Мазмұны

 

 

Аннотация

Нормативтік сілтемелер

Анықтамалар

Белгілер мен қысқартулар

Кіріспе

1  Негізгі бөлім.............................................................................................................9

1.1  Жүрек қан тамырдың ақаулары және оның қызыметтері...........................................................9

1.2  Жүрек пен қан тамырлар жүйесінің  ауруларының жіктелуі...............................16

1.3 Емдеу шаралары ..................................................................................................16

1.4  Жүректің ішкі қабының және қан тамырларының аурулары.................................................18

1.5  Жүрек ақаулары.......................................................................................................20

2  Өзіндік зерттеулер.................................................................................................24

2.1  Proanamnesis........................................................................................................24

2.2  Anamnesis vitae....................................................................................................24

2.3   Anamnesis morbi.................................................................................................24

2.4  Status prоesens communis universale  ................................................................25

2.5   Status pоaesens localis........................................................................................26

2.6  Diagnosis............................................................................................................26

2.7 Decursis morbi et therapia.....................................................................................27

2.8  Еріkrisis.........................................................................................................33 

Техника қауіпсіздігі..................................................................................................34

Қорытынды.................................................................................................................35

Пайданылған әдебиеттер тізімі...............................................................................36

 

 

Нормативтік  сілтемелер

 

 

Осы курстық жұмыста келесі нормативтік құжаттарды қолдануға сілтемелер жасалған:

МЖМБС2Л04-2006КҚБЖ(ЕСКД).Негізгі жазбалар.

МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.

МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСҚД).Пайдалану құжаттары.

МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.

МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері. Орындауға қойылатын жалпы талаптар.

МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.

 

Белгілер мен қысқартулар

 

 

%-пайыз

Г-грамм

Мл-милилитр

Кг-килограмм

Г-грамм

Мл/кг-милилитр/килограмм

Мг/кг-милиграмм/килограмм

Г/кг-грамм/килограмм

 

Анықтама

Балау - ауруды анықтау, табу, диагноз қою.

Індет — індет процесінің орташа дәрежедегі таралу қарқыны.

Дезинфекция — сыртқы ортадағы зардапты микробтарды жою шаралары.

Дауалау — жұқпалы аурудың алдын алу, яғни профилактикалау.

Оқшаухана - жұқпалы ауруға шалдыққан малды тұрақты емдеуге арналған  орын.

 

 

      Аннотация

     «Ішкі жұқпалы емес аурулар, клиникалық балау,рентгенлогия»   пәнінен  жазылған  «Жүрек қан тамырлардың ақаулары және оны емдеу профилактикасы»  атты  курстық  жұмысым.  Кіріспе  бөлімінде қысқаша ауру туралы қамтылған.

 Негізгі  бөлім   тақырыптары  мыналар      қамтылған, жүрек қан тамырдың ақаулары және оның қызыметтері, жүрек пен қан тамырлар жүйесінің  ауруларының жіктелуі,  емдеу шаралары, жүректің ішкі қабының және қан тамырларының аурулары, жүрек ақаулары.  

 

Кіріспе

 

 

Малдардың өнімінің сапасын арттырудың негізгі тірегі - ол уақытында өнімді аз бергін көрі малдарды шығыстан шығарып, олардың орнын жоғарғы өнімді дұрыс малдармен толықтырып отыру.

Малдарды  күтіп-бағуды жақсылап ұйымдастыру, олардың ауру - сырқаудан аман болуын қадағалау, күтіп-бағылуын дұрыстау, ауру бола қалған жағдайда уақытында емдеу әдістерін қолдану, ауруды болдырмау үшін оның алдын алу шараларын уақытында жүргізу - жалпы мал мамандарынан бастап сол салада істеп жүрген барлық еңбекқерлердің ең негізгі жене күрделі міндеттерінің бірі. Малдар ауруларының арасында ас қорыту мен тыныс алу жүйелерінің, суық тию аурулары жиі кездеседі. Бұл аурулардын себептері мен даму процестері әртүрлі болып келеді. Сондықтанда бұл жүйелердің негізгі аурулары көп себептері бар аурулардың қатарына жатады.

Жүрек пен қан тамырларының жұмысы және олардың басқа ағзалармен байланысы сопақша мидаға орталық және нейрогуморальдық жолдар арқылы реттеліп отырады.

Жүректің жұмысы ғалымдарды өте ерте кезден қызықтыра бастаған. Бірақта көпке дейін қан айналу процесін нақты түсіндіру мүмкін болмады. Бір кездерде артерияларда ауа, ал қан тек веналарда ғана болады деген түсініктер болды және қан айналуды реттейтін орталық бауыр делінді.

Қаннын оң құқлақшадан сол қарыншаққа келетінін бірінші рет Гален дәлелдеп берді.

Қанның жүректің оң жартысынан сол жартысына өкпе арқылы өтетінін ХVІ ғ. Сервет пен Коломбо дәделдеді.

1582 -1579 ж. Гарвей кіші қан шеңберін ашты.

1661 ж. Малъпиги капиллярларды ашты.

Одан кейінгі жүректің жұмысының реттелу процесіне
И.П.Павловтың, Старлиигтің,       Г.И.Косицкийдің, В.Ф.Овсянниковтың қосқан еңбектері мол болды. Ол -аурудың бастапқы кезінде жүрек қызмётінің жетіспеушілігін тұншықтыру ретінде болса (систоланыц мөлшерінің кебеюі арқылы), кейінен систоланың мөлшері азайған кезде жүрек соғуының жиілегенінің пайдасы болмайды. Соның салдарынан жүрек еті шаршап, оның демалыс уақыты азаяды (диастола). Осындай журек соғуыньщ жылдамдауы (тахикардия) жүрек етінің қоректенуін нашарлатады. Осының бәрі жүрек етінде дистрофия құбылысын тудырады.

Кальций жүрек еттінің жиырлу, босаңсу процесстерін реттеп отыратын бірден-бір табиғи элемент. Ол микоплазмадан саркогоматикалық ретикулумға белсеиді түрде ауысын отырады.

Жүрек  қақпақшаларының  тарылуымен немесе олардың     кемістіктерімен     сипатталатын,     көбінесе эндокардиттің асқынуынан пайда болатын дерт.

 

 

1   Негізгі бөлім

1. Жүрек қан тамырдың ақаулары

 

Ішкі ағзалардың ішінде бір қалыпты, циклді ритмде жұмыс істейтін жүрек. Жүрек пен қан тамырлар жүйесі мал организміндегі ең басты жүйенің бірі, оның негізгі қызметі -ағзалар мен ұлпаларды оттегімен, сумен және әртүрлі нәрлі затгармен қамтамасыз етіп, кереті заттарды денеден шығару.

Орташа жас ұзактығымен есептегенде адамның жүрегі өмір бойына 2,5 млд. рет соғады екен де, өзі арқылы 200 млн.литр қанды өткізеді екен.

 Міне бұл табиғаттың жаратқан мүмкіншілігі,
ең алдыңғы қатаралы ғылыми жетістіктерді пайдалана отырып
жасалған техникалық насостардың бірнеше мың сағат қана
жұмы істейтінін ескере отырып, оны табиғаттың
мүмкіншілігімен салыстырсақ, онда әлі ашылмаған табиғат
тылсымының қанша құпия сырлары бар екендігі болжамданады.

Денедегі қан айналысын үздіксіз жүргізіп тұруға жүрек, артерия, вена, капилляр қан тамырлары міндетті. Жүрек еттерінде аз уақыттың ішінде /секунд/ энергияға өте күрделі қосылыстар пайдаланылып, қайта түзіліп жатады. Жүрек еттерінің 4 негізгі қасиеттері бар:

• автоматтық;
• қозғыштық;
• өткізгіштік;
• жиырылғыштық.

Жүрек   еттерінің   осы   жұмыстары   гликолиз   процессінің барысында     болатын,     үнемі     жаңарып     отыратын,     негізгі энергия   көзі   АҮФ      қышқылы   қатынасатын   реакциялар  жүреді [1,3.4].

Осы  процестердің барысында түзілетін  өте бір маңызды қосылыстар   жүзім   және   сүт  қышқылдары  тотығу  процесінің субстраттары болып есептеледі де, олар жүрек етінде түзілетін биосинтез процесін  және   еттің   созылғыштық   қасиеттерін қамтамасыз етеді.

