Тақырыбы: АЛҒАШҚЫ АҢДАР

Алғашқы аңдар, немесе біртесіктілер - сүтқоректілердің ішіндегі ең қарапайымы. Олардың қарапайымдылығы рептилия-ларға жақындатады: клоаканың болуы, қабыршақты жамылғы-ның рудимент күйінде сақталуы, басқаңқасында маңдайалды жә-не маңдайарты сүйектерінің, иық белдеуінде бүғанааралық және прокоракоидтың болуы, аяқтарының тұлғанын екі жағында ор-наласуы. Сол сияқты оларға жыныс жолдарының рептилиялық құрылысының тән болуы, жұмыртка салу және үрықта "жүмыр-тқалық" тістің болуы да тән. Осыған қарамастан олар сүтқорект-ілерге жатады, яғни тек осы класс жануарларына тән кейбір бел-гілердің болуы арқылы анықталады. Олар: тері жамылғысы - түк, сүт бездері, астыңғы жақ бір тіс сүйегінен түрады, ол тікелей қабыршақты сүйекпен байланысады, рудимент күйінді болса да гетеродонтты тістердің болуы. Екі шүйде ілмешегі тән және П-У-ші саусақтары үш буынды. Ең ежелгі қалдықтары триас ке-зеңінің қабатынан белгілі үшқырлы азу тістері бар майда аңдар -Тгісопосіопгіа.

Біртесіктілер отряды - Мопоігетаіа

Отряд Австралия, Тасмания және Жаңа Гвинеяда тараған казіргі кездегі ең қарапайым 2 түқымдасқа жататын 4 түрді біріктіреді. Біртесіктілер Австралияның эволюциясында жеке маманданған бүтағы болып табылады. Дене түркы 30 см-ден 80 см-ге жетеді. Дене температурасы 25-36° арасында ауытқып түрады. Денесі ірі түктермен, тікенектермен немесе қалың мамық-пен жабылған. Көздері кішкентай, қүлақ калқаны кішкентай не мүлдем болмайды. Табанымен жүрушілер, өкшесінде мүйізді тепкісі (батқысы) болады, ол әсіресе аталықтарында күшті жеті-леді. Бассүйегі жалпақ, үзарған жақтары мүйізді капшықпен қап-талған. Бассүйектің қақпағында маңдайалды және маңдайарты сүйектері болады - бүл сүтқоректілер арасындағы бірден-бір жағ-дай. Шыкшыт сүйек өте кішкентай не болмайды. Сүтқоректілер ішінде тек біртесіктілерде ғана өреалды сүйегі болады. Астыңғы жақтағы тәжі және бүрыш өсінділері әлсіз. Тістері тек жас жа-нуарларда ғана болады немесе жоқ. Есту органдарының қүрылы-сы қарапайым: ортаңғы күлақтағы балғашық пен төс сүйектері бір-бірімен бірігіп кеткен. Иық белдеуінде коракоид, прокорако-ид және төс сүріншегі болады - бүл сүтқоректілер арасындағы бірден-бір жағдай. Бессаусақты аяқтары тырнақпен аяқталады. Аталықтары мен аналықтарыньщ жамбас белдеуінде калта сүйек-тері болады. Көмекейде дыбыс сіңірлері болмайды. Миы үлкен, бірақ, қыртыс қүрылысы >арапайым. Иіс-сезу бөлімі өте үлкен. Сүйелді дене жоқ. Якобсон мүшесі жақсы дамыған. Қарны қара-

пайым, асқорыту бездері жоқ - сүтқоректілер ішіндегі бірден-бір жағдай. Ішек пен қуык, клоакаға ашылады. Түқым бездері күрсақ қуысында орналасады. Түтікті сүт бездерінде емшек жок, олар-дың шығару өзектері аналықтарының қүрсағындағы екі безді алаңға ашылады. Тек сол жүмыртқа безі қызмет атқарады, жүмыр-тка жолы клоакаға ашылады. Үрықтанған жүмыртка 16-27 тәулік жатырда болады, онда үрық дамиды. Сол себепті оларды шайкау немесе көтеру қысқа - 10 күндей. 1-2 жүмыртка салады. Төлдері сүтпен қоректенеді, арнайы емшек болмағандықтан безді алаңға ашылған сүтті жалайды.

