	30	6900	135	39	279	24
	50	10250	10250	65	465	40
Орташа жұмыс	10	4080	68	15	121	8
	30	9165	204	45	363	24
	50	13325	338	75	604	40
Ескерту: Минералды заттардың және дәрумендердің нормасы қосымша-да келтірілген

 

Ересек қызмет иттеріне азықтық мәзірін түзгенде мынадай құрылым-ды ұстау керек: ет және субөнімдері – 40%, жарма және нан 50%, картоп, көкеністер тәуліктің энергия қажеттілігінен – 10%.

Ересек қызмет итіне азықтық мәзірі (овчаркалар): ет – 400 г (күнара),  ақталған тары – 600 г;  картоп – 200 г; сәбіз және қырыққабат – 200 г; қара ұн – 50 г (аптаның жұп күндері); б) сұлы жармасы – 600 г; сәбіз және қырыққабат – 200 г; етсүйек ұны – 50 г (аптаның тақ күндері), жануар майы – 25 г және ас тұзы – 15 г (күніге).

Бұл азықшілік мәзірі қарауыл орташа бойлы, әдетте жұмыстағы ит-тердің толық азыққа деген мұқтаждығына жеткілікті. Қосымша жұмыс-тарына байланысты (малды айдау,жайылым жағдайында аңдардың болуы) тәуліктің азықшілік мәзірі көбейтіледі, мысалға 0,5 л сүт қосылады. Майда тұқымды қарауыл иттерге, пуми, пули, муди сияқтыларға азық мәзірі зиянсыз жұмыс қабілетіне қарай 25-40% азайтылады. Қыста мінілінетін және жегілетін иттерге жұмыс уақытысында сөткесіне 700 г теңіз аңының етін, болмаса 1 кг жаңа тоңазатылған балық береді. Мал дәрігердің нұс-қауы бойынша ауырған иттерге қосымша азық керек болса тәулігіне әрқайсысына: күріш – 200 г және сүт – 0,5 л беріледі. Ересек аңшы кіші және әуесқой қызмет иттерге, сонымен қатар ірі бөлме иттеріне, пәтерде ұсталатын жұмысы жоқ кезеңде азық қалдықтарымен тамақтанады, қосымша нан, ботқа, байытылған ет сорпасы, болмаса сүтпен ит егесі тамақтандырады. Иттердің жылы кезде тамаққа қажеттілігі, жылытылатын пәтерде, жұмысы жоқ және қысқа уақыт қыдыртқанда мұқтаждығы 40-50% нормадан төмендетіледі. Бұндай жағдайда тамақ жақсы сіңірілуі үшін және иттердің тәбеті жақсы болуға түрлі тәуліктік азық мәзірін қолда-нады. Майда әсемдік бөлме және майда тұқымды аңшы иттерге (мысалы, такса, фокстервер) тәуліктік азық мәзірінде 50-100 г ет, 0,5 л сүт ботқаға қосып, жарма 100-150 г болғаны жеткілікті. Топтап ұстап өсіретін жағдай-дағы және әмір (команда) бойынша қызмет ететін иттерге тамақты дайын-дау үшін иттерге арнайы асхана әзірленеді және аптаға азық мәзірі түзі-леді. Осы азықтық мәзірі бойынша еттен және сүйектен сорпа пісіріледі, аптасына 3-4 рет еттің бөлігін тікелей жегізеді. Сорпаға жарма және картоп қосады, суыған сорпаға жасыл-көк сәбіз, қоспалар және майдалап туралған кесек шикі ет қосылады. Арнайы қызмет иттерге қою сорпа түрінде және сұйық ботқа дайындалады. Тамақты  берер алдында 30-35⁰С дейін суытады, ал жаз айларында сыртқы ауаның көлеңкедегі қызуындай болуы ескеріледі. Қызмет иттерін тәулігіне 2 рет тамақтандырады: 1-2 сағат жұмысқа дейін таңертең, кешке және жұмыстан 1 сағат кейін. Қоректену уақыты күн тәртібіне байланысты бекітіледі. Егерде ит таңертең ерте жұмыс істесе, оны жұмыстан қайтып демалғаннан кейін тамақтандырады, ал екінші рет – кешке. Түнгі уақытта күзетке қойылатын қарауыл иттер жұмысқа дейін кешке тамақтандырылады және күзеттен босағанда аздап демалғаннан кейін тамақтандырылады.

