Тақырыбы. Қазіргі кезеңде халықаралық қатынастар жүйесіндегі Таяу Шығыс елдері

            1. Араб елдерінің Ұлт – азаттық күресі (сирия, Ливан, Ирак, египет, Тунис, Алжир, Марокко) – Азия мен Африкадағы араб елдері ХХ ғасырдың басында түгел дерлік отарға айналған еді. Египед пен судан – Англияға, Алжир, Тунис, Марокконың бір бөлігі – Францияға, Марокконың екінші бөлігі – Испанияға, Ливия – Италияға тәуелді болды. Батыс Азияның араб елдері – Осман империясының құрамына кірді.

            Сирия және Ливан – Франция Сирияны ұсақ – ұсақ мемлекеттерге бөліп жіберді халеб, Дамаск, Джебель-друз, латапия 1925 ж Халеб пен Дамаск біріктіріліп сирия деген атауға қайтадан ие болды. Елді бөлуге наразылық қарулы күреске ұласты. 1925ж. Джебель – Друздың таулы жерлерінде  шаруалар партизандық топтар құрып, көтеріліс басталды. Осыдан кейін көтеріліс бүкіл Сирия жеріне жайылды. Көтерілісшілер бірігу және тәуелсіздік алу мақсатын қойды. 1925ж. құрылған халықтық Партия (Хизб-аш-Шааб) көтерілісшілерді басқарып, бағыттап отырды. Француз әскерлері ұзақ соғысшайқастардан кейін 1927 ж. Сирия мен Ливанның жергілікті бай және зиялы өкілдерімен тіл табысуға тырысты. 1930ж Конституцияға баптар енгізілді. Сирия және Ливан Францияның мандаттық билігіндегі парламенттік Республика болып жарияланды. Сирия және Ливандағы ұлт – азаттық қозғалыс 30-жылдары қайта өрбіді. 1933 ж. франция әкімшілігі Сирия  мен Ливанның парламенттік заңдарын таратып, Конституция күшін жойды. Бұл ұлт-азаттық күшті тереңдетті. 1936ж. Француз билеушілері  Конституцияны қайта қалпыне келтірді. 1936ж. – Францияда сайлауда халықтық майдан жеңіске жетіп, келісілген мандат үш жыл ішінде жойылып, Сирия мен Ливанға тәуелсіздік беретін болды. Алайда Франция парламенті келісімді заңдастырудан бас тартты. Екінші дүние жүзілік соғысқа Сирия мен Ливан Францияның мандаттық иелігі ретінде қатысты. Ұлт-азаттық қозғалысты – халықтық партия басқарды. 1926ж. Француздар Ливанға да Конституция қабылдауға рұқсат еткен болатын.1936ж. Ливандағы мандаттық күші толығымен жойылды.

            Ирак – Бірінші дүние жүзілік соғыс басталған бойда Ирак жеріне ағылшын әскерлері енгізілді. 1916ж. – Англия Иракты билеуге Антанта елдерінің келісімін алды. 1918 – 1920 жылдары Иракта ағылшын  отаршыларына қарсы күрес өрледі. Күресті «Тәуелсіз күзеті» деп аталған ұлттық ұйым басқарды. Ағылшындар 1920 жылы – Иракта Конституция қабылдайтыны туралы мәлімдеді. 1921 жылы – Ирак монархиялық мемлекет деп жарияланды, таққа Аравиядағы Хиджаздың королінің баласы Фейсал отырғызылды. (Хашимидтер әулеті). Фейсал Иракта Англияның мандаттық билігі орындағандығы туралы келісімге қол қойды. 1922 – 1924 ж.ж. ұлт-азаттық күресқайта жанданды. Күресті Ирак ұлттық партиясы мен Ирак қайта өрлеу партиясы басқарды. Ағылшындар ұлт – азаттық күреті қайта басқан соң, Ирактың мұнайын өндіруге ерекше назар аударды. Англия өз үстемдігін толық жүргізді.