Ехидналар түцымдасына (Тасһу§ІО58Ісіае) денесі үзындығы 6 см-ге жететін инелермен жабылған (күрсағында болмайды) 3 түрді біріктіреді. Инелердің арасында қыска түк болады. Тер бездері дамымаған. Мойны қысқа, қүйрығы байқалмайды. Қыскд әрі күшті аяқтары иілген тырнақтармен жабдықталған, ол ін қазуға бейімдеушілік. Көзінде жыпылдақ жарғак болмайды. Жіңішке үшкірленген түмсығы кішкентай ауызбен аяқталады. Үзын (25 см) тілі жабысқақ сілекеймен жабылған, оған қүмырс-қалар мен аққүмырсқалар (термиттер) жабысады, бүлар ехидна-ның негізгі қорегін қүрайды. Тістері мүлдем болмайды, бірақ тілдің артқы бөлімінде мүйізді тісшелер болады, олар қырлы таң-даймен үйкеленеді және үстаған насекомдарды үгітеді. Қарынға түскен корек ондағы тастардың көмегімен майдаланады, оларды ехидна арнайы жүтады (күстардың етті карнындағыдай). Орман-ды және бүталы ландшафтарда мекендейді. Ымыртта және түнде белсенді. Суық қысты үйқыда өткізеді. Жылъша бір рет 1 (сирек 2) терілі қабықты жүмыртка салады, оны бірден қүрсағындағы үрпақ қалтасъша салады. 7-10 күннен соң жүмыртқадан төлі шы-ғады. Өкілдері (2 сур.): дене түрқы 53 см-ге жететін Австра-лия ехиднасы (Ыасһу§І088ш асиіеаіш) және Тасмания ехиднасы (Тасһу§І088іш зеіозиз), сол сияқты тек Жаңа Гвинеяда тараған, дене түрқы 80 см-ге жететін проехидна

1 сурет. Біртесіктілер:

1 - Австралия ехиднасы (Ыасһу^іоаяив асиіеаіиз), 2 - проехидна (2а§1оаат Ъгиупі), 3 - үйректүмсық (Огпііһогһупсһиа апаііпиз)

Үйректүмсыктылар тщымдасына (Отііһогһупсһіёае) Авст-ралия мен Тасманияда тіршілік ететін бір түр - үйректумсыц (ОгпШіогһупсһш апайпив) жатады (217 сур.). Дене түрқы 45 см-дей, жалпақ қүйрығының үзындығы 15 см. Денесін қалың қысқа қылшық пен түбіттен түратын жүн басқан. Май және тер бездері болады. Жалпак түмсығының екі жағы мүйізді тақтайшамен жаб-дықталған, олар тілдің мүйізді тактайшаларымен бірігіп елгезер (елек) түзейді: ол аркылы лай сүзіледі, корегі қалады. Тістер тек жас жануарларда ғана болады: үстіңгі жағында үш үрт тісі және астында - үш тіс жарылады. Бірақ бүл тістер жылдам мүжіледі, олардың орнына мүйізді тактайшалар дамиды, бүлар өмір бойы сақталады. Үйректүмсықтың түмсығы сезгіш орган: ол жүйкеге бай жүмсақ терімен қапталған. Оның үзындығы 6 см және ені 5 см. Түмсықтың түбінде, аталығында, мускусты секрет өндіретін арнайы без болады. Көзінде жыпылдақ жарғақ бар. Қүлак қалка-ны болмайды. Көздері мен күлақ тесіктері басының екі жағында бір сайшада орналасады, аң сүңгіген кезде терілі қатпармен жа-былады. Миы кішкентай, сайшалары аз. Бессаусақты аяқтары жүзуге және казуға бейімделген. Саусақтары тырнақпен және жүзу жарғағымен, әсіресе алдыңғы аяғында жаксы жетілген, жаб-дықталған. Су омырткасыздары және майда балықтармен қорек-тенеді. Сукоймаларының жағалауларын мекендейді. Тамаша жүзеді әрі сүңгиді. Су астында 1-5 минут бола алады. Таңертен және кешке қарай белсенді. Суык айларды үйқыда өткізеді. Жеке-жеке немесе жүбымен жүреді. Сукоймаларынын жағалауларын-да үзындығы 10-18 м, үясы және екі шығар-кірер тесігі, оның біреуі су астында болатын ін қазады. Шамамен шағылысқаннан кейін бір ай өткен соң 1-2 жүмыртқа туады, оларды аналығы жиы-рылып коршап алып, "шайқайды". Төлдері жалаңаш және соқыр болып туады.

