Тақырыбы. Иран 1919 – 2007ж.ж дамуы.

            1. Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі халықаралық қатынастар жүйесіндегі Иран және Реза Шах Пехлевидің сыртқы саясаты  - 1905 – 1911 жылдардағы революция нәтижесінде шектелді. Алайда іс жүзінде Каджар әулетінің билігі заң жүзінде шектелді, толық сақталды. Иран мен Ресей Англияға тәуелді, артта қалған аграрлы ел қалпында қала берді. Бірінші дүние жүзілік соғыс кезінде Иран үкіметі бейтараптылығын жариялады. Алайда Ресей мен англияның жартылай отары болғандықтан, Иран жерінде Антанта мен Үштік Одақ әскерлері арасында соғыс қимылдары жүріп жатқан болатын. 1920 – 1921 ж.ж. елді Каджар әулетінің билігіне қарсы қозғалыс күшейді. Тебризде, Гилянда, Хорасанда көтерілістер болды. Б.Д.Ж. – халықаралық қатынастарда Иран, генуя, Локорно, Лейпезиг халықаралық қатынастар жүйесіне қатысты. Реза – Шах Пехвели сыртқы саясаты – Биліктен айырылған Каджар әулеті феодалдық ақсүйектер мен ру-тайпа басшыларының өкілі еді. Ал Реза-Шах Пехвели ұлттық буржуазия мен либералдық помещиктердің өкілі болды. Реза – Шах елді орталықтандыруға сыртқы саясатта ұлттық экономиканы дамытуға бағытталған бірқатар реформалар жүргізді. Жеке әскер бөлімдері қазақтар, сарбаздар, жандармдар т.б. біртұтас мемлекеттік қарулы күштерді біріктіруге Ресей, Ирак, Сирия, Англия мемлекеттермен сыртқы саясатын жүргізді. Шаруалар Көтерілістері күшпен басып  жаншылды. Реза-Шах Өзін жақтайтын топтардан «Тоджеддад» партиясын құрды. Сыртқы саясатта 1927 – 1934 ж.ж. азаматтық және қылмыстық заңдар, жер иеліктері туралы, аренда және жерді сату ережелері туралы заңдарды Иран мемлекеттік қазынасына кіргізді. Пехвели өнеркәсіп саласында үкімет ұлттық өндірісті қолдау саясатын жүргізді. 1931 ж. сыртқы саудаға мемлекеттік монополия енгізді. Елде Ұлттық банк құрылды, бірқатар мемлекеттері және жеке меншік кәсіпорындар, теміржолдар мен автомобиль жолдары салынды.

            2. Иран – Кеғес қатынастары ХХ ғасырдағы 20-50ж.ж. Империалистік елдерде Иран – кеңес қатынастары келіссөздер дипломатиялық қатынастар орнатылды. 1920 жыл мамыр айында екі ел қарым – қатынас жасауды бастады. 1921 жыл 26 ақпанда екі ел экономикалық бағдарламалар жасауды көздеп фактіге қол қойды. 1923 ж – екі ел сауда өндіріс жолдары шикізаттық ауналымдар мәселесі талқыланды. Алайда Ұлыбритания, Азия, Германия мемлекеттері Иран жерін оккупациялауды ұсынды, елдегі диктатор Пехлеви бұл әрекеттерге жол бермеді. 1946-1948жылдар арасында Иран мен Ресей «Әскери – қару жарақ», - ұлттық қауіпсіздік мәселелеріне қол қойды. 1942 жылы Елден Пехлеви кетіп орнына оның ұлы Махоммед Реза Пехлеви 1950 жылға дейін Ресейдегі сталинмен қарым қатынасын жалғастырды.

            3. Ирактағы Американ мұнай компаниялар іс әрекеті – Ирак әлемдегі мұнай жағынан алпауыттың бірі мұнайдан 9,3 млрд т. Табиғи газдан 1322 млрд м³  фосфат 330 млн т. Күміс 365 млн. т. Бүгінгі таңда Иран Америка арқылы өз мұнайын экспортқа шығарады. Жалақысы 21 – 26 млрд. құрайды, ал  15 % үлес Иракқа – ал 85% - Америка Компаниясының акциясына тиеді. Америка Ирактағы мұнай құбырларын пайдалана отырып, бүкіл ел байлық тауарды, бірте – бірте басып алу саясатын жүргізіп жатыр. ОПЕК мұнай сыртқа экспорттайтын елдерге жататын Ирак 2006-2007ж. мұнай Америка өкіл монополистері тиімді пайдалануда, бұл салық әлемде Америка биржасы Евродан өтіп, әлем даму банкі елдер ішінде 1 орында тұруды көздейді, осы мақсатта 2004-2005 ж. Саддам Хусейн мен Дж.Буш арасындағы келіспеушіктер осы мақаланы құрайды, 2004-2005 ж. Америка Иракқа қарсы мұнай үшін соғыс ашты деп айтақта болады. Қазір әліде соғыс жалғасып жатыр.