            Магрибелдері – Марокко, Тунис, Алжир – Солтүстік африкада орналасқан, араб елдерінің бір топ Магрибелдері деп аталды. Алжир мен Тунис тұтастай, ал Марокконың бір бөлігі Францияның отарлық иеліктері болды. 1881 ж. жаулап алынған Тунисте және 1912 ж. Марокконы бөлу нәтижесінде, франция егеленген Танжер облысында жергілікті өкімет сақталды. Магриб елдерінің экономикасы егін және мал шаруашылығына енгізілді. Соғыстан кейін ұлт-азаттық қозғалысының күшеюіне байланысты 1919ж. француз үкіметі Алжирдегі жергілікті халықтың бір бөлігіне жер иеленушілерге, көпестерге, зиялыларға, қызметкерлер мен әскери адамдарға сайлау құқығын берді. Алайда Алжирдегі Француздар Францияның азаматтары, ал арабтар мен белберлер «бағыныштылары» болып саналады. 1922ж.  құрылған «Жас Алжирлер партиясы» - ұлт азаттық қозғалысты басқарды. 12927 ж. мұсылмандар федерациялары – морокко, тунис, Алжир жеріндегі ұлт азаттық қозғалысты өршітті. Ұлт-азаттық қозғалысты Италия мен Франция бірігіп ат салысуға кірісті. 1934 ж. созылды. 1934 ж. – ұлттық буржуазия мен зиялылар тобы Ұлттық Магриб одағын құрды.

            Египед – Осман империясы құрамында болған Египетті іс жүзінде 1882 жылдан бастап ағылшындар билеп отырған болатын. 1914 ж – Египед Осман империясының құрамынан мүлде шығарылды да, Англияға берілді. Дүниежүзілік соғыстан кейін Египедте отарлық тәртіпке қарсы қозғалыс күшейтілді. Күреске 1918 ж. құрылған Египет өкілдігі – партиясы басшылық жасады. 1922 ж. 28 ақпанда Египет тәуелсіз егеменді мемлекет деп жарияланды. Алайда, Египетте ағылшын әскерлері мен комиссарлары қалатын және ағылшын капиталының меншігі сақталғандығын көрсетті. Ақыры 1936 жылы Англия мен Египет арасында Жаңа келісім жасалды: Англияның Египеттегі билігі жойылды деп жарияланды, ағылшын комисары Египеттегі елші қызметін атқаратын болды.

            2. Версаль – Вошингтон жүйесіндегі Араб елдері – І-дүниежүзілік соғысты қорытындылау. Парижбітім және Вашингтон Конференцияларына қатысқан Сирия, Ливан, Ирак, Египет, Тунис, Алжир, Марокко елдері үшін маңызды істер болып табылды. 1921-1922 ж. Версаль – Вашингтон жүйесіндегі елдерге тәуелсіздік беру, ел қауіпсіздік ынтымақтастығын сақтау, ел бірлік, реперациялық салық – отарлық езгіден құтылған мемлекеттер үшін өте маңызды болды, тынық мұхит саудалары шектеліп отырды.

            3. мандаттық жүйе және оның мәні – Сирия, Ливан, Тунис, Алжир, Ирак, Египет – Сирия Ливан – 1932 ж. жерді салалық жалақы арқылы Мандаттық жүйе Францияға  берілді. 1936ж. мандаттық жүйедегі сирия Ливан өз парламенттік конституциясын жариялады. Тунис, Алжир, Марокко – 1928ж – 1931ж. мандаттық жүйедегі жерлер, банктер, Франция мен Голландия  мемлекеттеріне берілді. 1934 жылы  28 тамыз өз тәуелсіздіктерін жариялады. Египет – 1916 жылы Англия мемлекетіне мандаттық отарлық үкіметі берілді – 1928 жылыанглиядан өз тәуелсіздік жолын алған парламенттік Республика жарияланды.  Ирак 1922 жылы тәуелді жерлері – Англияға берілді, 1928жылы англия Томс Вольфрит генерал губернатор, ирак жеріне тәуелсіздік Республикалары таратылды.

