Ф.7.15-07
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР:
- ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнімі
- ТҰ – Туристік ұйым
- ҚР – Қазақстан Республикасы
- ДТҰ – Дүниежүзілік туристік ұйым
- БҰДТҰ – Біріккен ұлттар дүниежүзілік туристік ұйым
- БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
- ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
- ХЕҰ – Халықаралық еңбек ұйымы
- КАХА – Көлік авияциясының халықаралық ассоциациясы
- ТААҚ – Туристік агенттердің Американдық қоғамы
- ТАДА – Туристік агенттердің дүниежүзілік ассоциациясы
- КОКП – Кеңес Одағының Комунистік партиясы
- ОК – Орталық комитет
- БКҰОҚ – Бүкілодақтық кәсіподақ ұйымдарының орталық кеңесі
- КСРО – Кеңестік социалистік республикалар одағы
- ҚТҰБ – Қазақстан туристік ұйымдарының бірлестігі
- АҚШ – Америка Құрама Штаттары
1 Қонақ үй және туристік кешендердегі қызмет көрсету нарығының қалыптасуының негіздері
1.1 Қонақ үй индустриясының даму тарихы
Ең алғаш рет қонақ үй өнеркәсібі түсінігі антика заманында қолданыла бастаған. Антика заманы тарихи ғасыр ретінде белгілі. Бұл мәдениет әлемі және қайталанбас тағдырымен және жекелігімен тарихи ортада өмір сүрген адамдар әлемі. Адамдар осыған дейін түрлі антикалық заманда өмір сүріп келген және шығуы, әлеуметтік жағдайы, білімі, ерекшеліктері жөнінен теңдей болған емес. Антиканың «алтын шынжыр» мұрасы ғасырлар мен халықты бір жерде тоғыстырады.
Еуропалық даму антикалық негізде құрылған. Жерорта теңізі аймағы, Таяу Шығыстағы, Атлант мұхитынан Қара теңізге дейінгі еуропа жерлері, Британиядан Италияға дейінгі кең алқаптар антикалық стилде көптеген ғасырлар бойы дамып келеді. Антикалық дәуір әлемге және адам қауымына саяси және әлеуметтік формалар енгізді. Демократия да Ежелгі Грекияда пайда болған. Рим республикалық қатардың тәсілін берді, сонымен қатар көптеген халықтың, тілдердің, діндердің және жерлердің дамуына ықпал етті. Антика дәуірде көптеген ғылымдардың негізі жатыр.
Антика дәуіріне маңызды естеліктерді гректер мен римдіктер қалдырып кетті.
Ең алғаш рет қонақ үй өнеркәсібі туралы ескі манускриптерде – Вавилонның патшасы Хаммурапидің кодексінде таверналардың иелеріне билік жөнінде әңгімелерді жеткізіп отыруын жүктеген. Келушілердің құрамы әртүрлі болған.
Кейбіреулері «қонақжайлық» сөзі ескі француз сөзі «ospis» - біртүрлі қабылдау деп жобаласа, енді біреулері латын сөзі «hospitalis» дегенді яғни – қонақжайлық дегенді білдіреді деген. Қонақжайлар – дәл осылай антика дәуірінде өз үйінде жанұясымен қоса күтетін адамдарды атаған. Қонақжайлармен шетелдік мемлекеттер қарсылықты көмек, достық және қорғаныс жөнінде келісім құрған.
«Қонақжайлық» түсінігі адамзат өркениеті сияқты ескі түсінік. Қонақ үйдің ең алғаш шығуы, адамдарға қызмет көрсету кәсібімен, түнгі жатар орнына тоқтау себебтерімен тікелей байланысты.
Қонақ үйлер әдетте бір елмен басқа елдерге баратын басты жолдардың бойында орналасады. Сонымен бірге жолаушыларды күтумен қатар, қонақ үйлерде үкімет қызметкерлерімен өкілдер жұмыс жүргізеді. Қонақ үйлерде адамдарға түнеу, баспана, сол жерде тамқтандырады, аттарын ауыстырады.
Орта ғасырларда Еуропада тұрақты аулалар монастырлар кезінде соғыла бастады. Шіркеу жолаушылары діни қызметкерлерге, әулие жерлерге саяхаттаушыларға арнап қонақ жайлар ұйымдастыруды міндеттеді.
Уақыт өте келе тегін қонақжайлылықтан кіріс табуға есептелінген мекемелерге айналды. Алғашқы қонақ үйлер бастамасы Таяу шығыста, Орталық Азияда және Кавказияда орын ала бастады. Шөл далалар мен таулы үстірттерде саудагерлер тауар керуендерімен жолаушылайды. Олар әдетте шатырларда, кеу кездері керуен сарайларда, әр түрлі қонақжай кешендерінде, адамдардың арнайы түнеу орындарында жайғасты. Сауда байланысының дамуына байланысты Еуропада қонақжай шаруашылығының біршама өсуіне әкеп соқтырды. Мысалы XIV – ғасырда Миланда 150 қонақ үйі орын алды. Дегенмен ол кезеңдегі қонақжай шаруашылығы ең төменгі сатыда еді. Қонақ үйлерде ешқандай жағдай болмады, санитарлық деңгейі өте төменгі жағдайда болды. XVIII–XIX ғасырлардағы мемлекетаралық экономикалық және саяси байланыстардың өсуі, Еуропа қалаларындағы қонақ үй шаруашылығының тез дамуына ықпал етеді.
Қонақ үй жұмысы үлкен табыс әкелетін маңызды салаға айнала бастады.
XIX ғасырдағы өндірістердің дамуы қонақжайлығы, туризмнің дамуымен байланысты.
Теңіз жағалауларында, минералды су көздері маңында табиғаты керемет орындарда ірі және ұсақ қонақ үйлер құрылыстары бой көтере бастады. Олардың уақыт өте келе техникалық жабдықталуы, қонақтарға арналып өте ыңғайлы жағдай жасалынып қызмет көрсетудің әдістері және түрлері өзгерді.
Экономиканың бұл облысында компаниялар, акционерлік қоғамдар, корпорациялар және синдикаттар пайда бола бастады.Осындай біріккен ірі мекемелер өз еліндегі қонақ үй шаруашылықтарын басқара отырып, сондай – ақ басқа мемлекеттерде қонақ үй тұрғызумен айналысты.
Лондонда қонақ үй синдикаты, Францияда «Қонақ үй қожайын одағы» құрылды. Бұл мекемелердің жеке иегерлері нөмірлерге бағаларын белгілеп, қонақ үй қызметкерлері мен мамандар даярлап туризмнің дамуына жағдай жасады.
1906 жылы «Халықаралық қонақ үй иелерінің одағы» құрылып, әр түрлі әлем елдерінің 1700 қонақ үй иегерлерін біріктірді.
Еуропаның ең ірі қалаларында қонақ үйлерді басқа бағытта пайдалану басталды. Ол жерлерде казино ойындарын өткізу, прессконфепенция өткізу қарастырылған.
Қонақ үй шаруашылығының тез қарқынмен дамуы XX ғасырда басталды. Бұған себеп автомашиналардың сапалы және сандық бағытта тез өсуі, әуе және темір жол транспорты, мемлекет аралық сауданың, мәдениеттің, ғылыми – техникалық және спорттық байланыстардың өріс алуы болып табылады.
Қазіргі «Қонақжай индустриясы» дегеніміз отельдер, мейрамханалар, барлар, курорттар, ойын – сауық үйлері, казино, сауықтыру кешендерін құрайды.
XVIII – XIX ғасырда өнеркәсіп орындары мен сауда байланыстарының өсуімен, қалалар саны артып, қонақ үйлер ашылды. 1818 жылы Мәскеуде жеті қонақ үй жүйесі жұмыс жасады. 1900 жылы Петербургте 325 қонақ үй ашылды. Ал 1910 жылы Ресейде 4685 қонақ үй жұмыс істей бастады. Ол қонақ үйлердің бәрі таза коммерциялық мекемелер мен жеке адамдар меншігіне қарасты еді.
Октябрь ревалюциясынан кейін, Кеңес үкіметінің декретімен, барлық қонақ үйлер ұлттандырылып, қонақ үй шаруашылығы түбегейлі қайта құруға ұшырады. 1940 жылы 669 қалада қонақ үй тұрғызылды. Ал Ұлы Отан соғысы кезеңінде барлық халық шаруашылығына, соның ішінде қонақ үй шаруашылығына үлкен зиян келтірілді. Соғыс жылдарынан кейін қайта қалпына келтіру жұмыстары мен жаңа қонақ үй жұмыстарының құрылыстары, қайта жабдықтау басталды.
1960 жылдарға таяу Кеңес Одағының 1364 қаласында, қонақтарға 1476 қонақ үйде қызмет көрсетті.
Алдағы уақытта елдегі қонақ үй базасының материалдық және техникалық өсуін келесі факторлар анықтайды:
- Қалалардың дамуы және жаңа қалалардың пайда болуы
- өнеркәсіптің өсуі
- ғылымның және мәдениеттің өсуі
- өнердің өсуі
- адамдардың материалдық жағдайының өсуі және т.с.с.
Бұл факторлар ішкі туризмнің дамуына іс – сапарға және демалысқа шығатындардың санының артуының алғышарттары еді. 1980 жылы Мәскеу Олимпиадасының қарсаңында, КСРО – да барлық сыйымдылық орны 700 мың орын алатын 7000 қонақ үй орын алды. Көптеген ірі өте жайлы қонақ үйлер салынды. Ресейдегі өте үлкен қонақ үйдің бірі, 10 мың орындық қонақ үй комплексі «Измайлово» қонақ үйі болып саналады.
Өкінішке орай еліміздегі 1990 жылдардағы экономикалық және саяси жағдайға байланысты қонақ үй қызметіне деген сұраныс құлдрап кетті. 1990 жылдың аяғында Ресей Федерациясы мемлекеттік комитетінің берілген статистикалық мәліметтері бойынша, Ресей жалпы орын саны 390931 болатын 5043 қонақ үй типіндегі мекемелерді игерген.
Барлығы ресейде қонақ үйлердің 60% - ы қалалық жерлерде, ал 34 % - ы ауылдық жерлерде табылады. Көлемі жағынан қонақ үйдің нөмірлік қоры ең үлкендері Мәскеу мен Санкт – Петербург қалаларында орналасқан. Ресейдің астанасына арнап Мәскеу үкіметі «Мәскеудегі халықаралық туризмнің 2005 жылға дейінгі даму концепциясы» атты бағдарламада, қонақ үйлерді қайта жабдықтау және 30 мың қонақ үй орнына арналған жаңа құрылыс жоспарлаған. Үкімет қолдауымен сыртқы және ішкі туризмді дамыту бағыттары алға қойылған.
Мемлекеттердің экономикалық дамуы үшін туризмнің рөлі өте жоғары. Туризм XXғ. аяғымен ХХIғ. басында толығымен халықарлық деңгейде болды. Мұндай болуына 2 фактор әсер етті. Біріншіден, үлкен пайда алу мақсатында, кірісін жоғарлату үшін туристік кәсіпорындар, фирмалар саяхаттау географиясын әлем бойынша кеңейтуде. Екіншіден, рентабельді болу үшін туризм халықаралық деңгейде инвестициялану ерек. Қазіргі таңда туризмнің дамуы тұрақты. Жылына туристер саны орта есеппен 4% өсуде. Соңғы кездерде туризмнің интенсивті өсуі мына региондарда байқалады: Африка, Таяу Шығыс,Шығыс Азия, және Тынық мұхит регионы. Туризмнің бұлай даму тенденциясы халықаралық бәсекелестікке жағдай туғызып отыр, яғни жылдан жылға қызмет сапсы жоғары курорттар пайда болуда. Ал, бұрынғы туристік региондар жаңа қызмет түрлерін ұсынуда, жаңа жоспарлар құруда. Осылайша жаңа курорттар, қызмет көрсетудің жаңа түрлері пайда болуда. Туристік ағымды өзіне көптеп тарту үшін, туристік региондарда туристердің жақсы демалуына барлық жағдай жасалуда. Туристік өнімді өткізу үшін, осы өнім туралы ақпараттың клиентке оңай жетуі тиіс, яғни бұқаралық ақпарат көздері арқылы немесе демалыс орындарында болу керек.
Көп елдерде халықтың табысы туристік қызмет саласына жұмсалады. Шығу және ішкі туризм сферасында қонақүй шаруашылығы туристерге толық комплексті қызмет түрін ұсынады. Қонақ үй шаруашылығы Қазақстанда даму преспективасын анықтайтын негізгі фактор болып табылады.
Туристік қызмет, оның ішіндегі қонақүй қызметі әлеуметтік-мәдени қызмет түріне жатады. Туристік қызметтер қазіргі таңғы қонақжайлылық принципіне негізделіп құрылады, яғни Қазақстанда туризмді дамытуда қызмет көрсету саласының рөлі жоғарлайды. Туристік қонақүй сервисіне, кадрларды дайындау жүйесіне арнайы жаңа бағыттағы мәселелер қойылады.
Орналастыру – туризмнің ең негізгі элементі. Қонақүй өндірісі-қонақжайлылық жүйесінің негізі болып табылады. Орналасу жүйесі немесе құралы- бұл әртүрлі сервис деңгейін ұсынатын, уақытша клиенттерді қабылдайтын, түнеуге орын беретін әр түрлі типтегі ғимараттар. Қазіргі таңда қонақжайлылық инфроқұрылымы регионның және туристік орталықтың қарқынды даму үстіндегі қуатты жуйесі және туризм экономикасында маңызды құралы. Қонақжайлылық инфроқұрылымын әртүрлі ұжымдық және жеке орналасу орындары құрайды: отелдер, қонақүй, мотель, жастарға арналған жатақханалар,апартаменттер,туристік приюттар және жеке секторлар.
Республиканың көрікті, көрсетуге болатын маңызды объектілері мемлекеттің оңтүстігінде орналасқан. Олар Қазақстанның алғашқы қалалары: Түркістан, Отрар, Баба-ата, Испиджап (Сайрам), Тараз, Мерке; Талхиз(Талғар), Қойлық(Талдықорған).
Алдағы уақытта қонақ үй бизнесінің дамуы туризмнің дамуымен тікелей байланысты.
Ендігі кезекте Қазақстанның қонақ үйлеріне тоқтала кетсек. Оңтүстік астана қонақ үй индустриясының басты орталығы болып саналады. Бүгінгі күнде республикада 195 қонақ үй жүмыс істейді. Соның 36-сы Алматы қаласында орналасқан. 1990 жылдан бастап Қазақстанның қонақ үй рыногында инвестициялық ағын болды деуге болады. Осы жылдары 10 аса отелдер салынды. Көбісі бірлескен кәсіпорындар болып есептеледі және де әртүрлі халықаралық қонақ үйлер тізбектеріне кіреді. Кейіннен 1990 жылдардың ортасында халықаралық стандарттарға жауап беретін бір қатар отелдер пайда болды. Олардың инвесторлары болып отандық бизнесмендер шықты.
Қонақ үй индустриясына инвестицияның келуіне байланысты, банкротқа ұшыраған конақ үйлер саны да өсті, яғни рынок сұранысындағы дәрежеге сай қолайлы. Мысалы: оған «Премьер Медеу» отелін жатқызамыз. Ежелгі Медеу шатқалы демалу жүмыс орнына қолайлы. Осының бәрі Алматы орталығынан 15 минуттьқ жерде. «Медеу» мүз айдынының жанында «Қазақ ауылы» мейманханасы (Отырар комплексі) орналасқан. Қазақстанда отель бағасы бойынша және қызметтері бойынша әр түрлілігімен көзге түседі. Бір тәулікке 3 доллар, бұнымен көбінесе дүние жүзінің волонтерлері қолданады.
Ал люкс нөмір 1400 долларға дейін жетеді. Бұнымен көбінесе сапарға келген президенттер қолданады. Жергілікті жердің экзотикасына қызығушылар, халықаралық стандартқа үйреніп қалғандар қолданады. Бес жүлдызды отельдерде шетел азаматтарына барлық керек нәрсе бар. Әрине бағасына сай. Жиі келіп тұратын шетел азаматтарына шамалы жеңілдіктер болады.
«Достық» отелі шетел азаматтарына өте қызықты. "Интерлюкс отелі, бұл қала сыртындағы Алатау санаториінде орналасқан. Мұнда советтік партияның қол басшылары, мәр-мәр залда жүргенін көресіздер. «Алия», «Уют» орташа қонақ үйлері бар. Конақтар көбінесе орташа елдерден Өзбекстаннан, Қырғызстаннан келеді. Жоғары таулы отель "Ворота", "Туюк су". Бүл керемет пансион Швейцариядағы альпілік қонақ үйге үқсас болып келеді. Отель өте ыңғайлы және қолайлы. Әр нөмірлерінің қабырғалары ағаштан ойылып салынған.
«Анкара» - қонақ үйі. Алматы қаласының орталығы, Президент сарайына қарама-қарсы орналасқан. Бүл қонақ үйде 290 жабдықталған нөмірлер бар.Оның ішіде люкс нөмірлерінде халықаралық телефон байланысы, мини барлар, көп бағдарламалы музыкалық жүйе, спутникті ТВ, бағдарламалармен жабдықталған. Қонақ үй құрамына 5 мейманхана және барлар кіреді. Сонымен қатар бассейн, денсаулық клубы, туристік агенттік, шаштараз, казино, түнгі клубтар бар. Алматы қаласындағы ең үлкен залдардың бірі осында орналасқан. «Премьер-Медеу-Интернейшнэл» - қонақ үйі - Алматы қаласының орталығынан 15километр, ал әуежайдан 50 минуттық жерде орналасқан. Қонақ үйде 129 нөмірлер бар. Оның ішінде 126 жай нөмір, 3 люкс нөмірі кіреді. Бұл нөмірлердің барлығы халықаралық телефон жүйесімен, спутник ТВ, мини барлармен жабдықталған. Қонақ үйде жоғары мамандандырылған қызметкерлер жүмыс атқарады.
«Медеу» қонақ үйі өзінің клиенттеріне қиындықсыз келісімге отыруына көмектеседі. Қонақ үйде 2 конференц залы, 10-80 адамға арналған, жоғары класстағы мейманхана бар, сіздерге сусындар мен шығыс және еуропа асханасын қызмет көрсетеді. Сіздерге жыл бойы демалуға мүмкіндік жасайды. Кімде-кім таза ауада демалуды ұнатса, қыс кезінде шаңғы, конькимен мұз айдынында сырғанауға болады. Бұл мезгіл қарашаның аяғынан басталып сәуірдің басында бітеді. Бұдан басқа, қонақ үйден 30метр жерде бассейн орналасқан.
«Премъер-Алатау» қонақ үйі – Алматы қаласында 1974 жылы құрылған. Қонақ үйде 185 нөмір бар. Олардың ішінде қазіргі уақытта 83 нөмір белсенді жүмыс атқарады. 5 жартылай люкс және 73 жай нөмірлер бар. Олар халықаралық стандартпен қамтылған. Ішінде желдеткіш, телевизор, телефон, мини барлар бар.
Барлық саяхаттар туристерді орналастырумен басталады. Өйткені қонақ үйлер туристердің демалу орны болып саналады. Сондықтан онда әдемі жақсарған және туристерге ұнау үшін барлық жағдай жасалған. Орналасуы әдемі туристік-рекреациялық жерлерге үқсас болып келеді.
Қарағанды облысында 30-ға жуық қонақ үй бар. Ең халықаралық стандартпен жасалған «Созвездие»» отелі. "Созвездие" люкс отелі сәулеткерлік өнермен жасалған 8 қабатты ғимарат. Бүл отель экологиялық таза ауданда орналасқан және парк зонасында аквалендпен этнопаркпен қоршалған. Табалдырықтан аттай бастағанда, сізді жоғары дәрежедегі ыңғайлы қонақжайлылық күтіп түрады.
«Люкс» отель әрбір жеке клиентке көңіл бөледі. Отельде жоғары мамандандырылған қызметкерлер жүмыс атқарады. Бүл жерде Қазақстандағы жалғыз бильярд спорт орталығы орналасқан. Сіздерді өте жоғары деңгейдегі әр түрлі асхана тағамдарымен қамтамасыз етеді. Сауна, джакузи ыңғайлы демалыс бөлмесі бар. Отельде VІР және люкс нөмірлер евро дизайнмен жасалған. Мұнда желдеткіш, мини бар, телефон, телевизор бар. Бұл отель осы уақытқа дейін 2267 қонақтарды қабылдады. Отельге әйгілі суретшілер, саясаткерлер, халықаралық бильярдтан турнирге қатысушылар, әйгілі фирмалардың басшылары келеді.
Жезқазғанда 4 қонақ үй халықаралық класта қызмет көрсетеді. "Байқоңыр" - "5" жұлдызды қонақ үй. 1999 жылы желтоқсанда қонақ үй "Казақмыс корпорациясының" меншігіне кірді. Қайта қалпына келтіру жүмыстары жүргізіліп 2000 - шы жылы іске қосылды. Қонақ үй - Кеңгір су қоймасының жағасында орналасқан. Барлық қонақтарға ыңғайлы болып саналады. Бүл жерде 20 орын, соның ішінде VІР нөмірі; 2 люкс, 8 жартылай-люкс, 9 бір адамдық жоғары категориялы орындар бар. Қонақ үй желдеткішпен, таза сумен және әрбір нөмірде телефон, телевизор, мини барлар бар. Конференц залы аудиовизуалды техникамен жабдықталған. Зал іскерлік кеңесуге арналған. Қонақ үйде хол және қысқы оранжерея бар. Осыған қоса 150 орынға арналған мейманхана, 36 орынға арналған кіші банкет залы кіреді. Бүл жерде ұлттық жөне халықаралық асхананы көруге болады. Жазда ашық ауада терассада отыруға болады. Демалуға арналған бассейн, сауна, бильярд ойнау залы бар. Кір жуатын жерлері соңғы үлгідегі кіржуғыш машиналармен жабдықталған. "Бизнес-центр" - "3" жүлдызды қонақ үй. Швед фирмасы салған. Ол Кеңгір су қоймасының жағасында, қалалық демалыс орнында орналасқан.Бұнда желдеткіш, таза сумен қамтылған нөмірлер бар. Қонақ үй құрамына автокөлік түрағы, 40 орындық мейманхана, 12 орындық конференц залы, емделу кешені кіреді.
"Металлург" - қонақ үйі. Бүл қонақ үй 1969 жылы пайдалануға берілген. Жезқазған қаласының орталығында орналасқан. Қонақ үйде 10 адамға арналған 11 орын, 4 бар, жоғары категориядағы 2 нөмір бар. Қонақ үй құрамында 40 орындық кафе, 25 орындық жазғы кафе бар. Қонақ үйде іскерлік комплексінде 23 адам жұмыс атқарады. Бұл жерде ақылы қызметтер: сауна, бильярд, кір жуатын жер, мейманхана, кафе. Барлық қызметтер жоғары деңгейде орындалады.
1.2 Қазақстан Республикасында туристік саланың қонақ үй қызметі аясында дамуы
Терең ғылыми зерттеуді, талдауды және жүйелендіруді қажет етіп отырған, туризм құбылысының, туристік саланың елімізде дамуының, туристік қызметтің жұмылдыра көрсетілуінің басты себеп-салдары ретінде көрінуі және адамдардың әл-ауқатын жақсартудағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді қозғауы, осы бөлімде оларға негізделе тоқталуымызға түрткі болды.
Отандық ғылым «туризмді», белгілі бір аймақтарды, елдерді тану мақсатымен жасалатын саяхатты білдіретін белсенді демалыс түрі ретінде сипаттайды. Түсінік берудегі келістерді қорытындыласақ, онда «туризмді» адамдардың тұрақты мекен-жайларынан тыс жерлерде уақытша тоқталуы немесе саяхат жасауы нәтижесінде пайда болатын қатынастар жүйесі ретінде анықтауға болады. Жалпылама сипат алған бұл анықтама, аталмыш құбылыстың әлеуметтік және экономикалық аспектілерін қозғамай, бейнелеумен ғана шектелген. Алдындағы тарауда қозғаған ойлар мен қарастырылған әдебиеттердің негізінде, диссертант, туризмге өзінің рухани және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыру, дене мен мінезқұлықты саулығын нығайту, қоршаған ортаның жаңаша әсерін тану мақсатымен, туристік қызметті тұтыну негізінде туристің бос уақытты пайдалануы ретінде анықтама береді.
Қазіргі заман ғалымдарының ішінен алғашқылардың бірі болып, туризмге экономикалық құбылыс ретінде назар аударған П.Ротоу, елдер дамуындағы экономикалық кезеңдер мен олардағы туризмнің даму ерекшеліктері арасындағы корреляцияны анықтау арқылы ұсынған үлгісі бүгінгі күнге дейін экономистермен мойындалуда. Халықаралық рынокқа туристік қызметпен шығу, экономикалық әлуеті жоғары, дамыған елдер үлесіне тисе, онда туризм «орта кластың» өркендеу белгісіне және жаппай тұтыну өніміне айналған. П.Ротоудың болжамына сәйкес, рынок жолына түскен дамушы елдерде, ал бұған біз өз кезегімізбен Қазақстанды енгіземіз, қызметтер аясындағы мультипликативті табыс құралы, тұрғылықты халықты жұмыспен қамту және инфрақұрылымның даму құралы болатын, ішкі туризмнің дамуына жағымды әлеуметтік-экономикалық жағдайлар туындап отыр. Теориялық тұжырымдар мен жорамалдарға сүйенбей, статистикалық мәліметтерге жүгінетін, бүгінгі күнгі туристік қызмет аясының ел экономикасына ықпалын бейнелейтін үлгілер, экономикалық тұрғыдан ғана ұсынылып, әлеуметтік жағы назардан тыс қалған.
Қазақстанның өтпелі кезеңнен кейінгі туризм саласының, халыққа ұсынылатын туристік қызметтер жағдайының әлі де болса тұрақтанбауына қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайын реформалау процесі ауқымды үлесін қосты. Қазіргі туристік аядағы «қайшылықтар» қайдан пайда болғанын анықтау үшін, өткен бірнеше жыл ішіндегі Қазақстандағы осы саланың даму процесін қарастыру қажет.
Арнайы әдебиеттерде туристік қызметтер аясы Қазақстанда XX ғасырдың бас кезінде пайда болғандығы жайлы сөз етілген. Туристік сала, халық шаруашылығының барлық салалары секілді кешегі күнге дейін орталықпен қатаң түрде басқарылып келген. Қазақстанда халықаралық туристік қызметпен алмасудың бастамасы ретінде, ресми түрде шетелден келген 25 қонақты қабылдауымен ерекшеленген 1956 жыл белгіленеді. Тап осы жылы КСРО, сол кездегі БҰҰ-да әрекет еткен ресми туристік ұйымдардың Халықаралық Одағына мүше болып кірген болатын. Қарастырылып отырған, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең, туристік саланың индустриализациясы мен монополизациясы кезеңі болып табылады. Экономиканың жалпы дамуы мен соның ішіндегі туристік қызмет саласына тиісті маңызды шешімдерді орталық мемлекеттік органдар қабылдады. Халықаралық және ішкі туризмнің жоспарлы даму міндеттері әртүрлі Орталық органдарға бекітілді: жас өспірімдер және спорттық туризм мүдделері туристік-экскурсиялық, кәсіподақтық және қоғамдық органдардың құзырында болса, ішкі туризм мәселелерін - кәсіподақтар қарастырса, халықаралық - әртүрлі қалаларда өз бөлімшесі және шетелде өкілеті бар жеке ұйымдарға бекітіледі; ал жастар туризмін Орталық жастар ұйымы ұйымдастырады.
1962 жылы туристік-экскурсиялық басқару негізінде, туристік саланы жаппай дамыту міндетін алған, туризм мен экскурсиялар бойынша кеңес жүйесі құрылған болатын. Туризм мен экскурсия бойынша кеңестің қызметі Орталық Кеңеспен реттелініп отырған, ал олардың құрылуы елдегі туристік-экскурсиялық қозғалыс ауқымының кеңеюіне жол ашты. 1965 жылы Қазақстан мен барлық Одақтас республикаларда туризм бойынша Кеңестер ұйымдастырылып, туристік саланың материалдық базасы біршама кеңейтіледі. Алматы, Қарағанды, Орал, Шымкент, Шығыс Қазақстан облыстарында алғашқы кездері тек жалға алынған көлік құралдарымен жұмыс істеген, саяхат пен экскурсия бюролары пайда болған. 70-жылдардың орта кездерінде Қазтур Кеңесінде шетел туристерін қабылдау мен оларға қызмет көрсету бойынша бюролар жүмыс істей бастайды.