21-кесте. Аңшы  иттерге тәулігіне арналған азықішілік мәзірі

 

Азық-түлік	Рацион, г
	1-ші	2-ші
Ет және субөнімдер	250	200
Жарма	400	500
Көкөніс	300	200
Жануарлар майы (қыста)	15-20	-
Ас тұзы	10	10

 

22-кесте. Қарауыл иттерге тәулігіне арналған азықішілік  мәзірі

 

Азық-түлік	Азық  мәзірі, г
	1-ші	2-ші
Ет және субөнімдер	400	-
Жарма	500
Көкөніс	200	-
Нан	-	300
Сүт	-	1 л
Ас тұзы	8-10	8-10

 

Жас төлдерді азықтандыру. Жаңадан туылған күшіктердің және мәулендердің мөлшері ит және мысықтардың майда тұқымдарында анасы-ның тірілей салмағының 4-8%, ірілерде 1-2% құрайды. Өсуі және дамуы, жарыққа шығуынан бастап емізулі кезеңнің аяғына дейін әсіресе бірінші аптасында сүт беретін аналық басты дұрыс тамақтандырғанға байланыс-ты. Барлық жануарлардыңкі сияқты жаңа туған күшіктерде туылғаннан кейін жеткілікті мөлшерде уыз ішуі керек, уызбен бірге күшіктер 90%-ға жуық ауруларға  қарсы иммунитеттер, сәйкестігінше енжар колостральді иммунитет алады. Қалған 10% күшіктер буаз кезінде қағанақ арқылы алады. Туылғаннан кейінгі бірінші сағатында иммуно-глобуминдердің барынша жаңа туғанның ішегінде сорылуы белгісі байқалады. Уыздың дер кезінде жаңа туғанның ағзасын сумен қамтамасыз етіп және қан айналы-мын жақсартады.

Уыздың жоқтығы, болмаса жеткіліксіз қабылдауы қан айналымының  бұзылуына  әкелуі мүмкін. Синдром (аурудың жинақтық белгісі), күшіктің жүдеуі жұқпалы және табиғатта жұқпалы емес болуы мүмкін, соның ішінде жүрек-өкпе жетіспеушілігіне байланысты. Сондай-ақ ерте қабыл-данған уыз өлудің және төлдің ауруының алдын алады. Сол себепті күшікті туылғаннан кейін бірден анасының емшегіне апарып салу керек.

Өмірінің бірінші аптасында күшіктер ұйықтайды және емшек  емеді. Күшіктер ұйқысында жұлқынып, шошып және селк ете түседі. Бұл қоз-ғалыс белсенділігі бұлшық еттерінің дұрыс дамуына ұйқы кезінде маңызы зор. Жаңа туған күшіктерде есіту тесіктері және көздері жабық болады. Көздері 10-16 күндер аралығында  ашылады. Есіту мүшесі 15-ші және 17- ші күндер аралығында қызмет жасай бастайды. Өмірінің бірінші 24 сағатында тыныс алу жиілігі 8-18 қозғалысты құрайды, 5 аптасында 15-тен 35-ке дейін минутына артады. Жүректің жиырылу жиілігі өмірінің бірінші күнінде 120-дан 150-ге дейін минутына, ал 5 апталық жасында 220-ға дейін соғады. Бұл ересек дара түрлерге қарағанда көп жоғары, олардың тыныс алу қозғалысының жиілігі минутына 10-30, ал жүректің жиырылу жиілігі 80-140 рет минутына соғады. Өмір сүруінің 1-2 апта-сында күшіктердің дене қызбасы 34-36⁰С болады. Бірінші 6-күн өмір сүруінде оларда рефлекс болмайды, сол себепті күшіктер сыртқы жылу көздеріне тәуелді, бірінші кезекте анасына  тәуелді. Дене қызуы қалыпты ұстап тұруға күшіктер бір-біріне тақалып, сыртқы бетінің көлемін кішірейтіп және жылу бөлінуді азайтады. Қоршаған ортаның жылуы 30⁰С төмен болғанда күшіктің денесінің қызуы күрт төмендейді. Әлсіз ұзаққа созылмаған суық қорқынышты емес, табиғи жағдайда күшіктің өсуіне керісінше тиімді, анасы тамақ іздеп кеткен кезеңде зат алмасу қызметін күшейтеді. Ал созылған суық күшік өміріне қауіпті.

