Тақырып: Жас ерекшелік психологиясы    

 

1.  Жас ерекшелік психологиясының пәні және міндеттері    
2.  Жас шамасының мәселесі
3.  Психикалық дамудың кезеңге бөлінуі

 

Жас ерекшелігі психологиясының пәні,  зерттеу объектісі мен негізгі ұғымдары 

Жас ерекшелігі психологиясы - адамның психикалық процестерімен психологиялық қасиеттерінің уақытқа қарай өзгеру онтоногенезін зерттейді. Жас ерекшелік психологиясы фундаменталды теориялық пән бола отырып, мынадай мәселелерді қарастырады: адамның психологиялық және жекелік даму деңгейлерін,олардың статистикалық жас ерекшелік даму нормаларына сәйкестігін, әр түрлі факторлардың психика мен адамның жасаралық дамуына әсерін талдау, онтогенездегі әр түрлі өмір этаптарындағы адамның психикалық даму жолын болжау,т.б.

  Жас ерекшелігі психологиясының пәні -  адамның өмір сүру барысындағы психикасы мен іс-әрекетінің өзгеруінің  заңдылықтары мен тенденциялары. Жас ерекшелігі психологиясының орталық ғылыми категориясы - психикалық даму.

Даму дегеніміз жаңа механизмдердің, процестердің, құрылымдардың жаңадан туындауы және сапалық өзгеруі. Адамның даму тұтас процесінің үш негізгі жағын бөліп көрсетуге болады.

1. Жеке адамның жалпы қасиеттерінің (мінез-құлқы, қызығушылығы, бағыттылығы, санасы, т.б.) дамуы.

2. Оқыту процесінде білім мен іс-әрекет тәсілдерінің дамуы;

3.Игерілген тәсілдерді қолданудың психологиялық механизмдерінің дамуы;

Дамудың көрсетілген бағыттарының әрқайсысы өзіне тән өзгешеліктерімен сипатталып, ақиқат түрде барлығы өзара байланыста болады, ал біріккен күйде психикалық даму деп аталатын жеке адамның өзгеріс процесін құрайды.

Ғалымдардың зерттеулеріне негізделе отырып, даму өзгерістері мынадай сипатта болуы мүмкін деп, тұжырымдауға болады:

• Сандық және сапалы;
• Үздіксіз, дискретті;
• Универсалды (әмбебап), жеке ;
• Қайтымды, қайтымсыз;
• Мақсатқа бағытталған және бағытталмаған;
• Жекеленген, интеграцияланған;
• Прогрессивті (революциялық) және регрессивті (инволюциялық).

Десе де, даму алдымен сапалық өзгерумен сипатталады.Атақты психолог-ғалымдар Х.Вернер, Л.С.Выготский және т.б. дамудың негізгі себептерін сипаттады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы: дифференциалды түрде өзгерудің арқасында дамудың жаңа элементтерінің пайда болуы.

Сапалы өзгерістер «өсу шегі», «жетілу»,«толық жетілу» ұғымдаоымен тығыз байланысты.Олардың мазмұныны келетін болсақ, өсу шегі дегеніміз -объектінің ұзындығы, биіктігі, салмағы бойынша өлшенетін сыртқы белгіленетін өзгеру процесі. Өсу шегі (рост) - дамудың сандық сипаттамасы.

Жетілу - биологиялық даму ауқымындағы морфологиялық өзгеріс. Жетілу процесіне мидың, жүйке жүйесінің, бұлшық ет жүйесінің, эндокриндық бездердің  дамуы жатады.

Толық жетілу-нақты берілген идеалды мақсатқа бағытталуымен сипатталатын өзгеріс.

Сонымен,психиканың дамуы деп  психикалық процестердің сандық, сапалық және құрылымдық өзгерістерінің уақытқа байланысты  заңды өзгерісін айтуға болады.

  Адам психикасының дамуын толығырақ ұғыну үшін төмендегі ұғымдарды білу қажет:

1.Филогенез - өмірдің пайда болуы, организм түрлерінің туындауы, олардың барлық биологиялық эволюциясының, яғни қарапайымдылардан бастап жалпы адамдардың дамуы.

2.Онтогенез - туғаннан басталып, өмірдің соңымен аяқталынатын адамның жеке дамуы.

3.Антропогенез - Homo Sapiens-тің пайда болуымен басталып осы күнге дейін адамзаттың барлық аспектілері бойынша, соның ішінде мәдени дамуы, филогенездің бөлімі.

4.Микрогенез- актуалды генез, жас ерекшелік кезеңді қамтитын, қысқа мерзімді психикалық процестердің барысында өтетін ең қысқа уақыттық ұғым.

Бұл жерде дамудың  типтері жайында айтып өту орынды. Психолог Л.С.Выготский дамудың екі типін атаған болатын, олар:

Дамудың  преформалы (преформированный) және преформалы емес типтері.