Алматы, Жамбыл (қазіргі Тараз), Шымкент, Қарағанды және Целиноград (қазіргі Астана) қалаларында «Интурист» атты Бүкіл Одақтық акционерлік қоғам агенттіктері ашылды. Ол КСРО-ның Министірлер Кеңесіндегі шетел туризмі бойынша бас басқармасына бағынышты болды. Сол жылдары біздің отандастарымызды Жерорта теңізінің жағалауындағы - Греция, Түркия, Тунис, Мальта, Испания, Франция, Ұлыбритания, Италия елдері арқылы өтетін, социалистік елдерге саяхат; Финляндия, Үндістан бойынша өтетін маршруттар қызықтырды. Туристік саланың дамуының жоспарлы реттелуі елімізден шетел валютасы «ағымының» мүмкіншілігін мейлінше азайтты, ал айырбастан тыс келген халықаралық топтарға туристік қызмет көрсету шетел валютасының түсімін арттыруға айтарлықтай әсерін тигізді.
Сол кездегі КСРО-дағы туристік қызметтің негізгі аймақтары болып Кавказ, Қрым, Балтық жағалауы, Ресейдің тарихи орталықтары мен Орта Азия саналды. Ал Қазақстанның бірқатар табиғи көрнекті жерлері мен мәдени ескерткіштері, архитектурасы мен археологиясы мүлдем көңілден тыс қалып қойды. Бүл кездері қазақстандық туризм идеологиялық функция атқаратын мәдени-ағартушылық жұмыс жүйесінің элементтерінің бірі ретінде көрінді. Мемлекеттің туристік саланы экономикалық сала ретінде қарастырмауы, кешенді болжаулардың жүргізілмеуі, ұзақ мерзімді жоспарлардың жасалмауы, Қазақстанда туристік қызмет индустриясының артта қалып қоюының негізгі себептерінің біріне айналды. Сондай-ақ, туристік қызметті аумақтық ұйымдастыру мен мемлекеттік емес туристік құрылымдар көңілден тыс қалды.
Постсоветтік уақыттағы халықаралық туристік қызметпен алмасуын шектеу саясаты, оның республикадағы дамуына кедергі жасап, тек ішкі туризм, не болмаса өзара туристік ағымның дамуына әкелді және де ол қалдық принципі бойынша қаржыландырылды.
80-жылдардың орталарына қарай орын алған түбегейлі реформалар, социалистік құрылысты «жылдамдатуы» бойынша дәстүрлі әкімшілік-әміршілдік шаралар шеңберінде жүргізілді. Реформаторлық ойдың негізі мынадай екі нұсқамадан тұрды:
1. жылдамдатылған қарқынмен бір бесжьлдық ішінде өркениетті батыс елдерін негізгі технологиялық көрсеткіштер бойынша қуып жету.
2. социализм жүйесі өз бетінше батыс елдерінің қоғамына қарағанда кіршіксіз, ал оның экономикалық артта қалуының себебін «социализмнің әлуетті мүмкіншіліктерін жеткілікті пайдаланбауында» деп сендіре түсіндіру.
«Ұлы советтік арманды», яғни Америкаға жету және одан асып түсуін жүзеге асыруды алғашқы кезде социалистік негізге реформалану арқылы болдыруға тырысты. Осыған байланысты, 1990 жылдың басына дейін советтік машина жасау саласын американдық, жапондық және германдық деңгейге дейін «жылдамдатып» дамыту, «міндеттен тыс» немесе оңтайлы бағыт болып саналды. Дегенмен, сол кездегі экономиканың машина жасау саласы үшін жабдықтар өндірісін қажетті қарқында дамытуға дайындықсыздығы, аталмыш жобаның іске аспауына әкеліп, басқа да реформалардың кідіруіне себепкер болды, Яғни, дәстүрлі социалистік негізде модернизациялау мүмкіншіліктерінің толық игеріліп болғандығы туралы қорытынды жасауға болатын еді.
Осындай белгісіздік пен үрейлену кезінде туристік сала мәселелері әлі де болса жоспарлы тәртіпте үйлестірілуін жалғастырады. Сол кездері шетелден қонақтарды күтіп алу мен азаматтарымызды шетелге жіберу ісімен «Интурист» Мемлекеттік комитеті және «Спутник» халықаралық жастар туризмінің Бюросы айналысты. Шетелден келген туристердің 60%-нан астамын бұрынғы социалистік елдердің азаматтары құрады. Сондағы шетел туристерінің ішінде жүргізілген сауалнама нәтижесіне жүгінетін болсақ, олардың отанына келуінің негізгі мақсаты, саяси және экономикалық өмірдің өзгеруіне байланысты күшейе түскен елдің тарихи-мәдени жағдайына қызығушылықтарының артуы болғандығын байқаймыз.
1987 жылдың қаңтар айындағы КОКП ОК-нің (ЦК КПСС) пленумы реформалаудың жаңа қадамдарын қалайды. Онда әкімшілік-әміршілдік әдіс масқараланып, шетке ысырылып, оның орнына социализм мен демократияны біріктіру стратегиясы қолға алынды. Қайта құрудың демократиялық кезеңінде қалыптасқан «жалпы адамзаттық» құндылықтардың «әмбебап» тұжырымдамасын, социализм мен капитализмнің конвергенция теориясының отандық үлгісі ретінде қарастырыруға болар, яғни 1960 жылдардан бастап ол капитализм социализмнің, ал социализм капитализмнің ең жақсы жақтарын игереді және соның нәтижесінде осы екі жүйе әлемнің өркениетіне үлгі болатын - «жаңа индустриалды қоғамға» трансформацияланады дегенді алға тартқан.
1988 жылы туристік саланы бюджеттен қаржыландыру мен мемлекеттің реттеуі тоқтатылғаннан соң, туристік қызмет индустриясында рыноктық қатынастарды қалыптастыру процесінің нышаны біліне басталғанымен, кәсіпорын қызметін мемлекеттік тапсырыс пен бақылау цифрлары арқылы жоспарлы түрде «жоғарыдан» реттеу процесі өз жалғасын тапты. Қызмет көрсету мен жұмыс көлемі бойынша мемлекеттік тапсырысты орындау, алғашқыдай, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін бағалаудың негізгі белгісі болып қала берді.
Заңдылықтарға жүгіне отырып, туристік-экскурсиялық кәсіпорындар өз жоспарларын әзірлеп, келісім-шарттар жасасты. Кәсіпорындардың өндірістік, әлеуметтік қызметі, жұмысшылардың еңбекақысының төленуі еңбек ұжымымен атқарылған қаржы есебінен жүзеге асырылды.
Туристік-экскурсиялық мекемелерді көтерме сауда ретінде материалдық ресурстармен жабдықтауға, яғни 1987 жылдың шілде айынан бастап толық шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға көшіруі, алдағы бірнеше жыл ішінде ғана көптеген туристік қызмет кәсіпорындарының (туристік пансионаттар, демалыс үйлерінің, турбазалардың және т.б.) толық жабылуына алып келді.
91-жылдағы түбегейлі экономикалық қайта құрулар: республикадағы мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру, баға белгілеуіндегі либерализация мен басқа да көптеген жағдайлар туристік қызметтер аясына да өз әсерлерін тигізбей қоймады. Әртүрлі меншік формаларындағы туристік қызмет кәсіпорындарының құрылуы салдарынан, туристік қызметтің жоғарғы сапасын қамтамасыз етуге қабілетсіз, көптеген шағын туристік фирмалар пайда болды. Оған қоса, республикадағы қаржылық жағдайдың нашарлауы, халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуі, туристік саладағы дағдарыстық құбылысты тереңдетті. Туристік қызмет саласының материалдық-техникалық базасы үшін апаттық жағдайлар туды.
Экономикалық еркіндікті шектен тыс қолдау демократияға зиянын тигізуі және де керісінше болуы да мүмкін. Осындай көзқарастың нәтижесінде қоғам үшін зиянды келешек кәсіпкерлер менталитеті қалыптасты. Осы жылдары социалистік жүйені жасанды «теңестірудің» баламасы ретінде «алғашқы мүмкіншіліктерін теңестіру» идеясы ұсынылды. Мұнда мемлекеттің кез-келген араласуын индивидум жағдайын теңестіруге бағытталғандай етіп көрініс жасауға тырысты. Сонымен қатар, әркім өзінің жеке қабілетінің күшіне байланысты үлесін алуы керек болды. Осылайша, мемлекеттің әлеуметтік ара-қатынасқа қатысуын шектеткеннің нәтижесінде, туристік сала дамуының жылдар бойы жинақтаған тәжірибесі құнсызданды.
Батыс елдерінің стандартын қолдаушы реформаторлар, Қазақстан реформасының мақсатын анықтауда әлемдік ортақ өркениет туралы үкімді ұсынды және оның бір бөлігі болып Қазақстан енуі қажет еді. Бірақ та, онда Қазақстанның негізгі экономикалық көрсеткіштері бойынша артта қалып қойғаны ескерілген жоқ. «Орта топты» жылдамдатып қалыптастыру қажеттілігі мен мүмкіншілігін жария ете отырып, оны құратын материалдық негіздің болмауын ескермеген. Нәтижесінде мәселен, қазақстандықтардың тек 4-5%-ы ғана туристік индустрияның қызметтерін тұтына отырып, сапалы демалуы мүмкін еді.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекетпен реттелмейтін туристік саланың даму процесі тұрақты даму мәселесін шеше алмайды. Туристік қызмет индустриясының тиімді функциялануы туристік өнімнің өңделу дәрежесі мен туристік ресурстарды пайдалану тиімділігімен анықталады. Туристің тілектері мен тұтынуын қанағаттандыру, шектелген туристік ресурстарды рационалды пайдалану мәселелерін шешуді, туристік рыноктың әлсіз жерлері мен жағымсыз механизмін түзету процесіне мемлекетті қатыстыруын талап етеді.
1991 жылдың жазында Қазақстан Республикасының Президентімен Қазақстанның туристік ұйымдарының жалпылама жұмыстарын реттеу мақсатымен «Туризм, дене шынықтыру және спорт Министрлігін құру туралы» үкімге қол қойылған болатын. Сол кезде құрылған Министрлік Қазақстанның саяси егемендік алуымен байланысты жаңа өзгерістерге бейімделу қажеттілігіне сәйкес бірнеше рет өзгерістөрге шалдықты.
Бүгінгі күнде әлемдегі бірде-бір мемлекет туристік аяны құрайтын байланыстарсыз өмір сүре алмайды. 1993 жылы Қазақстан Бүкіләлемдік туристік ұйымға кіре отырып, әлемдік туристік қоғамдастықтың бір бөлігіне айналды, яғни халықаралық туризмді дамытудың жаңа жолдары ашылды, ендігі уақытта еліміз жалпыға бірдей қабылданған принциптер бойынша дамуға ұмтылыс жасауда. Ұлы Жібек жолын жаңғырту мәселесіне арналған Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның Ташкенттегі мәжіліс жұмысына (1994, қазан) Қазақстан Республикасының делегациялары осы Ұйымның толық құқықты мүшесі ретінде қатысты. Қазақстан фирмаларының ішінде осы мәжілісте аккредитациядан өткен жалғыз «Жібек-Жолы» холдингтік компаниясы болатын.
Аталмыш кезеңде шетелге шығу еркіндігі берілгеннен соң, сыртқа шығу туризмі дами бастап, оған Қазақстан халқының шағын көтерме сауда саласындағы кәсіпкерлердің бір бөлігі, яғни «шоптуристер» айтарлықтай сұраныс білдіреді. Жүргізілген есептер бойынша, ТМД-ның туристі орташа есеппен осы саладағы әйгілі Дубайда күніне қонақүйден басқа шамамен 1026 доллар шығын жұмсайтын болса, оның ішінде 980 доллары «шоппинг» үлесіне тиесілі. Дубай Эмиратының бюджет табысының 15%-ын мұнай саудасы құрса, туристік саладан түсетін пайда оның 60%-ын көрсетеді.
Осы мысалдың өзінен-ақ басқа елдің экономикасын нығайтуға нақты валюта түрінде қаншама ақша сомасы шетелге кететінін шамамен болжауга болады. Бұдан басқа шоптуристермен алып келінген тауарлар ішкі рынокта отандық тауарларға бәсеке туғызып, экономикаға келтіретін зияны бір басқа.
Қазақстанда қарастырылып отырған туристік «сауданың» даму кезеңі, Кеңес кезеңі бойындағы басымдылыққа ие болған дәстүрлі ұйымдастырушылық формаларының (жаппай және әлеуметтік туризм) өз жасауын жасап, рынок құрылымына бағытталған жаңа күштердің қалыптасуын бейнелейтін шешуші кезең болды. Қазақстандық туристердің осы жылдары жиі баратын елдерінің қатарына Түркия, Польша, Қытай, БАЭ, Германия, Болгария елдері кірді. Ал Қазақстанға келетін туристердің ағымы көбіне Ұлыбритания, ҚХР, АҚШ, Германия елдерінен. Негізінен осы кезеңдегі сыртқа шығу туризмін ұйымдастыруға бағытталған отандық туристік қызмет кәсіпорындарының кәсіпкерлік пайдасымен, туризмнің қоғамға қосқан үлесінің құндылығын өлшеу мүмкін емес еді. Туристік саланың осылайынан бір жақты жұмыс істеуінен елдің туристік ресурстарының артуын байқай алмаймыз және де ол ұлттық экономиканы көтеру котализаторы бола алмайтындығы айқын. Туристік алмасу саласындағы достастық туралы халықаралық келісім қорытындысы, әлемдік туристік нарығында мемлекеттің имиджін құруды қолдау мен өзіндік туристік мүдделерді жүзеге асыру үшін қосымша ынта берді. Қазақстанды туристік әлуетке бай, перспективті партнер ретінде қарастыра отырып, шет мемлекеттер үкіметінің бірқатар келісімдер жасауға ілтипат білдіргендігін атап өту қажет. Осындай келісімдер Иран, Пәкістан, Молдова республикасы, Венгр республикасы, көршілес Қырқызстан, Өзбекстан елдерімен жасалған, сондай-ақ бұған ТМД елдерімен туризм облысында достастық туралы келісімдерін де жатқызуға болса, бүл өз кезегімен Қазақстан Республикасының әлемдік туристік рынокқа шығуы туралы куәландыруы болар.
Қазақстан Республикасының Президентімен 1997 жылдың 30 сәуіріндегі «Қазақстан Республикасында Ұлы-Жібек жолындағы туризмнің инфрақұрылымын дамыту бойынша Бүкіләлемдік Туристік Ұйым мен ЮНЕСКО жобасын, түркі тілдес мемлекет басшыларының Ташкент декларациясын жүзеге асыру туралы» және 1998 жылдың 27 ақпанында «Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризм инфрақұрылымын жасау» атты Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бағдарламасы туралы қабылданған Жарлықтары маңызды рөл атқарды. Аталмыш Мемлекеттік бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің бірінші Жарлығында көрсетілгендерді орындау мақсатында жасалған болатын. Мұнда сонымен қатар, Қазақстан Республикасында туристік қызмет инфрақұрылымын дамыту мен тарихи қалаларды жаңғырту бойынша қажетті ғылыми және өндірістік әлуеттерді біріктіру, жеке тұлғалар мен ұйымдардың өзара әрекетін қамтамасыз- етуін анықтау міндеті, қызметінің негізгі бағдарына айналатын ашық акционерлік «Жібек жолы - Қазақстан» Ұлттық компаниясын құру ұйғарылған болатын.
1997 жылы БҰҰ-ның дамыту бағдарламасының қолдауымен Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның сарапшыларының техникалық көмек ретінде жүргізген мемлекеттің туристік әлуетінің алдын-ала зерттеуі, Қазақстанда туристік саланы дамыту бойынша туристік сектордың шолуын қамтып, техникалық көмектің қажеттілігін анықтады.
Туристік қызметтің тиімді дамуына елдің немесе өңірдің географиялық ерекшеліктері, табиғи-климаттық жағдайлары, рекреациялық ресурстардың турист үшін тартымдылығы, коммуникация тарапынан ыңғайлылық дәрежесі, туристік саяхат жасауға қажетті уақыт пен қаражат мөлшері, туристік қызметтер индустриясына қажетті ресурстармен қамтамасыздық деңгейі секілді алғышарттар жүйесі септігін тигізеді. Рынок тұрғысынан туристік индустрияның өндіретін қызметтері туристік ұсынымды қалыптастырады, ал осы ұсынымға деген рекреационды сұраным, кейбір қызмет түрлеріне деген сұраным секілді бағаның өзгеруіне сезімтал және табыс бойынша жоғары икемді. Мұнда маусымдық факторының әсерін ескеру қажет, мысалы, демалысқа шығу кезеңі, сұраным өзгерісінің уақытты интервалы (қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді), тұтынушылар қалауларының сегменттелуі және олардың тұрақсыздығы, турөнімнің ассортимент пен сапасы бойьшша саралануы.
Еліміздің туристік-рекреационды әлуетіне негізделген шаруашылық, өндірістік және әлеуметтік қызметтердің сан-қырлы, күрделі жүйесін білдіретін туристік қызметтер индустриясы, адамдардың бос уақытын дұрыс ұйымдастыруға және қоғамның демалу мен көңіл күйін көтеруге деген сұранымын жан-жақты қанағаттандырып, еңбек ресурстарын жұмылдыру қабілеттілігімен халықтың тұрмыс деңгейін көтереді.
Бүгінде ішкі туристік рыноктағы демалыс, туристік-экскурсионды қызметтер, халықтың ақылы қызметтерге деген тұтыну шығындары құрылымында азғантай үлес алады. Бір жылға жан басына шаққандағы орташа көрсеткіші бойынша 1997 жылғы 27 теңгеден 2001 жылы 47 теңгеге ауытқығанымен, бұл шама елеуге тұрарлықтай емес (кесте 1). Тұтыну бағасының жоғарғы қарқынмен өсуі салдарынан халықтың басым көпшілігінің әл-ауқатының жақсармауы, минималды қажеттіліктердің, яғни тек әлеуметті-қажетті қызметтердің кейбіреулерінің ғана қанағаттандыры-луына әкелді, олар өзіндік бір ұдайы өндірмелі ядро болып қалыптасқан, яғни көрсетілген барлық ақылы қызметтер көлемінде жыл сайын ¾ үлесін алып отырған. Оны 2001 жылы Қазақстан Республикасының статистика бойынша Агенттігінің 12000 үй шаруашылықтарының арасында жүргізілген таңдамалы зерттеудің нәтижесі көрсетті. Бұл өзгерістер аталған кезең арасында адам үшін осы қызметтердің маңыздылығының артуы үрдісін бейнелемейді. Негізгі себеп баға факторының әрекеті адам мен қоғамның рухани және интеллектуалды өмірімен байланысты қызмет түрлеріне (әлеуметтік-мәдени аясының, тұрмыстық қызметтері, туристік қызметтер) деген сұранымының төмендеуіне бір жақты әкелуінен көрінеді, ал тұрмыстық-коммуналды қызметтердің тұтынылуы өзгеріссіз қалған. Медицина қызметтері бағаның көтерілуінің жалпылама деңгейін статистикалық түрде бейнеледі, бұл салаларда өзіндік қызметке көшу не болмаса оны ауыстыру мейлінше төмен.
Халқының жартысынан көбі жалдамалы жұмыскерлер болып келетін ел экономикасы үшін, еңбек қызметінен түсетін табыстардың жоғарғы үлесі, негізгі жұмыспен қамтылу адамдардың өмір сүруінің қамтамасыздығының негізгі қайнар көзі болып келетіндігіне күмәндандырады. Әлеуметтік сипаттағы төлемдер бойынша қарыздың кейінгі жылдарда жойылуын көрсеткен оңды өзгерістерге қарамастан, соңғы жылдары әлеуметтік трансферттер үлесінің артуы (2000 жылдың 11%-нан 17%-ға) халықтың тұрмыс деңгейінің біршама төмендегеніне көз жеткізеді.
Еңбек қабілетті халықтың басым бөлігінің материалды қамтамасыз етілмеуі, еңбек ақыдағы сала аралық диспропорцияның орын алуының салдары болып келеді. Қаражат қызметі, өнеркәсіп салаларында, құрылыс ұйымдарында жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы жоғары және республика бойынша олар орта деңгейден жоғары әлеуметтік төлемдерді алатын болса, ауыл шаруашылығы, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету салаларындағы жұмыскерлердің табысы төмен болып қалмақ.
Кесте 1 - Халықтың тұтыну шығындарының құрылымы (барлығына %-бен)
|
Шығындардың құрылымы |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
|||||
|
|
Жж басына орташа, жылына, теңге |
Нәти- жеге %бен |
Жан басына оргаша, жылына теңге |
Нәти- жеге %-бен |
Жан басына оргаша, жылына теңге |
Нәти-жеге %бен |
Жт басына оргаша, жылына тенге |
Нәти- жеге %-бен |
Жан басына орташа, жылына теңге |
Нәти- жеге %бен |
|
Тұтыну шығындары: |
28651 |
100 |
31237 |
100 |
34870 |
100 |
40897 |
100 |
57071 |
100 |
|
Ақылы қызметтер, олардың ішінде: |
5551 |
19 |
6996 |
22 |
8734 |
25 |
9840 |
24 |
12127 |
22 |
|
Тұрғын-үй шаруашылығы |
3062 |
55 |
3721 |
53,2 |
4752 |
54,4 |
4944 |
50,3 |
6407 |
52,8 |
|
Жолаушылар көлігі |
1451 |
26 |
1770 |
25,3 |
2168 |
24,8 |
2625 |
26,7 |
2822 |
23,3 |
|
Білім беру жүйесі |
379 |
7 |
743 |
10,6 |
963 |
11,1 |
1130 |
11,5 |
1297 |
10,7 |
|
Медициналык |
222 |
4 |
216 |
3,1 |
309 |
3,5 |
459 |
4,6 |
477 |
3,9 |
|
Демалысты ұйым. қызметі |
27 |
0,5 |
28 |
0,4 |
41 |
0,5 |
46 |
0,5 |
47 |
0,4 |
|
Басқалары |
410 |
7,5 |
518 |
7,4 |
501 |
5,7 |
636 |
6,4 |
1080 |
8,9 |
|
Е с к е р т у - «Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі» статистикалық. жинақ негізінде жасалынған. Алматы, 2006, 52-56 б. |
||||||||||
Мұнда салыстырмалы кедейлік, дамыған елдерде орта кластың ядросын құрайтын және осы елдердегі жоғарғы дәрежелі экономикалық және саяси теңдікті қалыптастыруға мүмкіндік беретін тұрақты әлеуметтік құрылымды білдіретін кәсіби жұмыскерлер арасында орын алып отыр. Статистика бойынша ҚР Агенттігінің мәліметтері бойынша, күн көру минимумынан төмен табыс алатын халық саны 28,4 % - ды құрап отыр (2001 жылы), яғни Қазақстан халқының 1/4 бөлігінен астамын. Қалыптасқан осындай жағдайлар, әлеуметті қорғалмаған топтардың демалу, денсаулығын қалпына келтіру құқықтары мен рухани дамуға деген мүдделерін қорғауда мемлекет рөлінің артуы қажеттілігін нақтылай түседі.
Қазақстан Республикасының статистика бойынша Агенттігінің мәліметтері бойынша 2001 жылы туристік индустрия өз қызметінің 24,6%-ын сыртқа шығу туризміне көрсеткен болса, сырттан кіру туризмінің үлесі тек 1,6%-ды құраған. Егер оның алдындағы жылы аталмыш көрсеткіш сәйкесінше 45,9% және 16,2% болғандығын ескерсек, сыртқа шығу туризмі 21,3 %-ға және сырттан кіру туризмі 14,6%-ға төмендегенін байқаймыз. 2002 жылы туристердің саны өткен жылмен салыстырғанда 9,9%-ға артқан. Туристік қызметтердің көлемі 2 млрд. 430 млн. 771 мың теңгені құрды. Ішкі туризм бойынша 2001 жылы 114053 адамға қызмет көрсетіліп, ол көрсеткіш алдынғы жылмен салыстырғанда 35,9%-ға өскені белгілі. Бұдан отандастарымызда ел табиғатына, халық мұрасына деген қызығушылықтарының және демалу, жергілікті курорттар, т.б. жерлерде денсаулығын түзету мүдделерінің артуын көре аламыз.
Туристік қызмет индустрия кәсіпорындарының шаруашылық қызметтеріндегі оңды өзгерістерге қарамастан, сырттан кіру туризмінің күрт төмендеуі, шетелдіктерді қызықтыра алатындай табиғаты мен тарихи-мәдени орталықтарына бай Қазақстанда заманға сай туристік қызмет инфрақұрылымын құру және істі жоғары дәрежеде ұйымдастыруды қолға алу қажеттілігін көрсетеді.
Рынокты экономикада шағын және орта кәсіпкерліктің басты орын алуы қажет деген тұжырым, туристік қызметтер аясында жәие жалпы қызметтер аясында негізгі жайғасымды алуы шарт. Әлем тәжірибесі, инвестиция жасауға, технологияны жетілдіруге және қызмет ету сапасын жақсартуға деген мотивациялық механизмдерді қалыптастыруға септігін тигізетін бәсеке ортасы ретінде байқалатын, шағын бизнестің маңыздылығына көз жеткізіп отыр. Бүгінде Қазақстандық туристік рыноктағы ұйымдардың 98%-ынан астамын шағын кәсіпорындар құрап отырса, жұмыскерлер саны 250 адамға жететін орта кәсіпорынның үлесі 1,5%-ды және ірі кәсіпорындар 0,5%-ды көрсетеді. Туристік рынокта шетелдің қатысуымен қызмет көрсететін ұйымдардың саны 28-ге жетіп отыр.
Дегенмен де, сервис инфрақұрылымының барлық түрлерін біріктіретін туристік қызмет индустриясы Қазақстан экономикасының салалық құрылымында өз орнын таба алмай келеді. Күрделі әлеуметтік-экономикалык мәселелерді шешуде жол көрсете алатын жеке мәртебесінің болмауы оның қазіргі даму үрдісіне накты сипаттама беруді қиындатып отыр. Туристік қызмет индустриясына енетін құрылымдық салалар қызметтерінің көрсеткіштерін бейнелейміз (кесте2). Кестеден көріп отырғанымыздай, туристік қызмет индустриясының кәсіпорындары мен ұйымдарының қызметтерінде біршама оңды өзгерістер байқалған. Оның негізгі буыны болып табылатын қонақ үй шаруашылығының табысы 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы 24,5%-ға артып, 8912,9 млн. теңгені құрған. Ал туристік фирмалар мен агенттіктерінің қызметтерінен түскен табыс 2007 жылы 1504,9 млн. теңге және 1044 мың АҚШ доллары деңгейін көрсетіп, сәйкесінше алғашқы жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 1,1 және 3,8 есе артқан. 2008 жылы бұл көрсеткіштің сомасы 1690,3 млн. теңгеге жетті.
Өзіндік өңірлік ерекшелігі бар (демографиялық, әлеуметтік, экономикалық) «адами капиталдың» сапалық сипаттамасының басым бола бастауы жағдайындағы сервисті экономиканың қалыптасуы, жұмыссыздық пен халық табысының төмендеуі мәселесін орындарда шеше алатын, шағын және орта кәсіпорындардың халықтың жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруда қатысуын білдіреді.