Біркелкі дене салқындағанда күшіктерде әлсіздік пайда болып, рефлекстік белсенділігі төмендейді. Күшіктер сүт емгенімен асқорыту  жүйесінде сүт сіңірілмейді. Жүрек соғысы сирексіп, ал тоқ ішектегі қызба 15-20⁰С төмендейді.

Денесі  өте қатты суықтағанда тыныс алу белсенділігі бұзылады және тек сирек демалуы тіркеледі. Жүрек жиырылуы сиректеп, негізгі рефлекс-тері дерлік толық жоғалады. Тоқ ішектегі қызба 10-15⁰С дейін төмендейді. Күшіктер емшек сормай, тез арада өледі. Соған қарамай күшіктің денесі суыса да қоршаған ортаның орташа 30⁰С жылылықты осы күйден құтқа-рып қалуға болады. Денесінің салқындауы бірден-бір басты фактор, өкпе-жүрек дамуын нашарлатып, күшіктердің өңін жүдетеді. Дененің салқын-дағаны төлдерде жұқпалы аурудың болуына себепкер.

Күшіктердің алты айлық жасында қалтырау рефелексі пайда болады. 2 мен 4 апта аралығында дене қызуы 36-37⁰С көтеріледі, ал 4 апта жасы-нан ересек жануарлардың дене қызуына жақындайды. 18 күндік жасынан күшіктер қозғала бастайды, бұл дене қызуының жоғарлауын жылдам-датады. Туылғаннан кейін бірнеше апта көлемінде күшіктерді анасымен бірге ұстағанда, қоршаған ортаның орташа жылуы 21⁰С болуы тиіс. Күшіктерді бөлек ұстағанда немесе қолдан тамақтандырғанда жасанды жылу пайдалану керек.

Жаңадан туылған күшіктерде тері асты майы өте жұқа. Оларға деген бірінші кезекте энергия көзі – гликоген, туа салысымен тез шығындалып, бірнеше күнге дейін қор жиналмайды. Егерде күшіктер тиісті мөлшерде азықтандырылмаса, кері кетуі күшейіп, денесі суыйды, әлсізденіп, өміріне қауіп туады. Бұндай келеңсіздікті болдырмау үшін күшікті жылыда ұстау керек. Одан бөлек күн сайын таразыға салып, тірілей салмағын бақылай-ды. Өмірінің бірінші екі аптасында күнсайын күшіктерді және алты айлық жасқа жеткенше үш күнде бір рет таразыға тартады. Мұнан былайға да өсіп келе жатқан жануарларды оқтын-оқтын тартады. Бұл иттерді көбейту жағдайындағы сауатты қажеттілік. Қалыпты  дәрет және  нормальді  өсу   энергиясы дұрыс азықтандырылғандықтың және денсаулық мықтылығы-ның жақсы көрсеткіші.  Күшіктер бірінші күнінен салмақ қосады және күн сайын тірілей салмағы артып отырады. 7-10 күндерге жеткенде заң бойынша күшіктердің салмағы 2 есеге артады, ал 6 апталық жасында 6-10 есеге көбейеді. Толық тура есептеу үшін дұрысы келесі формула: күшік-тер күніне 1 кг тірілей салмаққа ересек жасына жеткенше 2-4 грамм қосу керек. Егерде бақылау кезінде күшіктердің дене салмағының өсуінің төмендегенін анықтаса, онда қосымша азық берілу керек, болмаса сапалы азықтарды пайдалану қажет. 4 айлық жасында иттердің көп бөлігі ересек түрлерінің 50% тірілей салмағына жетеді.6-9 айлық жасында өте жылдам өсуі байқалады. Бір жасында олар осы тұқымды ересектерге байланысты иттердің тірілей салмағына жетеді. Кейбір ірі тұқымды иттердің өсу белсенділігі 18 айға дейін жалғасады және олардың оптималды тірілей салмағы 2 жасқа жеткенде жетеді. Күшіктерді емізулі кезеңінде күткенде, әрбір күшік емшекке еркін жетіп, қажетті сүтті алғанша сенімді болу керек. Егер ұрғашы ит өзін жақсы сезінсе, күшіктерінің қамын ойласа, онда бірінші үш аптала күшіктерге ана сүті жеткілікті және тамақтанды-рудан ешқандай келелі мәселе болмайды.