Жүрек диастола кезінде  неғүрлым  толығырақ созылса, систола кезінде соғұрлым күштірек жиырылады (Франко-Старлинг    заңы). Жүрек қызметінің ең компоненті диастола болып есептеледі. Себебі, диастола кезінде жүрек етінің жирылуына қажетті энергия жинақталады. Мысалы,    жылқының    жүрегі    тәулігіне    45    000    рет жырылады   да,    өзі   арқылы   4-4,5   т   қанды   өткізеді.  Әрбір жиырлған сайын энергия қолданылып отырылады. Ол энергия клеткалардың   митохондрияларында   оттегінің   қатысуымен,   не оттегісіз түзіледі. Оттегі жеткілікті болған жағдайда, глюкозаның молекуласынан 38 молекула АҮФ қышқылы түзіледі. Олай болса бұл процесс өте ұтымды және пайдалы. Ал оттегі болмаған  жағдайда глюкозаның бір молекуласынан   екі-ақ молекула АҮФ  қышқылы  түзіледі. АҮФ - креатинфосфокиназа - АЕФ + креатиифосфат.

Жүрек пен қан тамырларының жұмысы және олардың басқа ағзалармен байланысы сопақша мидаға орталық және нейрогуморальдық жолдар арқылы реттеліп отырады.

Жүректің жұмысы ғалымдарды өте ерте кезден қызықтыра бастаған. Бірақта көпке дейін қан айналу процесін нақты түсіндіру мүмкін болмады. Бір кездерде артерияларда ауа, ал қан тек веналарда ғана болады деген түсініктер болды және қан айналуды реттейтін орталық бауыр делінді.

Қаннын оң құлақшадан сол қарыншаққа келетінін бірінші рет Гален дәлелдеп берді.

Қанның жүректің оң жартысынан сол жартысына өкпе арқылы өтетінін ХVІ ғ. Сервет пен Коломбо дәделдеді.

1582 -1579 ж. Гарвей кіші қан шеңберін ашты.

1661 ж. Малъпиги капиллярларды ашты.

Одан кейінгі жүректің жұмысының реттелу процесіне
И.П.Павловтың, Старлиигтің,       Г.И.Косицкийдің, В.Ф.Овсянниковтың қосқан еңбектері мол болды.

Қанның организмдегі негізгі кызметтері:

• Қоректендіру ( 1 литр сүт түзілу үшін сиырдың емшегі арқылы
  500-550 литр қан өту керек екен).
• бөліп щығару (мочевина,  зөр қышқылы, креатинин,
  басқа да тұздар, қышқыддар ).
• Дем алуды қамтамасыз ету (02, С02) .
• организмді қорғау (фагоцитоз, уларға қарсы заттар, антитела,
  иммунитет ).
• Дененің жылулығын реттеу.
• коррелятивтік қасиеті - ағзалар қызметтерінің тұрақтылығын
  (гомеостаза) гуморальдық жолмен реттеу.

       Қанның 20%-ы бауырда, 16% -ға жуығы көк       бауырда, 10% -ға жуығы теріде қорда /депо/ болады.

Артерия қан тамырлары арқылы қанның жүруі жүрекгің жиырылуы мен артерия мен капиллярлардың тонусына байланысты.

Вена тамырлары арқылы қанның жүру процесі күрделірек болады:

•  артериялардың қалған серпімділігі және олардың жиырылуы;
      •.  Дене бұлшық еттерінің жиырылуынан болатын қысым;

•  демалу   кезіндегі   кеуде   қуысында   пайда   болатын    кері
қысымның арқасында қанның сорылуы есер етеді.

Қан айналу процесі мен ондағы қанның мөлшері ұлпалардағы зат алмасу процесімен тікелей байланыста жүреді.

Жүрек  дұрыс   жұмыс   істегенде   оған   келіп   құятын   қан   мен шығатын қанның мөлшері бірқалыпты жағдайда ұсталуы тиіс. Ал жүрек ауруға шалдыққанда бұл қатынас бұзылады да, әуеліде жұмыс істеген кезде, кейіннен тіпті тыныштықта оның қызыметі өзгере бастайды.

Жүрек ауруларын анықтау және ол ауруларды емдеу өте күрделі іс.   Сондықтан  да  көп  жағдайларда   жүрек  аурулары анықталмай қалуы да мүмкін. Белгілі деректерге қарағанда жүрек аурулары барлық ішкі жұқпалы емес аурулардың 4,5 - 35%-на болады екен. Мұндай проценттік ара қашықтық соның дәлелі болса керек.

Жүректің, қан тамырларының қандай аурулары болмасын, жүрек    пен    қан-тамырлар    жүйесінің    жеткіліксіздігін тудырады. Жүрек пен қан-тамырлар ауруларында олар:

• жүректің қызметінің жеткіліксіздігі;
• қан  тамырлары   қызметінің  жеткіліксіздігі   болып
  кездеседі.

Жүрек пен қан-тамырларының қызметтерінің жеткіліксіздігі организм ағзаларында ауру пайда болған кезде жүрек пен тамырларының   ағзалар мен тіндерді қажетті мөлшерде қанмен  қамтамасыз ете алмауы.

Ең  негізгі   себебі   -  жүрек  етінің  жиырылу  қабілетінің әлсіреуі.

Мына жағдайларда жүректің әлсіреуі пайда болады:

• Жұқпалы аурулардың көбінде;
• Жүрек етінің қоректенуі бұзылғанда;  
• оттегі жетіспеген жағдайда;
• организмдегі қанның деңгейі, қозғалысы бұзылғанда;  
• уланганда;
• Малдар қозғалмай көп тұрып қалғанда;
• зат алмасуының қаттырақ бұзылуында;
• Жүрек қабаттарының ауруларында  (эндокардит,  миокардит, Перикардит, склероздар);
• әртүрлі стресс жағдайларда (шуыл - невроз ).

Жүрек етінің жиырылу қаблетінің әлсіреуі жүрекке келіп құятын қан мен одан шығатын қанның ара қатынасын бұзады. Ол жүректің минуттік көлеміне әсер етеді.

Г.Ф.Лангтың   деректері      бойынша   жүректің   минуттық көлемінің    азаюы    оның    жеткіліксіздігінің   дамуына    тура  пропоционал.

Жүрек етінің жиырылу қабілеті  оған келетін энергия мен «кальций насосына» тікелей байланысты. Ал ол энергия қайдан келеді ?

АҮФ қышқылының тұрақты түрде жаңарып отыруы;

Гликолиз процессі;

•  анаэробты   фазасы   (сүт   қышқылы,   пировиноград
қышқылы).

•  аэробты    фазасы    (гликогеннің    Н20   және   С02-ға
ыдырауы).

Сау организмде сүт қышқылының 4/5 бөлігі ыдырап (ресинтез) үлгереді. Ал ауру организмде оның ыдырауы бәсендеп, сүт қышқылының мөлшері сау организмдегіден 5 есеге дейін артатын көрінеді. Бұл шоғырланған сүт қышкылын гликогенге айналдыру үшін жеткілікті мөлшерде оттегі қажет. Денедегі барлық оттегін оған жұмсаса, организмде оттегінің жеткіліксіздігі (гапоксия) пайда болады. Сондықтан оттегінің жеткіліксіздігінен шоғырланған сүт қышкылы қанға барады да, оның құрамындағы натрийдің бикорбанатымен қосылып, одан көмірқышқыл газын ығыстырып шығарады. Бос жағдайдағы көмір қышқыл газы демалу орталығын тітіркендіреді. Осыдан барып алқыну, демігу пайда болады. Бұған қоса ауру малдың организмінде оттегін пайдалану коэффициенті азаяды. Ол барып жүректің соғуын жиілетеді.

Ол -аурудың бастапқы кезінде жүрек қызметінің жетіспеушілігін тұншықтыру ретінде болса (систоланыц мөлшерінің кебеюі арқылы), кейінен систоланың мөлшері азайған кезде жүрек соғуының жиілегенінің пайдасы болмайды. Соның салдарынан жүрек еті шаршап, оның демалыс уақыты азаяды (диастола). Осындай журек соғуының жылдамдауы (тахикардия) жұрек етінің қоректенуін нашарлатады. Осының бәрі жүрек етінде дистрофия құбылысын тудырады.

