Тақырыбы. Түркия! Түркияның 1918-2007 ж.ж. дамуы.

1. Түркиядағы Ұлт – азаттық қозғалыс (1918 – 1923ж.ж.) – І Бірінші дүние жүзілік соғыста Үштік Одақ жағында болып, жеңіліске ұшырады. Жеңген Антанта елдері Осман империясын отарлық ******* айырумен қатар, жалпы Түркия мемлекетінің тәуелсіздігімен біртұтастығын сақталуына қауіп төндірді. Түрік халқы ұлт – азаттық қорғау жолындағы күреске көтерілді. Азаттық күресті Мұстафа Кемал Ататүрік басқарды. Мұстафа Кемал Балқан соғыстарында және бірінші дүниежүзілік соғыста өзінің әскери басшы ретінде білгірлігімен және Отанына деген адалдығымен көзге түскен еді. Ұлт – азаттық қозғалыс – Түркия тәуелсіздік алу үшін соғысып ат салысты және ел біртұтастық экономикасын сақтауға ұмтылды. Мұстафа Кемал подполковник атақтан Генерал шендік атаққа көтерілді. 1919жылы мамыр айында Измирге Грек әскерлерінің енгізілуінен Түркия мемлекетінің егемендігіне қауіп төнгенін түсінген. М.Кемал Анадолы жерінде азаттық күресін ұйымдастыруға ат салысты. Ұлт азаттық қозғалыс  жерлер 20 мың әскер көтерілісшілер – Измир, Анкара, Стамбул, Анталья қалаларында көтерілістер қамтып, Түркияның әлемдік мемлекеттік қатарына тәуелсіздігін жариялау болды.

2. Мұстафа Кемал паша (Ататүрк) және оның қызметі. Тәуелсіздікке қол жеткізу. 1922 жыл қыркүйек айында «Құқық қорғау қоғамы» - саяси ұйымға айналып, халық партиясы деп аталды. Бұл жұмыс: Түркияның этникалық шекараларын, тәуелсіздігі мен егемендігін сақтау, шет елдердің экономикалық және бақылау жүйесін жою істері атқарылды, 1922ж. 2-4 қазан айында Анкарада «Ұлы ұлттық МәжілісТүркия» - құрылып, басшысы Кемал сайланды. 1922 жыл 1 қарашада Түркияның Ұлы Ұлттық мәжілісі – елдегі Монархиялық билікті жойды. Түрік жерінен гректерден бүтіндей қуылып шығылды. Соңғы түрік сұлтаны Мехмед ІV тақтан түсірілді. 1923 ж. 29 қазанда Түркия Тәуелсіздік алып Республика болып жарияланды, алғашқы Президенті М.К.ататүрікболды. Түркия Республикасы Тәуелсіздігін лозанна Конференциясында Антанта елдері міндетті түрде мойында, валюта – лираны енгізді.

Ойым – Мұстафа Кемал Ататүрік бірегей жағдайды пайдаланды, оны сезіне білді. Түркияның жаңа елордасын сала отырып, уақыт жағынан күшті қадам жасады. Ел экономикасын, ел біртұтастық тыныштық, елдік  прокуратура, елдік шенеунік, импорттық және экспорттық туризм саласын дамыта білген ежелгі Түріктердің түрік атасы болды.

Бірінші Республикалық Конституция 1924 жылы 20 көкекте қабылданды. 1925 – 1928 ж.ж. жаңа конституция негізінде азаматтық және қылмыстық заңдар қабылданды. 1928 жылы Конституциядан исламды мемлекеттік дін деп көрсеткен бап алынып тасталды, түркия зайырлы мемлекетке айналды.

3. 20-30ж.ж. Кеңес – Түрік келісім шарты және оның маңызы, Лозанна Конференциясында 1922 – 1923 жылдар аралығында өтті, бұл келісім арқылы Түркия Кеңес Одағымен одақтаса отырып, М.Кемал Грекия, Англия, Халифат әскері, Франция мемлекетінің әскерлері елден шығарылды. Жалпы Кеңес одағы арқылы Антанта елдеріне қарсы тұрды. Себебі І дүние жүзілік соғыстан кейін – Англия, Франция, Италия мемлекеттері Түркияны жою картасын жою туралы шешім қабылдады. 20 – 30 ж.ж. Париж бітіп, Вашингтон және ұлттар лигасы Локарно конференцияларына қатысты. 20 – 30 ж.ж. Түрік кезеңі үшін маңызды әрекеттердің бірі болды.

4. Кемал Ататүріктің сыртқы саясаты – ең басты реформасы «алты жебе» деп аталды. Бұл кейін Кемализм деп аталды.1) Сыртқы саясатта Республикашылдық елді демократияландыру. 2) Зайырлы мемлекет құру – мектепті діннен – бөлу. 3) Халықшылдық қарапайым адамның мүдделеріне көңіл бөлу. 4) Ұлтшылдық – ұлттық мақтаныш сезімін тәрбиелеу. 5) Этатизм – мемлекеттің нарықтық қатынастарды меңгеруге белсене араласу нәтижесінде экономиканы қайта құру және қалпына келтіру. 6) реформашылдық – елді тоқыраудан құтқарып, алға қарай дамуына мүмкіндіктер жасау. Алты жебе сыртқы саясатта Түркияныңалға қарай жылжыған мемлекет екендігін көрсетті.