Қызметтер аясы, соның ішінде туристік қызметтер саласы, көзіміз жетіп отырғандай, кеңестік және қазақстандық реформалау үлгілерінің барлық
Кесте 2 - Туристік қызмет индустриясы салаларының негізгі көрсеткіштері
|
Туристік қызмет индустриясының Салалары |
Жылдар |
|
|
|
2006 |
2007 |
|
Қонақ үй шаруашылығы, бірлікпен Қонақ үйлердің туристерге қызмет көрсетулерінен түскен табысы (млн. тенге) |
159 7158,7 |
165 8912,9 |
|
Арнайы орналастыру орындарының саны (демалу үйлері және т.б.), бірлікпен қызметтерін пайдаланған адамдар |
106 137068 |
102 126520 |
|
Турфирмалар мен турагенттіктердің саны, бірлікпен қызмет көрсетілген туристердің саны, адам сатылған жолдама қағаздарының қүны (мың теңге / мың АҚШ доллары) ҚР-ның турфирмалары мен агенттіктерінің қызметтерінен түскен табыс (мың теңге / мың АҚШ доллары) |
690 146915 1945684,3 / 623,4 1340304,6 / 277,0 |
770 154502 1460843,7 /1169,4 1504864,9 /1044,0 |
|
Қоғамдық тамақтандыру орындары, бірлікпен Қоғамдық тамақтандыру орындарының айналымы, млрд.тенге |
6681 11,5 |
7731 13,8 |
|
Көлік құралдарын пайдаланған туристердің жалпы саны (адам), соның ішінде: Ұшақ көлігін Теміржол көлігін Қалааралық автобустарды Басқа жер көліктерін Су көлігін |
88390 52590 8093 21488 6185 34 |
36901 26120 1565 8978 238 |
|
Е с к е р т у -"Туризм в Республике Қазахстан в 2007 году" статистикалық жинақ мәліметтерінен жүйелендірілді, Алматы, 2008. |
||
ықпалын сезінген рыноктық алаң болып табылады. Мұнда бастыға қол жеткізілді - туристік қызметтер аясында белгілі негіз - жеке, мемлекеттік және аралас меншік формаларын білдіретін элементтері бар рынок құрылымы қалыптасты. Қазіргі зерттеулер, туристік қызметтер және жалпы қызметтер аяларындағы мемлекеттік емес сектордың рыноктық ортаны қалыптастыру белгілеріне ие екендігін көрсетеді. Мемлекеттік емес меншік формаларының кәсіпорындары айналым қаржыларының жылдамдығы, пайдалылық, өтімділік көрсеткіші, еңбекақыны төлеу, еңбек етуге деген тұрақты мотивацияны құру бойынша өзінің артықшылықтарын алға тартады. Бұл артықшылықтар түрлі ассортиментті рекреациялық қызметтерді көрсету аясында өз бейнесін алады. Сонда да, қызметтердің рыноктық сипаттамасы айқын форманы алмайтын жағдайлар да кездеседі және оларға өзінің әлеуметтік-экономикалық өмір сүру қабілетін дәлелдеуге тура келеді.
Қазақстанда реформа жүргізу кезеңінде жеке капиталға негізделген жаңа қызметтер рыногының калыптасуының (жарнама, франчайзингтік, компьютерлік, жеке күзет, білім беру, туристік және т.б. қызметтер) нәтижесінде 2001 жылы Қазақстанда қызметтер аясының ЖІӨ-дегі үлесі 49,3%-ды және жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 48,2%-ын құрады, дегенмен де бұл көрсеткіш рынокты экономикасы дамыған елдерге қарағанда шамамен 1,5 есе төмен екендігін көрсетті (кесте 3). Қазақстан Республикасының статистика бойынша Агенттігінің мәліметтерінен ЖІӨ құрамындағы қызметтер аясының үлесі 2000 жылдан 2005 жылға дейін тұрақты өсіп отырғандығын және жоғарғы көрсеткішке (57,5 %) 2007 жылы жеткендігін байқаймыз. Бірақ, одан кейінгі жылдары аталмыш көрсеткіш төмендей келе, 2007 жылы ғана алдыңғы жылмен салыстырғанда шамамен 1%-ға өскен. Ал ЖЮ-дегі туристік саланың үлес салмағы 2001 жылы -0,03%, 2002 жылы - 0,06%, 2003ж - 0,14%, 2004ж - 0,02%, 2005жылы -0,06%, 2006 жылы - 0,08%о-ды құраған. Дегенмен, қызмет салаларының ЖІӨ-дегі үлесінің артуы қызмет түрлерінің тез қарқынмен дамуымен қатар, тауарлар бағасының өсуіне қарағанда баға деңгейінің өсуімен түсіндіріледі.
Қазақстандағы қызмет аясының қарқынды дамуы оның жұмыспен қамтылу құрылымына қарай оңды қозғалысына түрткі болды. Бірақ сала ішіндегі жұмыспен жұмылдырылған халық санында, қарастырылып отырған жылдар ішінде, тұрақты беталыс байқалмайды.. Осылайша, 2000-2005 жылдары қызмет аясы салаларындағы жұмыспен қамтылу 6,3 мың адамға өсіп, біршама жандану байқалған болса, 2006-2007 жылдары алғашқылармен салыстырғанда бұл көрсеткіш шамамен 8,2-8,5%-ға ауытқыған. Мұнда ресми статистика мәліметтері экономикамыздағы қызмет аясының алатын орнының және жұмыспен қамтылу деңгейінің шынайы жағдайын бейнелей қоймайды деген ой-түйін жасауымыз орынды болар. Бұған жеке кәсіпкер тізіміне тіркелмеген, жұмыссыздар қатарында есептелінетін адамдар тобы дәлел. Қазақстанда көп капитал салымын, қызметтер түрлілігін қажет етпейтін жекелей туризмнің әлуетінің болашағы бар. Туристік және спортты жабдықтарды уақытша пайдалануға беру қызмет орындары желісі, қызықты маршруттар туризмнің осы түрін сүюші миллиондаған адамдарды баулуда.
Терең тарихи тамырлары бар, туризмнің көне түрі - діни туризмдегі қажылар үшін, туристік сала қызметкерлері діни-танымдық немесе тарихи-мәдени сипаттан ерекше, рәсім жасаудың мәнін сезітетін арнайы турларды ұсынады. Негізінен Қазақстандық туроператорлармен 904 туристік маршруттар белгіленді, соның ішінде мәдени-танымдылық - 111, экологиялық -58, спортты және демалыс күнгі саяхат - 344, Жібек Жолы бойынша - 67, аң және балык аулаумен байланысты - 65, сауықтыру - 153, атпен саяхат - 27, хикаялы - 59, қажылық турлар - 20.
Кесте 3 - Қазақстандағы қызмет аясының макроэкономикалық көрсеткіштері
(%-бен)
|
Көрсеткіштер |
2000 |
2002 |
2005 |
2007 |
|
ЖІӨ-дегі қызметтердің үлесі, оның ішінде |
56,72 |
52,44 |
48,31 |
49,26 |
|
сауда |
15,15 |
13,58 |
12,44 |
12,09 |
|
қонақ үй мен мейманхана |
0,65 |
0,58 |
0,57 |
0,58 |
|
көлік |
12,26 |
10,54 |
10,01 |
9,68 |
|
байланыс |
1,55 |
1,52 |
1,47 |
1,47 |
|
қаражат қызметі |
1,72 |
2,71 |
зд |
3,43 |
|
жылжымайтын мүлікпен операциялар |
13,08 |
11,97 |
10,77 |
11,97 |
|
мемлекеттік басқару |
2,94 |
2,61 |
2,34 |
2,02 |
|
білім беру |
2,50 |
2,28 |
3,7 |
3,64 |
|
денсаулық сақтау |
2,74 |
2,43 |
2,02 |
2,10 |
|
басқа коммуналдық, әлеуметтік және жеке қызметтер |
2,13 |
2,22 |
1,89 |
2,02 |
|
Қызмет аясындағы жұмыспен қамтылғандар |
59,2 |
59,7 |
51,2 |
48,2 |
|
Ескерту- «Қазакстан 1 % Агенттігінің ақпараттық-сараптамалык жинақ 1997-2007 жылдар»; дар» ҚР-нь қ негізінде ң статисти жасаланғс ка бойынша ш. Алматы, |
||||
Ортаның көріктілігі, табиғи ландшафтың экзотикалығы, ауа-райының жағымдылығы, аң мен балық аулау мүмкіндігінің болуы және т.б. секілді аумақтың табиғи құндылығы спортты туризм үшін негіз құраса, онда Қазақстанда туризмнің бұл түрінің дамуына барлық алғышарттар жасалынған демекпіз.
Туристік қызметтің орталығы болып табылатын аумақтың әлеуметтік-инфрақұрылымдық және экономикалық өлшемдері іскерлік туризм үшін маңызды. Дамыған рыноктық процестер, интенсивті өңіраралық байланыс, дамыған инфрақұрылым, қазіргі заманға сай банктік қызмет және тағы басқалармен сипатталатын аумақтың белсенді тіршілігі, туризмнің осы түрінің дамуының алғышарты болып, іскер адамдардың рыноктық коммуникацияға ұмтылысын қанағаттандыратын қызметтер аясының әлуеті ретінде бағаланады.
Рынок жағдайында Қазақстанның ішкі туризмі тұрақсыз дамуда. Санаторлы-курорттық және туристік-экскурсиялық қызметтерге деген сұраныс болғанымен, бұл саладағы қызмет мекемелерінің орын санымен қамтамасыз етілуі соңғы бірнеше жыл ішінде күрт қысқарған. Қазіргі туристік кызмет индустриясындағы санаторлық-курорттық мекемелер, пансионаттар, демалыс үйлері мен базалары күрделі жөндеуді қажет етіп отыр, сондықтан бұл мекемелердің желісін кеңейту, жұмысын жақсарту, балалар мен ата-аналардың біріге демалуларына жағдай туғызуға бағытталған кең шаралар бағдарламасын әзірлеп, жүзеге асыру маңыздылығы артып отыр.
Әлемнің бірқатар елдеріндегі туристік қызметтер нарығындағы баға бәсекесінің артуы турөнімді ұсынушы туроператорлардың табыстылығының төмендеуіне әкелді. Еуропалық туристік қызметтер рыногындағы бағаның түсуі мүмкін минималды деңгейге жетті. Осындай жағдайларда ұлттық және халықаралық масштабта шоғырландыру процесі дамып, баға бәсекесінен өнімнің сапасы төңірегіндегі бәсекеге өту, баға мен сапа сәйкестігіне қол жеткізу орын алады. Алайда, еліміздің ішкі туризм нарығында қалыптасқан баға деңгейі шет елдерінің ұсынысымен бірдей, ал сапасы жағынан төмен болғандықтан, тұтынушылар отандық ұсынысты емес, шетел ұсынысын таңдайды.
Шетелдің көптеген туристік қызмет кәсіпорындары мен мемлекеттік органдары туристік рыноктағы жайғасымды бекіту мақсатымен, туристерге экзотикалық бағдарламалар және ұсыныстар жасай баулуға тырысады. Бремен қаласы 1997 жылы алғашқы болып ғарыш туризмі жөнінде конференция өткізсе, Сары-Арқа жеріндегі Байқоңыр ғарышжайының ондағы сөз етілген туристердің ғарышқа саяхат жасауы туралы арманын шындыққа ұластыруымен әлемге әйгілі болуы, Қазақстанның халықаралық туристік рыногындағы беделін арттырды.
Туристік объекті болатын аумақтың экологиялық параметрлері, туристік өнімнің маңызды құрамасы бола, кейінгі уақытта туризмні «экологияландырылуы» үрдісінің пайда болуының бірде бір себебіне айналды. Демалу мен бос уақытты өткізу үшін жағдай туғызатын қоршаған орта мен туристік-рекреациондық сипаттамалар туризмнің көптеген түрлері үшін, сәйкесінше туристік қызметті ұйымдастыру үшін негіз құрайды.
Туристік қызмет кәсіпорындары мен олардың көмекші құрылымын ауылды жерлерде орналастырып, экономиканың басқа салаларының қызмет айналымына жатқызуға болмайтын, табиғат элементерін (ландшафтың эстетикалық ерекшеліктері, таулы рельеф пен жазық дала көркін және т.с.с) пайдаланатын ауылды туризмді дамыту болашағы үлкен. Туристік қызмет нарығындағы игерілмеген демалыстың бұл түрін, жазғы уақытта мектеп жасындағы балалар мен жеткіншектер арасында ұйымдастыру тиімді, алайда ұрпақты тәрбиелеу, Жер-Анамен жақындатудағы оның әсері таза экономика-лықтың шегінен шығады.
Қазақстандағы туристік саланың денсаулық пен жұмыс істеу қабілеттілігін, күшін қалпына келтіруге және т.б. деген адамның қажеттілігін толығырақ қанағаттандырмауы, қызмет ету сервисі деңгейінің төмен болуымен сипатталуы, оның материалды-техникалық және экономикалық даму жағдайының шектелуімен түсіндіріледі. Осы тұрғыдан, туристік саланың дамуы экономикалық кешенді жандандыру және аумақтық әлуетті тиімді пайдалану мен байыту тәсілі ретінде қарастырылуы мүмкін. Қонақ үй шаруашылығы туристiк индустрияның негiзгi құрамды бөлiгi болып табылады. Қонақ үйлер туризм саласына табыстардың ең көп бөлiгiн қамтамасыз ететiн бағыттардың бiрi болып табылады. Әлемнiң барлық мемлекеттерi қонақ үй саласын дамытуға үлкен көңiл бөледi. Қонақ үй индустриясы құрамына қонақ үйлер, мотельдер, жол бойындағы және су жағалауындағы қонақ үйлер, сонымен бiрге туристердi жайғастырудың арнайы жабдықталған құралдары кiредi. Туристердi жайғастырудың арнайы жабдықталған құралдарына жататын жайдан басқа арнайы қызмет түрлерiн көрсетуге маманданатын құралдар кiредi. Мысалы, сауықтыру орындары немесе когресс-орталықтар.
3 кесте. Қонақ үйлер көрсеткен қызметтердiң көлемi
|
|
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
|||
|
Қонақ үйлердiң саны, бiрлiк |
88 |
78 |
95 |
91 |
83 |
|||
|
Жайғастырылатын адамдар саны, мың адам |
182,1 |
136,2 |
131,9 |
103,7 |
123,7 |
|||
|
Барлық нөмiрлер саны, бiрлiк |
2339 |
2247 |
2367 |
2172 |
1974 |
|||
|
Бiр мезгiлдегi сиымдылығы, орындар |
4125 |
3777 |
4192 |
3505 |
3498 |
|||
|
Күндер саны, |
313,9 |
242,6 |
313,3 |
209,7 |
278,4 |
|||
|
Қонақ үй қорын пайдалану коэффициентi |
0,21 |
0,18 |
0,20 |
0,16 |
0,22 |
|||
1.3 Тұтынушыларға қызмет көрсету аясының экономикалық өсуге ықпалы
Қызмет аясының өсу қарқыны мен қызмет көрсетудің тиімділігі экономикалық базистің кеңеюіне септігін тигізіп, қоғамдық өндірістің нәтижелерін жетілдіруге әсер ететін еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады. Мұның барлығы қоғамның барлық мүшелерінің қоғамдық қажеттіліктерін толығырақ және жан-жақты қанағаттандырудың алғы шарты. Қызмет аясының бағдары табиғат және оның күштері емес, адамның өзі. Оның негізгі функциясы тұлғаға, оның түйсігіне, қоғамдық өндіріс процесінде адамдардың қарым-қатынастарына әсер етуінен байқалады.
Қызметтер аясы дами түсе, адамдардың тұрмыс салтының қалыптасуына әсер етеді. Ол еліміздің материалды, еңбек және қаражат ресурстарын үнемдеуге, жұмыскерлердің бос уақытын ұлғайтуға, олардың еңбегінің шығармашылық мазмұнын толықтыруға, әйелдер мен еркектердің шынайы әлеуметтік теңестігіне қол жеткізуге, қоғам мүшелерінің саяхаттау мен араласу қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді және де қоғам мүшелерінің әл-ауқатын көтеруде қомақты маңыздылық алады. Сонымен қатар, рыноктық шаруашылықтану жүйесінде жаңа өндірістік қатынастардың қалыптасуына септігін тигізетіндігін де атап кетеміз. Рухани өсу мен үйлесімді даму жолында кең мүмкіндіктер беру, қызметтер аясының әлеуметтік бағыттылығын айқындаушы аспектілерінің бірін білдіреді. Сөйтіп, қызметтер аясы халықтың тұрмыс деңгейін көтере, халық шаруашылығының экономикалық өсуінің маңызды факторы ретінде көрінеді. Дегенмен де, кері байланыстың маңыздылығын төмендетпейміз, яғни экономикалық өсуді қамтамасыз ететін өндіріс, адам қажеттіліктерінің жиынтығын, даму деңгейін, өндірілетін өнім мен қызметтердің көлемі мен сапасы арқылы оларды қанағаттандыру дәрежесін, алатын табыстар көлемін анықтайды.
Экономикалық әдебиеттер мен басылымдарда, халықтың тұрмыс деңгейін анықтайтын екі келіс кездеседі. Солардың біріншісіне сәйкес, тұрмыс деңгейі адамның барлық немесе басым көпшілік қажеттіліктерімен сипатталады, яғни бұл оны кеңейте түсіндіруі. Екінші қадам аталмыш категорияның жинақталған тар анықтамасына сүйендіреді, онда назарға аса маңызды қажеттіліктердің тек шектелген шеңбері ғана алынады, ал тұрмыс деңгейі адамның өмірлік қызметінің барлық жақтарын бейнелейтін әл-ауқатының маңызды құрамасы ретінде сипатталады. Біздің ойымызша, тұрмыс деңгейін кеңейте түсіндіретін тұжырым, оның неғұрлым мәнді жактарын айқындауға кедергі жасайды, сондықтан тұрмыс деңгейін өзіндік, аяқталған категория ретінде қарастыру орынды. Сонымен бірге, қамту
кеңдігімен қатар тұрмыс деңгейін анықтаудағы келістердің ымырашылсыздығы динамикалық аспектіде байқалады. Осыған орай, мақсатты зерттеулер шеңберінде қажеттіліктердің даму деңгейі мен оларды қанағаттандыру дәрежесін анықтау маңыздылығы негізделген болуы мүмкін.
Ал біз өз кезегімізбен, тұрмыс деңгейін адамға қоғамның іскерлі мүшесі болуға мүмкіндік беретін, белгілі бір қажеттіліктер жиынтығының даму деңгейі мен белгілі бір игіліктер арқылы қанағаттандырылу дәрежесі ретінде анықтаймыз.
Жалпы алғанда, қажеттіліктер қоғамның, әлеуметтік топтардың, адам тұлғасының өмірлік қызметін қолдауды және оның табиғи дамуына объективті қажетті мұқтаждықты, бір нәрсенің жетіспеуін білдіреді және де ол белсенділіктің ішкі оятқышы болып келеді. Қажеттіліктердің барлық түрлерінің материалды негізі болады, яғни материалды шығындарды қажет етеді, ал оларды жабу көзі табыс болып табылады. Тұрмыс деңгейіне қатысты табысты, қажеттілік ретінде және қажеттіліктерді қанағаттандыру көзі ретінде де қарастыруға болады. Қоғам қажеттіліктері, ең алдымен қоғамдық өндірістің негізі ретінде көрінетін экономикалық қажеттіліктер, объективті болып келеді. Қоғам және индивидтермен мойындалған қажеттіліктер олардың мүдделері ретінде көрінеді.
Қоғам қажеттілігінің бір бөлігі болып келетін және қанағаттандырылуы үшін қоғамдық ұдайы өндірісті қажет ететін экономикалық қажеттіліктердің пайда болу шарты мен дамуы өндіріспен қалыптасады. Ол өз кезегімен, ұдайы өндіріс қызметінің бағдары ретінде сезілетін экономикалық қажеттіліктердің әсері астында қалады. Экономикалық қажеттіліктердің әлеуметтік байқалу формасы мен қанағаттандырылуы экономикалық жүйе түрімен анықталады.
Тар мағынадағы тұрмыс деңгейін қарастырғанда сөз, әдетте, материалды және маңызды рухани қажеттіліктер жайлы болады. Материалды қажеттіліктерге үйреншікті тамақ, киім, баспана, тұрмыс заттары, денсаулық және де басқаларын жатқызады. Екінші текті қажеттіліктерді анықтау біршама қиындықтар туғызады, олардың қатарына, әдетте, рухани-мәдени дамуды енгізеді. Бірақ та, кейбір қажеттіліктерді қандай да бір нақты разрядқа жатқызуда келеңсіз жағдайлар пайда болып, өз адресіне түсініктеме жасауды қажет етеді. Осылайша, адамның өмірлік қызметінің табиғи да, рухани да негізін құрайтын рекреацияға деген қажеттіліктің өзінің ерекшелігіне қарай, бір жақты руханиға не болмаса материалдыға жатқызылуы орынды болмайды, сондықтан олардың басым табиғи тегін ескеру қажет деп білеміз.
Қажеттіліктер серпінді, өзгермелі, қанағаттандырылғаннын орнына жаңалары, одан да жоғарысы пайда болады, ол әрине тұлғаның түрліше атқарылатын қызметтер аясы мен формаларына жұмылдырылуымен байланысты. Өзінің табиғаты бойынша адамның жеке қажеттіліктері, қоғамдық қажеттіліктер жүйесінде басты орын алады. Ол өз тарапынан белсенді немесе пассивті өмірлік қызметке белгілі әсерін тигізеді. Осыған байланысты, белсенді қызмет әрекеттеріне қатысы жоқ пассивті тұтыну
жолымен индивидумдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыруы, олардың жеке қажеттіліктерінің құнсыздануына әкелетіндігін атай кетелік. Керісінше, жеке қажеттіліктер құндылығы белсенді тұрмыс салтын жүргізетін адамдар үшін жоғары болады. Адамдардың жеке қажеттіліктері ұжымның қажеттіліктерімен тығыз байланыста болады.
Игіліктердің бірінші ретті, екінші ретті, үшінші ретті және т.с.с. бөліну иерархиясы, маржинализм теориясында, адамның қоршаған ортасындағы және оның өзін, заттарды, заттар мен өзінің тіршілік ету мақсаттары арасындағы байланысты игеру жағдайларын бейнелейтін, адам қажеттіліктерінің бір деңгейден екіншісіне трансформациялануымен байланыстырылады.
Қажеттіліктердің түрлі деңгейлерінің болуы және оларға қандай-да бір заттар игілігінің сәйкес келуінің орын алуы секілді, қызметтерді де жоғарғы және төменгі тәртіптегі иерархия ретінде қарастыру маңызды болар деп ойлаймыз. Маржинализмнің негізін салушылар, адамның қажеттіліктерін тікелей емес, аралық өте, яғни трансформация (физикалық, уақыт және кеңістікте) арқылы қанағаттандыратын игіліктерді жоғарғы тәртіптегі игіліктер қатарына жатқызған. Дегенмен де, игіліктің субстанционалды иерархиясының өзгеру бағыттылығы индивидтің субъективті бағасы және оның қалауларының жүйесімен анықталатындығын атай кеткеніміз жөн. Сондықтан, игіліктердің бірінші ретті, екінші ретті және үшінші реттілігі жайлы көзқарас бір жақты емес, адамның қоршаған ортадағы жағдайы, оның өзін бағалауы мен даму деңгейіне қарай әрбір субъектілерде әртүрлі болады. Қажеттіліктер динамикасы түрлі факторларды қамтиды, олар игілікті тұтынудың сапасы, санының, түрлілік дәрежесінің анықсыздығының ұлғаюы жағына қарай өзгеруіне әсер етеді.
Қалай да болса, кез-келген қоғамдағы қажеттіліктердің қанағаттандыры-луы ресурстардың шектелуі (сиректігі) мен қажеттіліктердің шексіз болу қарама-қайшылығының шешілуімен байланысты. Экономикалық шектелген өндірістік мүмкіндіктер мен адамдардың шексіз қажеттіліктерін келістіру міндеті кез-келген экономиканың алдында тұрады. Бірақ олар түрлі экономикалық жүйелермен түрліше шешіледі. Жопарлы-орталықтандырылған экономикада ресурстардың шектеулі болуы тотальді тапшылықта байқалады, ал бұл мәселе тікелей мемлекеттік реттеу, тіптен қисынсыз рациондауға дейін баратын жолмен шешіледі. Рынокты экономикада ресурстардың шектеулі болуы өндірушілер мен тұтынушылар қаражатының шектелуінде байқалады да, мұндағы мүмкіндіктер мен қажеттіліктердің келісуі, төлем қабілетті сұраным мен ұсынымның теңдігін қамтамасыз ететін, баға механизмімен жүзеге асырылады.
Өндіргіш күштер дамуының қазіргі кезеңгі заңдылықтарының бірі -өндірістік процестегі жеке тұтыну рөлінің белсенділігі. Түпкі сұранымның негізгі құрамасы бола, халықтың шығындары көбіне экономикалық өсудің динамикасы мен құрылымды параметрлерін анықтайды. Осымен бірге, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, әлеуметтік-мәдени және психологиялық факторларының күрделі кешенінің әсерімен, халықтың
тапсырыстары мен қажеттіліктерінің үздіксіз кеңеюі және жаңартылуы орын алуда және де ол тұтыну шығындарының өзгермелі құрылымында өз бейнесін алады.
Әртүрлі қызметтер мен затты игіліктерге деген сұраным динамикасы әрбір елдің өзіндік ерекшеліктерімен анықталады. Мұнымен қатар, экономистердің еңбектерінде жеке тұтыну қорын сипаттайтын және жалпы даму үстіндегі әлемге тән жалпылама мезеттер сөз етілген. Солардың ішіндегі негізгісі тұтыну қорының сандық және сапалық толықтырылуының жергілікті өндірісті-техникалық база мүмкіндіктерінен алға кетуі нәтижесінде индустриалды дамыған мемлекеттермен салыстырғанда, оның халық шаруашылық пропорцияларына белсенді әсер етуі.
Ал, түрлі меншік формаларының дамуы базасында еңбекпен толық қамтамасыздығы, еңбектің қауіпсіздігі мен интенсивтілігі тұрғысынан қарағанда еңбек ету үшін жағдайлардың жасалуы, бос уақыттың ұлғайтылуы, қамтамасыз етілген кәрілік, әлеуметтік бағдарланған демократиялық қоғамдағы бірдей еңбек үшін төленетін төлемдегі ерлер мен әйелдердің теңдігі секілді әлеуметтік-экономикалық игіліктер «халық тұтынуы» түсінігімен қамтыла алмайды. Дегенмен де, барлық материалды, рухани және экономикалық, әлеуметтік игіліктер, біздің ойымызша, «тұрмыс деңгейі» түсінігімен біріктірілуі қажет.
Рынок жағдайларында үдей түсетін түбегейлі жанданулар орын алған жағдайларда халықтың тұрмыс деңгейі, әл-ауқаты мәселелері қоғамның назарында. Тұрмыс деңгейі қоғамда тіршілік ететін адамның қажеттіліктерінің дамуы мен қанағаттандырылуы дәрежесін білдіреді және де ол көбіне қызметтер аясының даму деңгейінен байланысты. Дамыған елдердегі қызметтер аясының материалды өндіріс саласына қарағанда үдемелі қарқынмен дамуы осыған дәлел.
Қазірде орын алып отырған, халықтың басым бөлігінің тұрмыс деңгейінің төмендеуін, соған орай оның табыс деңгейі бойынша топтасуының айқын саралануын, рынок жағдайларындағы қажеттіліктердің іске асуының ерекшеліктері ретінде бағалауға болады. Яғни, Қазақстан экономикасының рыноктық трансформациясы жағдайларындағы қажеттіліктердің қалыптасуы мен іске асуының ерекшеліктері табыс деңгейі мен құрылымының өзгеруінде байқалады: бір табыс көзінен (еңбегі бойынша) бірнешеуіне өтуі (еңбек, меншік, трансферттер, кәсіпкерліктен түсетін табыстар). Халықтың табыстары түпкі тұтыну аясындағы тұтыну тауарлары мен қызметтерге деген сұранымды, ал сол арқылы өндіріс масштабтарын, оның құрылымы, пайда мөлшерін анықтайды, оның өзі экономиканың өсуі мен табыстардың ұлғаюындағы қозғаушы фактор болып келеді.