Кальций жүрек еттінің жиырлу, босаңсу процесстерін реттеп отыратын бірден-бір табиғи элемент. Ол микоплазмадан саркогоматикалық ретикулумға белсенді түрде ауысын оттырады.

Кальцийді сіңіру организмнің қышқыдың жоғарлаған кезде (ацидоз) күрт нашарлайды. Ол барып жүрек етінің жиырылуына есер етеді. Егер де біз кальцийдін, торшаға, жәнс одан тысқары ағамын реттей алатын болсақ, онда жүрек етінің жиырылу, босаңсу процестерінде реттеген болар едік.

Соңғы кезде табылған ерекше зат (ионофора А) жүрек етінің жиырылу және босаңсу процестерінің жиілеуіне және  күшіне әсер ететін көрінеді. Олай болса, жүрек етінің осынау бір қажетті қасиеттеріне фармакологиялық дәрілермен әсер етуге ашуға мүмкіншілік бар деген сөз.

Көп жылдар бойы неғүрлым АҮФ қышқылы көп түзілсе, соғұрлым   жүрек   етінің  жиырылуы  да  күшті   болады  деген түсінікпен келдік.

Соңғы кезде, молекулалық биологияның жақсы дамуының арқасында жүрек етіне энергияны жеткізу және беру процесінде креатинфосфокиназалық жүйенің рөлі зор екені анықталды. Жалпы жүрек қызметінің жеткіліксіздігі 3 топқа бөлінеді:

1. Жүректің     сол     жақ     қарыншасының     жұмысының
   жеткіліксіздігі;
2. Жүректің     оң     жақ     қарыншасының     жұмысының
   жеткіліксіздігі;
3. Жалпы, аралас жеткіліксіздігінің түрі.

1.  Жүректің сол жақ қарыншасының жұмысы жеткіліксіз
болғаңда систола кезінде ондағы қан толық ортаға  жіберіліп
үлгермейді. Қанның қалдығы қарыншақта калып қояды да, әрбір
арылған   сайын   оның   мөлшері   көбейе   береді.   Осының салдарынан:

• кіші қан шеңберінде, әсіресе бронхыларда, қанның
  тоқырауы;
• сол жақ қарыншақтың созылуы;
• кей  кезде  кеуде  қуысында  сұйық  заттың  іркілуі
  (гидроторакс) байқалады.

Бұндай өзгерістер кебінесе қанның қысымы жоғары болғанда, бүйрек қабынғанда, склероз ауруларында, жүрек уларында жене жүқпалы ауруларда жиі кездеседі.

2. Оң жақ қарыншаның жеткіліксіздігінде:

-  жүректің көлемі үлғаяды;

-  1 саз көмескіленіп алыстан естіледі;

- ішкі ағзаларда, бас жақта вена қанының тоқырауы
байқалады;   

     -  бауырдың көлемі ұлғаяды;

- ас корыту ағзаларында қабыну белгілері білінеді;

- вена қанының қысымы көтеріледі.

3. Жүрек   жеткіліксіздігінің   аралас   түрінде   жоғарыдағы
өзгерістер   қабаттас   жүреді.   Алдымен   оң  жақ   қарыншақтың жеткіліксіздігі, содан кейін сол жақ қарыншақтың жеткіліксіздігі  байқалады.

Жалпы жүрек пен қан тамырлары қызметінің жеткіліксіздігі 3 сатыға бөлінеді:

1-ші сатысында малдар жай тұрғанда жүрек пен қан тамырлары жеткіліксіздігінің ешқандай белгілері жоқ (белгісіз түрі);

2-ші сатысында малдарға аздап салмақ түсіргенде: жүректің соғуы мен тыныс алудың жиілеуі, ұлпалардың ісінуі (әсіресе екі жақ сүйектерінің арасында, кеуде тұсында, жыныс ағзаларының маңайында, аяқтың төменгі жақтарында) байқалады.

1. сурет

3-ші сатысында жүректің жеткіліксіздігінің белгілері тыныш тұрған малда білінеді. Бұл сатыда жүректің жеткіліксіздігінің емдеудің нәтижесі жоқ. Ондай малдарды уақытында есептен шығарып, шаруашылыққа пайда келтіру жағын ойлаған дұрыс.

Қан    тамырлары    қызметтерінің    жеткіліксіздігі    малдар-салыстырмалы түрде аз өмір сүретіндіктен оларда тіптен
кездеспейді деседе болады. 

Мысал ретінде шоқ коллапс құбылыстарын келтіруге
болады.    

Жүрек пен қан тамырлар жүйесі қызметтерінің
жеткіліксіздігінің негізгі белгілері:        

1. Жүрек соғысының ырғағының бұзылуы;       

2. Көмірқышқыл газының дем алу орталығына тигізетін
әсерінен  және   өкпеде   вена  қанының  тоқырауы   салдарынан
ентігудің пайда болуы;

3. Көгеру - қанда оттегінің жетіспеушілігінен қара-қошқыл-
көк түсті қайта құрылған гемоглобиннің шоғырлануы. Оның екі
түрі болады:

-  орталыққа байланысты көгеру;

-шеткергі ұлпалардағы көгеру.

2- сурет

Жүрек ақауы

Орталыққа байланысты көгеру артерия қанында оттегінің жетіспеушілігінен болады. Ол кейде жүрек жұмысының, ал кейде өкпе жұмысының нашарлауынан болады.

- Шеткергі ұлпалардың көгеруі қан айналысының жылдамдығының нашарлауынан туындайтын жағдай.

4. Шектелінген немесе жалпы ісіктің пайда болуы. Дененің ісінуі жүрек пен кан тамырлары         қызметтерінің нашарлауының қатерлі белгісі болып есептеледі. Оның негізгі  қанның көк тамырлары мен капиллярларындағы (майда тамырлар) қанның іркілісінен оның қысымы көтеріліп, тамырлардың қабырғаларын кереді де, қан түтікшелерінің өзектері кеңейіп, қан сұйығының сыртқа шығуына қолайлы  жағдай туады.

• Жүрек ақауларынан болатын ісік, сарысудың ет пен терінің арасынан жиналуынан, едетте, дененің төменгі бөлігінде орналасады.  Сарысу сірі қабық қуыстарында да жиналуы мүмкін.
• Журек ақауларынан болатын ісіктің басқа текті ісіктерден  айырмашылығы, ол:
• тығыздырақ, қамыр төріздес (саусақпен басқадда із
  қалады).
• ісікті басса ауырмайды;
• ауру малдың жергілікті қызуы көтерілмейді.

Жалпы жүрек пен қан тамырларының қызметгерінің бұзылғанын анықтау үшін төмендегі көрсеткіштерге көңіл бөлу керек:

• малдың жасы;
• бұлшық еттерінің тонусы;
• малдың қимылы, жүрісі;
• малдың сырт бейнесі, терісінің жағдайы;
• ісіктер, тұрақтыма, болмаса белгілі бір уақытта ғана
  пайда бола ма (әсірессе түнгі мезгілде); ол ұлғаяма,
  ұлғайса қандай жылдамдықпен;
• көк тамырлардың қанға толуы қандай:

а) кілегей қабықтарда кегерген белгі бар ма?

б) терінің көк тамырлары сыртқа теуіп, білініп
тұрама?

в) веналық қысым көтерілген бе?

      д)күре тамырдың соғуы;

а)көк тамырдың дағдылы соғасы;

б)көк тамырдың дағдысыз соғысы;

в)көк тамырдың ундуляциясы.

-        жүрек   соғысы   (түткісі),   жүректің   салыстырмал
дүңкілінің көлемі;

артерияның соғысы;

жүректің саздарын тексеру  тексеру;

-   жүрек     тұсындағы     шуылдар:      ішкі     қабатты
(эндокард), сыртқы қабаттың (перикард), жүрек пен
өкпенің қосалқы дыбыстары.

1.2 Жүрек пен қан тамырлар жүйесінің  ауруларының жіктелуі

 

Бұл жөнінде бірнеше ұсыныстар бар. Солардың ішіндегі біз үшін қолайлырағы Г. В. Домбрачевтың ұсынған классификациясы. Бұл ұсыныс бойынша жүйенің аурулары 4 топқа бөлінеді;

1. Жүректің сыртқы қабының аурулары:

а) жүрек қабының қабынуы ( перикардиттер);

б) жүрек қабының шеменденуі (гидроперикардит) [2,5,6].