Егерде күшіктер мазасызданса және нормасына қарай салмақ қоспаса, онда сүт жетіспеуі мүмкін және келешекте сәйкесінше басқа шара қолдану керек. Екі аптаға дейін жаңадан туылғандарға ана сүті бірден-бір азық. Туылған күшіктер бірінші аптада кем дегенде 12 рет тәулігіне ана сүтін емеді; 2 аптада – 8 рет,анасынан ажыратыларда – 4-5 рет. Жәй ұяда (8-12 күшік кездеседі) және сүтті аналықтардың күшіктерін 2 апталық жасында, үлкен ұяларда (8-12 күшік) сүт жетіспесе бір аптадан кейін қосымша азықтандыра бастайды. Мәулендер ана сүтімен 30-40 тәулік тамақтанады. Қосымша азықты 20-25 күндік жасынан бастап  береді. Тоқтық  белгісі  күшік және мәулендерде тыныш ұйқы. Аш балалар  мазасызданып, шың-ғырады, өсуі нашар күшіктер мен мәулендерді артқы сүті көп емшекке салады. Жастарын сиыр сүтімен жылыдай 27-30⁰С беріп асырайды. Жарты литр сүтке 1 шикі жұмыртқа қосуға болады.

Күшіктерге бірінші аптада қырлы стаканнан сәл көбірек сүт керек, екіншіде, үшіншіде, төртіншіде – екі стакан тәулігіне береді. Мәулендер-дің сүтке қажеттілігі күшіктерге қарағанда әлдеқайда төмен.

 Күшіктердің 2 апталық жасында майдаланған шикі ет беруге болады немесе қырылған қаспақ, 15-20 г бастап; жәйлап еттің нормасын көбей-теді. Үш апталық жасында күшіктердің үлесі 40-50 г құрайды, 4-ші аптада тәулігіне 100 г; анасының сүтін емгеннен кейін ет жегізеді. Мәулендерді осы жастан бастап балыққа үйретеді. Төлдерге үш апталық жасынан бастап еттен, балықтан, сүт, ботқадан тұратын қосымша құраманы беруге болады. Осындайда күріш қайнатпасын және сұйық ұнтақ ботқасын сүтке дайындау қажет. Ботқаны алдында 30-50 г, бірте-бірте нормасын көбейтіп, тәулігіне 200-250 жеткізеді. Қосымшаны тәулігіне 3-4 рет береді. Күшіктерге осы жастан бастап және мәулендерге су береді.