5. Ұлттар лигасы – 1919 құрылған алғашқы ұйымдардың бңрң – халықаралық ынтымақтастық қауіпсіздік және әріптесмемлекеттер ел бірлік тыныштығын сақтау. Түркия бұл шартқа 1925 жылы кіргендігін мойындады. Себебі көршілес мемлекеттер қауіптөндіретін және Европадағы мемлекеттер күш қуаттық езгі амалынан құтылу керек болды, алайда 1936 ж. Ұлттар лигасы жойылып, 1945 жылы өмірін Сан – Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымы жасғастырды.

6. Екінші дүние жүзілік соғыста Түркия 1939ж. 1 қыркүйек айында бейтараптылық жариялады. 1938 жылы Кемал Ататүрік қайтыс болған соң Түркияның президенті болып Исмет Инәню сайланды. Ел президенті – Көршілік мемлекеттік достастық ісіне араласпау ұранын көтерді. 1941  1945 жылы Түркия елінен әскер беру саясатында ұстанған жоқ. Бұл кезеңде ел президенті елде полиция билігі, алдыңғы қатарлы күштерді қудалау әрекеттерін жүргізді.  1945жылы Германия мен Жапонияның жеңілгенін білген Түркия  КСРО жағына шығып, АҚШ әскери – шарт келісіміне қол қойды. Екінші дүние жүзілік соғыста Түркия жерінде дағдарыс жүріп жатты, 1945 жылы – Б77 – мүше,1952 ж – Натоға 1955 ж. СЕНТО ұйымына мүше болғандығын мойындады. Әсіресе 1947ж. «Трумен доктринасы» - Греция мен Түркияға 400 млн бөлінді. Елде коммунизм – социолизм саясат билігін құрту болды. 1953 жылы «Маршалл жоспарына» арқа сүйеді. Батыс елінен тек Франция мемлекеті мен ғана жүргізді.

7. Түркия мен Қазақстан арасында дипломатиялық қатынастардың орнатылуы. ҚР мен Түрік Республикасы арасындағы консулдық 1992 жылы дипломатиялық қатынастар орнатылды. Консулдық қатынастар саласы біздің елдеріміздің  сауда – экономикалық, ғылыми, мәдени – гуманитарлық ынтымақтастығының жылдам дамуының қайнар көзі ренінде де, ықпал астындағы обьектісі ретінде де, алдыға шыға алды. Екі жақты табысты консулдық қатынастардың кепілі және нормативті – құқықтық базасы ретінде келесі құжаттар орын алды: 1992 жыл 2 наурыз күнгі Қазақстан Республикасы мен Түрік Республикасы арасындағы екі елдің азаматтарын кіру – шығу визаларын босату туралы келісім: Аталған келісімге 1993ж. 2 қыркүйек күнгі қосымша протокол; 1993 жылы 2 наурыз күнгі ҚР мен ТР арасындағы Консулдық Конвенция күшіне 1999 жылы 2 қазан күні енді. 1996 жылы 13 маусым күні ҚР мен ТР арасындағы азаматтық істер жөніндегі құқықтық көмек туралы Келісім 2001ж. 26 қараша күнгі ҚР мен ТР чкомет арасындағы азаматтардың жол жүру тәртібін реттеу жөніндегі Келісім Қазақстантарапы ратификацияламағандықтан күшіне енбеді. 2002 – 2003ж. дипломаттар екі ел арасында азаматтық шекаралар визалар мәселесіне көңіл аударды. Бүгінгі күнге дейінгі түрік кәсіпкерлігінің Қазақстандағы инвестициялық белсенділігі  мен түрік компанияларының Қазақстанда құрылыс жобалары түрікбілімі екі ел арасындағы ең негізгі экономикалық даму үрдісіне айналды, 2005-2006ж. екі импорттық және экспорттық шикізат айналымы мәселелеріне қол қойды.

8. Түркия ХХІ ғасырдағы дамуы азия және Европа құрлығында орналасқан Босфор және Дарданилл аралдарымен түйіседі. Жер көлемі – 779,4 мың км² , европада – 23,7 мың км² , халқы 60 млн астанасы – Анкара. Мемлекеттік тілі – түрікше, мемлекеттік діні – Ислам. 2000 жылдан бастап Түркия әлемдік даму жағынан сахнаға шықты. Европа да Туризм саласы – 2 орынды иеленеді, жылдық бюджет 3,4 млрд құрайды. 1 млр = 60лирді құрайды. Туризмдік анталя, Стамбул, Анкара қалалары. Экспорттық және импорттық тауарлар жеңіл және ауыр өнеркәсіп, тамақ өнеркәсібі, киім жібек тоқыма фабрикатты зауыттар, мыс, никель, руда, азғана мұнай экспорттаушы зауыттық қалдықтар, автомобиль, газ, свет желілері сырт мемлекеттерге шығарылады. 1 жылдық 1 адам басына 20000 $ тиеді. Миналарды және энергетикалық ресурстар дамыған 50-23 ел орнын тұрақтайды. Басқару формасы – Президенттік, Меджлис, жоғарғы және төменгі топтардан тұрады. Түркия ХХІ ғасыр – «Алтын ғасыр гүлдену кезеңі» екенін көрсетті. Экономикаға саясатта  көз жүгіртетін түрікбауырларымызды әлем мемлекеттері тану үстінде. Қазіргі таңда 96 мемлекетпен дипломатиялық қарым қатынас жасау ретінде ХХІ ғасырдағы ең бай мемлекеттер қатарына айналды. Түркия білім ордалары, Түрікбілім беру системалық жүйесін орта Азия және Шығыс Азия елдері танып жатыр.