2. Жүрек етінің аурулары:

а) жүрек етінің қабынуы (миокардит);

б) жүрек етінде зат алмасуының бұзылуынан болатын ауру (миокардоз);

в) жүрек         етінің         фиброзданып         өзгеруі  (миокардиофиброз);

г) жүрек етінің склерозы (миокардиосклероз).

д) жүрек қуысының кеңеюі.

3. Жүректің ішкі қабының аурулары:

а) жүректің ішкі қабының қабынуы (эндокардит);

б) жүректің ақаулары.

4.Қан тамырларының аурулары :

     а)     артерия    қабырғаларының     әктеніп     қалыңдап-беріштенуі (артериясклероз);

б) тамыр түтітігінің ұйыған қанмен немесе басқа бөгде заттармен бітелуі (тромбоз).

 

3- сурет

 

 

  1.3 Емдеу шаралары

 

Жүрек     пен     қан     тамырларының  әрбір қолданылатын емдеу тесілдері де әртүрлі болады.

      Жалпы барлық ауруларға қолданылатын емдерді     белгілі бір үлгіге  топтастыруға болады:

-   организмнің ауруға  қарсы тұру қабілетін  арттыру
шаралары: дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім.

аурудың себептеріне қарсы күресу.

аурудың дамуын тежеуге бағытталған емдер: жүрек
гликозидтері   (дигаталис,    строфант,   строфантин,горицвет, коргликон).

-   аурудың негізгі белгілеріне қарсы күресу:

Қан қысымы  көттерілгенде қан  алу,:

ісіктерге қарсы тер шығаратын, зәр    шығаратын дәрілерді қолдану

-   Жалпы  жүрек пен қан тамырларының ауруларын
емдеуге   қолданылатын  дәрілерді   2  топқа  бөлуге
болады:

 

4- сурет

Қойларға вакцина салу

 

1. Жүрек пен қан тамырларына тікелей әсер ететін дәрілер:

1. жүректі қуаттандыратын (стимул беретін) дәрілер: (жүрек гликолизиттері:     оймақгүл,     жалынгүл,     ландыш,     строфант. жүректің соғу ырғағын өзгертетін дәрілер;

қан тамырларының тонусына әсер ететін дәрілер [7,8.9].

4.Организмнін басқа ағзалары арқылы жүрекке әсер ететін дәрілер:

1. Нерв жүйесін   қоздыратын   дәрілер      (кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры).
2. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттары.
3. холинолитикалық дәрілер ( атрофин, скополамин) – жүректің жұмысын үдетеді.
4. холиномиметикалық    және    антихолинэстразалық   дәрілер.

 

 

 

1.4 Жүректің ішкі қабының және қан тамырларының аурулары

 

Эндокардит — жүректің ішкі қабының қабынуы. Жіті және созылмалы, жүрек қақпақшаларында және қабырғаларында, сүйелді және жаралы  болып кездеседі.

СЕБЕПТЕРІ. Індетті-токсикалық негізде және миокардит асқынғанда пайда болатан екінші қатардағы ауру.

ДАМУЫ. Көбінесе жүрек қақпақшаларының қан ағатын жақтағы беттері зақымданады. Бұл мысал эндокардиттің себебі патогенді микроорганизмдер мен токсиндер екенінің бірден-бір дәлелі.

Біртіндей келе қабыну процесі сіңір-тарамыс талшықтарына, ішкі қабырғалардың әр жерлеріне тарайды. Қабынған жері ісінеді, бұдырланады. Ол жерге кұрамында лейкоциттер, тромбоциттер бар фибринді белок талшықтары жиналып, қабаттасады. Ары қарай дәнекер ұлпа өсіп ол жерде сүйелге ұқсас бұдыр пайда болады. Ондай өзгеріс қақпақшалардың түйілісетін жапсарларында орналасады. Қақапақшалардың түрлері өзгеріп, олардың кызметтері мен қан айналысы бұзылады. Оның ақыры жүрек ақауына барып тіреледі. Бұл сүйелді эндокардиттің дамуы.

Жаралы   эндокардитте   шіру   процесі   басымырақ  болады. Қақпашалардың пішіні өзгеріп, кейде тесіліп кетуі де мүмкін. Әуелгіде  күңгірт сарғыш нүктеден басталады да, ол бірте-бірте ұлғайып, шіріген кезде жұмсарады. Ол жерде ойық жара пайда болады.   Жараның   беті   фибрин   талшықтарымен   қапталады. Кейіннен талшықтар бөлініп, қан ағысына қосылып, жиі-жиі қан тамырларының бітелуіне (эмболия), қабынуына, қанды іріңнің организмге   жайылуына   (септикопиемия),   жүрек   ақауларына апарып соғады.

Жаралы  эндокардит  көбінесе  қатерлі  түрде  өтеді.  Кейде қабыну процесі жүрек етіне,  жүректің сыртқы  қабына тарап жүректін барлық қабаттарының қабынуын (панкардит) тудырады. Процесс   қан   немесе   лимфа   арқылы   басқа   ағзаларға   жетіп  оларды да зақымдайды.

5- сурет

Жүрек қан тамырлары

Жүрек         қақпақшалары         мен         қабырғаларының зақымдануларының   түрлеріне    байланысты    эндокардиальдық шуылдар естіледі.

ӨЛЕКСЕДЕГІ   ӨЗГЕРІСТЕР.   Сүйелді   түрінде   эндокард қабырғаларынын ішкі жағында сұр, қызғылт-сұр түсті бүртік; —қақпақшаларының   пішінінің   өзгергені,   олардың   жиектерінің тұтасып өсіп кетуі байқалады.

Жаралы    түрінде    әртүрлі    жаралар,    қақпақшаларының ені, эмболия, қанды ірің анықталады.

КЛИНИКАЛЫҚ  БЕЛГІЛЕРІ көбніесе негізгі аурулардың сипаттарына байланысты.

Ауру мал жабырқаңқы, кейде ессіз, терең ұйқыға кетеді. Тәбеті  жоқ, өнімділігі, жұмысқа қабілеттілігі төмендейді. Дене жоғары,   әсіресе  жаралы  эндокардитте тұрақты түрде. Жүрек-қан тамырларының кемістіктері тез дамиды.

Жіті түрінде жүрек түрткісі күшті, жиі-жиі эндокардиальды шуыл тындалады. ЭКГ кертештерінің амплитудасы биіктеген. Жүрек саздары бастапқыда қатты естілгенімен, соңынан әлсірейді. [10,11,12].

Қан   айналысының   бұзылуынан   өкпелердің,   бауырдың, бүйректердің, ас қорыту ағзаларының жұмыстары нашарлайды. Жаралы  түрінде  терінің  кілегей қабықтарының қанталағаны байқалады.   Аретрияда   қан   қысымы   жоғары,   қан   айналысы жылдамдайды. Сепсис құбылысы байқалады. Қаңда лейкоцитоз. Барысы   жіті   түрі   созылмалы   түріне   айналып   жүрек ақауларын туындатады. Миокардитпен асқынуы мүмкін. Ауруды анықтауда негізгі клиникалық белгілеріне сүйенеді. Басқа аурулардан  ажырату үшін  эндокардиалъды  шуылдарды. ЭКГ көрсеткіштерін, қанның қысымы мен оның жылдамдыгғын анықтап, талдаған жөн.

Болжамы. Жаралы түрінде емдегеннің нәтижесі жоқ. Сүйелді түрі көбінесе жүрек ақауларына апарып соғады.

      ЕМІ.

• Негізгі ауруларды уақытында дұрыс емдеу;
• Антибиотиктер     мен     сульфаниламид     препараттарын
  оларды   қолдану   ережелерін   сақтай   отырып   қолдану.
  Әсіресе септикалық түрінде жақсы нәтиже береді;
• Жіті түрінде жіті миокардиттегі емдеу әдістері;
• Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1
  камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза
  мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға
  жібереді.

 САҚТАНДЫРУ:

• негізгі ауруларды дұрыс анықтап, дер кезінде емдеу;
• организмнің жалпы резистенттілігін арттыру;
• малдарды суықтықтың әсерінен қорғау.

 

 1.5 Жүрек ақаулары  

 

 Жүрек  қақпақшаларының  тарылуымен немесе олардың     кемістікгерімен     сипатталатын,     көбінес эндокардиттің асқынуынан пайда болатын дерт.