Бүгінгі күні адам қажеттілігінің қалыптасуы мен қанағаттандырылуында еңбекпен қамтылудың әлеуметтік-экономикалық жүйесімен тікелей байланысты еңбекке деген қажеттілік ерекшеленеді. Аталмыш жүйеге қоғамдық өнімді жасау (экономикалық функция); еңбек табысын алуды қамтамасыз ету (табысты функция); еңбекке, мамандарға және қоғамдық ұмтылыстарға деген қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру (қоғамдық
функция) секілді үш функция тән. Бұл функциялар өзара байланысты және өзара тәуелді болғандықтан, оларды қатар жүзеге асыру қажет.
Қазақстандағы қажеттіліктер жүйесіндегі медициналық қызмет, тұрғын
үй, білім алу, бос уақытты дұрыс өткізу және т.б. секілді аса маңызды
қажеттіліктердің іске асуындағы жағдайлардың нашарлауы ерекше назар
аударуды қажет етеді. Мұнда қала және ауыл халықтарының тұтынуындағы
күрделі айырмашылықтардың тұрақтануына көңіл бөлу қажет. Елдегі
урбанизация деңгейі төмен болған сайын, оның аграрлы құрылымдары
соғұрлым дәстүрлі сипат алады, тіршілікке қажетті игіліктердің, әсіресе
қызмет игілігінің салыстырмалы бір қалыпты, кедей және тұрақты
таңдауымен ерекшеленетін ауылдық тұтынудың аз диверсификацияланған
сипаты айқынырақ көрінеді. Сонымен қатар, ауылдың әлеуметтік
құрылымының өзгеруі, шаруашылықтанудың рыноктық әдістері, ауыл
тұрғындарының қажеттіліктерінің өсуі, мәдени-тұрмыстық қызмет
көрсетудің масштабы мен сапасына жоғарғы талаптарды қояды. Қызмет
аясының ауылдағы объектілерінің ұсынатын қызметтерінің деңгейі мен
сапаларын қызмет көрсетудің қалалық жүйесімен салыстырсақ, онда әлсіз
материалды-техникалық база, жұмыскерлердің біліктілігінің төмендігімен,
қызметтердің кедей ассортиментімен шартталған күрделі
айырмашылықтарды көруге болады. Бұл айырмашылықтар ауыл халқының басым бөлігінің ауыл өмірімен қанағаттанбауының негізін құрайды. Сондықтан, қызмет аясын ауылда дамытуды қолға алудың маңыздылығы жоғары.
Тұрмыс деңгейі категориясының көп қырлылығы экономистердің сәйкесінше көрсеткіштер жүйесін зерттеуді қажет етеді. Экономикалық әдебиеттер мен қазіргі статистикада түрлі авторлармен ұсынылған, аталмыш әлеуметтік категорияның жеке аспектілерін бейнелейтін көрсеткіштер жүйесін талдай отырып, диссертант, мемлекеттің жүргізетін әлеуметтік саясатының тиімділігін анықтаудағы оның жетілдірілген түрінің әлі де келтірілмегендігін қорытындылайды [51]. Халықтың тұрмыс деңгейі мен әл-ауқатын сипаттауда пайдаланылатын халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ керсеткіші, өмір сүру ұзақтылығы, табыстарды бөлудегі теңсіздік, үй шаруашылықтарының демалу мен ойын-сауыққа пайдаланатын уақыт және т.с.с. маңызды факторларды бейнелемейді. Талап етілетін жүйе икемді және серпінді, көрсеткіштері бірін-бірі толықтырып, мақсатты бағыттылыққа ие болып, экономикалық процестердің түрлі қырларын жан-жақты бейнелеуі қажет. Біз өз кезегімізбен, халықтың тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері жүйесін ұсынамыз(суреті). Негізінен ағымдағы тұтыну халықтың тұрмыс деңгейін сипаттай қоймайды. Қазіргі тұрмыс деңгейінің кез-келген көрсеткіштері халық жағдайының әлі бір қалыпқа келмегендігін білдіреді. Осыған орай, қоғамдық қанағаттандырылатын жеке қажеттіліктерді мемлекет тарапынан реттеу, рынок экономикасының әлеуметті бағдарын басқару қажеттілігі туады. Себебі тап осы мемлекет рөлінің осы процесте өзгеруі тұтыну құрылымының іске асу ерекшеліктерін анықтайды.
Тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің жүйесі
Интегралды
Халықтың жан басына шаққандағы Ж¥Ө (ЖІӨ) және т.б.
Адам әлуетінің даму индексі, тұрмыс деңгейінің индексі
Табыстар, олардың құрылымы мен бөлінуі
- Тамақтану және оның құрылымы
- Баспанамен қамтамасыздық
- Денсаулық
- Білім мен мамандығы
- Бос уақытты өткізу
Сурет 1- Тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің жүйесі
Тұрмыс деңгейі талдауының кешенді сипаты оның барлық негізгі компоненттерін қарастыру кезінде қамтамасыз етіледі. Тұрмыс деңгейі жалпы үш тұрғыдан қарастырылады:
- өткен жылдар және кезеңдермен салыстыру;
- тұрмыс деңгейінің ғылыми нормаларымен салыстыру;
- басқа мемлекеттермен салыстыру.
Мұнда тұрмыс деңгейінің мәнді компонентерін ерекше бөлу және дамыған елдердегі динамикасымен салыстыру маңызды.
Адамдардың материалды және мәдени қажеттіліктерінің қанағаттанды-рылуының сапасын (бос уақыттың құрылымы, тамақтану сапасы, қызмет етудің, қоршаған ортаның сапасы және т.б.) көрсететін тұрмыс сапасы тұрмыс деңгейінің толықтай бағалауға мүмкіндік береді.
Бұл екі көрсеткіш, яғни халықтың тұрмыс деңгейі мен сапасы -мемлекеттің әлеуметтік саясатының нәтижелігінің негізгі көрсеткіштері. Тұрмыс деңгейі негізінен жан басына шаққандағы нақты табыс көрсеткіші арқылы, яғни адам өзінің номиналды табысына сатып ала алатын материалды игіліктер мен қызметтер көлемімен анықталады.. Нақты табыстың өсуі, әдетте, тұрмыс сапасының жақсаруымен жалғасады, ал ол өз кезегімен, әрбір адамның сапалық сипатына оңды.әсер етеді.
Халықтың тұрмыс сапасының зерттеуі шет елдерінде экономикалық саясат пен қоғамдық өмірде пайдаланылады. Айталық, Еуропалық Одақ деңгейінде халықтың тұрмыс сапасын көтерудің үйлестірілген саясаты жүргізіледі. Мысалы, Франциядағы құрылған Тұрмыс сапасы Министрлігінің
атқаратын қызметіне қоршаған орта, қаланы көріктендіру, туризм, спорт және бос уақытты өткізу мәселелерін шешу кіреді.
Адамзат «тұтыну қоғамы» топтарынынан алшақтап, өзіндік арнауын (рөлін) тереңдей сезінуде. Соған байланысты, қамтамасыздандырылған халықтың басым бөлігінің түсінігінде мәдени-адамгершілікті, рухани құндылықтар жүйесі алға қойылатын, тұрмыс жағдайының анықтамасына деген тар материалды келістер артта қалуда. Дж. Хиршляйфердің айтуынша, табиғат, адам, ішінара әлеуметтік әрекеттер жайлы ойлар тіптен шектеулі екендігін экономистер сезінуі қажет, түбінде, жақсы экономика жақсы энтропология, социология, политология және психология болуы шарт.
Жалпы алғанда қоғамды жетілдіру және әрбір жеке тұлғаның жағымды сапасын күшейту, қоғамдағы барлық басты бағыттарды адам мүддесіне қарай шешуді білдіреді. Бұл экономикалық өсудің тежелуіне әкелуі мүмкін, дегенмен де адам сапасын көтеру арқылы жүзеге асырылатын прогресс идеясынан бас тартуды білдірмейді. Осы жағдай экономикалық ғылымның дәстүрлі бағыттарының маңызын төмендетуді білдірмейді, бірақ экономика мен адам туралы ғылымдар синтезіне негізделген адам сапасының өсуінің «үнемді» рухани-материалды қамтамасыздығы жайлы ғылымның, адам экономикасының, яғни жаңа экономикалық ғылымның пайда болуын шарттайды. Адам факторының сапасының - интеллектуалды әлуетінің жақсаруы, әлемдік қоғамдастықтағы еліміздің бәсекелік артықшылығын қамтамасыз етумен байланысты маңызды стратегиялық міндеттер қатарына жатады.
Тұрмыс деңгейі адамның өмірлік қызметінің барлық аспектілерін бейнелейтін әл-ауқатының маңызды құрамасы бола тұра, ауқымды «тұрмыс салты» түсінігінің негізінде орын алады. «Тұрмыс салтының» ғылыми түсінігі осыдан алдын К. Маркс және Ф. Энгельспен өндіріс тәсілдері мен адамдар қызметтерінің сипаты араларындағы өзара байланысты талдау процесінде жан-жақты өңделген. Олар өндіріс тәсілдері тек тұрмысқа қажетті құралдарды өндіру, индивидтердің физикалық тіршілік етуін ғана білдірмейді, сонымен бірге «бұл көбіне - индивидтердің әрекет етуінің белгілі тәсілдері, олардың өмірлік әрекеттерінің белгілі бір түрі , олардың белгілі бір тұрмыс салты. Индивидтердің өмірлік әрекеттері қандай болса, олардың өзі сондай».
Сөйтіп, адамның тұрмыс салты өндіріс тәсілінің табиғатымен анықталады, сондай-ақ, оған өндіріс тәсілі салдарынан пайда болатын қондырма да әсер етеді. Сонымен, адамдардың тұрмыс салты белгілі қоғамдық-экономикалық формацияның өнімі болып табылады. Осыған байланысты, тұрмыс салтының саяси-экономикалық аспектілерін атап өту қажеттілігі туындайды деп білеміз. Олар: өндіріс тәсілімен шартталған адамдардың өмірлік қызметтерінің тәсілі, яғни, қоғамның базисін құрайтын және адамдардың тұрмыс салтын қалыптастыратын экономикалық жағдайлар; барлық қоғам мен жеке тұлғалардың өмірлік қызметтеріндегі түрткіш мотивтер ретіндегі мақсат; адамдардың экономикалық мүдделері, меншікке, еңбекке, бос уақытты пайдалану әдістеріне деген қатынасы.
Тұрмыс салтының экономикалық негізі - бұл .үстем ететін өндірістік қатынастар жүйесі және ең алдымен - меншік қатынастары.
Сөйтіп, «тұрмыс салты» мен «тұрмыс деңгейі» - өзара байланысты, бірақ аралас категориялар емес. «Тұрмыс деңгейі» категориясы тұрмыс салтының экономикалық сипаттамасы негізінде жатыр.
Қоғамдық құрылыс және онымен туындайтын тұрмыс салты, халықтың тұрмыстық игіліктерді тұтыну динамикасы мен әлеуметтік шекарасын, жұмыс және бос уақыт көлемін, еңбек және оған төлем жағдайлары және де басқаларын анықтайды. Бір жағынан, тұрмыс деңгейінің тұрмыс салтына кері ықпал етуі де байқалады, себебі, экономикалық жағы анықтаушы болып табылады.
Тұрмыс салтының қалыптасуындағы әлеуметтік-экономикалық факторлардың (әсіресе, өндіріс әдістерінің) әсері мен олардың маңызын айта келе, қандай-да бір елдегі нақты тұрмыс салтының қалыптасуы аумақты географиялық, табиғи-климаттық факторлармен, сондай-ақ, тарихи жағдайлар мен халықтың тұрмысындағы экономикалық-психологиялық ерекшеліктерімен шартталатындығын ескереміз.
Ендігіде экономистер арасында «тұрмыс жағдайлары» мен «тұрмыс деңгейі» атаулы экономикалық ғылым категорияларыньщ мазмұны жайлы бірдей пікір жоқ.
«Тұрмыс жағдайлары» ұғымына әлеуметтік-экономикалық, өндірістік, тарихи, демографиялық, мәдени-тұрмыстық, табиғи-климаттық сипаттағы көптеген факторлар енеді. Материалистік көзқарастарға сәйкес, аталмыш факторлар адамның тұрмыс жағдайларын, оның тіршілік ететін ортасын анықтап, қоғам дамуына ықпал етеді. Және де шешуші рөлді, ең алдымен, өндіріс тәсілі, өндіргіш күштердің даму деңгейі және еңбек сипатын қамтитын әлеуметтік-экономикалық факторлар атқарады.
Сонымен, тұрмыс жағдайлары - бұл ең алдымен, осы өндіріс тәсілі мен өндіргіш күштердің даму деңгейі кезінде құрылған, әлеуметтік-экономикалық орта, онда адам, әлеуметтік топтар, халықтардың тіршілік ету процестері пайда болып, дамиды және олардың тұрмыс деңгейі мен тұрмыс салты қалыптасады. Адамдардың тұрмыс жағдайлары, өндіріс құралдарын меншіктену қатынастары мен сәйкес өндіріс тәсілдері жағдайларында әрекет ететін экономикалық заңдармен де анықталады.
Халықтың тұрмыс жағдайларын зерттеу олардың аймақтық ерекшеліктерін есепке алуды топшылайды. Жағдайлары бойынша түрленген Қазақстан Республикасында, бұл міндеттің маңыздылығы ерекше.
Халықтың тұрмыс жағдайларындағы аймақтық ерекшеліктер, экономикалық әрі бейэкономикалық, оның ішінде табиғй орта, факторлармен шарттасылған. Халықтың тұрмыс жағдайлары, көбінесе, аймақтардағы қоғамдық өндірістің орналасу сипаты, даму және мамандану деңгейінен байланысты, себебі аталмыш көрсеткіштер бірдей болуы мүмкін емес. Бұл еңбекті жұмсау жағдайлары, еңбек сипатына, демек, халықтың тұрмыстық жағдайларына ықпал етеді.
Бүгінгі күні табиғи-климаттық орта өндіріске ғана емес, сонымен қатар, тұтынуға да әсер ететіндігін дәлелдеу қажеттік туғызбайды. Және де жеке елдер, облыстар және тіптен тұрғылықты жерлер арасында орын алатын тұрмыстық жағдайлардағы теңсіздікті мейлінше төмендету мақсатымен шараларды қолданғанымен, оларды толықтай жою мүмкін емес екендігін ескеру қажет. Халықтың тұрмыстық жағдайларындағы аймактық ерекшеліктер сипатын айқындау, осы ерекшеліктерді қандай жолдармен қысқартуға болады және солайша, шаруашылықтанудың рыноктық реформаларын қүру жағдайларында осы маңызды мәселені шешу жолдарын қалайша белгілеу қажет екендігін анықтауға мүмкіндік береді.
Қызметтер аясы адамның денсаулығы, білім алуынан бастап, бос уақытты тиімді өткізуіне дейін өмірінің барлық жақтарына, қоғамның осы әрбір мүшелері үшін жағымды жағдайлар жасау арқылы әсер ететіндігі аян. Коммуналды-тұрмыстық жағдайлар адамның өмірлік қызметінің орасан уақыт пен энергияны талап ететін аясы болып қала бермек. Халық өзінің бос уақытын өзіндік қызмет жасау бойынша үй шаруасына, коммуналды-тұрмыстық мекемелерді аралауға, балаларды күтіп-тәрбиелеуге жұмсайды. Қызметтер аясының тұрмыс салтын қалыптастыру тұрғысынан алғандағы маңыздылығы, бұдан басқа қызметтер аясының өзіндік жұмыскерлерінің тұрмыс салты мен оның бүтіндей қоғамға, оның барлық мүшелерінің тұрмыс салтына әсер етуімен толықтырыла түседі. Қызметтер аясындағы жұмыскердің өндірістік өмірлік қызметі, оның кәсіби дайындық дәрежесімен, қоғамдық-саяси даму деңгейімен, біліктілікті үнемі жоғарылату мен өндірісті жетілдіру жайлы пәруай таныту секілділермен снпатталуы қажет. Жоғары білікті мамандардың, қызметті тұтынушылардың жеке тілектерін ескере, тапсырысты дұрыс қабылдау, еңбек пен қызмет көрсетуді ғылыми түрде ұйымдастыру және т.с.с. әрекеттерді қамтитын жоғары мәдени деңгейлі қылықты танытулары бүгінгі күн талабы. Мұнда, рынокты экономикамен қалыптасатын тұрмыс салты, айқын байқалатын еңбек сипатына ие, яғни бұл қоғамның әрбір еңбекке қабілетті мүшесі үшін міндетті тұрмыстың еңбекті кейпі деп тұжырым жасай аламыз.
Үй шаруасын жүргізудегі уақыт шығынын қысқарта, адамды тартымсыз және еңбек сыйымды жұмысты орындаудан босата, қызметтер аясы адамдардың бос уақытының шегін кеңейте отырып, олардың рухани және табиғи дамуына септігін тигізеді. Әсіресе әйелдердің, үй жұмысынан қолы босауы есебінен балаларға көп көңіл бөліп, тәрбиесі мен мәдени дамуында өз орнын алуынан, бос уақытының ұлғаюының әлеуметтік маңызын көреміз. Сөйтіп, қызметтер аясы уақыттың үнемделуі мен оның рационалды пайдалануына атсалысады.
Бос уақыттың әсерін бір жағынан экономикалық өсу факторы ретінде қарастыруға болса, екінші жағынан - бұл бос уақыт пен жұмыс уақытының тығыз ара-қатынасында байқалатын уақытты үнемдеу заңының әрекет ету механизмінің көрінуі. Саяси экономикалық аспектіде аталмыш ара-қатынас жұмыс уақытының азаюы, бос уақыттың ұлғаюына негіз құрайтынында көрінеді. Бос уақыттың ұлғаюы жұмыскер біліктілігін жоғарылатуға
жағымды жағдайлар орнатса, олардың біліктілік деңгейінің жоғарылауы еңбек ауысуының экономикалық заңының толық жүзеге асуының бірде-бір себебі болады, ал оның негізінде қоғамдық уақыттың барлық құрама бөліктерін тиімді пайдалануға әбден болады.
Қазіргі тәжірибе, экономикалық талдау және социологиялық зерттеулер көз жеткізіп отырғандай, бос уақыттың байқалу түрлерінің енжарлығы көптеген субъективті және объективті себептермен түсіндіріледі.
Бос уақыт бүгінде әлі де болса толықтай адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз ете алмай отырғандығы, оның ұзақтылығының артуына әкеледі. Бос уақыт ұзақтылығының артуын, қазіргі уақытта байқалатын адам тапсырыстарының түрлілігі мен кеңеюі, индустриалды әлемнің даму қарқыны талап етіп отыр. Бос уақыт адамның қабілеттерінің, шығармашылығының, өзін көрсете білуінің дамуындағы мықты құралына айналу үшін, оның құрамында әрекеттердің күрделі және белсенді формаларының (өзінің білімін өз бетінше жетілдіру, шығармашылықпен, спортпен айналысу және т.с.с.) үлес салмағы күрт артуы қажет.
Бос уақытты пайдалану тиімділігі, қызметтер аясы салаларының жұмысын жақсарту есебінен жоғарылайды және де ол күрделі формаларымен қанығып, басқа қызметтер түрлерімен үйлеседі. Егер байланыс, тұрмыстық қызмет, жолаушылар көлігі секілді қызмет түрлері адамдардың бос уақытының үлғаюына септігін тигізсе, онда туристік қызмет секілді түрлері оны тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ұзақ мерзімді және белсенді демалыс жанұядағы міндеттердің тиімді бөлінуіне, сонымен бірге, некелік-жанұя қатынастарын нығайтуға жанама түрде әсер етеді. Адамдарды өздерінің бос уақытын мәдениетті, белсенді және мүмкіндігінше тиімдірек пайдалануға үйрету, қызметтер аясы дамуының әлеуметтік-экономикалық аспектісі. Адамның білім және мәдениет деңгейі, денсаулығының жағдайы тікелей оның алатын табысына әсер етуі тағы да бар. Оған қоса, денсаулығы, білімі, кәсіби дайындығы стандарттарынан жұмысшы күшінің сапасы тікелей және де сәйкесінше, жинақталған өндіріс қорларын пайдалану интенсивтілігі мен тиімділігі, экономикалық өсудің қарқыны, өндірістің материалды-техникалық базасының жаңартылуы қандай-да бір дәрежеде байланыстылықта болады.
Қызметтер аясының көптеген салаларының, жинақтаудың маңызды көзі болып табылатын, экономикалық рентабельділігін ескере кетуіміз қажет. Шын мәнісінде, қондырма базисінің кез-келген маңызды элементі, қандай-да бір өңірдің қоғамдық өмірінің барлық жақтары, тіке және кері байланыстар механизмі арқылы қызметтер аясымен белсенді әрекеттеседі.
Сөйтіп, қызмет және оның түрлілігі сан жағынан, сапа жағынан көпшілік халықтың әл-ауқатына әсер ете отырып, адам факторының белсендеуінің қуатты тұтқасы бола, экономикалық өсу процесіне жан-жақты әсер етеді.
- Қонақүй-туристік кешеннің (ҚТК) ұйымдастыру тиімділігі
2.1 Қонақ үй туристік кешенінің басқару құрылымы мен сипаттама
ҚТК ұйымдастыру тиімділігіні мәні мен мазмұнын анықтауға теориялық қадам жасау.
Кез келген қызметтің адам әрқашан бағалауға ұмтылған нәтижесі болады. Отандық ғылымда тиімділігін ұғымның дамуын басқару тарихи жағынан мекеме өндірісінің тиімділігін өндірісті басқару тиімділігінен басталады.
Біздің елімізде тиімділік мәселелері ғылыми әдебиетте кеңінен жандандырылды және сәйкес басқару органдарынгың нормативті әдістемелі және нұсқау материалдарында жеке-жеке қарастырылды. Алайда мемлекеттік меншік және ресурстар, өнімдер, капитал нарығы болжағын жағдайда барлық шешімді орталықтандырылған басқару органдары қабылдады. Экономикалық шешім қабылдаудың күрделі динамикалық үдерісі орталықтандырылған экономикалық жоспарлау формасын қабылдады. Мекемелер қызметі негізгі өндіріспен шектелді. Сәйкесінше барлық күш мекеме өндірісінің ағымдық нәтижесін сараптауға, бақылауға және жоспарлауға шағырландырылды.
Екі ғасыр шеңберінде, жаңа ХХІ мыңжылдықтың табалдырылғанда басқаруды дамыту проблемаларының экономикалық және басқару шешімнің жаңа нарықтық қатынастар жүйесіне өтудің ірі масштабы жеке өзекті үдерістері өтіп жатқан Ресей үшін өте маңызды. Ресей Федерациясын дағы шаруашылықтың жағдайын есепке ала отырып өз қызметінің барлық саласына жауап беретін және бақылайтын алық жүйе болатын өндірістік емес сала ұйымдастырудың жаңа ролі туралы. Айтуға болады. (өзгеріс болған даму кезеңі кестеде.
Туристік қызметтер индустриясының масштабтық сипатының ҚТК ұйымдастыру тиімділігі тұжырымдамасының пайда болуына жағдай туғызды.
Қазіргі кезде нәтиженің белгілі мақсатпен ара-қатынасын өздігінше сипаттайтын алуан түрлі өндірістік емес сала мекемесі (ұйымы) қызметінің жағдайының өзгеру себептері термендер қолданылады.
Қонақүй – туристік кешеннен (ҚТК) ұйымдастыру тиімділігін жалпы түрде оның қызметінің оларды сапалау жетістікке жұмсалған шағын нәтижелелеріне қатынасы түрінде анықтайды. Тиімділік мақсатқа жету сипатын бейнелейтін басқару сипатындағы үдерістер мен ықпалдардың сипатталып, сондықтан бейімділік белгілі мақсатқа бағыттлады.
Тиімділік негізінде мыналар ұғынылады:
- белгілі нақты нәтиже (бір нәрсе әрекетінің тиімділігі);
- нәтиженің немесе үдерістің ең жоғары, мүмкінніне жоспарлық дәрежеге сәйкестігі,
- жүйелердің функционалдық түрлері;
- қызмет көрсетуді қанағаттандырудың салдық сипаттамасы;
- шынайы тиімділіктің қажетті (нормативті) тиімділікке қатынасы;
- мақсат пен қызметті орындау сенімділігі.
Отандық ғылым мен тәжірибеде өндіріс тиімділігіне бағытталған үш түрлі материалды көрсетсе болады:
- нормативтік актілерді қарастырылатын апробазалан ған;
- арнайы әдебиеттерде берілген пікірталасу мәселелерін жандандыратын;
- сондай-ақ соңға дейін шешілмеген мәселелерге қатысты.
Экономиканың реформаларды басталғанғадейін орындалған, бірақ қазіргі кезде де белсенді түрде қолданылып келе жатқан ұйымдастыру тиімділігі проблемаларын теориялық жасаудың екі нәтижесін көрсетуге болады:
- тиімділіктің негізгі түрлерінің мәні мен мазмұнын анықтау:
- экономикалық, әлеуметтік және әлеуметтік экономикалық;
- халық шаруашылығы және шаруашылық есебі;
- жылжымаушы (бүкіл шаруашылық), дербес ( жекеленген аймақтар мен шаруашылық звенолар), жеке (өндірістің жеке факторлары) және дербес фазалар;
- тиімділік шарттары мен көрсеткіштерін негіздеу. Шарттар тиімділік мәнін бейнелейді, көрсеткіштер тиімділікті оның шарттарына сәйкес өлшеу және салыстыру құралы ретінде қызмет етеді.
Менеджменттің ғылым мен тәжірибе ретінде даму үдерісінде қағамдағы ұйымның жаңа ролін бейнелейтін тиімділік шарттарының мазмұны өзгерді.
Ұйымды жедел басқару негізінен мекеменің өндірістік аспектілеріне шоғырланды. Стратегиялық менеджментті дамыту шамалы кейінірек жүрді және өзгермелі жағдаймен сәйкес тұтыну топтарына, тауар мен қызмет түрлеріне қатысты шешім қабылдау жолымен мекеменің негізгі мақсатын нақтыландыруға бағытталды. Саясат басқару қызметі ретінде қызығушы тұлғалардың сыртқы және ішкі топтарымен өнімді өзара әрекет етуді қамтамасыз етуге бағытталған қызмет ретінде қарастырылады.
Қазіргі кезеңде тиімділік шартын анықтауға барлық төрт қадам қолданылады.
Реформаға дейінгі кезеңде ұйым тиімділігі макроэкономикалық категория (саяси экономикада) және есептік бірлік (көптеген көрсеткіштерден тұратын) екі аспектіде қарастырылды.
Қазіргі кезеңде ҚТК ұйымдық басқару департаменттер мен бөлімшелерге бөлінген командалық бақылау ұйымынан ақпараттық-қорландарушыға ұйымға, терең білімді мамандар ұйымына өту фазасына түседі. Бүгінде біз бұл ұйымның қандай болатынын, оның құндылығы, құрамымы мен әрекеті қандай болатынын, оның құндылығы, құрамы мен әрекеті қандай болатынын болжай аламыз. Мұндай ұйым қазіргіге қарағанда екі есе төмен бола алатынын болжап айта аламыз. Менеджерлердің саны бүгінгі деңгеймен салыстырғанда қысқаруы тиіс. ҚТК мұндай ұйымын құрастыру мен басқару жолы болашақтың міндетті болып табылады. (басқаруға жасалған заманауі қадамдардың бірі 13.3 – кестеде берілген). ҚТК құрамы ұйымдар ұғымына сүйене отырып, оны белгілі мақсатқа жетуді көздейтін адамдар әрекетінің жүйеленген, танымдық бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай ұйымды құрайтын тұлға өзінің жеке бағдарын қанағаттандыруға ұмтылады, ал менеджердің мақсаты олардың біріккен қызметінің тиімділігін арттыру, Бұл кезде ұйымы оның мүшелерінің алынған ресурстарды қажетті турөнімге түрлендіруіне қарай өзара әрект түрінде болады.
Тиімділік кең мағынада қоғамды дамытудың сапалық жағын сипаттайды. Оның ерекшелігі-ол қандай ресурстардың жиынтығының көлігімен соңғы нәтиже алынғанын көрсетеді.
Кез келген ұйымның шаруашылық тиімділігін өлшеу мәселесіне сәйкес оны құрастырушы бағаларына қарай пайдалы қарастырады:
- шаруашылық тиімділігінің шарты;
- тиімділікті бағалауды шешілуінің қағидасы;
- тиімділік көрсеткішіне (көрсеткіштер жүйесіне) қарай;
- шаруашылық тиімділігін есептеу әдістемесіне қарай;
- практикаға бағалаудың жаңа жүйесін енгізудің ұйымдық-экономикалық шараларына қарай.