            4. Мароккодағы ұлы державалардың қайшылықтары 1914 – 1917 ж. аралығы державалар қайшылығына толы кезең болды. Елдегі оппозициялық саяси партия мүшелері – ендігі кезекте ел тәуелсіздік шараларын ойлады. Елдегі тауарларға байкот жариялады ұлы державалар елдік тауарларды азайтып шығартуды дамыту идеясын ұсынды. 1917 – 1916 ж. Марокко студенттері арасында, 1 жылдық революция басталды. Мүшелік партия көсемдері – 1915 жылы елдік банк салықшылар, менеджер, ойпархтар. Морокко жерінде Француз тауарларын мүлде тыйымсалған тауар айналымын тоқтату мәселелерін қарастырды. 1919 жылы13 қыркүйек күні державалар Марокко күні деп аталды.

            5. Кеңес Одағы және Араб елдері – Кеңес өзінің Республикасы І – азамат соғысынан кейін құрған мемлекеттер болды. 1917 жылы 23 тамыз – одаққа – 15 мемлекет мүше болды. Қазақ КСР, Узбек КСР, Тәжік КСР,  Түркмен КСР, Қырғыз КСР, Латвия, Латва, Эстония, Молдавия, Грузия, - араб елдерімен достастық ретінде халықаралық қатынастар жасағандығын көрсетті.

            6. Екінші дүние жүзілік соғыстарда ат салыса бастап соғысты. Бірінші дүние жүзілік соғыста Кей мемлекеттер Үштік Одақ Мемлекеттерін жақтаса, екінші дүние жүзілік соғыста – антанта елдерін жақтады.

            Таяу Шығысқа шетелдіктер енуі, рухани уағыздау қызметімен байланысты ХІХ ғасыр дінді уағыздауға шек қойылғанымен 40 жыл бұл қызмет қайта жалғасты. Сирияда, Полестинада діни мектептер ашып, Полестинада уағыздау қызметін католикті лазаристер мен изуиттер жүргізді, діни қызметін – Ватикан бақылап, Франция қолдау көрсетіп отырды. Ағылшын отаршылары отарлаудың алғашқы жоспарын жасай бастады. ХІХ ғасыр орта шенінде Полестинада еврей халқы 11 мың болды. Көпшілігі діни уағыздаушылар еді. Полестина мәселесі туындауы осы кезеңнен  басталды. ХІХ ғасыр орта шенінде европалық отаршыл державалар Осман империясын туындатты. Осы кезеңде Абдул Хамит – ІІ Полестинаны еврей мемлекетін құру үшін сұрайды.

            Сұлтан оған 1900 – 1901 ж. Полестина жерінде шетелдік еврейлердің жайдан артық болмауы туралы жарлық шығарады. Одан басқа полестина жерін сатуға шек қойды. 1902ж. бойы еврейлер сұлтанға Түркияның бар парызын төлеуді талап етті, алайда сұлтан бұл қаржыны төлеуден бас тартты, осыдан соң еврейлер жолдарын құлата-бастады, 1907ж. жерден билікті өз қолына алған «Итт хат ат Тераки» ұйымымен келісе отырып, жаңа үкімет еврей емиграциясымен жер сату мәселесін шешіп берді.

            Полестинаға Британ мандаттығы берген соң. Ағылшындар Араб әлемін отарлау саясатында еврей міселесін белсенді түрде қолдады. Лондон әуел бастан-ақ Полестинаны таяу шығыстағы маңызды стратегиялық пункт ретінде қолына алғысы келген еді. Полестинада билік құру арқылы магрибті – Машрафтан бөліп тастады. 1907 ж. британ премьері – Генри Кәмбел Банзман басқарған арнайы Комитет Полестина мәселесін көздеу бастады.комитеттің ұсынысында Араб елін бытыраңқы жағдайда ұстап тұру үшін Азия Арабелдерін жабылу керектігі айтылды. Бұл жоспардың көп бөлігі 1916 ж- Сайкепико келісімімен кетіп іске асыра бастады, осыған сәйкес Франция Иорданияныңбір бөлігін Ирактың Мосу қаласын қолға ала бастады.