Туа бітетін түрі жүрекшелер мен қарыншалардың аралықтарындағы перделердің дұрыс қалыптасуынан, Боталл артерия өзегінің бітпей ашық қалуынан және жүрек тесіктерінің табиғи тарылуынан пайда болады.

Жүре пайда болған ақаулар иттерде, жылқыларда, шошқаларда, құстарда жиірек, ал ірі қарада, қойлар мен ешкілерде, үй қояндарында сирек кездеседі.

Негізгі себептері:

• жіті және созылмалы эндокардиттер;
• әртүрлі жүрек жарақаттары;
• жүрек қақпақшаларының түсындағы әртүрлі ісіктер;
• эхинококк жылауығы және т.б.

Жүрек    ақауларының    негізгі    белгісі     -    ішкі    қабат (эндокардиальды)        шуылы        ұдайы        естіліп        тұрады, Қақпақшалардың     зақымдану     дәрежелері     мен     сипатына байланысты шуылдар үрген, ызылдаған, тырналаған, ыңылдаған сияқтанып    естілуі    мүмкін.    Жүрек   тұсын    қолмен    басып тексергендегі    сезілетін    әсер    пырылдап    отырған    мысықты  сипалағандағы әсер тәрізді.

     Жүректің  8   жәй   ақаулары   және      247-ден   аса   күрделі ақауларының болатындығы тіркелген,

Кейде жүрек ақауы бола тура аурудың клиникалық белгілері анықталмаса, ондай ақауларды қызметін өтегіш ақаулар деп атайды. Ақаулардың клиникалық белгілері жүрек саздарының өзгерімен сипатталады. Сондықтан да жүрек саздарының құрамдарын талдай білу өте қажет.

Жүректің бірінші сазының құрамы:

• жүрек жүрекшелерінің жирылуы;
• жүрекше еттерінің тығыздалуы;
• атриовентрикулярлық қақпақшалардың жабылуы;
• жарты ай тәрізді қақпақшалардың ашылуы;
• қан тамырлары қабырғаларының созылып, дірілдеуі.
• Жүректің екінші сазының құрамы:
• жүрекше еттерінің босаңсуы;
• жарты ай тәріздес қақпақшалардың жабылуы;
• атриовенгрикулярлық қакпақшалардың ашылуы;
• қан тамырлары қабырғаларының созылып, діріддеуі.

 

 

 

 

 

 

 

6- сурет

Жүректің ақауы

 

Жүректің қарапайым 8 ақауларының сипаттамасы:

1.Қолқа қақпақшасының кемістігі-жеткіліксіздігі. Қолқа қақпақшасының   толық жабылмау салдарынан диастола кезінде қанның біраз бөлігі қайтадан жақ қарыншаға құйылады.  Ол барып қолқаның р.о. нүктесінде диастолалық шуыл тудырады.

Клиникалық белгілері:

• жүрек түрткісі күшейеді;
• диастолалық шуыл тындалады;
• жүрек шекарасы ұлғаяды;
• мойын көк тамыры толқынданады;
• тамыр соғу қысымы көтеріледі.

Бұл кемістіктің өтегішітік қабілеті (компенсация) жақсы. Ал бір себептерден ол мүмкішілігі нашарласа, онда:

сол жақ қарынша кеңейін қанға толады;

сол жақ жүрекшеден келетін қан толық кабылданбайды,
қарыншаға симайды;

кіші қан шеңберінде кан іркіледі;

ентігу, көгеру, ісіну белгілері білінеді.

2.    ҚОЛҚА ТЕСІГІНІҢ ТАРЫЛУЫ.

Систола    кезінде    қолқаның   тар    тесігінен    қан    қатты қысыммен өтуі салдарынан қолқаның р.о. систолалық шуыл тудырады. Клиникалық белгілері:

• кілегей қабықтар бозарған;
• кеуде дірілі сезіледі;
• систолалық шуыл тыңдалады;
• артерияда тамыр соғуы жәй, баяу;
• жүрек шекарасы ұлғайған

Өтегіштік қызметі жақсы болғандықтан клиникалық белгілері көпке дейін білінбейді. Адамдарда тіпті екі есе кішірейгенше клиникалық белгілері білінбейтін көрінеді. Алғаш басталғаннан адамдардың ол аурудың қиыншылығын сезінуіне дейін 20 жылдай уакыт өтеді екен. Адамдардың ұйықтаған кезде қорылдауы қолқа тесігінің тарылуының клиникалық белгісі болып келеді.

Организмнің өтегішгік қызметі нашарласа:

сол жақ қарыншаның кеңейгені байқалады;

мидағы қан айналысы баяулайды, азаяды;

ауру мал тәлтіректеп (атаксия), есінен тануы мүмкіи.

3. ҚОС ҚАЛҚАНДЫ қақпақшаның кемістігі. Систола кезінде қанның біраз бөлігі сол жақ жүрекшеге қайта оралады. Клиникалық белгілері:

• жүрек түрткісі күшейеді;
• қос қалқанды қақпақшаның р.о. систолалық шуыл
  естіледі;
• кеуде тұсын сипалағанда діріл сезіледі;
• сол жақ жүрекше мен қарынша керіледі;
• кіші қан шеңберінде қан іркіледі;
• жүректің екінші сазы қатты естіледі.
  Компенсаторлық қызметін өтей алмайтын жағайда:
• сол   жақ   жүрекше   кеңейіп,   ентігу,   көгеру   пайда
  болады;
• бронхылар қабынып, өкпелер ісінуі мүмкін;
• артерия   қан   тамырларының   толуы,   талқындануы
  нашарлайды.

4.ҚОС ҚАЛҚАНДЫ кақпақшаның тарылуы.   Диастоланың   соңында,   қанның біраз бөлігі сол   жақ жүрекшеден   қарыншаға   тар   тесік   арқылы   өтіп   систоланың алдында пайда болатын шуыл (пресистолалық) тудырады. Адамдарда     қакпақшаның    тарылуы     оның     кемістігіне қарағанда 4 есе жиі кездесетін көрінеді [13,14,15].

Сол жақ жүрекшеден қан сол жақ қарыншаға белгілі бір қиындықпен өтеді. Қарынша кеңейеді, қабырғалары жұқарады.

Өкпелерде қан іркіледі. Ол барып он жақ қарыншаны ұлғайтады, организмде оттегінің жеткіліксіздігі туындайды.  Ентігу, көгерулері біліне бастайды. Негізгі клиникалық белгілері:

систола алдында естілетін шуыл;

көкірек қуысының дірілі (мысық пырылы);

кіші қан шеңберінде қанның іркілуі;

сол жақ жүрекше мен қарыншаның ұлгаюы;

жүректің бірінші сазы қатты-тарсылдаған;

жүрек түрткісі күшейген;

ентігу, көгеру белгілері білінеді;

артерия соғысы жиі, толуы нашар, толқыны бәсең;

қосымша жирылу, тамыр соғысының ырғақтығаның
бұзылғандығы байқалады.

1. ҮШ ҚАЛҚАНДЫ қақпақшанын кемістігі. Систола кезінде оң жак, қарыншадан қан оң жақ жүрекшеге қайта құйылып ситолалық шуыл тудырады. Оң жақ жүрекше мен қарынша қан іркілісінен керіледі, шымырланады. Компенсациясы нашар. Клиникалық белгілері:

оң жақ жүрекше кеңейеді;

қан    айналысының    үлкен    шеңберіндегі    вена,  қан
тамырларында қан іркіледі (әсіресе бауыр жүйесінде);

вена қан тамырлары ісінеді;

кегеру, ісіну байқалады;

бауыр,   көкбауыр,   бүйректерде   қан   іркіліп,   сол   жақ
қарынша үлғаяды, шымырланады;

мойын көк тамырының онды соғысы анықталады,

2. ҮШ ҚАЛҚАНДЫ қақпақшаның тарылуы. Диастоланың соңында қан оң жақ жүрекшеден   қарыншаға   тар   тесік   арқылы   өтеді   де пресистолалық шуыл тудырады.

 

 

2 Өзіндік зерттеу

 

Мен М.Әуезов атындағы ОҚМУ ветеринарлық медицина және зоотехния кафедрасының ветеринарлық клиникасында өзіндік зерттеулер жүргіздік. Онда біз сиырдың жүрек және қан тамырлар  ауруын емдедік. Жетекшім  Нұралиев С. болды.