Біртесіктілер отряды - Мопоігетаіа

Отряд Австралия, Тасмания және Жаңа Гвинеяда тараған казіргі кездегі ең қарапайым 2 түқымдасқа жататын 4 түрді біріктіреді. Біртесіктілер Австралияның эволюциясында жеке маманданған бүтағы болып табылады. Дене түркы 30 см-ден 80 см-ге жетеді. Дене температурасы 25-36° арасында ауытқып түрады. Денесі ірі түктермен, тікенектермен немесе қалың мамық-пен жабылған. Көздері кішкентай, қүлақ калқаны кішкентай не мүлдем болмайды. Табанымен жүрушілер, өкшесінде мүйізді тепкісі (батқысы) болады, ол әсіресе аталықтарында күшті жеті-леді. Бассүйегі жалпақ, үзарған жақтары мүйізді капшықпен қап-талған. Бассүйектің қақпағында маңдайалды және маңдайарты сүйектері болады - бүл сүтқоректілер арасындағы бірден-бір жағ-дай. Шыкшыт сүйек өте кішкентай не болмайды. Сүтқоректілер ішінде тек біртесіктілерде ғана өреалды сүйегі болады. Астыңғы жақтағы тәжі және бүрыш өсінділері әлсіз. Тістері тек жас жа-нуарларда ғана болады немесе жоқ. Есту органдарының қүрылы-сы қарапайым: ортаңғы күлақтағы балғашық пен төс сүйектері бір-бірімен бірігіп кеткен. Иық белдеуінде коракоид, прокорако-ид және төс сүріншегі болады - бүл сүтқоректілер арасындағы бірден-бір жағдай. Бессаусақты аяқтары тырнақпен аяқталады. Аталықтары мен аналықтарыньщ жамбас белдеуінде калта сүйек-тері болады. Көмекейде дыбыс сіңірлері болмайды. Миы үлкен, бірақ, қыртыс қүрылысы >арапайым. Иіс-сезу бөлімі өте үлкен. Сүйелді дене жоқ. Якобсон мүшесі жақсы дамыған. Қарны қара-

пайым, асқорыту бездері жоқ - сүтқоректілер ішіндегі бірден-бір жағдай. Ішек пен қуык, клоакаға ашылады. Түқым бездері күрсақ қуысында орналасады. Түтікті сүт бездерінде емшек жок, олар-дың шығару өзектері аналықтарының қүрсағындағы екі безді алаңға ашылады. Тек сол жүмыртқа безі қызмет атқарады, жүмыр-тка жолы клоакаға ашылады. Үрықтанған жүмыртка 16-27 тәулік жатырда болады, онда үрық дамиды. Сол себепті оларды шайкау немесе көтеру қысқа - 10 күндей. 1-2 жүмыртка салады. Төлдері сүтпен қоректенеді, арнайы емшек болмағандықтан безді алаңға ашылған сүтті жалайды.