Шағындар (Ш) мен нәтижелері (Р) өзара түрлі тәсілдер арқылы салыстырылуы мүмкін, бұл жерде алынған көрсеткіштердің мәні әр түрлі болады:
- Н/Ш түріндегі көрсеткіш шығын бірлігінен алынған нәтижені сипаттайды;
- Ш/Н қатынасы алынған нәтиже бірлігіне келетін шығынның тиесілі шамасын білдіреді;
- Н-Ш айырмашылығы шығынан нәтижені арттырудың абсолютті шамасын сипаттайды;
- Н-Ш/Ш түріндегі көрсеткіш тиімділігін шамасын береді;
- Н-Ш/Н көрсеткіші алынған нәтиже бірлігіне келетін тиімділікке тиімті шаманы бейнелейді.
Жалпы түрде тиімділік мекеме қызметінің үдерісінде алынған нәтижелер мен осы нәтижеге жетумен байланысты еңбек шығыны арасындаға арақатынас арқылы беріледі, ол шаруашылық қызметінің материалдық-ресурстың, функционалдық және жүйелік сипаттамаларын қалыптастыруда қабылданған шешімнің құндылығының сандық шарттарын жасау негізі болып табылады.
Қазіргі кезде кешендік экономикалық сараптау теориясында ҚТК шаруашылық қызметінің экономикалық тиімділігіне өте толық және жүйелі зерттеу жүргізіледі, мұнда тиімділікке ағымдық және жедел, келешекте сараптау тараулары арналған, оның базасында шаруашылық қызметінің қол жеткізілген тиімділігі бағаланады, оның өзгеру фактрлары, артырудың қолданылмаған мүмкіндіктері мен резервтері айқындалады. Туристік (және қонақүйлік) мекеменің шаруашылық қызметінің жалпы тиімділігін сараптау қызмет көрсету (турөнім) бағасын, қызмет масштабы мен бағытын, жабдықтау ауыстырылуын не жаңа ақпараттың технология пайдалануды анықтаумен байланысты басқару шешімін қабылдаудың прерогративті жоғары бөлімі болып табылады. Басқа шешімдер де фирманың жалпы табысы, оның экономикалық өсу сипаты мен тиімділігі тұрғысынан бағалаудан өтуі тиіс.
Тиімділікті сараптаудың негізгі міндеттері мыналар:
- шаруашылық жағдайды бағалау
- қол жеткізілген факторлар мен себептерді айқындау;
- қабылданған басқару шешімін дайындау және негіздеу;
- шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру резервтерін айқындау және бағдарлау;
Экономикалық тиімділікті есептеуді шығымды экономикалық тиімділікпен салыстыру жолымен жүргізген жөн. Өз экономикалық тиімділік бұл үшін, кері-шығын. Экономикалық тиімділік түрлерінің бірі болып (ұсынылған қызмет сапасы мен сенімділігін арттырғанда) қақпайланған шығын болып табылады.
2.2 Қонақ үй туристік кешенінің әлеуметтік-экономикалық алғы шарттары
ҚТК тиімділігі түрлі қырынан зертелуі мүмкін: шығын қалыптастыру, қызмет, кіріс көлемін жоспарлау, инвестициялық жобаларды іске асыру және т.б. тұрғысынан. Сонымен бірге, шығындары, оларды бөлу әдістерін сараптау, сметалар есептеуді құрастыру мен бақылау, түрдің немесе қонақ үй шығынын өзіндік құнын шығару, туристік және қонақүй өнімінің сатылу және рентабельділігін анықтау мұның барлығы туристік қызметтер нарығында қызмет көрсетуші мекеме қызметінің жалпы тиімділігін сараптаудың бастапқы кезеңіне ғана қажет мәселелер.
Сараптау нәтежелері қонақүй немесе туристік мекеме әкімшілігіне және басқа қолданушыларға сараптама субъектілеріне сарапталған объектінің жағдайын туралы қажетті ақпаратты береді. Сараптама субъектілерінің мақсаты әр түрлі болу, бірақ олардың барлығы бір нәрседе ұқсасады – объектінің ағымдық жағдайы секілді, оның даму келешегінен күтілетін нәрселерді дәл бағалауға мүмкіндік беретін шешу өлшемдер алуда. Егер мекеме мүддесі бұрын тек қонақүйді жүктеу мәселелері менғана анықталса, онда шаруашылықтың жаңа жағдайында ҚТК ұйымдастыру жұмысына қызыққан сараптама субъектілерінің мақсаты мен мүддесін есепке алу қажет.
ҚТК шынайы басқару практикасында басқару жүйесінің элементтерінің түрлі жиылы мен олардың іштей өзара байлансытары нәтижесінде сондай-ақ басқару тиімділігіне ықпал ететін сыртқы орта ықпалының нәтижесінде пайда болатын көптеген факторлар, құбылыстар мен оқиғалар бар. Әдебиеттерде аталған факторларды мынадай топтарға бөлуге болады: саяси, құқықтық, ұйымдық, экономикалық, техникалық, әлеуметтік және психологиялық. Негізінде бұл факторлар бір-бірімен тығыз байланыста әрекет етеді.
Өзгермелі факторлардың тұтас қатарына тәуелді ҚТК басқару тиімділігінің деректі тұрақты емессосыған байланысты осы мәселені шешуде әдетте мекемені дамытудың негізгі тенденциялары мен оның экономикалық көрсеткіштерінің өзара байланысын зерттейді.
Ресейдің нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономикалық тиімділікті бағалаудың бұрынғы әдістемелері күшін жойды, жуық араға дейін жоспардан нарыққа өту кезеңінің тиімділік мәселелерінің әдістемесі мүлдем балалар. Жасалған әдістемелік вакуумды сарапшылар дайындаған кеңестермен және көмекші құралдармен толықтыра бастады. Мысалы, 1994 жРесейдің мемқұрылымы, экономика, қаржы министрліктері және Мемкомпөнеркәсіп ұсынған инвестициялық жоба тиімділігі бағалау және оларды қаржыландыру үшін іріктеу бойынша әдістемелік нұсқаулар жарияланды.
Қонақүй-туристік саласындағы мекеме қызметінің тиімділігн бағалау мәселелері тұтас қоғам тиімділігі бағалау мәселелеріне ұқсас. Осы сұрақ мынау: ұсынылған қызмет тиімділігін арттыру ісінде ықпал етпейтінін көрсетеді.
Нарықтық қатынастарға тән белгілердің бірі – қатысушылардың прагматизмі материалдық және материалды емес сипаты кез келген құндылық осы шешілу қандай да бір мақсатқа жетуге ықпал еткен жағдайда ғана қызығушылық тудырады. Алға қойылған мақсатқа жету табысты басқару белгісі деп есептеледі. ҚТК кез келген мекеме қызметіміндетті компоненттер ретінде әрекетке жетелеуші мотивтен, қызметтің болашақ нәтижесі туралы түснік-мақсаттан және мақсатқа жету құралынан тұрады. ҚТК мекеме мақсаты оқу басқа барлық өлшемдері анықтайды, оған мысал ретінде тиімділік түрлерінің ірілендірілген топтамасын келтіруге болады ҚТК мекеме мақсатына тәуелді тиімділік түрлерін топтастыру.
Мекеме мақтасы шешулі ресурстардың бағалық жүйесіне сәйкес олардың жарлықтыларымен қалыптасады. Жоғары басшылық шешімі ресурстардың бірі болып табылады, сондықтан жоғары басшылықтың құндылық жүйесі мақсат құрылымына ықпал етеді. Ғылыми әдебиеттерде ҚТК ұйымының мақсаттарының келесі жалпыланған түрлерін көрсетеді:
- бәсекелестік күрес жағдайында тірілу;
- банкроттық пен ірі қаржы сәтсіздіктерінен қашу;
- бәсекелестермен күрестегі көшбасшылық;
- «бағаны» жоғарылату не имидж жасау;
- экономикалық потенциалдың өсуі;
- өндіру мен тарату көлемінің өсіу;
- кірісті жоғарылату;
- шығынды азайту;
- рентабельділік және т.б.
Қол жеткізілген нәтижелердің қойылған мақсатқа қатынасы (мақсаттың тиімділігі) мен ресурстардың осы нәтижелерге қатынасы (шығындырудың ресурстық тиімділігі) басқару үдерістерінің кез келген тиімділігін тауысады деген пікір жиі айтылады. Оның үстіне тиімділікті нәтижелілік және экономикалық деп бөлу аз. ҚТК мекемелері қызметінің мақсаттық негізділігін сараптау да қажет.
Бір сөзбен айтқанда, соңғы көзқарас тұрғысынан тиімділікті оның мақсаттарын нормативті идеалдар мен бағалы нормаларға сәйкес сараптау қажет.
Осы негізде тиімділіктің келесі үш түрін көрсетеді:
- тұтанушылық (мақсаттың қажеттілікке, идеалдар мен нормаларға қатынасы);
- нәтижелік (қол жеткізілген нәтиженің мақсатқа қатынасы);
- шығындық (шығынның қол жеткізілген нәтижеге қатынасы)
Тиімділіктің бұл түрлері бүтін желіні құрайды тұтынушылық тиімділік нәтижеліктің мазмұны ал ол болса шығындықты анықтайды.
Жалпы айтқанда, мұқтаждық-мақсат міндетресурстар желісі кез келген стратегиялық жоспар жасау мазмұнын аяқтайды. Сондықтан тиімділіктің аталған түрлері баолжам мазмұны толығымен сәйкес келеді және жоспарлау мен тиімділікті сараптау сияқты басқару қызметтері мен жоспарлардың және олардың орындалу нәтижелерінің сәйкестігін қамтамасыз етеді.
Егер тұтынушылық (Т), нәтижелік (Н) және шығындық (Ш) тиімділікті, Ц/Т, Н/Ц және Н/Ш қатынастарымен берсең, онда тиімділіктің кешендік ұғымына
Т = Ц/Т*Н/Ц*Н/Ш
өрнегі сәйкес келеді.
Мекемені басқару тиімділігі эффекті, яғни жүйеде алынған нәтижені осы нәтиженің жетістігімен байланысты шағындармен салыстыру жолымен анықталу мыналарға жинақталады:
- басқару тиімділігінің шарттарына:
- басқарудағы шығын тиімділігінің көрсеткіштері:
- басқару тиімділігінің жалпылаушы көрсеткіштері;
- басқару тиімділігінің жеке көрсеткіштеріне
- басқару және өндірістік ресурстардың арақатынастық көрсеткіштеріне;
Қонақүй – туристік бизнесінің мекемесін басқару тиімділігін ерекше көрсету керек. ҚТК мекемесін басқару тиімділігі-күрделі және көп қырлы категория. Басқару тиімділігінің көп қырлылығы бірқатар ұғымдық сызбаларды қамтамасыз етеді. Мұндай сызбалардың ішінде.
- басқарма жұмысшысының еңбегінің тиімілігі;
- басқару аппаратының еңбегін, оның жекелеген органдары мен бөлімшелерінің тиімділігі;
- басқару үдерісінің тиімділігі;
- басқару жүйесінің тиімділігі бар.
Қазіргі кезде басқару тиімділігін анықтау келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі:
- басқаларды жетілдірудің ұйымдық-техникалық шараларын сараптау мен бағалау;
- ортақ тиімділікті анықтау;
- ҚТК мекемесінің жалпы эффектісіндегі басқару жүйесі эффектісінің үлесіне анықтау;
- функционалды бөлімшелер қызметінің нәтижесін анықтау.
- Басқару тиімділігін анықтау өзара байланысты кезеңдерден тұратын үдеріс ретінде қарастыруды ұсынады. Бағалаудың әрбір келесі кезеңді алдыңғы кезеңді толықтыра отырып, оны нақтылайды.
Бірінші кезеңде басқару тиімділігі шарттарының сапалық және сандық анықтылығы айқындалады. Мақсатқа жету ҚТК мекемесін басқару тиімділігін шамасы-сандық сипаттамасы болады.
Екінші кезеңде басқару шығынының тиімділігі анықталады.
Үшінші кезеңде қолда бар потенциалды басқару тиімділігі анықталады. Көрсеткіштер өндірістік және басқару ресурстарын пайдаланудың тиімділігінің жалпылаушы көрсеткіштерінің базасында қалыптасады.
Басқару үдерістері мен қатынастарының көп деңгейлі және көп аспектілі сипатына сәйкес басқару тиімділігінің шарттары мен көрсеткіштерін құрастыру ерекше маңызды.
Қонақүй туристік саласы мекемелерінің ішкі тиімділігі (өнімділігі) ресурстардың (шығындардың) турлар таратудың көлемімен, сатылған номерлердің санымен арақатынасы негізінде анықталады, сыртқы тиімділік оны ҚТК мекемелерімен қанағаттандыру қажеттілігі мен деңгейін есепке алады. Фирма тиімділігін басқаруда нарықты қанағаттандыру шарасы бойынша негізгі міндеттердің бірі ресурстарды қолдану тиімділігі мен турөнімдер ерекшелігін белгілеу болады.
Сонымен, тиімділіктің топомнемді нұақасын жасау оны былай көрсетеді.
- қоғам қажеттілігін қанағаттандыру деңгейіндегі жоғары жүйенің шектеулі бөлігі ретінде;
- жеке тұтас жүйе ретінде;
- осы жүйеге кіретін компоненттердің шоғыры ретінде;
Басқару өнімі аталған нұсқамен сәйкес үнемденеді. Біріншіден, ол басқару объектілері мен басқару жүйесінің қызм,ет көрсету нәтижесі ретінде көрінеді. Екіншіден, аралық-басқару жүйесі қызметінің сапасы түрленеді. Үшіншіден, ол қызмет пен басқарумен операцияларды атқарудың бастапқы сапасы, басқару күштері мен құралдарын пайдалану сипаты.
Қонақүй секілді, туристік қызметтердің өндірістік және басқару факторларын таңдау және топтастыру үшін статистикалық әдістерді, заманауыл кибернетика басқару тиімділігін анықтау үшін өндірістік қызметтер аппаратын пайдаланған жөн. Сондай-ақ, кластерін сараптама-оның таңдау үшін де, факторларды топтастыру үшін де қолданылу мүмкін жетістігі. Бұл жерде факторларды сандық бір атаулы бағаларда беру міндетті емес, оның үстіне бір мезгілде сандық және сапалық сипаттамаларды пайдалануға болады. Алынған топтама түрі зерттеуші берген топтаманың тиімділігін шартына, немесе мақсатты қызметіне тәуелді. Мұндай шарт ретінде ауытқы шаршыларының ішкі топтық қосындысын төмендетуді атауға болады.
Тиімділіктің заманауи стратегиялары ресурстармен басқаруды қызмет масштабын кеңейтуге ұмтылумен ұштастырады. Ресурс пен нәтиже арасында күрделі өзара әрекет тиімділік құрылымында статистикалық және динамикалық аспектілердің бөлініпшығуын талап етеді. Тиімділіктің мұндай топтамасын алғаш рет американдық экономист Йозеф Шумпер кәсіпкерлік қызметін зерттегенде қолданды. Егер статистикалық тиімділік қалыптасқан экономикалық жағдайға қосымша өсуге есептелмеген компанияларды қолдану үдерісін сипаттаса онда динамикалық тиімділік дамуға тенденцияны сипаттайды. Динамикалық тиімділік ұғымы стратегиялық басқаруға қажет. Кейінірек топтастырудың бұл идеясын көптеген экономисттер мен басқарушылар ұстанды.
Статистикалық тиімділік пен оны бақылау тәсілдері қысқа уақыт ішінде ҚТК мекемелерінің қызметін ағымдық үдерістерінен басқаруда негізгі болып табылады. Ол кезде тиімділіктің динамикалық аспектілерін зерттемей стратегиялық басқару мүмкін емес. Динамикалық тиімділік-бұл ұзақ уақыт кезеңінде ҚТК мекемелерінің жоғары бәсекелестікке қабілеттілігін қолдаудың негізгі тәсілі. Тиімділіктің бұл екі аспектісінің мекемелер үшін бірдей құндылығын айту қажет. Тек статистикалық тиімділікті басқару тәсілдерінғана пайдалану ҚТК мекемелерінің болашақта дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Ол кезеңде үлкен тәуекелмен байланысты тиімділіктің динамикалық аспектілерін арттыру ақталмаған шығынға, оның тиімділіктің жаза сапасына өту қорқынын жоғалтуына әкелуі мүмкін.
Отандық ғылым мен практикадағы тиімділік көрсеткіштерінің жүйесін сараптай отырып, келесі топтарды бөлуге болады: (толығырақ 13.6-кестені қараңыз)
- Тиімділіктің жалпылауыш көрсеткіштері;
- Тірі еңбек (еңбек ресурстары) тиімділігінің көрсеткіштері;
- Негізгі қорларды, айналым құралдары мен капитал салымдарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері;
- Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері;
- Жаңа техниканың экономикалық тиімділігін көрсеткіштері (жаңа техниканың экономикалық тиімділігінің жоспарлық және есептік көрсеткіштерімен берілген көрінісі)
Тиімділік көрсеткіштері жүйесінің қарастырылған нұсқаларының барлығы жабық емемс, олардың мазмұны бірдей.
Тиімділік көрсеткіштерінің жүйесі сараптау мақсатына, бөлектеу деңгейі мен тереңдігіне байланысты басқа да сипаттармен толығады. Акционерлік қоғамдарда акциялардың кірістілігі қосымша бақыланады, бұл акционерлер мен болашақ инвесторлар мүддесін көрсетеді. Ағымдық және стратегиялық тиімділікті сараптағанда ресурстардың ішкі құрылымын бейнелейтін және мекеме тиімділігі туралы қосымша ақпарат беретін көрсеткіштер қолданылады. ҚТК ұйымы жоғары кірісті қамтамасыз етуі тиіс деген теңес кең таралған. Мұндай қадамның бастапқы шарты: кез келген фирма кірісті арттыру үшін әрекет етеді, бірақ пратикада мұндай максимумға жету мүмкін болғандықтан қалыпты кіріс ұғымы қолданылады. Түрлі қызмет түрлерінің кірістігі тікелей ерекшелігіне алады, бұл барлық бизнесмендердің бір мезгілде өз бізнесін одан да пайдалыға ауыстыруға ұмталдырмайды. Мұндай қадамның негізінде өндірілген өнімге баға түзу жүйесі - өзіндік құн қосу үстеме жүйесі жатыр.
Фирма мен басшылық қызметінің келесі бағытына өндіріс көлемі мен қызмет тұтынысын дамытуға ұмтылу жатады. Бұл үлкен деңгейдегі фирма көлемі менеджердің лауазымы мен жағдайын анықтайтынына негізделеді. Аталған теорема шеңберлерінде басқа да формальда шарттар қолданылады, атап айтқанда, тұтас фирма тиімділігін бағалау үшін акцияға кіріс көрсеткіштері таралған, инвестиция тиімділігін бағалау үшін инвестицияланған капитал рентабельділігін көрсеткіші қолданыла алады.
Соңғы жылдары қосымша құнды арттыру теориясы қарқынды түрде жасалуда.
Кез келген деңгейдегі фирмаға иелені қызметі мен басқару және бақылау қызметі арасындағы үзіліс тән, бұл бірқатар жаңа басқару теорияларының пайда болуына әкеледі. Негізінде фирма иелері мен басқарушы тұлға мүддесінің қайшылығы жататын өкіметіліктің беру теориясы өте танымал. Мұнда фирмаға тікелей қатысы бар жеке тұлғалардың екі үлкен тобының-иеленушілер (акционерлер, қатысушылар) мен басқару тұлғасының оңамалануы жүреді. Олардың мүддесі барлық уақытта сәйкес келе бермеуі мүмкін бұл әсіресе болашақтық шешімдерді сараптаумен байланысты, олардың кейбірі ағымдық кірісті қамтамасыз етеді, ал келесілері-келешекке есептелген.
Қызығушы топтар теориясы аталған теорияның бір түрі болып табылады. Кез келген фирманың қызмет көрсетудегі мақсаты фирмаға тікелей не жанама қатысы бар заңды және жеке тұлғаларды шиеленісті мақсатын үйлестіру. Сондықтан турфирма кірісті арттыруға ұмтылып қана қоймай, өз жұмысшыларының әлеуметтік жағдаймен, қоршаған ортаны қорғаумен және т.б. айналасуы керек. Ұйымды өте тиімді ету үшін көптеген қатысушылардың бір-біріне қайшы мүдделерін есепке алу керек. Сондықтан ұйымдастыру тиімділігінің шарттары қатысушылар құрамы мен олардың мүдделеріндегі өзгерісті бейнелей отырып, үнемі өзгереді. Сонымен, жеке мешіктер салынған кірісті бағалайды және көбейтуге ұмтылады. Несие берушілерді оқшаулық, салым келешегі, қаржы тәуелші қызықтырады. Кәсіподақтар еңбек келісімінің шарттарын анықтау үшін фирма қызметінің тиімділігін бағалайды. Бизнеске қатысушылармен қатар, мекеме қызметінің тиімділігіне сыртқы ұйымдар мен тұлғалар («аутсайдерлер») тікелей және жанама бақылау жүргізеді. Олай болса, нарықтық экономика жағдайында тиімділікке бизнеске қатысушылар, аутсайдерлер, мемлекет жасаған көпқырлы бақалау ғана мекеме үшін экономикалық орта жасайды, мұндағы тиімді қызмет-мекеменің өмір сүруі мен қызмет көрсетуіне қажетті жағдай, менеджерлердің міндеті-акционерлердің , жұмысшылардың, несие берушілер мүддесінің арасында, статистикалық және динамикалық, ішкі және сыртқы тиімділік арасындағы теңдікті қамтамасыз ету. Олай болса, менеджерлер ұйым тиімділігіне динамикалық категория ретінде қарау керек және үнемі өзгерістерге дайын болуы тиіс ҚТК мекемесінің тиімділігіне қадамдардың бірі жалпы жүйелі модельге негізделген. Оның шеңберінде ұйымдасқан әрекет жүйесіне түсетін негізгі құрамдас элементтер сыртқы ортамен байланысты: шектеу, талап пен мүмкіндіктер; ұйым ресурстары; оның тарихы. Басты кіріспе элемент болып мекеме стратегиясы табылады. Жүйенің шығысында мекеменің стретегиялық міндетімен үйлескен қызмет тиімділігі бар. Негізгі сызбамен сәйкес мекеме кіріспе элементтерді алатын және оларды шығушы элементтерге таситын механизм ретінде қарастырылады. Мекеме сараптамасындағы негізгі объекті болып түрлену үдерісі табылар. Бұл модельде мекеме төрт компоненттің құрамында қарастырылады:
- орындау қажет міндет не жұмыс және олардың негізгі сипаттамалары;
- тапсырманы орындау міндетімен жұмысшылар;
- мотивация жасайтын және тапсырманың орындалуына ықпал ететін формалды ұйымдастыруды қамтамасыз ету;
- мекеме қызметінің шынайы жағдайынан көрініс беретін формальды емес ұйымдық құрылымдар.
Тиімділік проблемасы нашар сәйкестік туралы растайтын ұйымдастыру факторларымен және басқарумен байланысты пайда болады. ҚТК мекемелеріне жасалған бұл қадамның құрамында кездейсоқтық элементтері болады. Ең жақсы мекеме жобасы басшылық стилі не жұмыс әдісі болмайды. Түрлі жағдайларда мекеменің түрлі моделі мен оларды басқару тура келетін болады.
2.3 Қонақ үй туристік кешенінің жүйелілігі мен негізгі қозғаушы факторлары
Ашық жүйелер моделімен сәйкес мекемелер гомостатикалық болады, яғни стационарлық жағдайы (тұрақтылықты) қолдауда үздіксіз қызметке ұмтылады. Тұрақтылық – бұл жүйелердің өзгеріссіз қалуға, заттар ретін қайталауға үнемі жаңғыруға ұмтылуы. Даму, керісінше - өзгеруге ұмтылу. Тұрақтылық пен даму бір-біріне қарама-қарсы, бірақ олар шектеулі, импоненті қозғаушы күштер болғандықтан бір жүйеде тіршілік етуге мәжбур.
Тұрақтылықты қолдау керек, арттыруға және төмендетуге болады. Егер қолдау негізінен ағымдық шығынды талап етсе, онда арттыру көбіне ірі шығынды қажет етеді.
Даму – бұл қонақүй—туристік бизнесі мекемелерінің мүлдем басқа мақсаты, және оған жасалатын қадам басқа болуы тиіс. Дамуды да, тұрақтылықты да қамтамасыз ету үшін бірдей құрамдастар: адамдар, түрлі қорлар қажет болғанымен, олар жүйеде түрліше жасалады. Даму аталған жүйенің ішімен және сыртымен бағытталуы мүмкін, оған эволюциялық және революциялық белгілер тән болуы мүмкін, ал деңгей бойынша ол элементтен жүйеге дейін дами алады. Оның объективті көзі-ішкі және сыртқы факторлар.
Іштей бағытталған турфирманы дамыту тур жасау технологиясымен берілген. Оны жетілдіру фирма қызметінің тиімділігін арттыруда және ұсынылған турларға шығынды азайтуды қажет етеді. Сырттай бағытталған дамыту бұл бәрінен бұрын ұсынылған маршруттарды жетілдіру. Оның нәтижесі клиент сұранысын қанағаттандыру деңгейін арттыру болуы тиіс.
Көрсеткіштер сапасы екі негізгі фактормен анықталады. Біріншісі – көрсеткіштердің теориялық негізіне, екіншісі – фактілік базаға жатады. Бірінші фактор көрсеткіштер тереңнен сараптау негізінде, екіншісі – фактілік базаға жатады. Бірінші фактор көрсеткіштер тереңнен сараптау негізінде түзілуіне сүйенеді. Ол көрсеткіштердің мәнімен, сапалық ерекшеліктерімен байланысты. Екінші фактор олар толық, сенімді, салыстырмалы және заманауі ақпарат базасында түзілуін қамтамасыз етеді. Фирма мен басшылық қызметінің келесі бағытына өндіріс көлемі мен қызмет тұтынысын дамытуға ұмтылу жатады. Бұл үлкен деңгейдегі фирма көлемі менеджердің лауазымы мен жағдайын анықтайтынына негізделеді. Аталған теорема шеңберлерінде басқа да формальда шарттар қолданылады, атап айтқанда, тұтас фирма тиімділігін бағалау үшін акцияға кіріс көрсеткіштері таралған, инвестиция тиімділігін бағалау үшін инвестицияланған капитал рентабельділігін көрсеткіші қолданыла алады.
Соңғы жылдары қосымша құнды арттыру теориясы қарқынды түрде жасалуда.
Кез келген деңгейдегі фирмаға иелені қызметі мен басқару және бақылау қызметі арасындағы үзіліс тән, бұл бірқатар жаңа басқару теорияларының пайда болуына әкеледі. Негізінде фирма иелері мен басқарушы тұлға мүддесінің қайшылығы жататын өкіметіліктің беру теориясы өте танымал. Мұнда фирмаға тікелей қатысы бар жеке тұлғалардың екі үлкен тобының-иеленушілер (акционерлер, қатысушылар) мен басқару тұлғасының оңамалануы жүреді. Олардың мүддесі барлық уақытта сәйкес келе бермеуі мүмкін бұл әсіресе болашақтық шешімдерді сараптаумен байланысты, олардың кейбірі ағымдық кірісті қамтамасыз етеді, ал келесілері-келешекке есептелген.