 

      2.1 Proanamnesis

 

Амбулаторлық  журналындағы тіркеу нөмірі -1

Емдік мекеме  мекен-жайы: Шымкент  қаласы,

Емдік мекеме  аты: М.Әуезов  атындағы ОҚМУ-дың «Агроөнеркәсіп» факультетінің «Ветеринарлық  медицина  және  зоотехния» кафедрасының клиникасы.

Иесі- Абрахманова Мөлдір.

5. Иесінің мекен жайы: Шымкент  қаласы, Қазұғұрт мөлтек ауданы,       Қожамберді көшесі №5  жеке үй

 6.  Мал түрі- сиыр

 7.  Жынысы-ұрғашы

 8.Тұқымы- Әулие-ата

 9.Түсі- ақ ала

 10.Жасы-  5 жасар

 11.Салмағы- 430кг

 12. Лақап аты-Марис

 13.Дәрігерге  көріну күні: 11.03.2011ж.

 14.Сауығу күні: 25.03.2011ж.

 15. Алдын ала қойылған  диагноз: жүрек ақауы.

 

2.2 Anamnesis vitae

 

 Маристы иесі өз үйінде  асыраған.  Мал  жайылымға шығарылған.  Азықтандыруы зоотехникалық нормаға  сай  болған (қоректік заттар, витаминдер,  минералды заттар). Сүтті  бағытта  өсірілгендіктен  құнарлы  азықпен (жем) күніне екі рет (азанда, кешке) азықтандырған, жайылымда дала шөбімен қоректенген, судан мұқтаждық көрмеген. Қыста сиырдың  буаздығы жақсы өтіп,  ешқандай  асқынуларсыз төлдеген. Профилактика мақсатында вакциналарды  уақытылы қабылдаған. Осы уақытқа  дейін ешқандай  аурумен ауырмаған.

 

2.3 Anamnesis morbi

 

Егесінің  мәліметтері  бойынша сиыр 20 күн  бұрын  әлсіздене  бастаған, Ауру мал жабырқаңқы, кейде ессіз, терең ұйқыға кетеді. Тәбеті  жоқ, өнімділігі, жұмысқа қабілеттілігі төмендеген. Жүрек-қан тамырларының кемістіктері тез дамып, жиі-жиі эндокардиальды шуыл тындалып тұр. ЭКГ кертештерінің амплитудасы биіктеген. Жүрек саздары бастапқыда қатты естілгенімен, соңынан әлсіреп естіледі.

Қан   айналысының   бұзылуынан   өкпелердің,   бауырдың, бүйректердің, ас қорыту ағзаларының жұмыстары нашарлаған. Жаралы  түрінде  терінің  кілегей қабықтарының қанталағаны байқалады.   Аретрияда   қан   қысымы   жоғары,   қан   айналысы жылдамдаған. Сепсис құбылысы байқалады. Қаңда лейкоцитоз.

 

       2.4 Status prоesens  communis universale

 

       Малды жалпы тексеру:

      Қоңдылығы   орташа,  конституциялық  бітімі  дұрыс  орналасқан,  ешқандай патология  байқалмайды.  Денесін  кеңістікте-дұрыс  ұстап  тұрады.

Пальпация арқылы  сиырдың  жалпы  денесін  сипап  көрдім.  Түктері  үрпиген, ұстап зерттегенде мал  әлсін-әлсін тынышсызданды, кейіннен   үйренді.  Сезгенім  сиырдың  температурасы  бар. 

Кілегей  қабаттарын  зерртеу. Зерттегенде көрінетін кілегей қабықтарының (көз , ауыз қуысы) түсі өзгеріп, бозарғанын байқадым.

Денесінде  бөгде  жарақаттардың  бар  жоғын  зерттедім.  Ондай   ешқандай   патология   көрінбеді.

Тыныс алу  жүйесін  зерттеу. Әдетте  өкпенің  күйін   перкуссия  арқылы  зерттеп гидроторокс,  тағы  басқа   патологияларды  зерттейді. Ондай патологиялар  жоқ.  Бірақ   тыныс  алу  жиі,  ентігу   сезілді.

Лимфа  жүйесін  зерттеу.  Лимфа  түйіндерінің  қалыпты  екенін  зерттеу.  Бездердің   көлемі  орнында, ешқандай   патология   көрінбейді.   Жақ  асты  жұп  безін  зерттеп  қарағанда  кішкене  дөнестілік  немесе  ісінулер   онша  байқала  қоймайды.  Қабыну   процестері  байқалмайды. 

Асқорыту  жүйесін  зерттеу.  Сиырдың   жалпы  асқорыту   жүйесі   бұзылған.  Ауырғаннан  кейін  азыққа  тәбеті  тартпай,  суды  көп  мөлшерде  іше  бастаған. Мал аза бастайды. Сиырдың  сүт  төмендеген.

Несеп жүйесін зерттеу. Несеп  жүйесінде   үлкен  патология   байқалады.  Зәр  бөлу  жиілеген, олигурия,  кейде  тіпті  анурия болуыда  мүмкін, түсі  лай  түстес,  кейде  ақшыл-қызыл,  не  қоңыр  түсті  болып  келеді.  Көбінесе  қышқылдығы  жоғары болады.

Зерттеу жоспары  мен оның  негізделуі

Лабораториялық зерттеу:

-қанның жалпы анализі (жітіфазалық  көрсеткіштерді, СОЭ артуын,  лейкоцитарлы  формуладағы  нейтрофильді  ауытқуды  анықтау  үшін);

-белок пен  белоктық фракцияларды;

-амилаза  мен  изоферменттерді,  қан  мен  несептегі  липаза,  трипсин ;

-жалпы  билирубинді, сілтілік фосфортаза (процеске  бауыр  мен  өт  жолдарынан  өттің  шығу  активтілігінің  қатысу  дәрежесін  анықтау  үшін);

-глюкоза, глюкозаға  толеранттылығы ;

-құрамындағы мочевина  құрамын  тексеру;

-креатининнің  құрамын  тексеру;

-несептің жалпы  анализі

-қанды МОР –ға тексеру

-капрологиялық зерттеу

2. Функуияналды  инструменталды  әдістер:

-УЗИ (бүйректің патологияларын  анықтауға,  сонымен  қатар  бауыр  жұмысын  анықтауға  болады.

-ЭКГ-жүректің  қызметін  тексеру  үшін.

 

  2.5  Status prоesens  localis

 

 Сиырдың  жалпы  жағдайы  төмен. Азыққа зауқы жок,   күйі  өте нашар,   кілегей қабықтары  бастапқыда қанмен кернелген, артынан сарғыштанып тұр. Тыныс алуы жиілеп, қиындай  түсуде,  жүрек түрткісі күшейген, диастолалық шуыл тындалып тұр.  Жүрек шекарасы ұлғайған, мойын көк тамыры толқынданған, тамыр соғу қысымы көтеріңкі. Тәбеті  жоқ, өнімділігі, жұмысқа қабілеттілігі төмендеген.

Жиі-жиі эндокардиальды шуыл тындалып тұр. ЭКГ кертештерінің амплитудасы биіктеген. Жүрек саздары бастапқыда қатты естілгенімен, соңынан әлсіреген.

Қан   айналысының   бұзылуынан   өкпелердің,   бауырдың, бүйректердің, ас қорыту ағзаларының жұмыстары нашарлаған. Жаралы  түрінде  терінің  кілегей қабықтарының қанталағаны байқалып тұр.   Аретрияда   қан   қысымы   жоғары,   қан   айналысы жылдамдаған. Сепсис құбылысы байқалады. Қаңда лейкоцитоз.

Жүрек-қантамырлар  жүйесін зерттегенде  қанның   қысымы   жоғары,  жүректің     сол   жақ   қарыншасы   кеңейген,  қабырғасы  қалыңдаған,  тамырлдары  қатайған. Р.о. ортада  жүректің   екінші  сазы   қаттырақ  естіледі.  Қан  айналысының  кіші   шеңберінде  қан  тоқыраған,  кейде  ентікпе,  ылғалды  сырыл  пайда болған.