Төрт апталық жасынан бастап азық мәзіріне ет сорпасын, немесе сорпа, пісірілген майда кесек ет, ақ нан, ірімшік, көкөніс  және жасыл көк беріледі. Күшік және мәулендерде сүйек ауруының алдын-алу үшін оларға кальций қосады. Ірімшік (қайнағанға дейін жылытылған 1 г сүтке 4 ас қасық 10% хлорид кальциін қосады) береді. Көкөністен пюрені тәулігіне 50-100 г жасына қарай жегізеді. Күніне бір жұмыртқаны амлет түрінде жегізген дұрыс. Аптасына  екі рет тартылған балық береді, оны келесі тәсілмен дайындайды: теңіз балығын қайнатып және сүйектерімен бірге ет турағыштан өткізеді, фаршқа ботқа болғанша сорпа қосып және оны тәулігіне бір басқа 30-50 г жегізеді. Күшіктерді анасынан 6-7 апталығын-да,  мәулендерді 5-7 апталығында ажыратады. Анасының жанында болуды 5-тәулік көлемінде қысқартады. Бұл жасында төлдер өзінше тамақтануға үйретілген болуы тиіс. Асқазан жұмысын бұзып алмас үшін күшіктер мен мәулендерді анасының сүтінсіз жай азыққа сақтықпен өткізіледі. Күшік-тердің салмақ қосуы дұрыс азықтандырғанның көрсеткіші: тұқымы майда-лары 10-20 г, орташа – 50 г, ірілері – 150-170 г. Анасынан ажыратылған-нан бастап күшіктер мен мәулендерді норма бойынша азықтандыру керек.

 

23-кесте. Жас күшіктерге қоректік заттың норма үлгісі

( тәулігіне 1 басқа)

 

Жасы , айы	Тірілей салмағы, кг	Энергия, мДж	Ақуыз, г	Май, г	Жеңіл сіңе-тін көмір-сулар, г	Клет-чатка, г
Күшіктер
1,5-4	3	2950	27	8,8	42	4
4-8	7	3640	63	18	98	10
8-13	10	4200	90	26	140	15
Мысықтар
1,5-4	1	947	11	2,5	3,1	0
4-6	2	985	19	4,2	5,3	0
6-9	3	1257	30	6,8	8,4	0
Ескерту: Дәрумендер және минералды заттардың нормасы қосымшада  келтірілген

Денесінің салмақ бірлігіне жасы ұлғайған сайын төлдердің энергияға қажеттілігі төмендейді. Күшіктердің 1 кг тірілей салмағына ақуыздың қажеттілігі, ересек иттерге қарағанда 2 есе жоғары, ересек мысықтарға қарағанда мәулендерде – 1,5 есе. Ересек жануарлардың дене құрылысын нормада азықтанған төлдер жақсартады.  Азықшілік мәзірінің құрылымы 24-кестеде келтірілген.

 

24-кесте. Жас жануарларға арналған азықішілік мәзірі құрылымының   үлгісі (%, қоректілігі )

 

Қоспалар	Күшіктер, жасы, айы			Мысық бала-сы,  мәулен
	1,5-3	3-6	6-дан жоғары
Ет және субөнімдер	23	30	30	30
Балық	-	-	-	10
Сүт және сүт өнімдері	26	15	4	15
Жарма және нан	40	43	48	40
Картоп, көкөністер	11	12	12	5

 

Азықтардың ішінен, толық бағалы ақуыздарды күшікпен және мәулендерге азық мәзіріне етті, балық, сүт, көмірсуы бар азықтар: күріш, сұлы, ұнтақ, жарма және ақ нан, дәруменді азықтар қатарына – көкөністер, жасыл көк, ашытқылар, балық майын қосады.

Минералды заттардың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін және рахит ауруын болдырмауға азыққа сүйек ұнын, бор, Д дәруменін қосады. Темір  және дәрумендер құрылымында бар жаңа бауыр үлесін аз-аздан жегізген өте тиімді. 23-кестеде күшіктерге және мәулендерге азық өнімдерін азық-тандыру норма үлгісі келтірілген. Ішектің кебуі болмас үшін күшіктер мен мәулендерді жаңа сапалы азық-түлікпен аздап, бірақ жиі азықтандыру қажет. Бір күнге дайындалған дайындалған азықтықты бірнеше күн қабылдауға  болмайды.