Қызығушы топтар теориясы аталған теорияның бір түрі болып табылады. Кез келген фирманың қызмет көрсетудегі мақсаты фирмаға тікелей не жанама қатысы бар заңды және жеке тұлғаларды шиеленісті мақсатын үйлестіру. Сондықтан турфирма кірісті арттыруға ұмтылып қана қоймай, өз жұмысшыларының әлеуметтік жағдаймен, қоршаған ортаны қорғаумен және т.б. айналасуы керек. Ұйымды өте тиімді ету үшін көптеген қатысушылардың бір-біріне қайшы мүдделерін есепке алу керек. Сондықтан ұйымдастыру тиімділігінің шарттары қатысушылар құрамы мен олардың мүдделеріндегі өзгерісті бейнелей отырып, үнемі өзгереді. Сонымен, жеке мешіктер салынған кірісті бағалайды және көбейтуге ұмтылады. Несие берушілерді оқшаулық, салым келешегі, қаржы тәуелші қызықтырады. Кәсіподақтар еңбек келісімінің шарттарын анықтау үшін фирма қызметінің тиімділігін бағалайды. Бизнеске қатысушылармен қатар, мекеме қызметінің тиімділігіне сыртқы ұйымдар мен тұлғалар («аутсайдерлер») тікелей және жанама бақылау жүргізеді. Олай болса, нарықтық экономика жағдайында тиімділікке бизнеске қатысушылар, аутсайдерлер, мемлекет жасаған көпқырлы бақалау ғана мекеме үшін экономикалық орта жасайды, мұндағы тиімді қызмет-мекеменің өмір сүруі мен қызмет көрсетуіне қажетті жағдай, менеджерлердің міндеті-акционерлердің , жұмысшылардың, несие берушілер мүддесінің арасында, статистикалық және динамикалық, ішкі және сыртқы тиімділік арасындағы теңдікті қамтамасыз ету. Олай болса, менеджерлер ұйым тиімділігіне динамикалық категория ретінде қарау керек және үнемі өзгерістерге дайын болуы тиіс ҚТК мекемесінің тиімділігіне қадамдардың бірі жалпы жүйелі модельге негізделген. Оның шеңберінде ұйымдасқан әрекет жүйесіне түсетін негізгі құрамдас элементтер сыртқы ортамен байланысты: шектеу, талап пен мүмкіндіктер; ұйым ресурстары; оның тарихы. Басты кіріспе элемент болып мекеме стратегиясы табылады. Жүйенің шығысында мекеменің стретегиялық міндетімен үйлескен қызмет тиімділігі бар. Негізгі сызбамен сәйкес мекеме кіріспе элементтерді алатын және оларды шығушы элементтерге таситын механизм ретінде қарастырылады. Мекеме сараптамасындағы негізгі объекті болып түрлену үдерісі табылар. Бұл модельде мекеме төрт компоненттің құрамында қарастырылады:
- орындау қажет міндет не жұмыс және олардың негізгі сипаттамалары;
- тапсырманы орындау міндетімен жұмысшылар;
- мотивация жасайтын және тапсырманың орындалуына ықпал ететін формалды ұйымдастыруды қамтамасыз ету;
мекеме қызметінің шынайы жағдайынан көрініс беретін формальды емес ұйымдық құрылымдар.
3 Қазақстан Республикасының туризм инфрақұрылымын дамытудың болашақтағы бағыттары
3.1 Қазақстандағы халықаралық туризмдi дамытуға бағытталған мемлекеттiк саясат
Туризмдегi мемлекеттiк реттеу жұйесiн жетiлдiру туристiк қызметтi жұзеге асырудың өзгерген әлеуметтiк-экономикалық жағдайларға толық жауап беретiн мақсаттарына, қағидаттарына және мiндеттерiне сай жаңа көзқарастарды талап етедi. Бұгiнгi таңда атқарушы билiк органдары мен туризм саласында әрекет ететiн ұйымдардың арасындағы озара iс-қимылды реттеудегi мемлекеттiң рөлiн арттыру қажет. Саланы орталықтандырып басқару Қазақстан Республикасының Туризм және спорт жөнiндегi агенттiгiне жұктеледi. Туризмдi кешендi дамытудың табысты iске асырылуын қамтамасыз ету саланы мемлекеттiк басқару әдiстерiн дұрыс таңдауға тiкелей байланысты. Қазiргi уақытта, саланы мемлекеттiк реттеу мынадай шараларды жұзеге асыруға бағытталуға тиiс:
- Республикалық және аймақтық деңгейлерде туризмдi дамыту саясаты мен жоспарлауды ұйлестiру;
- туристiк индустрия саласындағы қарым-қатынасты ретке келтiру мен жетiлдiруге бағытталған заңнамалық және нормативтiк құқықтық базаны қамтамасыз ету;
- сапалы туристiк өнiмнiң ажырамас бөлiгi ретiнде туристердi қорғауды және олардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
- статистиканы және зерттеу қызметiн жетiлдiру;
- бiлiм және оқу стандарттарын қоса алғанда, туризмге арналған кадрларды кәсiптiк даярлау;
- туризм саласында мұдделi министрлiктер мен ведомстволар, сондай-ақ мемлекеттiк және жеке секторлар арасында жоғары деңгейдегi ұйлестiрудi қамтамасыз ету;
- халықаралық туризмдi дамытудың нақты аудандарында жердi пайдалануды және құрылыс салу нормаларын қолдануды бақылау;
- тарифтердi, туристiк ұйымдардың, тасымалдаушылардың қызметiн лицензиялауды, туристiк объектiлердiң сапасын және қызмет көрсетудiң стандарттарын бақылау;
- ел беделiн қалыптастыру - Қазақстандық туристiк өнiмнiң маркетингi және жылжытылуы жөнiндегi басым шараларды белгiлеу, оның iшiнде туристiк көрмелердi және басқа iс-шараларды ұйымдастыру;
- халық арасында туризм құндылықтарын және қоршаған ортаны корғауды насихаттау;
- халықтың тұрлi әлеуметтiк-демографиялық санаттары мен топтары арасында әлеуметтiк туризмдi дамыту үшін қолайлы жағдай жасау;
- визалық және кедендiк рәсiмдердi барынша оңайлату;
- мемлекеттiң туристiк көрнектi орындарын құру және қорғау;
- туризм инфрақұрылымының аса маңызды базалық компоненттерiн жасау.
- Туризмдi дамытудың мақсаты:
- сапасы, халықаралық туристiк рынок жағдайында өндiруге, сатуға және бәсекелестiкке төтеп беретiн өнiм өндiруге және сатуға кабiлеттi, рентабельдi туризм индустриясын құру жолымен туризмдi экономиканың табысы жоғары салаға айналдыру;
- Республиканың туристiк әлеуетiн арттыру;
- тарихи-мәдени және табиғи-рекреациялық ресурстарды сақтау және ұтымды пайдалану;
- халықтың барлық жiктерiнiң туристiк ресурстарға қол жеткiзуiн қамтамасыз ету, туристiк қызмет көрсетуге деген сұранысты барынша қанағаттандыру;
- тұрғындардың жұмыспен қамтылуын ынталандыру;
- мемлекеттiк және жеке құрылымдардың туризм саласындағы өзара бiрлескен iс-қимылының тиiмдiлiгiн арттыру;
- шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыту болып табылады.
- Республикада халықаралық туризм саласын дамыту мынадай қағидаттардың негiзiнде жұзеге асырылады:
- әрбiр адамның демалу және бос уақытын өткiзуге деген құқығын iске асыруы;
- халықтар мен мемлекеттер арасындағы өзара түсінiстiк пен ынтымақтастықтың iзгiлiк сипатын, бейбiтшiлiк пен сыйластық, нәсiлiне, жынысына, тiлi мен дiнiне карамастан, адам құқықтары мен негiзгi бостандықтарын сақтау;
- әдiлеттiк пен егемендiк, саяси, экономикалық және әлеуметтiк жұйесiне қарамастан, мемлекеттердiң iшкi iсiне кол сұқпау;
- қоршаған ортаға және мәдени игiлiктерге ұқыпты қарау;
- әлеуметтiк тепе-теңдiк пен даму, жеке адам мен қоғамның игiлiгiн арттыру;
- туризмдi тұрақты дамыту.
- Алға қойылған мақсаттарды iске асыру үшін мынадай мiндеттердi шешу қажет:
- туризм саласындағы мемлекеттiк саясатты жандандыру;
- туристiк қызметтi реттеу жұйесiн жетiлдiру;
- туризм индустриясының құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негiздерiн одан әрi дамыту;
- туристiк рынокты демпингке қарсы және мемлекеттiк қолдаудың басқа да шараларын қабылдау арқылы қорғау;
- туристердiң кауiпiздiгiн қамтамасыз ету;
- тартымды туристiк объект ретiнде Қазақстанның беделiн қалыптастыру;
- ақпараттық қамтамасыз ету жұйесiн жетiлдiру;
- туризм саласындағы ғылыми зерттеулердi терендету;
- туризм саласындағы қызмет көрсетудiң статистикалық есебiнiң әдiснамасын халықаралық стандартқа сәй№ кестендiру;
- туристiк объектiлердi қайта жаңғырту мен салу үшін отандық және шетелдiк инвестицияларды тарту жолымен туризм инфрақұрылымын дамытуды ынталандыру;
- туристiк кызметтi стандарттау, сертификаттау мен лицензиялау негiзiнде туристерге қызмет көрсетудiң сапасын арттыру;
- туризм саласындағы кадрлар даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру жұйесiн дамыту;
- туризм саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету, терiс әлеуметтiк әсерлердi бәсеңдету және мәдени мұраны сақтау;
- туризм саласындағы келеңсiз ұрдiстерден арылу.
Халықаралық туризмнiң даму процесi туристiк қызмет ұсынысы мен оған деген сұранымның өсуi және бұл қызметтермен айналысатын кәсiпорындардың материалды-техникалық базасының даму қарқынының жеделдетуiмен анықталады. Бұл өз кезегiнде салалық-экономикалық ғылымның мәселесiн методологиялық негiзде нақты экономика тұрғысында жетiлдiрулерiн қажет етедi.
Ғылым мен техниканың дамуы адам тұрмысының барлық негiзгi жақтарын қамтиды: өмiр сүру деңгейi, адам мен табиғат арасындағы қатынас және т.б.
Өндiрiс күшiнiң дамуының белгiлi бiр сатысында қоғамдағы адамдардың қажеттiлiгi мен мүмкiндiгiн салалы түрде қарастыруға мүмкiндiк бередi. Бос уақыт құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрi адам мен қоғам қажеттiлiктерi көзқарасы бойынша туризм болып есептеледi, себебi ол адамның психикалық және күш қайратының қалпына келтiруге мүмкiндiк бередi. Осыған байланысты туристiк қызмет халыққа мәдени қызметтi көрсететiн сала ретiнде кең дамуда. Қызмет шеңберiнде ғылыми –техниканың дамуы әсер етедi. Сондықтан қызмет саласының матариалдық өндiрiсi мен қоғамның рухани қажеттiлiгiн қарама-қайшы қоюдың қажеттiлiгi жоқ.
Қазiргi кезде қызметке деген қажеттiлiк пен қызметтiк тұтынудың өсуi қоғамдық өндiрiстiң тиiмдiлiгiн жоғарылатуға әсер ететiн маңызды факторға айналуда. Бiрақ туристiк қызметтiң әсерi жанама және қайта өндiру, сондай-ақ еңбек ресурстарын жетiлдiру есебiнен байқалады. Осылайша сала ретiнде халықаралық туризмнiң дамуы қоғамның негiзгi экономикалық заңдылықты қалыптастырудың формасы болып табылады. Туристiк экономикалық қызметтiң динамикалық саласы бiр жағынан тiкелей туристiк қызмет өндiрiсiне басқа туристiк кешендердi салуды қондырғы, транспорт байланыс өндiрiсiн, тамақ өнеркәсiбiн, ескерткiш бұйымдар, сыйлықтар, сувенирлер жасауда және т.с.с. қамтитын ңтуризм индустриясың ретiнде қарастырылады.
Басқа жағынан туризмдi арнайы тауар түрi туристiк қызмет өндiрiсi ретiнде қарастыруға болады. Мұндай көзқарас бойынша туризм өндiрiстiк емес экономика саласы ретiнде қарастырылады.
Өндiрiстiк емес экономика саласын зерттеу затын өндiрiстiк қатынастар құрайды. Бiрiншiден бұл жүйе құрамына өндiрiстiк күштер мен шектi байланыстық негiзде өндiрiстiң жеке және заттай факторлар бiрiктiру жолымен өндiрiс процестерiн жүзеге асыратын қатынастар жатады. Екiншiден, өндiрiстiк емес саладағы өндiрiстiк қатынастан материалдық өндiрiс жүйесiмен байланысты болады.
Осылайша өндiрiстiк емес саланы өндiрiстiк қатынастары жеке тұтыну қатынасына тиiстi және материалды өндiрiспен тұтас байланыста болып келедi.
Туризм – индустриясы бiр-бiрiне тығыз байланысты кәсiпкерлер мен кәсiпорындар арасындағы жүйе, туристке туристтiк процесс кезiнде барлық тұтынылатын туристтiк қызметтердi, тауарларды ұсынушы.
Әлемдегi туризмнiң жаппай дамуы туризм индустриясымен қосалқы шаруашылықтарды ғылым мен мәдениеттi бiлiм беру жүйесiн тез қарқынмен дамытуда. Осыларды қорыта айтқанда туристiк индустрия қонақ-үй мен орналастыру орындарының транспорт құралдарының қоғамдық тасымалдау, қоғамдық тамақтандыру объектiлерiмен танымдық, емдiк, спорттық, сауықтыру, дiни-мәдени, iсерлiк және т.с.с. ұйымдастырудың, туроператорлық және турагенттiк қызмет, сонымен қатар туристiк-экскурсиялық қызмет пен гидаудармашы қызметiн ұсынушы ұйымдарды да қамтиды.
Халықаралық туризмдi ұйымдастыруға екi түрлi туризм сферасындағы кәсiпорындар мен кәсiпкерлер қатыса алады. Олар: туроператорлар және турагенттiк. Былайша айтқанда олар туристiк қызметтi өндiрушi арасындағы соңғы функцияны орындайды. Бұл қызметтер олардың көрсететiн қызметi болып саналады.
Туроператор заңды немесе жеке тұлға туристiк өнiмдi негiздеу жұмысын, оның рыноктағы қозғалысын және реализациясын қадағалайды. Туроператордың алдыңғы екi функциясы түсiнiктi ендi осыларды кеңiрек тарқатсақ. Туристiк өнiмдi негiздеу түсiнiгiнде ұсынатын қызметiн сапасына, құнына, жұмысы мен қызмет қарқынына және оларды ұсыну жайында келiсiмшартты түзу, брондау, т.с.с. қызметтер кiредi. Ал қозғалыс түсiнiгiнде қызмет пен тауарды турды жарнамалау, потенциалды тұтынушының тұтыну қабiлетiн қанағаттандыру т.с.с. бiрқатар қызметтер кiредi.
Соңғы функциясы тереңiрек түсiнудi қажет етедi. ңреализацияң терминi екi түрлi қасиетке ие.
- Сату.
- Пайдалану.
Классикалық жүйеге туроператорлық қызмет, туристiк өнiмдi тек қана көтерме саудамен турагентке сатушы. Өз кезегiнде турагент көтермемен сатып алушы. Одан кейiн ол бұл өнiмдердi аудандар мен аймақтарға жергiлiктi турагенттер арқылы сатушы.
Тұтынушы туристке жеке турды әрине турагент сатады. Туризм сферасы кәсiпорындарының арасында тәжiрибе жүзiнде туроператор 5 ал турагенттер 95 пайыз болады. Сонымен қатар туроператорлар туристiк өнiмдi тұтынушының толық пайдалануына жауапты, себебi тұтынушы қызмет көрсету пакетiн туроператор алады, ал пакетте көптеген әртүрлi кәсiпорындардың қызметтерi кiредi. Жауапкершiлiк туроператорға кепiлдiк берудi қарастырады. Дамыған елдерде жауапкершiлiктiң әртүрлi деңгейiне байланысты құн төленедi.
Тасымалдау жүйесi туристердiң жаяу қозғалысымен дамыған технологиялық прогрестiң деңгейiмен және қозғалыс құралдарын пайдалану арқылы байланысты:
- жануарлар;
- пiлдер, түйе, жылқы, есек, ит;
- жерде жүретiн қозғалыс құралы;
- әуе қозғалыс құралдары;
- судағы қозғалыс құралдар.
Тасымалдау негiзгi және қосымша туристiк өнiмдегi қозғалыс құрамына қарай бөлiнедi, жұмыс этапына бойынша бөлуге болады:
- трансфер, автобустар, кететiн жерге туристердi жеткiзiп салу, аэропорт арсеналынан, вокзалдан отельге жеткiзiп салу, қайтып отанына оралуы т.с.с;
- туристердi ұзақ белгiленген жерге жеткiзiп салу;
- автобустық немесе темiр жол турларымен бағыт бойынша жеткiзiп салу, яғни бұл жерде круиздық бағыттарды да жатқызуға болады;
- экскурсиялық бағыттар бойынша қалаларда, саябақтарда т.б. жерлерде тасымалдау.
Орналастыру туризмнiң ең қажеттi элементi. Орналастыру болмаса халықаралық туризм де болмайды. Кез-келген туристiк аймақтың қатаң экономикалық талабы туристердi қабылдаудан түсетiн үлкен сенiмдi пайда. Қонақ-үй индустриясы қонақ жайлылықтың бiр көрiнiсi, ерте кезден келе жатқан салт-дәстүр, қонақты күту, сыйлау, қызмет көрсету т.с.с. кiредi. Орналастырудың жүйесi мен құрылымы мекеменiң ең негiгi құралы. Ол жерде уақытша келушiлерге арнайы қызмет, сервис жасалынады. Қонақ-үй сферасында номерлердiң саны ең басты көрсеткiшi, яғни осыған қарап туристiк аймақтың деңгейiн бағалауға болады.
Қонақ-үй индустриясы экономикалық қызмет түрiнде қонақ-үй қызметiн ұсынушысын қонақ-үйде, кемпингте, мотельде, мектеп және студенттер жатақханасында келушiлерге арналған үйлерде қысқа уақытқа тұруды ұйымдастырды, бұл қызметке ресторандық қызметтiң де қатысы бар.
Халықаралық тәжiрибеде қабылданған туристердi орналастыру тәсiлдерiнiң стандарттық классификациясын Дүниежүзiлiк Туристiк ұйым (Дтұ) эксперттерi әзiрлеген. Онда барлық орналастыру құралдары екi категорияға бөлiнедi.
1. Ұжымдық
2. Индивидуалдық
Қонақ-үй мекемелерi сиымдылығына, олардағы номерлердiң санына және тұруға арналған орындардың санына қарай ерекшеленедi. Дтұ- ң анықтауы бойынша қонақ үй бұл ұжымдық орналастыру құралдары белгiлi бiр мөлшердегi бөлмелерден тұратын жеке басшылығы бар, қызметтердiң көптеген түрiн ұсынушы және кластарға топталып, категорияға сәйкес қызмет ұсынушы мекеме немесе кәсiпорын. Әлемдiк тәжiрибеге негiздей отырып қонақ-үйлердiң бiрнеше түрлерiн ұсынады: жоғары класс, орта класс, экономдық кластағы аппарт-отель қонақ үй.
Ең кең тараған классификациялар мыналар:
- Жұлдыз жүйесiң Францияда, Австрияда, Венгрияда, Египетте, Қытайда, ресейде және бiрқатар басқа елдерде халықаралық туризмдi алмасуға қатысушыларды қолданады;
- ңәрiптiк жүйең Грецияда қолданылады;
- ңключей немесе купон жүйесiн ұлыбританияға қатысты сипатталған;
- ңразряд жүйесiнің және т.с.с.
Халықаралық туризмдегi әуе транспортымен тасымалдау, чартерлiк және рейстiк самолетпен жүзеге асырылады. Туризм мақсатында кең ауқымда тiк ұшақтармен әртүрлi ұшу аппараттары қолданылады: әуе шары, парафлан, дельтафлан т.б. Қызметi мен коьфортiне, тамақтануына және де самолеттерi әртүрлi факторлердiң орындалуына байланысты келесiдей класстарға бөлiнедi:
- 1 класс- (Ғ)
- бизнес класс- (С)
- экономдық класс- (У)
- әртүрлiлiк.
ұлттық тасымалдау шеңберiнде немесе жекелеген авиакомпанияларда халықаралық туризмге келесiдей жеңiлдiктердi қарастырып бекiткен:
- маусымдық;
- коорпоративтiк;
- балалы жолаушыларға арналған;
- топтық;
- жас-жұбайларға арналған.
Туристтерге ерекше қарқынмен пайдаланылатын жеңiлдiк карта ҚАрА (авиакомпания пассажирлерiнiң халықаралық ассоцациясы), ЕТА (туризмнiң европалық жүйесi) т.с.с.Мұндай картаны иемденгендерге кейбiр авиакомпанияларда ( ДЕLТА, SAS ) мынадай жеңiлдiктер қарастырылған, қонақ-үйге төлейтiн кездегi жеңiлдiк ( 10-40 пайызға дейiн ). Ол ең жақсы деген әлемнiң 40-мыңнан астам отельдерiнде, әрi автомашинаны алғандағы жеңiлдiк ( 30 пайызға дейiн ) сақтандыруда т.с.с. жерлерде қарастырылған.
Халықаралық қарым-қатынаста жолаушыларды ұшақпен тасымалдау Варшава конвенциясына байланысты ескерiлiп отырады. Алғашқы 1929ж. кейiн 1955-1975жж. ң халықаралық әуе тасымалдау ережесi ң халықаралық деңгейде жасалған. Бұл шартты конвенция барлық елдерде туристердi және олардың жүктерiн тасымалдау ескерулерi. Бұған қосымша әр мемлекетте өзiнiң әуеде тасымалдау кодексiне қосымшалар енгiзедi. Чартерлiк рейстегi әуе қатынасы халықаралық конвенцияға және сол елдiң заңына нұқсан келтiрмей, чартердiң келiсiмшарт бойынша жүзеге асырылады. Iшкi әуе қатынасы дегенiмiз ұшақтың ұшу, қону және жолшылай қонуы Қр-қ аумақтарда жүзеге асырылады. Халықаралық әуе тасымалдауы дегенiмiз – ұшу және қону алаңдары әртүрлi мемлекеттерде болады. Халықаралық ережеде әуе тасымалы дегенiмiз туристердiң әуежайда алғашқы тексеруден өткен кезеңнен бастап, келесi әуежайда құзырлы адамдардың тексеруден өткенге дейiнгi аралық.
Халықаралық азаматтық авиацияда көптеген ережелер, ұсыныстар, әдiскерлiк құжаттар ҚАТО ICАТО ұйымдары басшылыққа алынады. Халықаралық әуежай ұйымы. IАТО – транспорттық тасымалдау ассосациясы. Әуе жайларда ғимарат, ұшу алаңдары, жолаушылар демалатын орын т.б. осы ұйымдардың талаптарына сай болуы керек. Дүниежүзi бойынша әуе тасымалдауы осы ұйымдар арқылы ( ООН, Дтұ) жүйеге келтiрiп отырады. Мысалы, бiр жылғы ұшу км. Алсақ орташа есеппен Iшкi ұшу мысалы 4,5 % болса,ал 7% халықаралық. Жыл сайын халықаралық ұшу көлемдер өсiп келедi. Кейбiр елдерде ұшатын жолаушылар санын арттыру мақсатында билет құнын арзандату, жиi ұшатын жолаушыларға арнайы сервистiк қызмет көрсету т.с.с. қарастырылады.
Ұшақтағы сервис пен комфорт мыналарға байланысты:
- Авиакомпанияға.
- ұшу бағыты.
- Тариф.
- Тасымалдау дәстүрi.
- ұшу ұзақтығы.
Халықаралық әуе қатынастарында жолаушы тасымалдау бойынша дүние жүзiнде 4р-ден аса әуе компаниялары бар.
Қазақстанда 10-нан аса әуе компаниялары бар, бiрақ халықаралық деңгейде ңAir Astanaң компаниясы бар.
Қазақстандағы әуе компаниялардағы ұшақтар типi мынадай:
1). ТУ- 154 ұз. 47-9. 147,9м. Сиымдылығы 180 адам. Жылдамдығы 850/км.сағ. ұшу қашықтығы 4 мың км. ұшу биiктiгi 11р0м.
2). ИЛ 86, 62. ұз. 59-54. С-350. Ж-90км/сағ. ұшу ұзақтығы 5р0 км. ұшу биiктiгi 11р м.
3). Боинг 767. ұз.- 54-94. С-232. Ж-850. ұшу қашықтығы - 108р км. ұшу биiктiгi – 11р м.
4). А – 310-3р. ұз.- 46-6. С- 183. ұшу ұзақтығы – 98р. ұшу биiктiгi 11р0 м.
Әлемде жолаушылар тасымалдайтын ұшақтың қолданылу мерзiмi 23 – жыл. Европада - 27 жыл. Оңтүстiк Африка мен Оңтүстiк Америкада 28-29 жыл.
Қазiргi авиакомпанияның мақсаты, ұшақтың сиымдылығын арттыру, ұшу ұзақтығын, жылдамдығын, сервистiк қызмет пен комфорттылығын арттыру.
Дүниежүзiндегi ең белгiлi халықаралық әуе жайлар мына елдерде: Сингапур, Чанги, Манчестерде, Мельбурн, Амстердам, Цюрих.
Iшкi су жүйесiнде туристердi тасымалдау арқылы жабдықталған теплоходтарда ( жолаушылар сиымдылығы 250-3р және 4р орындық ) жүргiзiледi. Каюталар 1- орындық, 2- орындық, 4- орындық және отбасылық болып бөлiнедi. Мұндай класстағы теплоходта барлық барлық жағдайлар мен комфорттар демалуға қарастырылған: каютадағы жұмсақ ыңғайлы жиһаз, желдеткiш, тоңазытқыш пен кiшi бар. Жолаушыларға қызмет ұсынуда: ресторандар, бар, сауна, музыкалық салон, ойын залдары қарастырылған.
Халықаралық теңiздiк линияда көп палубалы, жоғары комфортты, круиздiк судналар ( жолаушылар сиымдылығы 1р- ден 8р- ге дейiн ) жұмыс iстейдi. Жоғарыда айтылып кеткен комфорттарға мыналарды да қосуға болады: барлық жағдайы қарастырылған бизнес класстар, семинар мен симфозиндер өткiзуге арналған орындар, онда бассейн, лифт, спорттық комплекстер және бортқа туристердi жеке автомашиналармен қабылдау, спутник, интернет т.с.с. қарастырылған.
Судағы туристiк экскурсиялар мен саяхаттар басқа да тасымалдау түрi: яхта, сүнгуiр қайықтарында, катамаранда, байдаркаларда, қайықта және де сол сияқтыларда жүргiзуге болады. Туристердi тасымалдаудың келесi бiр түрi темiр жол қызметi. Ол арнайы жабдықталған туристiк составтарда жүргiзiледi.
3.3 Туризм инфрақұрылымын дамытудың болашақтағы бағыттары
Соңғы кездерi отандық туризм саласының тиiмдiлiгiн талқыға сала отырып, мемлекет шет елдiк инвестициялардың туризм саласына тартылуын экономикалық тұрғыдан ынталандыруға бар күш-жiгерiн жұмсауда, өйткенi олар өздерiнiң кейiнге қалдырмас қажеттiлiктерiн қамтамасыз ету мақсатында қазынаға тез арада табыс түсiруге мүдделi. Бiздiң елiмiздегi туризм жүйесi мен экономикалық өзгерiстердiң стратегиялық бағытын меншiк қатынастары саласында өтiп жатқан жәйттер айқындайды. Мұндағы туристiк қызмет көрсетуден болатын, әлеуметтiк-экономикалық жүйенiң қаржылай және материалдық тiрегi болып табылатын ұлттық табыстың бiр бөлiгiнiң мемлекеттенуiнiң негiзгi құралы болып табылады. Бұл сонымен бiрге, кеңес үкiметi дәуiрiнде туризм индустриясы қызметiнiң тәжiрибесiне қанықпаған тәуелсiз елiмiздiң туризм саласын дамытудың меншiктi моделiн (қалыбын) жасау қажеттiгiнiң туындап отырғандығымен де түсiндiрiледi. Одақ кезiндегi туризм саласының кәсiподақ тарапынан демалыс орындарына жолдама берудiң аз ғана тәжiрибесiн есептемегенде бiздiң елiмiзде тiлге тиек етiп отырған халықаралық дәрежеде туризм саласын қалыптастыру мен дамытудың белгiлi бiр механизмi қалыптаспаған деп тұжырым жасауға болады. Әрине, бұл жағдай қарастырылып отырған проблеманың шешiмiн табуды қиындатады. Сондықтан, шет елдердiң, әсiресе нарықтық экономикасы дамыған өркениеттi елдердiң әдiстемелерiн қарастыру мол тәжiрибе бередi. Осы орайда өзiмiздегi туристiк қызмет көрсетудiң байырғы тәжiрибесiн зерттеу және сараптау қажеттiгi туындап отыр, бұл нарықтық қатынастың тәжiрибесiне қанықпаған елге қиынның қиыны екенi рас, алайда бүгiнгi күндегi алғашқы кезектегi қажеттiлiк болып табылады. Оның дұрыс шешiмiн табуынан елiмiздiң шаруашылық жүйесi жанданып, халықтың әл-ауқаты мен тұрмыстық жағдайы жақсара түсетiнi айқын.