 

2.6 Diagnosis

 

Анамнез және клиникалық, зертханалық тексерулер нәтижесінде белгілеріне қарап диагноз – Азыққа зауқы жок,   күйі  өте нашар,   кілегей қабықтары  бастапқыда қанмен кернелген, артынан сарғыштанып тұр. Тыныс алуы жиілеп, қиындай  түсуде.  жүрек түрткісі күшейеді, диастолалық шуыл тындалады.  Жүрек шекарасы ұлғайған, мойын көк тамыры толқынданған, тамыр соғу қысымы көтеріңкі. Тәбеті  жоқ, өнімділігі, жұмысқа қабілеттілігі төмендеген.

ЭКГ кертештерінің амплитудасы биіктеген. Жүрек саздары бастапқыда қатты естілгенімен, соңынан әлсіреген т.б белгілеріне қарап жүрек қан тамырларының ақаулары деп қойдым.

 

2.7 Decursis  morbi et therapia

 

Күні	Дене қызуы	Тыныс алуы	Тамыр  соғысы	Diagnosis  morbi	Diagnosis therapia
11.03.2011	40,5 ºС	58	95	Сиырдың   жалпы  жағдайы нашар.  Азыққа  тәбеті  жоқ, тек сұйық азық ішіп арықтаған. Сиыр суды  көп мөлшерде  ішеді. Мал тынышсыздануда. Азыққа зауқы жок,   күйі  өте нашар,   кілегей қабықтары  бастапқыда қанмен кернелген, артынан сарғыштанады. Тыныс алуы жиілеп, қиындай  түсуде.  жүрек түрткісі күшейеді, диастолалық шуыл тындалады.  Жүрек шекарасы ұлғайған, мойын көк тамыры толқынданған, тамыр соғу қысымы көтеріңкі. Тәбеті  жоқ, өнімділігі, жұмысқа қабілеттілігі төмендеген. Жүрек-қан тамырларының кемістіктері тез дамып тұр. ЭКГ кертештерінің амплитудасы биіктеген. Жүрек саздары бастапқыда қатты естілгенімен, соңынан әлсіреген.  Ауырсыну  байқалады.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
12.03.2011	40,4 ºС	56	93	Сиырдың   жалпы  жағдайы нашар.  Азыққа  тәбеті  жоқ, тек сұйық азық ішіп арықтаған. Сиыр суды  көп мөлшерде  ішеді. Мал тынышсыздануда. Азыққа зауқы жок,   күйі  өте нашар,   кілегей қабықтары  бастапқыда қанмен кернелген, артынан сарғыштанады. Тыныс алуы жиілеп, қиындай  түсуде.  жүрек түрткісі күшейеді, диастолалық шуыл тындалады.  Жүрек шекарасы ұлғайған, мойын көк тамыры толқынданған, тамыр соғу қысымы көтеріңкі. Тәбеті  жоқ, өнімділігі, жұмысқа қабілеттілігі төмендеген. Жүрек-қан тамырларының кемістіктері тез дамып тұр. ЭКГ кертештерінің амплитудасы биіктеген. Жүрек саздары бастапқыда қатты естілгенімен, соңынан әлсіреген.  Ауырсыну  байқалады.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
13.03.2011	40,2 ºС	54	90,1	Сиырдың   жалпы  жағдайы нашар.  Азыққа  тәбеті  жоқ, тек сұйық азық ішіп арықтаған. Сиыр суды  көп мөлшерде  ішеді. Мал тынышсыздануда. Азыққа зауқы жок,   күйі  өте нашар,   кілегей қабықтары  бастапқыда қанмен кернелген, артынан сарғыштанады. Тыныс алуы жиілеп, қиындай  түсуде.  жүрек түрткісі күшейеді, диастолалық шуыл тындалады.  Жүрек шекарасы ұлғайған, мойын көк тамыры толқынданған, тамыр соғу қысымы көтеріңкі. Тәбеті  жоқ, өнімділігі, жұмысқа қабілеттілігі төмендеген. Жүрек-қан тамырларының кемістіктері тез дамып тұр. ЭКГ кертештерінің амплитудасы биіктеген. Жүрек саздары бастапқыда қатты естілгенімен, соңынан әлсіреген.  Ауырсыну  байқалады.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
14.03.2011	40,0 ºС	52	90	Сиырдың жалпы жағдайы төмен, бірақ азыққа  тәбеті  ашылған. Тынышсыздануы кішкене басылған.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
17.03.2011	39,2 ºС	50	85	Күннен күнге сиырдың жағдайы жақсаруда. Ас қабылдауы  жақсы. Тынышсыздануы байқалмайды.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
18.03.2011	39,0 ºС	48	85	Күннен күнге сиырдың жағдайы жақсаруда. Ас қабылдауы  жақсы. Тынышсыздануы байқалмайды.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
19.03.2011	38,5 ºС	48	83	Майканың жағдайы жақсы,азықты жақсы қабылдауда, жүрек соғуы қалпына келген.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
21.03.2011	38,5 ºС	40	82	Майканың жағдайы жақсы,азықты жақсы қабылдауда, жүректің соғуы қалпына келген.	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.
22.03.2011	38,5 ºС	35	80	Майканың жағдайы жақсы,азықты жақсы қабылдауда, жүрек соғуы қалпына келген	дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. кофеин,   стрихнин, жень-шень тамыры. адреномиметикалық   дәрілер   (жүректі  қоздыратын) норадреналин препараттар. Камфораның сары суымен емдеудің нәтижесі жақсы; 1 камфораны 75 мл этил, спиртінде ерітіп, оған 75 г глюкоза мен 350 мл 0,85 % ас тұзының ертіндісін қосады да венаға жібереді. Антибиотиктер қолдандым. Rp:  новокаин 0,5% Аскорбин қышқылы DS:венаға Rp:Күкірт қышқыл магнезий 25% DS: бұлшық етке. Кофеин, камфора тұздарын тері астына жібереді. В1,с витаминін 4 мл, В2 витминін күніне енгіздім. 20 пайыздық глюкозо ертіндісін, пеницилин, окситоцин, СЕК 3, зинофен 1,5 гр глюкозамен араластырып күніне 3 рет берілді. Изотониялық  NaCl ертіндісін+ 10 мл Вит С  тамырға енгізіп тұрдық. Кофеин 4 мл бұлшықетке.

 

 

2.8 Еріkrisis

 

Эпикризис - ауру тарихы туралы кеңірек қорытындылау.  Жүрек   еттерінің   осы   жұмыстары   гликолиз   процессінің барысында     болатын,     үнемі     жаңарып     отыратын,     негізгі энергия   көзі   АҮФ      қышқылы   қатынасатын   реакциялар  жүреді.

Осы  процестердің барысында түзілетін  өте бір маңызды қосылыстар   жүзім   және   сүт  қышқылдары  тотығу  процесінің субстраттары болып есептеледі де, олар жүрек етінде түзілетін биосинтез процесін  және   еттің   созылғыштық   қасиеттерін қамтамасыз етеді.

Жүрек диастола кезінде  неғүрлым  толығырақ созылса, систола кезінде соғұрлым күштірек жиырылады (Франко-Старлинг    заңы). Жүрек қызметінің ең компоненті диастола болып есептеледі. Себебі, диастола кезінде жүрек етінің жирылуына қажетті энергия жинақталады. Мысалы,    жылқының    жүрегі    тәулігіне    45    000    рет жырылады   да,    өзі   арқылы   4-4,5   т   қанды   өткізеді.  Әрбір жиырлған сайын энергия қолданылып отырылады. Ол энергия клеткалардың   митохондрияларында   оттегінің   қатысуымен,   не оттегісіз түзіледі. Оттегі жеткілікті болған жағдайда, глюкозаның молекуласынан 38 молекула АҮФ қышқылы түзіледі. Олай болса бұл процесс өте ұтымды және пайдалы. Ал оттегі болмаған  жағдайда глюкозаның бір молекуласынан   екі-ақ молекула АҮФ  қышқылы  түзіледі. АҮФ - креатинфосфокиназа - АЕФ + креатиифосфат.

Жүрек пен қан тамырларының жұмысы және олардың басқа ағзалармен байланысы сопақша мидаға орталық және нейрогуморальдық жолдар арқылы реттеліп отырады.

Жүректің жұмысы ғалымдарды өте ерте кезден қызықтыра бастаған. Бірақта көпке дейін қан айналу процесін нақты түсіндіру мүмкін болмады. Бір кездерде артерияларда ауа, ал қан тек веналарда ғана болады деген түсініктер болды және қан айналуды реттейтін орталық бауыр делінді.