Ехидналар түцымдасына (Тасһу§ІО58Ісіае) денесі үзындығы 6 см-ге жететін инелермен жабылған (күрсағында болмайды) 3 түрді біріктіреді. Инелердің арасында қыска түк болады. Тер бездері дамымаған. Мойны қысқа, қүйрығы байқалмайды. Қыскд әрі күшті аяқтары иілген тырнақтармен жабдықталған, ол ін қазуға бейімдеушілік. Көзінде жыпылдақ жарғак болмайды. Жіңішке үшкірленген түмсығы кішкентай ауызбен аяқталады. Үзын (25 см) тілі жабысқақ сілекеймен жабылған, оған қүмырс-қалар мен аққүмырсқалар (термиттер) жабысады, бүлар ехидна-ның негізгі қорегін қүрайды. Тістері мүлдем болмайды, бірақ тілдің артқы бөлімінде мүйізді тісшелер болады, олар қырлы таң-даймен үйкеленеді және үстаған насекомдарды үгітеді. Қарынға түскен корек ондағы тастардың көмегімен майдаланады, оларды ехидна арнайы жүтады (күстардың етті карнындағыдай). Орман-ды және бүталы ландшафтарда мекендейді. Ымыртта және түнде белсенді. Суық қысты үйқыда өткізеді. Жылъша бір рет 1 (сирек 2) терілі қабықты жүмыртка салады, оны бірден қүрсағындағы үрпақ қалтасъша салады. 7-10 күннен соң жүмыртқадан төлі шы-ғады. Өкілдері (217 сур.): дене түрқы 53 см-ге жететін Австра-лия ехиднасы (Ыасһу§І088ш асиіеаіш) және Тасмания ехиднасы (Тасһу§І088іш зеіозиз), сол сияқты тек Жаңа Гвинеяда тараған, дене түрқы 80 см-ге жететін проехидна

Үйректүмсыктылар тщымдасына (Отііһогһупсһіёае) Авст-ралия мен Тасманияда тіршілік ететін бір түр - үйректумсыц (ОгпШіогһупсһш апайпив) жатады (217 сур.). Дене түрқы 45 см-дей, жалпақ қүйрығының үзындығы 15 см. Денесін қалың қысқа қылшық пен түбіттен түратын жүн басқан. Май және тер бездері болады. Жалпак түмсығының екі жағы мүйізді тақтайшамен жаб-дықталған, олар тілдің мүйізді тактайшаларымен бірігіп елгезер (елек) түзейді: ол аркылы лай сүзіледі, корегі қалады. Тістер тек жас жануарларда ғана болады: үстіңгі жағында үш үрт тісі және астында - үш тіс жарылады. Бірақ бүл тістер жылдам мүжіледі, олардың орнына мүйізді тактайшалар дамиды, бүлар өмір бойы сақталады. Үйректүмсықтың түмсығы сезгіш орган: ол жүйкеге бай жүмсақ терімен қапталған. Оның үзындығы 6 см және ені 5 см. Түмсықтың түбінде, аталығында, мускусты секрет өндіретін арнайы без болады. Көзінде жыпылдақ жарғақ бар. Қүлак қалка-ны болмайды. Көздері мен күлақ тесіктері басының екі жағында бір сайшада орналасады, аң сүңгіген кезде терілі қатпармен жа-былады. Миы кішкентай, сайшалары аз. Бессаусақты аяқтары жүзуге және казуға бейімделген. Саусақтары тырнақпен және жүзу жарғағымен, әсіресе алдыңғы аяғында жаксы жетілген, жаб-дықталған. Су омырткасыздары және майда балықтармен қорек-тенеді. Сукоймаларының жағалауларын мекендейді. Тамаша жүзеді әрі сүңгиді. Су астында 1-5 минут бола алады. Таңертен және кешке қарай белсенді. Суык айларды үйқыда өткізеді. Жеке-жеке немесе жүбымен жүреді. Сукоймаларынын жағалауларын-да үзындығы 10-18 м, үясы және екі шығар-кірер тесігі, оның біреуі су астында болатын ін қазады. Шамамен шағылысқаннан кейін бір ай өткен соң 1-2 жүмыртқа туады, оларды аналығы жиы-рылып коршап алып, "шайқайды". Төлдері жалаңаш және соқыр болып туады.

Пайдаланңан әдебиет

1. Наумов С.П. Омыртқалылар зоологиясы. Ч.1,2. М., 1979.

2. Махмутов С. Омыртќалылар зоологиясы. Алматы. 1994.

3. Адольф Т.А. и др. Руководство по зоологии позвоночных. М.,1977.

4. Карташев Н.А. и др. Практикум по зоологии позвоночных. М., 1969.