Преформалы типке алдын-ала анықталған, болжамдалған процестер (басынан соңғы нәтижесіне дейін) жасды. Мысалы, эмбрионның дамуы.       Дамудың  преформалы емес типі - алдын-ала анықталмаған даму мәселелерін қарастырады. Бұл дүниеде кеңінен тараған даму түрі. Мысалы, дамудың бұл түріне галактиканың дамуы,  биологиялық эволюция процестері, қоғамның дамуы және адамның психикалық дамуы жатады. Л.С.Выготский баланың психикалық даму жолын дамудың екінші типіне жатқызған.

2. Жас ерекшелігі психологиясының құрылымы.

ХІХ ғ.соңында балалар психикасы ретінде қалыптасқан жас ерекшелігі психологиясы жас ерекшелігі қазіргі кезде психология ғылымының дербес саласы болып табылады.

 Оның құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: жас ерекшелігі психологиясының теорияларық мәселелері, жеке тұлғаның психологиялық дамуының негізгі факторлары мен дамудың қозғаушы күштері,психикалық даму кезеңдерінің ауқымына кіретін нәрестелік, ерте сәбилік, мектепке дейінгі шақ, кіші оқушы, жеткіншек және  жасөспірім кезең психологиясы, кемелдік жас және геронтопсихология (кәрілік).          Адамның психикалық даму ерекшеліктеріне сәйкес және көптеген ғалымдардың (Д.Б.Эльконин, Л.С.Выготский, В.С.Мухина, А.А.Люблинская, т.б.) зерттеулеріне негізделіп, жас кезеңдерін төмендегідей топтастыруға болады:

1. Нәрестелік кезең  / туғаннан 1 жасқа дейін /

2. Бөбек кезең  / 1 жастан 3 жасқа дейін /

3. Мектепке дейінгі кезең  / 3 жастан 7 жасқа дейін /

4. Бастауыш мектеп кезеңі  / 7 жастан 11 жасқа дейін /

5. Жеткіншек кезеңі  / 11 жастан 15 жасқа дейін /

6. Жоғары сынып кезеңі   / 16 жастан 17 жасқа дейін /

7. Жасөспірімдік кезең  / 17 жастан 20-23 жасқа дейін /

8. Жастық шақ  / 20 жастан 30 жасқа дейін /

9. Кемелдік кезең  / 30 жастан 55-60 жасқа дейін /

10.Қартаю кезеңі  / 60-70 жас аралығы /

11.Кәрілік кезең  / 70 -тен жоғары / 

Жас ерекшелігі психологиясының түсінік аймағы даму психологиясына қарағанда тар, өйткені жас ерекшелік даму адамның онтогенезінің белгілі жас этаптарының шегінде ғана қарастырылады. Ал даму психологиясы адамның және психика пайда болуының әр түрлі процестерін филогенез, онтоногенез, микрогенез деңгейінде қарастырады. Сондықтан жас ерекшелігі психологиясы даму психологиясының бір бөлігі болуы мүмкін.    Дегенмен, кейде осы  екі ұғым синоним ретінде қолданылады.

Жас ерекшелік психологиясының міндеті - онтоногенез кезеңдерінің психологиялық мазмұнына түрлі мәдени-тарихи, этникалық, әлеуметтік-экономикалық,сонымен қатар түрлі биологиялық, әлеуметтік факторлардың  әсері қаншалықты екенін зерттеуге бағытталған.

Жас ерекшелік психологиясын пәнаралық аумағы кең: біріншіден, қазіргі псхологияның түрлі бағыттары, екіншіден,  адамды зерттейін ғылымдар.

3. Жас ерекшелігі  психологиясының зерттеу әдістері.

Жалпы психологияның теориялық және практикалық зерттеу әдістерінің негізгілері жас ерекшелігі психологиясына да тән.Олардың негізгісі – бақылау әдісі мен эксперимент.

Бақылау-таңдамалы және жоспарлы түрде адамның психикалық әрекеттерін үйреншікті жағдайларда зерттеп, психикалық әрекеттерінің ағымына ешбір өзгерістер енгізбей сипаттау. Бұл әдісті бұрын ұйымдастырған жағдайда адамның іс-әрекеті, қылығы туралы объективті мәліметтер алуға болады. Бақылаушы зерттеушінің өзінің тіршілік әрекетін өзін табиғи түрде ұстайды. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңде - ойын үстінде, мектеп оқушысын - сабақ барысында, ересек адамды - мамандық іс-әрекетінде т.б. бақылай отырып, психолог сол адамның айтқан сөздері, қылықтары, іс-әрекеті туралы мәлімет алады.

Соынмен қатар бақылау даму үстіндегі адамның психологиясын жүйелі талдауға мүмкіндік туғызады, сондықтан бұл бақылау әдісінің құндылығы болып табылады. Бақылау әдісі арқылы алынған фактілер өте бағалы. психолог В.Штерн өз қыздарының дамуы барысын бақылау нәтижесінде сөздің даму жайында екі томдық зерттеуін дайындап шығарған. Ал,1925 жылы Ленинградта Н.М.Щелованованың басқаруымен балалардың қалыпты даму клиникасы құрылды. Ол жерде баланы күніне 24 сағат бойы бақылаған. Айтарлықтай,сол клиникада бала өмірінің алғашқы жылын сипаттайтын негізгі фактілер ашылған. Жалпыға мәлім Ж.Пиаже өзінің үш баласын бақылау негізінде интеллектінің сенсомоторлы даму концепциясын жасаған. Д.Б.Эльконин мен Т.В.Драгуновка бір сыныпты ұзақ уақыт (үш жыл бойына) бақылау нәтижесінде жеткіншек шақтың психологиялық сипаттамасын беруге мүмкіндік берді.