Израиль құрылуы туралы.

            Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін сиянистер ағылшын имперазлимін таяу шығыстан ығыстыруды көздейді. Таяу Шығыстағы ағылшын империализмін АҚШ мемлекетіне көмек сұрады. Сиянистер ұсынысын орындауды талап етті. Полестинаға жүз мың еврей имигрантын кіргізуге кеңес берді. Араб елдерінің жақсылығының көшуінен қауіптенген Ұлыбритания бұл кеңесті орындаудан бас тарта бастады. АҚШ экономия шешудің ағылшын американ комитетін құруға келісті. Таяу Шығыстағы Ұлт-азаттық қозғалыстың ұлғаюына байланысты ағылшын отаршылдары шегінуге мәжбүр болды. 1919жыл  наурызда Араб елдер лигасы құрылды. Ығыстыру және тәуелсіздік үшін күресте арабтар ғана емесеврейлермен күресуге келісті.

            1945ж – түзілген ағылшын американ Полестина мәселесінде екі жақты келісімге келе алмады, олардың жұмысы АҚШ-тыда, арабтарды да қанағаттандырмады. Сианистік қарулы топтар І-ші террорлық акт ұйымдастырды, осыдан соң Ұлыбритания қиын жағдайдан шығу үшін АҚШ бағыттарын жүзеге асыруын қиындатып сианистермен арабтар келісімге келу үшін Полестина мәселесін БҰҰ берді. 1945ж. 26 маусымда БҰҰ Сан-Францискода Полестина Ұлыбритания корольдігінің мандат территориясы болатын,Ұлыбританияны үкіметінің еврей имиграциясына қолдау көрсетуі жаппай Полестина халқын көтеріліске шығуына себепші болды. 1947 ж 27 ақпанда Бас ассамблеясының бірінші арнайы сесиясында сесиясында Полестина мәселесі бойынша арнайы комиссия құрылды. Полестина мандатын алып тәуелсіздік алуды бес араб елі – Египет, Ирак, ливан, Сауд арабиясы, Сирия күн тәртібіне қойғанмен ешнәрсе шықпады. Араб елдер мысалы Полестина мемлекетін құруды талап етті. БҰҰ бас ассамблеясы өзінің 2 сессиясында 22 қарашада Полестина 181 резолюциясын қабылдады, бөлу жоспары – бас құжаты, Британ мандатын тоқтатуды және әскери шығаруда сонымен бірге екі ел және Ирусалим арасында шекаларды белгілеуге қамтыды. Ол бойынша Полестина 8 бөлікке бөлінуге тиіс еді үш бөлігі еврейлерге үш бөлігі араб елдеріне қаласы еврей территориясында араб ***** құрылуы тиіс еді, ал соңғы 8 бөлігі - ********* халықаралық режим орналастыру тиіс еді, жоспарда сонымен бірге екі елге тәуелсіздік беру азаматтылық транзит экономика жөнінде және киелі жерлерге бару діни құқықтар туралы шаралар қалды. 1948 жылы 14 мамырда Израиль мемлекеті құрылғандығы туралы жарияланды.

            Израиль мемлекет жарияланған кейін 1948 – 1949ж. араб Израиль соғыстары басталды. Израиль мемлекет бес араб елдері қарсы соғысты,  Сирия, Ливан, Египет, Ирак, Иордания. Араб елдерін алу үшін отаршылдар қолдаса еврейлерді американдықтан қолдауы, араб елдері бұл соғыста жеңіліске ұшырады. Жеңілістің басты себебі араб елдерін жеңілген саясат деді.

            БҰҰ шешіміне сәйкес Полестина араб мемлекетінің тиесілі территориясын 60 % Израил басып алды.