Елдегi нарықтық қатынастардың дамуы барысында ақылы негiзде туризм саласын дамыту қағидалары кеңiнен iс жүзiнде қолданылып, барлық негiзгi заң құжаттарында және заң актiлерiнде қолдау тапты. Алайда, қр-ның осындай заңдарының туризм саласын дамыту мәселелерiне арналған көптеген жағдайлары әзiрге нақты бiр экономикалық механизмнiң қалыптаспауына байланысты толық күшiне енген жоқ.
Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық дамуының деңгейi жалпы сипаттағы туризмдi дамытуға мұмкiндiк бермейдi.
Қазақстанда туризм саласын дамыту мемлекеттiң экономикалық саясатына негiзделiп жұзеге асырылуда, ол шаралардың ауқымды кешенiн, оны дәйектi жүзеге асыру кезеңдерiн қамтиды.
Мемлекеттiң экономикалық саясаты мына бағыттарда жұзеге асырылуда:
- экономикалық заңдардың әрекетi, экономиканың жай күйi, қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуының болашақтағы бағыттары негiзiнде елдегi экономикалық дамудың ғылыми негiзделген тұжырымдамасын әзiрлеу;
- экономикалық саясаттың тиiстi мақсаттары мен мiндеттерi негiздей отырып, стратегиялық және тактикалық шараларды тұжырымдау;
- белгiленген iс-әрекеттердi экономиканың қалыптасқан жағдайына қарай iс жүзiнде пайдалану.
Осы негiзгi үш буынның бiрлiгi экономикалық саясаттың мазмұнын анықтайды, соның iшiнде туризм саласын дамыту саясаты қалыптасады. Демек экономикалық заңдардың iс-әрекетiн есепке ала отырып, қоғамды дамытудың мiндеттерiне байланысты туризм саласын дамытуды ұйымдастыру мемлекеттiң экономикалық саясатының мазмұны болып табылады. Қазiргi кезеңде экономикалық саясаттың көмегiмен туризм саласында шешiлетiн басты мiндеттердiң қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдiң дамуының әрбiр нақты кезеңiнiң ерекшелiктерi негiзiнде туризм саласын дамытуға бөлiнетiн қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкiн болатын көлемiн жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын туризм саласы кәсiпорындары арасында, ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды туризм саласын дамытуға бағыттау;
б) туризм саласын дамытудың белгiленген бағыттарын орындау үшiн тиiстi қаржы механизмiн жасап, оны үнемi жетiлдiрiп отыру.
Елдегi жүргiзiлiп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттiң экономикалық саясаты мен туризм саласының қызметi нарық жағдайында туристiк бизнестен тұсетiн қаржы ресурстарын жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезiнде түсiрiп отыруға, туризм саласын дамытудың мемлекеттiк бағдарламаларында қаралған шараларын үздiксiз қаржыландыруға және материал және еңбек ресурстарын мақсатты әрi ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге бағытталған. Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтiк және экономикалық дамуының, туризм саласы қызметiнiң қайта жандануының стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттiгiнен туындайды.
Осы мақсаттарға қол жеткiзу мақсатында Қазақстандағы туристiк өнiм қызметi саласындағы басты бағыт тұрғын халықтың материалдық қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталуы тиiс. Туризм саласы қызметiн дамыту мақсатында, оның дамуына кедергi келтiретiн негiзгi факторлар анықталып, сараланған болатын. Оның негiзгiлерi төмендегi сызбада келтiрiлген (кесте 4).
Қазақстанда туризмнiң дамуына кедергi келтiретiн негiзгi факторлар
- Туризм инфрақұрылымын дамыту.
- Республикада жұзеге асырылып жатқан әлеуметтiк-экономикалық өмiрдi реформалау туризмдi және оның инфрақұрылымын толық қамти қойған жоқ. Туризмнiң материалдық базасының машарлығынан Қазақстан жыл сайын миллиондаған долларды жоғалтуда, бұл туристiк салаға кұрделi қаржыны, сондай-ақ отандық және шетелдiк инвесторлар қаражатын тартуды қажет етедi.
- ұлттық туристiк өнiм ерекшелiгiн ескерiп, тұрақты туристер ағынын қамтамасыз етуге қабiлеттi елдiң туризм инфрақұрылымын дамыту үшін:
- жалпы пайдалану және туристiк мұқтажды қанағаттандыру үшін жол-көлiк инфрақұрылымын дамыту;
- iлеспе инфрақұрылымды: қолданыстағы және ықтимал туристiк аймақтардағы сумен, электрмен жабдықтау, кәрiздер және қатты қалдықтарды жою жұйесiн, телекоммуникацияларды дамыту;
- туристiк кешендердi, этнографиялық мұражайларды және демалыс аймақтарын құру;
- тарихи-мәдени және этнографиялық ескерткiштердi қалпына келтiру және мұражайға айналдыру;
- жыл бойы пайдаланылуын ескере отырып, туристiк объектiлер жобаларын, оның iшiнде орташа және шағын орналастыру құралдарын жасау және оларды салу қажет.
- Маркетинг стратегиясын әзiрлеу.
- ұлттық туристiк өнiм және оны дамытудың әлеуметiне сәйкес маркетинг стратегиясын әзiрлеу қажеттiлiгi бар.
- Маркетинг стратегиясын iске асыру мақсатында мемлекет мынадай мiндеттер белгiлеп отыр:
- сапалы туристiк қызмет көрсетудi ұсынатын туристiк орталық ретiнде Қазақстан туралы туристер жiберiлетiн негiзгi елдерде жағымды пiкiр қалыптастыру;
- Қазақстанды ерекшелейтiн сипаттамаларға және артықшылықтарға негiзделген маркетингтiк iс-шараларды әзiрлеу және жұзеге асыру;
- қосымша мұмкiндiктер бере отырып, төлем қабiлетi жоғары деңгейдегi туристердi тарту;
- жеке сектордың маркетингтiк жұмысына қолдау көрсету;
- Германия, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, ресей, Қытай, Жапония және т.б. туристер ағынының дәстұрлi рыноктарына ұлттық туристiк өнiмнiң енгiзiлуiн кұшейту;
- рыноктың жаңа сегменттерiн айқындауға бағытталған зерттеулер жұргiзу;
- ел аумағында орналасқан көрнектi туристiк орындар мен объектiлердiң бұкiл ауқымын әлемдiк рынокқа жылжыту;
- ғылыми негiзделген өткiзу әлеуетiн ескере отырып, Республика аумақтарына туристiк ағынның тендестiре бөлiнуiн қамтамасыз ету;
- жыл iшiнде туристiк инфрақұрылымның бiрқалыпты жұктемесiн қамтамасыз етуге бағытталған маркетингтiк және бағалық тәсiлдердi қолдану арқылы туризмнiң маусымдық жылжытылуын кұшейту;
- ұлттық туристiк өнiмдi жылжытудың жаңа ақпараттық технологияларын пайдалану;
- туризмдi дамытудың тұрақты сипатын насихаттау қажет.
Қазақстанның туристiк бейнесiн қалыптастыру жерлерi ұлы Жiбек жолының учаскесiнде сан алуан тарихи оқиғалардың ғасырлар бойғы куәгерi ретiнде Қытай мен Еуропаны жалғастырып жатқандығына қарамастан, Қазақстан әлi де болса, туристiк бағыт ретiнде әлемге танымал бола қойған жоқ.
Қазақстанның тартымды туристiк беделiн құру тиiстi кең ауқымды шаралар кешенiн әзiрлеудi талап етедi.
Беделдi көтерудiң негiзгi iс-шаралары Қазақстанның туристiк фирмалары мен агенттiктерiнiң халықаралық туристiк көрмелерге, жәрмеңкелер мен конференцияларға, оның iшiнде ДТҰ тарапынан өткiзiлетiндерiне қатысуы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында осыған ұқсас iс-шаралар ұйымдастыру болуға тиiс. Қазақстанды Еуразияның қоғамдық және мәдени құбылыстар орталығына айналдыруға ықпал ететiн конгрестiк туризмдi дамытудың маңызы бар.
Туризмдегi халықаралық ынтымақтастық ЮНЕСКО және Дтұ-ның ұлы Жiбек жолына байланысты жобаларын әзiрлеу мен iске асыруға қатысу, шет мемлекеттермен екiжақты және көпжақты келiсiмдер жасасу арқылы жұзеге асырылады.
Елдiң туристiк беделiн қалыптастыруда Республика аймақтарында және шет елдерде туристiк ақпараттық орталықтарды ұйымдастыру да маңызды рөл атқарады. Туристiк ұйымдар мен Қазақстан Республикасының шетелдердегi дипломатиялық өкiлдiктерiнiң өзара бiрлескен iс-қимыл жасау тәжiрибесiн пайдалануға лайықты назар аудару керек. Елдiң туристiк әлеуетiн жарнамалауда ұлттык авиатасымалдаушы мен басқа да көлiк кәсiпорындары пәрмендi көмек көрсете алады.
Шетелде Қазақстан туралы сапасы жоғары полиграфиялық және аудиобейне жарнама материалдарын шығару және белсендi тұрде тарату қажет. Қазақстанға туристердi тартуға өлкетану жарияланымдары, жарнама-баспа қызмет, оның iшiнде туристiк фирмалар мен қонақ ұйлердiң жарнама-баспа қызметi өз ықпалын тигiзедi. Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалануға, оның iшiнде Интернет жұйесiнде Қазақстанның туристiк фирмаларының WЕВ-сайттарын құруға айрықша мән беру қажет.
Туристiк ағынды жөнелтушi елдердiң туристiк агенттiктерi мен бұқаралық ақпарат құралдары өкiлдерiне арнап Қазақстан бойынша танысу саяхаттарын ұйымдастырудың тиiмдiлiгi мол болады.
Қолайлы туристiк беделдi құруға Қазақстанда халықаралық дәрежеде әртұрлi мәдени, спорттық және туристiк iс-шаралар өткiзу ықпал етедi.
Қазақстанның туристiк беделiн қалыптастыруда есепке алудың компьютерлендiрген бiрыңғай жұйесiн iске қоса отырып, Республика аумағына шетелдiк азаматтардың кiруi, шығуы мен болуы тәртiбiн, визалық және кедендiк рәсiмдердi оңайлатудың зор мәнi бар.
Сондай-ақ, қонақжай Республика беделiн жасауға туристер жиi болатын орындарда қазақша, орысша мәтiндерiне латын транскрипциясымен қоса берiлген ақпараттық таблолар мен жазбалардың жасалуы мен орнатылуы өз септiгiн тигiзедi.
Елде халықаралық туризмдi одан әрi дамытуды ынталандыру, мемлекеттiң туристiк әлеуетiнiң әлемдiк туристiк рыноктағы тұсаукесерiн өткiзу жөнiндегi жұмысты кұшейту Қазақстан Республикасы ұкiметiнiң 2р0 жылғы 26 қазандағы N 1604 қаулысымен бекiтiлген Қазақстанның туристiк беделiн қалыптастыру жөнiндегi 2р0-2003 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарын iске асыруды қамтиды. Оған Қазақстанға туристер тарту жөнiндегi көпжақты қызмет және халықаралық туристiк рынок жұйесiндегi елдi интеграциялау кiредi.
Туристердiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
Қауiпсiздiк туризмдi дамытуға, ең алдымен келушiлер ағынын көбейтуге немесе азайтуға әсер ететiн басты фактор.
Туристiң қауiпсiздiгi мемлекет саясатына, турфирмалар қабылдайтын шараларға, соңдай-ақ туристiң жеке басының iс-әрекетiне тiкелей байланысты.
тұтынушыға туристiк сапар барысында қорғау мен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жөнiнде ақпарат беру оған қауiпсiздiктi басқа да тауарлар мен қызмет көрсетулермен бiрге қауiпсiздiк пен сапа баға турғысынан алып қарағанда, маңызды элемент болып саналатын және салыстыруға тұрарлық туристiк өнiмнiң ажырамас бөлiгi ретiнде ұғынуға көмектеседi.
Мемлекеттiк органдар, туристiк ұйымдар мен халықаралық ұйымдар саяхатшылардың денсаулығы үшін қауiп тудыратын табиғи апаттар, әлеуметтiк тәртiпсiздiктер, террорлық әрекеттер, көлiк жұмысындағы елеулi iркiлiстер, iндет және басқа факторлар сияқты туризмге ықтимал қауiптер туралы ақпарат бередi.
Кадрларды даярлау мен ғылыми қамтамасыз ету.
Қызмет көрсетумен байланысты және табыстылығы едәуiр дәрежеде осы салада жұмыс iстейтiн кадрлардың сапасына байланысты болатын қызмет - туризмде адамдар ресурсын жоспарлау айрықша мәнге ие.
Қазақстандағы тиiмдi туристiк салаға сәйкес кадрлар әлеуетiн қалыптастыру үшін:
жаңа буындағы «Туризм» мамандығы бойынша жоғары кәсiптiк бiлiмнiң мемлекеттiк стандартын әзiрлеу;
туристiк кадрларды даярлауды жұзеге асыратын жоғары оқу орындарында туристiк қызметтiң әртұрлi қажеттiлiгi мен даму деңгейiн ескере отырып, мамандануын анықтау;
мамандарды оқытуда олардың отандық туристiк ресурстарды игеруiне, оларды пайдалану әдiстерiне, жаңа ақпараттық технологияларды бiлуiне, тiлдiк дайындауға негiзiнен иек арту;
орта арнаулы оқу орындарында бiрiншi деңгейдегi туристiк қызметшiлердi даярлауды ұйымдастыру;
жалпы бiлiм беретiн оқу орындарында туристiк сыныптар, секциялар мен ұйiрмелер құруға көмектесу;
бұдан бұрын таратылған балалар мен жасөспiрiмдер туризмiнiң Республикалық және аймақтық станцияларын кайта қалпына келтiру;
ұлы Жiбек жолының (17р км) Қазақстандык учаскесiндегi туристiк-рекреациялық қорларды қайта жаңғыртуға және тұгендеуге, зерттеу жұмыстарына ерекше назар аудару қажет.
Қазiргiзаманғы туризм индустриясын құру саланы дамыту проблемаларын, туризм рыногы дамуының құрылымын, тетiгi мен заңдылықтарын ғылыми тұрғыда зерделемейiнше, сондай-ақ саланы дамытудың ғылыми қамтамасыз ету жұйесiн құрмайынша мұмкiн болмайды. Дегенмен, Қазақстанда бұл мәселелер туризм экономикасын зерттеушiлер үшін әлi кұнге игерiлмеген ңтыңң кұйiнде қалып отыр.
Әлi кұнге дейiн ұлттық экономика теориясына туризм халық шаруашылығының толыққанды саласы және ғылыми жағынан талданатын пән ретiнде қарастырылмайды. Сол себептi Республикада аталған тақырып бойынша ғылыми әдебиет аз шығарылады. Бұған қоса, Қазақстанда Кеңес кезеңiнен берi ңтуризмң деген ұғым елеулi табыс түсіретiн экономика саласынан гөрi спортпен және денсаулықты нығайтумен жиi байланыстырылады.
Ең алдымен, Қазақстан Республикасының рекреациялық ресурстарын тұгендеу және олардың мониторингi жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Экономиканың саласы ретiнде халықаралық туризмдi ғылыми қамтамасыз ету үшін оны болжауда және дамытуда тиiстi ғылыми құрылымдар қажет. Проблеманы шешудiң ықтимал шешiмi ретiнде туризмнiң ғылыми-зерттеу институтын құру ұсынылады.
Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi Жоғары аттестациялық комитетiнiң (ЖАК) ғылыми мамандықтары тiзбесiне «Туризм географиясы», «Туризмнiң педагогикасы мен психологиясы», «Туризмнiң құқықтық негiздерiн жаңа ғылыми бағыттарды енгiзудiң қажеттiгi пiсiп-жетiлдi. Бұл Республикада ғалымдар контингентiн құруға және туризмдi дамытудың ұйымдастыру мен басқарудың, дамытудың мәселелерi мен проблемаларының бұкiл кешенiн ғылыми зерттеумен қамтуға мұмкiндiк бередi.
ЖАК-тың номенклатурасындағы және Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң жiктемесiндегi мамандықтар атауын бiрiздендiру қажет, бұл ғылыми зерттеулер жұргiзу және осындай зерттеулер үшін кадрлар даярлаудағы бiрiздiлiктi кұшейтуге ықпал ететiн болады. Сондай-ақ, туристiк мамандық пен мамандандыруды Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк Қорғау министрлiгiнiң тарифтендiру анықтамалықтарымен сәй№ кестеңдiру қажет.
Қазақстан Республикасында халықаралық туризмдi дамытудың негiзгi мақсаттарын, мiндеттерiн және басымдықты бағыттарын айқындайды. Алға қойылған мiндеттердi iске асыру және көрсетiлген мақсатқа қол жеткiзу үшін Қазақстан Республикасында халықаралық туризмдi дамытудың мемлекеттiк бағдарламасын әзiрлеу қажет.
3.3 Қонақ үй индустриясындағы басты түсініктер мен анықтамалар
Қонақ үй индустриясы экономикалық қызмет түрі секілді өзіне қонақ үйде, мотельде, кемпингте, пансионаттарда және сыйақыға басқада орналастыру орындарында қысқа уақытта тұруды ұйымдастыруды және қызмет көрсетуді қосады.
Орналастыру түсінігінің астында адамдардың уақытша тұруға арналған кез – келген объектті жатқызуға болады.
ГОСТ КР 50645 – 94 «Туристік экскурсиялық қызмет көрсету. Қонақ үйлер класификациясы» жарлығына сәйкес қонақ үй дегеніміз уақытша тұруға арналған кәсіп орын. Қонақ үйде рұхсат етілетін минималды бөлмелер саны 10 болуы тиіс.
Басқа да нормативті құжаттарда – «ҚР – дағы қонақ үй қызметін көрсету ережелері» ҚР – ның қаулысында бекітілген қонақ үйге келесідей анықтамалар береді: «қызмет көрсетуге арналған мүліктің комплекс (ғимарат, ғимарат бөлігі, басқа да мүлік немесе құрал - жабдық)».
Қонақ үйлер келесідей белгілермен сипатталады:
- берілген нақты саннан асатын номірлерден тұрады, біртұтас басшылыққа ие;
- түрлі қонақ үй қызметтерін ұсынады;
- елдің стандарттарына ие, көрсетілетін қызмет түріне байланысты класқа және категорияларға топтастырылған;
Қонақ үй кәсіп орындарын сыйымдылығына, тұру орнының санына және номірлердің санына байланысты ажыратады.
Нөмір – қонақ үй категориясына сәйкес, талаптарға сай, бір немесе бірнеше орыннан тұратын бөлме.
Жатын орын – бір адам тұтынуға арналған, жатақ орналасқан алаң.
Халықаралық іс – тәжірибеде Бүкіл Әлемдік Туристік ұйым эксперттерімен талқыланған, орналастыру құралдарының стандартты классификациясы қабылданған.
Осыған сәйкес барлық орналастыру құралдары ұжымдық және жеке болып бөлінеді.
Ұжымдық орналастыру құралдары қонақ үй типтес және мамандандырылған болып екіге бөлінеді.
ГОСТ ҚР 51185 – 98 «Туристік қызметтер. Орналастыру құралдары. Жалпы талаптар.» жарлығына сәйкес қонақ үй типінің ұжымдық орналастыру құралдарына келесілер жатады:
- қонақ үйлер;
- мотельдер;
- тұруға арналған клубтар;
- пансионаттар;
- жиһаздалған бөлмелер;
- жатақханалар;
Мамандандырылған орналастыру құралдарына – орналастыру қызметін ғана емес, сонымен қатар арнайы бір мақсаттағы қызметті орындауға арналған объекттер жатады. Мұндай орналастыру құралдарына келесілер жатады:
- санаториялар;
- профилакториялар;
- демалыс үйлері;
- туристік тұрақтар;
- туристік, спорттық базалар, демалыс базалары;
- аңшылар үйі;
- конгресс - орталықтар;
- кемпингтер;
- ботельдер;
- флотелдер;
- ротельдер;
Жеке орналастыру құралдарына келесілер жатады: пәтерлерден бөлмелер; үйлер; котедждер; жалға берілетін үйлер.
Сонымен орналастыру құралдарының кейбір атауларына анықтамалар бере кетсек:
Мотель – автотуристерге қызмет көрсетуге арналған қонақ үй түрі.
Ботель – судағы кішігірім қонақ үй.
Флотель – «судағы курорт» деп аталатын ірі қонақ үй. Туристерге жоғары комфартабельді нөмірлер ұсынылады. Сонғы уақытта мұндай қонақ үйлер бизнес – турлар, конгресс – круиздер үшін жиі қолданылуда.
Ротель – қозғалмалы вагон – қонақ үй.
Кемпинг – демалыс немесе қала сыртында орналасқан, автотуристерге арналған қонақ үй типі.(жаздық үйлер, палаткалар.т.б.)
Санаторий – табиғи ландшафтты аймақта орналасқан, емдік – сауықтыру орталығы.
Флайтель – Аэроқонақ үй немесе «ұшатын қонақ үй». Әдетте өте қымбат және қонақ үйдің мұндай түрі көп кездесе бермейді. Қону алаңымен және метео қызметтермен байланыста тұрады.
Пансионат – қарапайым стандартарға және шектеулі қызмет спекторына жауап беретін кәсіпорын. Кәдімгі қонақ үйлерден айырмашылығы, мұнда таңғы ас, кешкі және түскі ас ұсынылады (яғни – «full board»). Дегенмен бұл қызмет тек тұрғындарға ғана көрсетіледі.
Отель – гарни – клиенттерге тек қана шектеулі қызмет: орналастыру және таңғы ас ұсынатын кәсіпорын.
Сонымен қатар қонақ үйде қолданылатын қонақ үй нөмірлеріне байланысты қосымша түсініктерді атап көрсетуге болады:
double twin – бұл екі жатағы бар нөмір.
king size – жанұялық жұптарға арналған үлкен жатағы бар бөлме.
extra bed – екі орынды нөмірде қосымша жатақ.
triple – екі жатағы және диваны бар бөлме.
single – бір орындық нөмір. Кейде жалғыз келген туристерді екі орынды бөлмеге орналастырады. Бұл нұсқа "double for single use" деп аталады.
junior suite – екі орынды жақсартылып жасалынған нөмір.
de luxe – дәл осындай бөлме, бірақ аса қымбат жасақталған.
suite – жоғары сапалы жиһазбен жабдықталған жатын және қонақ бөлмесі бар нөмір.
business – жұмысқа арналған факспен және компьтермен жабдықталған үлкен нөмір.
family studio – үлкен жанұяға арналған екі бөлмелі нөмір.
president – қонақ үйдегі ең қымбат нөмірлердің бірі, бірнеше жатын бөлме, кабинет, екі – үш әжетхана орналасады.
penthouse – онақ үйдегі ең жоғарғы қабатта орналасқан нөмір, әдетте жоғары ыңғайлылығымен ерекшеленеді.
фронтдеск – туристер тіркеуден өтетін орын.
all inclusive – орналастыру және тамақтануға берілетін тариф.
Қорытынды
Дипломдық жұмысты қорытындылай келе қонақ үй бизнесі әлемдегі ең бір құлдырауды білмейтін экономикалық сала екендігіне көз жеткізуге болады. Қонақ үй бизнесі туризммен тікелей тығыз байланыста болады. Себебі қонақ үйдің қызметін тұтынушылардың басым бөлігі туристер. Туристер ең алғаш қонақ үйге келгеннен бастап оларға қызмет түрлері көрсетіле бастайды. Ең алдымен оларды қонақ үй әкімшілігі қарсы алып құжаттарын тексеруден өткізіп, тіркеу жұмыстары басталады, турист тіркеу бланкасын толтырғаннан кейін оған осы қонақ үйдің тұрғыны екендігін дәлелдеу үшін карточка немесе белгілер беріледі.
Қонақ үй әкімшілігінде кем дегенде екі шет тілін білетін, туристермен араласу мәнерін білетін қызметкерлер алынады. Әкімшілік қызметкекрлері тіркеу жұмыстарын бітірген соң жүк тасушы швейцар туристтерді болмесіне дейін шығарып салып , бөлме ішін танытады. Сонымен қатар қонақ үйде туристерге айтып кеткендей ақылы және ақысыз қызметтер көрсетіледі.
Қонақ үйдің тіркеу бөліміне қойылатын негізгі талаптар, шет тілдерін кем дегенде екі тілді жақсы меңгерген болуы қажет, сонымен қатар келген қонақтармен сыпайы болғаны дұрыс. Мұндай талаптар арнайы ережелерде көрсетілген.
Қонақ үй бизнесі даму үшін қонақ үй шаруашылығы саласын жақсарту қажеттілігі туындайды. Осы дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеу нәтижелері көрсеткендей келесідей ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді:
- қызмет көрсетудің жаңа түрлерінің пайда болуы, білікті кадрларды баулу, қазіргі заманғы технологияларды енгізу және басқа да жаңашылдықтар қызмет индустриясын дамытуда өз бейнесін алуда, оның үйымдастырылуы қызметер аясында дәстүрлі басты рөлде. Жаңа қажеттіліктер мен қылықтар стериотипін бейнелейтін, қызметтер секторының өсуінің жалпы оңды бағыты, отандық экономиканың өркениет серпініне трансформациялануының жағдайы, шынайы факторы болғандығы жайлы тұжырым жасауға мүмкіндік берді.
- қонақ үйдегі қызметтерге қанағаттандырылмаған сұранымның айтарлықтай үлесін сақтай, еңбек және материалды ресурстардың қомақты бөлігін біріктіре отырып, қаражаттандырудың түрлі көздерін қалыптастыра, қызметтер аясы реформалау барысында қайшылықты және түрлі бағытты процестермен сипатталады.
- туристік қызметтердің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндірілетін туристік қызметтер индустриясында тұтыну бастамасының болуы, сонымен қатар, табиғи, әлеуметтік-экономикалық, адам және ақпараттық ресурстарының шешуші орындаушы, аталмыш ресурстардың туристік қызметте тікелей пайдалану мумкіндігі мен туристік саланы дамыту мақсатында трансформациялануы көрсетті.
- қызмет көрсету саласындағы менеджмент мәселелері қарастырылып, талдаулар жасалды.
Ғылыми жұмысты қорытындылай келе, қонақ үй шаруашылығының маңызына және туристерді орналастыру ерекшеліктеріне нақты мәліметтерді қолдана отырып, ғылыми зерттеу тұрғысынан талдау жасалынды.
Әлемдік нарықта, яғни туризм саласының дамуына, туристерді қабылдау бағытында қонақ үй шаруашылығын дамыту басты мәселелердің бірі болып табылады. Оның ішінде кез – келген мемлекеттік экономикалық - әлеуметтік жағынан сипат алуына өз әрекетін тигізетіні сөзсіз. Сонымен қатар қонақ үй шаруашылығының қызмет деңгейін халықаралық деңгейге көтеру, әрбір елдің өзіндік тарихи орналасу ерекшеліктеріне тікелей байланысты екендігі сөзсіз.
Қонақ үйлердің қызмет көрсету жағдайына, материалдық – техникалық базасына, ғимараттың салыну үлгісіне, ондағы жиһаздар мен тұтынатын жиһаздың өзіндік сәулетіне, туристерді қаблдау көлеміне байланысты «5» жұлдызды, 4 және үш жұлдызды деп категорияларға бөлінеді де, қонақ үй шаруашылығының маңыздылығын сипаттайды. Мұндағы басты назар аударатын мәселе, тек қана ғимараттың жоғарғы категориясы емес, сонымен қатар ондағы қызмет көрсету де ең алғашқы шарттардың бірі болып табылады.