Бақылау әдісінің кемшілігі-зерттеуші өзі күткен көрінісін ұзақ уақыт тосуға тиіс, ал ерекшелігі-адамның психологиялық көріністерінің табиғи сақталуын қадағалайды.

Лонгитюдты бақылау зерттеушінің ұзақ уақыт бойында бақылауға мүмкіндік береді.

Лонгитюдты зерттеу-сол бір сыналушының дамуын ұзақ уақыт бойы зерттеу. Мысалы: психология тарихында А.Газелл 165 баланы 12 жыл бойы лонгитюдты  бақылағаны туралы айтылған.

Бақылаудың өзін-өзі бақылау деп аталынатын түрі бар. Ол адамның не көретіні, нені сезетіні, қобалжуы, не істейтіндігі туралы сөздік есебі. Ол зерттеулішінің өзінің ішкі әлемін талдау, сезінулерін түсіну және өзінің іс-әрекетін бағалау үшін қолданылады.

100 жылдан астам уақыт бойында психологияда эксперименті әдісі қолданып келе жатыр. Бұл әдістің маңызды ерекшелігі зерттеуші өзіне керекті психологиялық фактілерді алу мақсатында өзі белсенді түрде араласып, жасайды. Психологияда эксперимент табиғи және лабораториялық болып екіге бөлінеді.Табиғи экспериментті алғашқы ұсынған орыс ғалымы А.Ф.Лазурский (1874-1917)болса, эксперименттің лабораториялық түрін ғылымға 1979 жылы неміс ғалымы В.Вундт (1832-1920) енгізген болатын. Эксперимент түрлі құрал – жабдықтардың көмегімен арнайы лабораторияда өткізілуі тиіс. Эксперимент сондай-ақ констатациялық және қалыптастырушы болып бөлінеді. Зерттеудің бұл түрлері жас ерекшелігі психологияда кеңінен қолданылып келеді.

Аталған әдістермен қатар  жас ерекшелігі психологиясында егіздер әдісі, анкета, іс-әрекет нәтижелерін талдау , биографиялық әдістер елеулі орын алады.

 Егіздер әдісі – адам психикасына орта мен тұқымқуалаушылық факторларының әсерін анықтауға мүмкіндік беретін гомозиготты және гетерозиготты егіздер арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды зерттеу әдісі.

Анкеталау – зерттелінушінің биографиялық мәліметтерін, пікірін, өмірлік құндылықтарын, ұстанымдары мен жеке қасиеттерін айқындау әдісі.

Биографиялық әдіс – Жеке тұлғаның өмір жолын зерттеу, диагностикалау, коррекциялау мен болжамдау тәсілі.

Қазіргі заманымызда зерттеу әдістерін төрт топқа бөліп қарастырады.

Бірінші топ ұйымдастыру әдістері деп аталады. Бұған салыстырмалы, лонгитюдты және комплексті әдістер жатады.

Екінші топқа эмпирикалық әдістер (тест, анкета, сұрақ жиынтығы, социометрия, интервью, әңгімелесу) жатады.

Үшінші топты мәліметтерді өңдеу әдістері (статистикалық талдау, сапалық талдау) жатады.

Төртінші топты интерпретациялық әдістер құрайды. Оларға генетикалық (даму деңгейлерінің «вертикалды» байланыстарын қарастырады) пен құрылымдық (даму деңгейлерінің «горизонталды» байланыстарын қарастырады) әдістер жатады.

Кез-келген психологиялық зерттеу төрт кезеңнен тұрады, олар:

1. дайындық кезеңі;
2. нақты әдістемелерді қолдана отырып, зерттеу жұмыстарын жүргізу;
3. алынған мәліметтерді өңдеу, талдау;
4. интерпретациялау, болжамның расталуын айқындау.

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Намазбаева Ж.И. Психология.А.,2005-296 бет
2. Столяренко Д.Л.  Основы психологии. Ростов на Дону.,2002-642 стр

3.Панасюк А.Ю. Система повышения квалификации и психологическая

4. перестройка : Метод. пособие / А. Ю. Панасюк. - М. : Высш. шк., 1991. - 79с

5.Петровский А.В. Психология : Учебник для вузов / А. В. Петровский,

6. М. Г. Ярошевский. - 2-е изд., стереотип. - М. : Академия.

7.Абрамова Г.С. Психологическое консультирование: Теория и

9. опыт:Учебное пособие / Абрамова Г.С. М. : Академия, 2000. - 240 с
10. Григорян К.К. Психологические закономерности ощущений и восприятии, и их использование в культурно - просветительной работе : Учебное пособие / К. К. Григорян, М. А. Севрюгина. - М. : МГИК, 1980. - 80 с.