Азықты қою сорпа, сұйық ботқа және сүтпен нан қосып жегізеді. 2-айлық күшіктер мен мәулендерді тәулігіне 6 рет, екі айдан төрт айлық-тарды 5 рет, төрт айдан 5-айға дейінгіні 5 рет, 5-айдан 6-айға дейінгіні 3 рет тамақтандырады. Төлдерге ыстық, болмаса суып қалған тамақ беруге болмайды, ол сәл жылы болу керек. Күшік өз үлесін толық жеп қоюы керек, желінбегенін алып тастау қажет және келесі үлесін өз уақытысында береді. Бұл күшіктерді тиісті кезде тамағын жеуге және ішек ауруларынан сақтандырады. Күшік пен мәулендерді қатаң белгіленген бір уақытта тамақтандырады.

Ересек иттерге қарағанда күшіктердің дәрумендерге және минералды заттарға көмірсу, май, амин қышқылдарына қажеттілігі жоғары. Есейген жағдайда, дұрыс азықтандырылған күшік және иттер дене құрылысы, формасы жақсарды. Ақ нан және жарылған сұлыдан сұйық ботқа, жарма ұнтағы, күріш жегізеді, көмірсу құрамында бар азықтан, толық бағалы ақуыздары анасынан ажыратылғаннан кейін күшіктерге және жас иттерге ет жегізеді. Дәрумендер қатары бар азықты, азықтық мәзіріне көкөністі және тамырлы өсімдіктердің жапырағын немесе жабайы шөп, балық майын қосады. Жас иттерді минералды заттармен  және рахит ауруының пайда болмауы үшін тамаққа сүйек ұнын, бор, фосфор қышқылды әк және Д дәруменді препаратын қосады.

25-кестеде жас иттерге және күшіктерге азық өнімдерін жегізудің тәуліктік норма үлгісі келтірілген.

 

25-кесте. Жас иттерге және күшіктерге арналған азықтық өнімдерінің тәуліктік норма үлгісі

 

Азық-түлік	Күшіктер мен жас иттердің жасы, ай
	1 айға дейін	1-3	3-6	6 айдан жоғары
Ет	50	150	250	350
Жарма	50	100	150	250
Нан	70	150	150	300
Сүт	150	400	300	100
Ірімшік	20	50	100	150
Көкөністер	50	150	200	400
Сәбіз	5	20	30	60
Көк	10	40	60	100
Жануар майы	3	4	6	10
Балық майы	0,5	3	5	8
Ашытқы	1	2	4	6
Жұмыртқа	1	1	-	-
Сүйек ұны	4	11	13	14
Ас тұзы	0,5	5	8	10

 

Күшік және жас иттерді жаңа сапалы тамақтармен аздап азықтан-дырады, жиі қадағалап, олардың қарынның кебуін және ас қорыту жүйесі-нің бұзылуынан сақтандырады. Сиыр мен ешкінің сүтін ит және мысыққа таптырмайтын ана сүтін ауыстыратын тамақ деп ойламау керек, оның    құрамы өте  күшті және ақуызы, каллориясы 2 есе көп және кальций, фосфор 1-2 есе артық. Осындайда 100 г сүтке бір шикі тауық жұмыртқа-сын, 1-2 тамшы А дәруменін қосады. Ішкізер алдында сүтті 35⁰С ысытады. Араластырылған құрама күшіктерді азықтандырған сайын көп жеуге мәж-бүр етеді, болмаса жиі тамақтандыруға тура келеді. Ол онда нормасына дейін өспейді. Бір жағынан күшіктерді қатты тойдырған ішін өткізеді. Артық азықтық кішкентай күшіктердің және жасы үлкеніректің тез бойын өсіреді. Күшіктерді мақсатты түрде тойдырмау ұсынылады, әсіресе осы кезеңде ас қорыту жүйесі бұзылуға бейім, үш апталық жастан бастап бірте-бірте азық қажеттілігін нормаға келтіруге болады.