Ғылыми зерттеу жұмысында қонақ үй шаруашылығында қолданылатын терминдер мен сөздіктерге де назар аудара отырып, ғылыми тұрғыда берілген.
Қонақ үйдегі басты назар аудартатын мәселе, бұл қызмет көрсету ұйымдары. Әрине қызмет көрсету ұйымдары әкімшілік тарапынан, немесе басқарушының қадағалануында болуы қажет.
Кез – келген халықаралық деңгейдегі қонақ үйде персонал өз деңгейінде қонақтарды қабылдауда немесе қызмет көрсетуде басты рөль атқаратын тұлға. Қазіргі техника саласының жаңа үрдісте даму кезінде, қонақ үй қызметкерлеріне қойылатын талаптар да өте жоғары болады. Оған қойылатын негізгі талаптар, кәсіби шеберлігі жоғары, түр тұлғасы мен сыпайылығы, қызмет этикасы,шет тілін меңгерген т.б деңгейде жоғарғы санаттан көрінуі қажет.
Қазіргі таңда қонақ үй шаруашылығының жоғарғы деңгейге жетуі, әрине халықаралық талапқа сай дамуы, яғни қонақ үй бизнесі үлкен ықпал жасайды.
Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектісі осы бағытта өрбиді. Сондай – ақ қонақ үй шаруашылығының Еуропада және т.б басқа елдерде категорияға бөлу жүйесіне салыстырмалы түрде, ғылыми тұрғыдан баға берілген. Әсіресе олардың сапасына және қызмет көрсету этикасын сай бөлінуіне нақты баға беріліп отырады.
Қонақ үй кәсіпорындары қазіргі таңда бәсекелестік бағытында дамуда. Әрине жоғары категориялы қонақ үйлердің қызмет көрсету дәрежесі, кез – келген мемлекеттік экономикалық деңгейін әбден көрсетуі мүмкін.
Қонақ үй шаруашылығының қызмет көрсету сапасы, солғұрлым туристерді қабылдауда немесе туристердің санын арттыруда тиімді үлес қосатындығы басты мәселе. Қазіргі кезеңде қонақ үй шаруашылығының дамуы немесе қызмет көрсетуі олардың категорияларға бөлінуі, бұл әлемдікғ яғни халықаралық туристік қызмет сапасының артуынан туындайтын жағдай.
Сонымен қатар мемлекеттердің әлеуметтік – экономикалық, саяси тұрғыдан, тарихи ынтымақтастық құру көзқарастары, әлемдегі туризмнің дамуына,соның ішінде қонақ үй шаруашылығының дамуына орасан зор ықпал ететіндігі сөзсіз.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
- Мазбаев О.Б., Омаров К. М. Қонақ үй шаруашылығы және туристік бизнес, Астана-2003ж.;
- Под ред. Проф. Чудновского Гостиничный и туристический бизнес, Москва-1998г.;
- Уокер Дж.Р.Ведение в гостеприймство, Москва-1999.;
- Брайнер Р.А. Основы управления индустрии гостеприймства, Москва-1995 г.;
- www.papіllon.com.tr
- Чырнышев В., Бальба Н. Критери выбора системы управления гостиницей // Пять звезд – 1999 №1
- Ходарков Л.Ф. Мировое гостиничное хозяйство, Москва-1991 г.;
- Линн Ван Дер Ваген Гостиничный бизнес, Феникс-2001г.;
- Под ред. Алишев Р.Т. Гостиничное хозяйство, Астана-2003г.;
- Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности, Москва-1996г.;
- Туристік қызмет туралы: заң актілердің жиынтығы, Алматы- 2005г.;
- Зорин И.В. Квартальнов В.А. Туристский терминологический словарь, Москва-1999г.;
- Преображенский В.С. Географические проблемы организации туризма и отдыха. Москва-1980г.;
- Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана, Алматы-1992г.;
- Қазақ Ұлттық энциклопедиясы, 2 том, Алматы-2001ж.;
- www.hotel-almaty.kz
- Калашников И. «Мастер – тур» облегчит работу туристких фирм // Туринфо – 1997г.№14
- Бардин К.В.Азбука туризма, Москва – 1973 г.;
- Amadeus. Туристкая деловая газета// Amadeus – 1996 – 2002
- Горностаев И. Новые автоматизированные системы бронирования авиаперевозок //Туринфо – 1997.- №7
- Григорьев Н. Продажа гостиниц через КСБ // Турбизнес – 1999. - №10
- www.coral.ru
- Джеймс Ф. Авиаперезовки в туризме//Мир деловой книги – 1991
- Зарубежный опыт рынока «малых гостиниц» // Пять звезд – 1995
- Калашников И. Чем может быть полезен Internet агенствам и их клиентам //Трунфо – 1997. - №4
- Калашников И.Новая полити Amadeus в странах СНГ// Туринфо – 1997. №8
- Калашников И. Туристский рынок и интернет//Туринфо – 1996г; №10
- www.group.kz
- Михайлов В.И. Программные продукт систем бронирования // Туринфо – 1998г. - №11
- Калашников И. «Treval Office – 2000» - программа автоматизации работы турагентств// Туринфо – 1997г; №11
- Сенин В.С. Организация международного туризма // Финансы и статистика – 1998г;
- Экономика современного туризма // под ред. Карповой Г.А. – герда – 1998 г;
- www.libra – azakh.com
- Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030 Ел ПрезидентініңҚазақстан халқына жодау, Алматы – 1997ж;
- Туризм Казахстана в 2004году. Статитический сборник. Под ред. Э.А. Кунаевв. – Алматы, 2005г;
- Кесікбаев Ө. Туристік тілашар, Алматы – 2003ж;
- Ким А.Г. Рекреационная развтития гоных территории и развитие туристко – рекреационного хозяйства а Казахстане. Алматы – 1999г;
- Чигрина О.Ф. «Автоматизированные информационные технологии в Гражданской Авиации». Учебное пособие. Алматы, 1999г.
- «Академсервис» http: www. Acase.ru
- www.hrs.ru
- www.tesa.ru
- www.inthotel.ru
- www.amadeus.ru
- Ляпина И.Ю. Организация технология гостиничного обслуживания: Уч.пособие.-3-е изд, испр.-М.: «Академия», 2005.-208с.
- Волков Ю.Ф. Интерьер и оборудование гостиниц и ресторанов. Уч. пособие. Ростов н/д.: Феникс, 2003г.-352с.
- Волков Ю.Ф. Введение в гостиничный и туристский бизнес: Учебное пособие. – Ростов на Дону. Феникс, 2004.-352с.
- Бургонова Г.Н., Каморджанова Н.А. Гостиничный и туристский бизнес.- Учебное пособие - М.: Финансы и статистика, 2000.-352с.
- Браймер Р.А. Основы управления в индустрии гостеприимства. /Пер. с анг.-М.: Аспект Пресс, 1995.-360с.
- Гостиничный и туристический бизнес. -Учебник /Под. ред. прроф. Чудновского А.Д.-М.: Экмос, 1998.-351с.
- Положение о паспорте гостиницы. -М.: Стройиздат, 1984.-54с.
- Правила технической эксплуатации гостиниц и их оборудования. -М.: Стройиздат, 1985.-201с.
- Браймер Р.А. Основы управления в индустрии гостеприимства. Перевод с англ. – М.: Аспект. Пресс, 1995.
- Джон Уокер. Введение в гостеприимство. М. ЮНИТИ, 1999.
Қосымшалар:
Алматы қаласының қонақ үйлерінің жалпы жағдайы.
Ай – Сер
«Ай – Сер» – Алматы қ.Пожарск көш.,1
ТелL727) 2503350.ФаксL727) 2926133;2503367.
E-mail: info @ grandaitrhotel.com.
Web-site: www.grantaiserhotel.com.
Орналасқан орны/сипаты: «Гранд отель Ай сер» негізгі транспорттық магистральдан және орталық ойын – сауық кешеніне тікелей жақында, Алматының орталығында орналасқан.
Бөлменің жабдықталуы: телефон, теледидар, желдеткіш, ванна, душ,шағын – бар, фен, сейф.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: мейрамхана, бар, кафе, ақша айырбастау пункті, такси шақыру, автомобильдерді жалға алу, турагент, сауна, фитнес – орталығы, массаж, бассейн, сұлулық салоны, шаштараз, бильярд, химиялық тазалау.
Алматы
«Алматы» - Алматы қаласы, Қабанбай батыр көшесі, 85
Тел: (727)272 00 70;272 00 52.
Факс(727)272 00 80
Орналасқан орны/сипаты: қонақ үй қаланың тарихи, іскери, әкімшілік, мәдени орталығында орналсқан. Ғимарат сегіз қабатты.
Бөлменің жабдықталуы: қонақ үйде екі жүз сексен жайлы бірорынды және екіорынды бөлмелер бар. әрбір бөлмеде теледидар, халықаралық және қалаарлық телефон, тоңазытқыш, желдеткіш, шағын бар, ванна туалет, бөлмелерге қызмет ету.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: тәулік бойы жұмыс істейтін буфеттер (3 – 4 қабат), мейрамхана (2 қабат), тәулік бойғы бар, сауна, ойын автомат залы, бильярд, газеттер мен сувенирлер дүңгіршектері, ақша айырбастау пункті, авиа касса, шаштараз (2 қабат).
Бизнес: бизнес орталығы.
Қосымша ақпараттар: көп бөлмелер есебіне таңғы аста кіреді.
Альпийская роза
«Альпийская роза» - Алматы қаласы, Достық даңғылы, 278, оф.1. (офис)
Тел/факс: (727)264 03 25; 254 16 48
E-mail: alp21@mail.ru
Орналасқан орны/сипаты: таулы қонақ үй қаладан бір сағаттық жерде, бейнелі жерде, теңіз дегейінен 2300 – 2650 м биіктікте орналасқан. Бұл жерде қаймағы бұзылмаған табиғаттың таулы ормандары мен және таза ауамен тамаша демалуға болады.
Бөлменің жабдықталуы: Бірінші коттедж – 3dbl – бөлме және бір төрт орынды; 2 коттедж – 2 бөлме – dbl жартылай люкс категориялы және екі – dbl – коттедж люкс – төрт бөлме – dbl / sngl люкс категориялы.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: ыңғайлы бар, отыз бкс адамдық мейрамхана, сауна, орыс банясы (үш адамға), бильярд(орысша, пул, дартс, бар).
Қосымша ақпараттар: жалпы соммаға таңғы аста кіреді. әр түрлі экскурсиялық бағдарламалар (жиырма түрлі экскурсия) бүкіл кешенді жалға беру. Жұмыс күндері үш уақытты тамақтануға мүмкіндік берілген демалыс жолдамалары ұсынылады.
Аль – Фараби
«Аль– Фараби» Алматы қаласы, Тайманов көшесі, 222 а
Тел: (727)262 27 66, 253 10 07
Факс: (727)262 27 56
Е – mail: inro@al – farabihotel. Kz
Орналасқан орны/сипаты: Отель элиталы районда, қаланың жоғарғы бөлігінде, қаладағы әбігерлік пен шудан алыста. Бұл жерде таза ауамен тыныстауға мүмкіндік бар, отельдің айналасында қылқанды ағаштар мен таулардың суреттеін тамашалауға болады.
Бөлменің жабдықталуы: Отель үлгі қалыпты категориялы бір және екі орынды бөлмелерді ұсынады, ол люкс және жартылай люкс. Отельде бар болғаны алты үлгі қалыпты бір орынды, отыз бір үлгіқалыпты екі орынды, төрт жартылай люкс және екі люкс бөлмелер. Бөлмеде: телефон, душтық кабина, балкон және желдеткіш, шағын бар және спутникті теледидар бар.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: Мейрамхана жүз жирма адамға арналған банкет залы (ұлттық және европалық асхана), бизнестік қызмет көрсету, интернет арнайы компьютер, электрондық пошта, факс.
Бизнес: үш конференц – зал, презентация өткізуге, конференция және іскери кездесулерге барлық жағдайдың болуы. Жүз жүз жиырма адамға арналған конференц – зал, алпыс – сексен; қырық – алпыс адамға арналған конференц – зал.
Амбассадор
«Амбассадор» Алматы қаласы Желтоқсан көшесі, 121.
Тел: (727)250 89 89; 244 73 73; 244 73 20
Факс: (727)272 64 41
Е – mail: ambassadorhotel@msn.com
Web – site: www. Ambassadorhotel.kz
Орналасқан орны/сипаты: Амбассадор отелі Алматы қаласының орталығында, аэропорттан он үш километр қашықтықта орналасқан. Оның негізі 1936 жылы қаланған. 1997 жылы қайта қаланды. Үш қабатты.
Бөлменің жабдықталуы: Бөлмелер саны – елу төрт (люкс, де – люкс,үлгі қалыпты). Бөлмеде:телефон теледидар, ванна, душ, шағын – бар, фен, сейф.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: Мейрамхана, кафе, бар, казино, бизнес орталығы, такси шақыру, автомобильдерді жалға беру турагент, медициналық кабинет, сауна, массаж, тазалау, ақша айырбастау.
Бизнес: Сексен адамға арналған конференц – залы, келіссөз жүгізу бөлмелері.
Қосымша ақпараттар: Жалпы соммаға таңғы ас пен трансфер, аэропорт кіреді.
Анкара
«Анкара» Алматы қаласы, Желтоқсан көшесі, 181.
Тел: (727)250 50 00
Факс: (727)250 37 19; 258 21 00
Орналасқан орны/сипаты: Қала орталығынан екі км., аэропорттан он алты км. Қашықтықта орналасқан. 1996 жылы негізі қаланды. 14 қабатты.
Бөлменің жабдықталуы: Отелде екі жүз тоқсан комфортты бөлмелер бар. Бөлмеде желдеткіш, спутникті теледидар, ақылы ТВ – каналы, интернет, фен, телефон, шағын бар қызмет көрсетеді.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: Мейрамхана, бар, фитнес орталығы, сән салоны, бассейн, казино, сауна, ақша айырбастау пункті, дукендер, кір жуу/тазалау, сейф,
Бизнес: Бес жүз елу адамға арналған конференц – зал, бизнес орталығы, интернет.
Қосымша ақпараттар: Мүгедектерге қызмет көрсету, үй жануарларын орнластыру.
Астана
«Астана» Алматы қаласы, Байтұрсынов көшесі, 113.
Тел: (727)250 70 50
Факс: (727)250 10 60
Е – mail: info@astana – hotel.com
Web – site: www. Astana – hotel
Орналасқан орны/сипаты: Орталықтан үш км және аэропрттан он жеті км қашықтықта орналасқан. 1996 жылы негізі қаланды, ал 2002 жылы қайта құрылды. Бес қабатты.
Бөлменің жабдықталуы: Жүз он төрт жайлы бөлмелер. Бөлмелерде: телефон, теледидар, тоңазытқыш, ванна, душ, шағын бар, фен, сейф.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: мейрамхана, бар, кафе, ақша айырбастау, такси шақыру, төлқұжатты тіркеу,сувенирлер дүңгіршегі, медициналық кабинет, массаж, сауна, фитнес орталығы, сұлулық салоны, бильярд, боулинг, химиялық тазалау.
Бизнес:жүз жиырма адамға арналған, конференц – зал, бизнес орталығы, келіссөз жүргізу бөлмесі.
Тұйық – Су қақпасы
«Тұйық – Су қақпасы» Алматы қаласы, Достық даңғылы, 278, оф.1.
Тел/факс: (727)264 03 25; 254 16 48.
E-mail: alp21@mail.ru.
Орналасқан орны/сипаты: Сеңгір таулардағы «Тұйық – Су Қақпасы» отелі теңіз деңгейінен 2300 2650 м, биіктікте орналасқан. Бұл жерде сіз керемет демлып, табиғаттың қаймағы бұзылмаған ормандары мен таза ауада демала аласыз.
Бөлменің жабдықталуы: Басты коттедж – алты (3 dbl; 3sngl); бірінші коттедж сегіз «эконом» категориялы бөлме; коттедж «Бунгало» - төрт dbl категория «deluxe»; VIP – коттедж – төрт dbl/sngl апартаменттері. Коттедж люкс – төрт бөлмелі – dbl/sngl категориялы люкс.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: Керемет бар, алпыс адамға арналған мейрамхана, сауна, баня, бильярд.
Қосымша ақпараттар: Әр түрлі экскурсиялық бағдарламалар (20 түрлі экскурсия) кешенді жалға беру.
Жұмыс күндері үш уақытты тамақтануға мүмкіндік берілген демалыс жолдамалары ұсынылады. Бұл жолдамалармен тұруға тапырыс жол жүру күніне екі аптадан кеш емес уақыт беріледі. Отельге көлік арқылы жету мен қайтуға қосымша ақы төленеді.
Достық
«Достық» Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 36.
Тел(727) 258 22 70.
Факс(727)272 47 65
Е – mail: dostyk@nursat.kz
Web – site: www.dostyk.kz
Орналасқан орны/сипаты: Алматы орталығында және аэропорттан он төрт км қашықтықтан орналасқан. 1983 жылы негізі қаланды. 2003 жылы қайта құрылды. Бес қабатты.
Бөлменің жабдықталуы: Отельде 99 жайлы бөлмелер бар. Бөлмеде телефон, теледидар, желдеткіш, ванна, душ, шағын бар, фен, сейф,
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты:
Бизнес: 200 адамға арналған конференц – зал, келіссөз бөлмелері.
Жетісу
«Жетісу» Алматы қаласы, Абылайхан даңғылы, 55.
Тел(727) 250 04 07; 250 04 00; 250 04 10
Факс(727)250 04 16.
Орналасқан орны/сипаты: Жетісу отелі тарихи, мәдени, іскери, орталықта орналасқан. Екінші Алматы теміржол вокзалына бес мин. Жерде орналасқан. Аэропорттан 25 мин. Қашықтықты орналасқан.
Бөлменің жабдықталуы: жайлы бір екі бөлме, жоғары және бірінші категориялы бөлмелер.Номерлерде:теледидар,радио,тоңазытқыш,ванна,шағын-бар.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: кафе, бар, буфет, шаштараз,ақша айырбастау пункті,сауна,автотұрақ,қауіпсіздік қызметі,кір жуу,авиабилеттерді,теміржол және автобус билеттерін алдын ала брондау.
Бизнес:20 орынды конференц-залы,бизнес орталығы.
Қазақстан
«Қазақстан» Алматы қаласы,Достық даңғылы,52.
Тел.(727)259 09 09;291 01;
Факс(727)250 78 11
E-mail:hotel azakhstan@ nets.kz.
Web-site:www.сeebd.co.uk/hotelkazakhstan
Орналасқан орны/сипаты: Қазақстан отелі Алматы қаласының іскери және әкімшілік орталығында орналасқан.
Бөлменің жабдықталуы: Қонақ үй 364 бір орынды және екі орынды, сонымен бірге 12 апартамент бар.Бөлмеде телефон, теледидар,шағын бар,шағын сейф,фен және 24 сағат сервистік қызмет көрсетіледі.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты:Екі мейрамхана 4 бар кафе, ақша айырбастау пункті, турагент, сувенир дүңгіршегі, такси шақыру, автомобильдерді жалға алу, шаштараз, массаж, казино,медициналық кабинет, кір жуу/тазалау,төл құжаттарды тіркеу,авиакасса,трансфер.
Бизнес:Жүз адамға арналған конференц-зал,бизнес орталығы,келіссөз жүргізу бөлмелері,интернет және электрондық почта.
Қазжол
«Қазжол »Алматы қаласы,Гоголь көшесі,127/1
ТелL727) 250 89 41;250 89 44,
ФаксL727 ) 250 89 27;250 50 16
Брондау бөліміL727) 250 50 16
E-mail:hotel-kazzhol@ arna.kz.www.kazju.kz
Орналасқан орны/сипаты: Алматының әкімшілік және финанстық орталығында орналасқан.
Бөлменің жабдықталуы: қонақ үйде тоқсан жайлы бөлме орналасқан. Бөлмеде телефон, теледидар, спутникті теледидар, желдеткіш, ванна, душ, шағын бар,фен, сейф.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: кафе, такси шақыру, сауна, массаж, төлқұжатты тіркеу,барлық бағыт бойынша билеттерді брондау,транспорттық қызмет, тазалау, кір жуу, сұлулық салоны. Бизнес:үш конференциялық зал,сексен,қырық,жиырма персонды, бизнес орталығы, келіссөз жүргізу бөлмесі.
Қосымша ақпараттар:таңғы аста жалпы соммаға кіреді.
Қарғалы
Қарғалы «Алматы қаласы,Жандосов көшесі,204-а
ТелL727 ) 250 18 23;250 08 28;220 06 63.
ФаксL727) 220 05 81.
E-mail:hotelkargalu @ se.ama.kz.
Орналасқан орны/сипаты: Қарғалы қонақ үй-санаторийі-Алматы қаласының оңтүстік батысында орналасқан
Бөлменің жабдықталуы:Бөлмеде телефон,теледидар, шағын бар, душ,фен,желдеткіш,сейф.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты:Мейрамхана ,бар,ақша айырбастау пункті,такси шақыру, автомобилдерді жалға алу, медициналық кабинет, тазалау,бассейн, сауна, фитнес орталығы,массаж, шаштараз,бильярд, теннис корты,спорт алаңы,сувенирлер дүкені,төл құжатты тіркеу.
Бизнес:Конференциялық зал, бизнес орталығы, келіссөз бөлмесі.
Құмбел
«Құмбел»Алматы облысы, Қарасай ауданы,Көк-Шоқы селосы.
ТелL727)237 92 26
ФаксL727)237 92 27
E-mail:kumbel@asdc.kz.
Web-site:www.kumbel.com.
Орналасқан орны/сипаты:Отелдің негізі 2002 жылы қаланды.Ол өзінше қазіргі заманға сай ыңғайлы.
Бөлменің жабдықталуы:17қонақтарға арналған бөлмелер,8 люксті бөлмелер.Бөлмелерде: телефон,теледидар, душ, шағын бар, фен,сейф.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты:Мейрамхана,бар,кафе, сауна, химиялық тазалау, массаж,бассейн,тенис корты,спорт алаңы,фмтнес орталығы,бөлмелерде қызмет көрсету.
Қосымша ақпараттар:Атпен серуендеу,спорттық құрал-жабдықтарды жалға беру.
Отырар
«Отырар»Алматы қаласы, Гоголь көшесі, 73.
ТелL727)250 68 06; 250 68 30; 250 68 48; 250 68 40
ФаксL727)250 68 09; 250 68 11
E-mail: otrar@group.kz
Web-site: www.group.kz
Орналасқан орны/сипаты: Отель «ОТЫРАР» (OTRAR GROUP) тобына кіреді. Қала орталығында орналасқан және әуежайдан он үш км қашықтықта орналасқан. 1981 жылы негәзә қаланды. 2002 жылы қайта құрылды. Бес қабатты.
Бөлменің жабдықталуы: Қонақ үйде жүз алпыс бір бөлме (үлгі қалыпты және бизнес класс, категориялы, жартылай люкс, президентік люкс) бар. Бөлмеде: қолайлы желдеткіш, спутникті теледидар, интернет, фен, телефон, шағын – бар, тоңазытқыш; Бөлмеде қызмет көрсетеді.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: мейрамхана/бар, фитнес орталығы, сұлулық салоны, жабық бассейн, казино, түнгі клуб, сауна, ақша айырбастау пункті, дүкен, кір жуу, химиялық тазалау, сейф, экскурсиялық бағдарламаларға виза ашу үшін қызмет көрсету, отельдерді брондау, транспорттық қызмет көрсету.
Бизнес: сексен адамдық конференция залы, бизнес орталығы, ыңғайлы интернет.
Қосымша ақпараттар: Отырар компаниясының группасы мыналарды қамтиды:
- «otrartravel» - Халықаралық Авиа – Транспорттық Ассоциацаның мүшесі болып табылатын, Қазақстанның он жеті қаласында филиалы бар турагент.
- «otrarаvia» - «AirAstana» авиакомпаниясы авиа билеттерді сататын басты агент. KLM Royal Dutch Airlines Қазақстан Республикасының басты өкілі.
- «Алматау» - тау шаңғысы комплексі.
- «Қазақ ауылы» - Сеңгір таулардағы мейрамханалар жаз мезгіліндегі демалыс орындарының бірі.
Пекин
« Пекин »Алматы қаласы, Зенков көшесі 52
ТелL727)291 12 11; 291 12 02; 291 12 83; 291 21 71; 254 31 10,
ФаксL727)291 49 63.
Мейрамхана: 254 31 07;293 00 41.
Орналасқан орны/сипаты: «Пекин» қонақүйі қаланың орталығында орналасқан.
Бөлменің жабдықталуы: Қонақүйде он ек жайлы бір екі орынды бөлмелер, сонымен қатар люкс және жартылай люкс, тікелей халықаралық байланыс және кабельдік ТВ.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: Мейрамхан (Қытай және Европа асханасы), сұлулық салоны, кір жуу.
Хаятт Ридженси
«Хаятт Ридженси » Алматы қаласы, Сәтбаев даңғылы 96/6
ТелL727)250 12 34;
ФаксL727)250 88 88;
E-mail: mailbox@hyatt.Almaty.kz
Web-site: www.almaty.hyat.com
Орналасқан орны/сипаты: Хаятт Ридженси Алматы Рахат Палас Отелі – Орта Азиядағы алғашқы бес жұлдызды қонақүй. Орталықтан үш км қашықтықта, ал әуежайдан он жеті км қашықтықта орналасқан. 1995 негізі қаланды. Он қабатты.
Бөлменің жабдықталуы: Қонақүйде жүз тоқсан екі жайлы бөлмелер бар.
Бөлмеде: телефон, теледидар, желдеткіш, ванна, душ, шағын бар, фен, сейф.
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: Мейрамхана, бар, кафе, төлқұжаттарды тіркеу, ақша айырбастау пункті, такси шақыру, авто көлкті жалға беру, турагент, дүкен, сувенир дүңгіршегі, казино, сауна, массаж, фитнес орталығы, бассейн, сұлулық салоны, химиялық тазала.
Бизнес: 150 адамға арналған коференциялық зал, бизес орталығы, келіссқз жүргізу орталығы.
Шымбұлақ
«Шымбұлақ» Алматы қаласы, «Шымбұлақ» шатқалы
ТелL727) 258 19 99;
ФаксL727)259 62 92
Орналасқан орны/сипаты: Шымбұлақ қонақүйі 2260 м биіктікте орналасқан. Қонақүй мен тік өрдің арақашықтығы 100 м.
Бөлменің жабдықталуы: Қонақүйде 55 бөлме, 114 орынға есептелінген.
Бөлмеде:
- Жәй екі орынды: (екі төсек, теледидар, ванна, туалет, шкаф, кресло, екі сандықша.
- Жартылай люкс: (екі орында төсек, сандықша, журнал столы, теледидар, ақылы телефон, екі орындық, душ кабинасы, туалет)
- Люкс: ( екі орынды төсек, сандықшалар, диван, кресло, шкаф, музыкалық центр, тоңазытқыш, шифонер, журнал столы, теледидар, ақылы телефон, желдеткіш, бар, джакузи, туалет, душ кабинасы.
- Жанұйялыларға арналған бөлме: Асүй жиһазы, электрлық пеш, тоңазытқыш, екі екі орында төсек, екі теледидар, ақылы телефон, шифонер, сандықша, екі стол, душ кабинасы, туалет.
- Супер-люкс: ( екі екі орынды төсек, айна, сандықшылар, кресло, үш диван, журнал столы, теледидар, ақылы телефон, видео магнитофон, музыкалық орталық, сервант, шағын бар, джакузи, екі душ кабинасы, екі туалет)
Қонақтарға көрсетілетін қызметтердің сипаты: әкімшілік ұсынған тегін шағын сейф, Шымбұлақ кафесі мен қонақүйінде Халықаралық карточкалық телефон.
Жарияланған-2013-08-21 21:27:22 Қаралды-38117
КЕМПРҚОСАҚ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?
Адамдар бұл ең әдемі табиғат құбылысының табиғаты туралы бұрыннан қызықтырды.