Қаннын оң құлақшадан сол қарыншаққа келетінін бірінші рет Гален дәлелдеп берді.

 

 

3 Техникалық  қауіпсіздік

 

Малдың  жұқпалы емес ауруларымен жұмыс жасағанда қауіпсіздік ережелерін сақтау- қоғамдық және адамның жеке басының денсаулығын қорғау үшін жағдай туғызуға және малдың ауруына, өлуіне жол бермеуге бағытталған аса маңызды шара.

Малшылар еңбек қорғау ережелерімен танысу үшін әкімшілік оларға алғашқы, жұмыс орнындағы кезеңді нұсқауларды беруі тиіс.

Алғашқы нұсқаумен барлық жұмысқа жаңадан келген адамдар танысады. Оның мақсаты жұмысқа келген адамдарды еңбек қорғау ережелері және кәсіпорынның ішкі тәртібімен таныстыру.

Жұмыс орнындағы нұсқауды топ жетекші жүргізеді.Бұл нұсқау жұмыстың қауіпсіз тәсілдерін практика игерудің бастамасы болып табылады.Малмен тікелей жұмыс істейтін адамдарды жеке бастың гигиенасымен таныстырады.

Мал шаруашылығындағы жұмысшылар арнайы және санитариялық киімдермен қамтамасыз етіледі.Арнайы киім- бұл жұмысшылардың физикалық, химиялық және биологиялық факторлардың әсерінен қорғайтын құрал. Арнайы киімге кеудеше, комбинезон, алжапқыш, қолғап, етік, резенке, шұлықтар жатады.

Ауру малмен,өлексемен, қимен жанасу нәтижесінде жұмысшыларға кейбір антропозоонозды аурулардың жұғу қауіпі төнеді. Аса қатерлі ауруларға топалаң, маңқа, туберкулез, бруцеллез, құтыру, бұзаутас және т.б. аурулар жатады.

Улы химикаттармен жұмыс істеуге ең кемі 18 жасқа толған, денсаулығы мықты, химиялық дәрілермен жұмыс істеу ережелері жөнінде нақтылы нұсқау алған және патогенез микроорганизмдерді құрту әдістерін игерген қызметкерлерге ғана рұқсат беріледі.

Жас өспірімдер, жүкті және баласын емізіп жүрген әйелдер кейбір аурумен ауырып жүрген адамдар мұндай жұмысқа қабылданбайды.

Улы химикаттармен жұмыс істеген кезде тамақ, су ішуге, темекі тартуға болмайды. Тамақты жұмыс аяқталғаннан кейін немесе үзіліс кезінде ғана ішуге болады, бірақ міндетті түрде арнайы киімді шешіп, беті-қолды мұқият сабындап жуу керек.

Дезинфекциялау шараларын атқаруға міндетті адамдар жұмыс кезінде дезинфекциялағыш дәрілерді көзден таса қалдырмау керек.

ОҚЭБМ газымен дезинфекциялау жұмысын тек мал дәрігерлік- санитарлық немесе дезинфекциялайтын отрядтардың қызметкерлері ғана жүргізеді, мұнда арнайы даярлықтан өткен мал дәрігері немесе фельдшер басшылық етеді.

ОҚЭБМ газымен жұмыс істеген сайын денсаулық сақтау органдарына рұқсат алу қажет.

 

 

Қорытынды

 

Қортындылай келе ішкі ағзалардың ішінде бір қалыпты, циклді ритмде жұмыс істейтін жүрек. Жүрек пен қан тамырлар жүйесі мал организміндегі ең басты жүйенің бірі, оның негізгі қызметі -ағзалар мен ұлпаларды оттегімен, сумен және әртүрлі нәрлі затгармен қамтамасыз етіп, кереті заттарды денеден шығару.

Орташа жас ұзактығымен есептегенде адамның жүрегі өмір бойына 2,5 млд. рет соғады екен де, өзі арқылы 200 млн.литр қанды өткізеді екен.

 Міне бұл табиғаттың жаратқан мүмкіншілігі,
ең алдыңғы қатаралы ғылыми жетістіктерді пайдалана отырып
жасалған техникалық насостардың бірнеше мың сағат қана
жұмы істейтінін ескере отырып, оны табиғаттың
мүмкіншілігімен салыстырсақ, онда әлі ашылмаған табиғат
тылсымының қанша құпия сырлары бар екендігі болжамданады.

Денедегі қан айналысын үздіксіз жүргізіп тұруға жүрек, артерия, вена, капилляр қан тамырлары міндетті. Жүрек еттерінде аз уақыттың ішінде /секунд/ энергияға өте күрделі қосылыстар пайдаланылып, қайта түзіліп жатады.

Жүрек пен қан тамырларының жұмысы және олардың басқа ағзалармен байланысы сопақша мидаға орталық және нейрогуморальдық жолдар арқылы реттеліп отырады.

Жүректің жұмысы ғалымдарды өте ерте кезден қызықтыра бастаған. Бірақта көпке дейін қан айналу процесін нақты түсіндіру мүмкін болмады. Бір кездерде артерияларда ауа, ал қан тек веналарда ғана болады деген түсініктер болды және қан айналуды реттейтін орталық бауыр делінді.

Жүрек     пен     қан     тамырларының  әрбір қолданылатын емдеу тесілдері де әртүрлі болады.

      Жалпы барлық ауруларға қолданылатын емдерді     белгілі бір үлгіге  топтастыруға болады:

-   организмнің ауруға  қарсы тұру қабілетін  арттыру
шаралары: дұрыс орын, жұғымды тамақ, жақсы күтім. Аурудың себептеріне қарсы күресу.

аурудың дамуын тежеуге бағытталған емдер: жүрек
гликозидтері   (дигаталис,    строфант,   строфантин,горицвет, коргликон).

Ол -аурудың бастапқы кезінде жүрек қызметінің жетіспеушілігін тшшқтыру ретівде болса (систоланыц мөлшерінің кебеюі арқылы), кейінен систоланың мөлшері азайған кезде жүрек соғуының жиілегенініц пайдасы болмайды. Соның салдарынан жүрек еті шаршап, оның демалыс уақыты азаяды (диастола). Осындай журек соғуыньщ жылдамдауы (тахикардия) жұрек етінің қоректенуін нашарлатады. Осының бәрі жүрек етінде дистрофия құбылысын тудырады.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. К.Н. Қожанов. « Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары» Семей – 2005 ж. (66-85 б).                                                                                                          
2. М. Қожабаев, Ш.М. Қаратаев, «Жануарлардың ішкі жұқпалы емес аурулары» - Шымкент 2006ж (69-75 б).                                                   
3. Қ.Қ. Қожанов.  «Төл ауруларын емдеу және олардан сақтандыру шаралары» - Алматы 2005 ж. (55-59 б).
4. Т. Сайдулдин «Ветеринарлық індеттану» Алматы 1999 ж .(133-136 б).    
5. Ж.Бердімұратов "Ірі қара аурулары" Алматы Қайнар 1976 ж.(78-80 б).
6. Ермахан Әмірбек «Жануарлар ауруының клиникалық диагностикасы» Алматы 2006 ж. (33-40 б).       
7. Б.К. Ілиясов «Алғашқы ветеринарлық жәрдем» Алматы -2001( 45-50б)    
8. Жаңабай Төлеуіш «Малың аман болса, май ішесің» Шымкент-2007 ж.(15-17 б).
9. Қасымов Е. «Бірнеше түлікке ортақ жұқпалы
   ауруларды балау және күресу шаралары ». Алматы 1992 (67 б).
10. Қасымов Е. И., Лесова Қ.А., т.б. «Ағылшынша-қазақша-
    орысша ветеринария сөздігі». - Алматы, 2005, (235 б).
11. Ветеринариялық заңдылықтар. 1,2,3- том. Астана, 2004.(125 б)
12.  А.Д.Третьякова, М. Колос «Ветеринарное законодательство». 1988г.(44б)
13. Жамансарин Т.М. «Кеміргіштерге қарсы малдәрігерлік-
    санитариялық шаралар». Алматы, 2005 (249 б).
14. Эпизоотология и инфекционные болезни. Учебник под ред.
    А.А.Конопаткина- М. Колос, 1993ж. ( 215 б)
15.  Урбан В.П. Практикум по эпизоотологии. Учебное пособие.
    Л. Колос, 1981г.(225 б)