Ең жақсысы дайын қоспаны пайдалану керек. Азықтандыру тәртібі қалап алған жоғарыдағы қоспаның каллориясы және жұғымдылығына тәуелді. Азықтандыру бағдарламасын жеңілдету үшін келесі орта энергия-ны қабылдау нормативті (кДж) тәулігіне 1 кг тірілей салмаққа үсынылады: 1 аптада – 500-580; 2 аптада – 588-670; 3 аптада – 670-750 кДж және одан-да көп. Жекеленген күшіктерге аз немесе 25% көп қажеттілікті керек етеді. Күшіктерді 2 айлық жасына дейін резиналы емізік бөтелкемен 2 сағат сайын, түнде 6 сағат үзіліспен тамақтандырылады.

Бірінші күндері бір күшікке тәулігіне сүт беру нормасы: 100 г, 5 тәулікте – 120 г, 10-шы тәуліктен бастап – 200 г, 15-ші тәуліктен – 300 г, 15-ші тәулік жасынан қолдан асырайтын күшіктерге 300 г сүт үстіне үсте-ме беріледі, сызбаға байланысты анасының жанындағыларды біртіндеп үйретеді.  

Қолдан азықтандырылатын күшіктерде келесі құрама күрделі сүт қоспасын қолданады: сиыр сүті – 80 г, тауық жұмыртқасының сарысы, қаймақ – 20 г, 40%-глюкоза ерітіндісі – 20 мл, 50%  аскорбин қышқылы-ның ерітіндісі – 3 мл, «А» дәруменінің май ерітіндісі – 2 тамшы, «Д» дәру-мен май ерітіндісі – 2 тамшы. Барлық сүт қоспасының мөлшері 1 бас күшікке есептеліп берілген; жасы 3 тәулік күшікке 15-20% жегізеді, 7 тәу-ліктікке 22-25%, 30 және 21 тәуліктікке 32-40%  дене салмағынан. Жетім күшіктерге арнайы сүттің орнына жасанды сүт дайындайды.

 

1-қосымша

 

Үй жануарларының амин қышқылы, дәрумендер және минералды заттарға қажеттілігі

 

Көрсеткіштер		Иттер 1 кг тірілей салмаққа		Мысықтар сөткесіне 1 басқа
		ересек-тер	күшіктер және жас иттер	ересек-тер	мысық балалары
Минеральды заттар	Кальций, мг	264	528	200	400
	Фосфор, мг	220	440	222	444
	Тұз, мг	60	120	18	25
	Хлор, мг	180	440	-	-
	Калий, мг	220	440	80	140
	Магний, мг	11	22	8	10
	Темір, мг	1,32	1,32	2,5	5
	Мыс, мг	0,16	0,16	0,1	0,2
	Кобальт, мг	0,05	0,05	0,08	0,16
	Мырыш, мг	0,11	0,20	0,15	03
	Марганец, мг	0,11	0,20	0,1	0,2
	Йод, мг	0,03	0,06	0,01	0,02
Дәрумендер	А (ретинол) мг, ИЕ	100	200	1,600	2,000
	Д (кальцийферол) мың, ИЕ	7	20	0,050	0,080
	Е(токоферол), мг	2	2,2	0,4	3,6
	К (филлохинон), мг	30	60	-	-
	В1 (тиамин), мг	20	30	0,2	1,0
	В2 (рибофлавин), мг	40	90	0,15	0,3
	В3(пантоненді қышқыл), мг	50	200	0,25	1,0
	В4 (холин-хлорил), мг	33	55	75	100
	В5(никотинді қышқыл), мг	240	400	2,6	4,0
	В6( пиридоксин), мг	20	50	0,2	0,4
	В12 (цианокобаламин), мг	0,7	0,7	-	-
	Фолицин (фолиевая кислота), мкг	8	15	2,0	2,0
	Н (биотин), мг	0,5	0,5	0,1	0,2
	С (аскорбинді қышқыл), мг	1	1	10	10
Амин қышқылдары	Аргинин	70	270	-	407
	Гистидин	60	250	-	92
	Лизин	60	210	-	277
	Изолейцин	80	330	-	178
	Лейцин	110	370	-	422
	Валин	85	300	-	211
	Триптофан	15	60	-	41
	Метионин	70	190	-	130
	Треонин	55	60	-	244
	Фенилаланин	65	140	-	178
	Цистин и таурин	60	65	-	16