            4. иранға әсер ету үшін англия мен Азия арасындағы қайшылықтар – «Ұлттық блок» және оның қызметі – англия мен АҚШ арасында қайшылықтар 1922ж 13 қыркүйек күнінен басталады. Негізгі қайшылық мұнай, фосфорит заттары, ауыр және жеңіл өнер кәсіптер – ішкі және сыртқы тауар айналымы көзделді – Ұлттық блок – Сенто 1955ж – қол қойылды. Сенто – достастық даму қоғамдық ұйымы. Екінші д.ж. соғыстан кейін 1959ж Мохамед Реза Пехлеви АҚШ - әскери келісімге қол қойды, 1957ж. Иран Англия мемлекетімен елдің ішкі және сыртқы импорт және экспорттаушы тауарлар айналымына қол қойды, себебі 1943ж. Тегеран конференциясында Пехлеви, Сталин, Грумен, Черчил ел президенттері Иран жерін әскери саясат жүргізуді тоқтату, Иран жеріне Тәуелсіздік беру мәселесі қаралды. Қарама қайшылықты 1975 – 1978ж. әлемдік сот төрағасы және ЦРУ басшылықтары тоқтатты. Сентоның қызметі көршілес мемлекеттер мен келіссөз, сауда экономикалық қарым қатынастар жүргізу болды.

            5. Иран және Ұлттар Лигасы – 1919 құрылып, 1936ж өз күшін жоғалтқан ұйым – бұның өмірін 1945ж 27 қыркүйек айындағы Біріккен Ұлттар Ұйымы жалғастырды – Иран 1926ж 23 тамыз ұлттар Лигасына мүше болды. Мүше болудағы мақсаты экономикалық әскери сауда қысым көрсетіп жатқан Германия, АҚШ, Ұлыбритания мемлекеттерін тоқтату болды. Кірудің мақсаты – халықаралық келіссөздер, конференциялар арқылы Иран өз тәуелсіздігін қол жеткізу болды. Ұлттар Лигасы – Иран үшін Ислам елдерінің конференциялар қоғамдастық ұйымы болып табылады.

            6. Германия Фольд Альт Гиденбург кезеңінде иранға Капиталының белсендеуін жалғастыртты, 1924ж 1 қазан айында Гиденбург пен Пехвели арасында Иранға 4 ірі Ұлт капитал банк, 5-европалық қаржы институттары 8 – Ұлттық табиғи қорлар – ауыр және жеңіл өнеркәсіп 116 құрылыс обьектісін салдыруды бұйырды, ел 32 % - 24,2 % мөлшер ақшалар риалдан маркқа ауыстырылып Герман Фасшизм мемлекетіне аударды, 1941ж – Пермания КСРО мемлекетіне соғысашуы ел наразылығын туындатты себебі 1939ж. Иран-Ресей, Англия, АҚШ қарым қатынаста болғандықтан наразылық әрекеті туындатты, Герман капиталы – Иранды дамыта алған алғашқы мемлекеттердің бірі болды.

            7. Иран Екінші дүние жүзілік соғыскезінде 1941 – 1945ж Ресей мемлекет жағында соғысты. Паквели иран әскерлерін Герман әскеріне қарсы жұмылдырды. Екінші дүние жүзілік соғыста 1942ж 6 маусым айында Германияның Иран жеріне әскери плоударм ретінде пайдалануына жол бермеу үшін Кеңес одағы мен Англия Иранға әскер енгізді 1942 ж 16 қараша күні Пехлеви таққан билік өз орнын ұлына босатқан кезде алде толқулар басталды. Иран не үшін Германияға қарсы – елдегі опозициялық партиялар Герман жағына шығуды көздеді – 1943-1944ж. Иран мен Англия КСРО-ға әскери қару жарақ, азық түлік, шикізат, экспорттық тауарлары мен қамтамасыз етті, 1943ж. тегеранда «Тегеран конференциясы» өтті, мұнда Иранға тәуелсіздік беру пирнципі қабылданды. 1945ж соғысаяқталған соң кеңес және ағылшын американ әскері иран әскерінен шығарылады деп келісілді.

            8. 1945-1965ж. экономикалық саяси дамулар – қайта жалғасты 1947ж КСРО ирандықтармен мәдениет, мұралар екі ел ендігі кезекте құрылыс, ал ағылшындармен іштей болмасада сырттай – дәрі дәрмек, ауыр өнеркәсіптер, мұнай құбырын эвропа арқылы тасымалдау мәселелері қаралды, толық 20 жыл ішіндегі экономикалық саяси даму орыс – иран – ағылшын бір бауырлас мейірбандық экономикалық ынтымақтастықты қалаған державалық, мемлекеттер қатарына айналғандығын көрсетті. Емдік монополистер Иранда, Ислам, Республикалық Партиясы, Демократиялық партия Ирандық өкілдер 1945 – 1965ж. ел дамуын байытатын пайдалы қазбаларды экспортқа және импортқа қою арқылы көздеген мақсаттарына жетті.

            9. Ирандағы Ғасырлардан секіріс және «Ақ революция» және оның маңызы – 1963ж АҚШ тарапынан Иранның – Шах режиміне қысым көрсетуі, социал – экономикалық реформалар, шектеп билеу саясатын жүргізген АҚШ – Иранда «Ақ революция» - деп аталады. Реформалар барысында экспортқа шығарылатын мұнай 1970ж 20 млрд жылына құраса соның 54 % үлес ақша төмен және жағдайы нашар жанұяларға бөлінді, ал қалған ақша мемлекеттік Шах билігі әскери мекемелерге таратылды.революциялардың шах правинцияларына қарсы шығуы ирандағы Ғасырлар, «Ақ революциялары» - деп аталады.

            10. Иран – ирак соғысы және оның салдары – 1980 жылы басталды.