Ж.Аймауытұлы  шығармаларындағы  пейзаждың

көркемдік  қызметі.

 

 

ЖОСПАР:

 

Кіріспе	Ж.Аймауытұлының өмірі мен шығармашылығы.
І. Тарау:	Жазушы әңгімелерінің тақырыптық идеясының ерекшелігі.
Негізгі бөлім:
ІІ. Тарау:	Ж.Аймауытұлы шығармаларындағы пейзаждың қолданылу ерекшелігі
Қорытынды

 

 

Кіріспе

Тақырыптың көкейкестілігі

 

Әдебиет дүниесіне дауыл үрлеген жалындай жойқын екпінмен есік ашып,сол қуат қарымынан  танбай талай, талай тың, шың шығармалардың тұсауын кескен Жүсіпбек Аймауытов қазақ әдебиетінде философиялық танымымен, лирикалық нәзік иірімдер мол, құлжасы ерек шығармаларымен келген болатын.

Жазушы шығармалары сөз болғанда «Қартқожа», «Ақбілек», романдары «Күнекейдің жазығы» повесі мен шағын жанрда жазылған шығармаларындағы пейзаждың көркемдік қызметі жан жақты қарастырылып, ғылыми тұрғыдан зерттеу нысанасына айналмағандықтан, шығармаларының көркемдік сыр сипаты әлі толығымен ашыла қойған жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, суреткер қаламынан туған шығармалардың мазмұны мен құрылымын, көркемдік рухани құндылықтарын ондағы шеберлік сырларын зерттеу –қазақ әдебиеттану ғылымы үшін аса маңызды, кәделі істердің бірі болып табылады.

Жазушының шағын жанрлардағы шығармалары, ондағы өмірлік материалды өнер туындысына айналдыру жолындағы пейзаждың көркемдік қыр сырлары, әдіс тәсілдері, көркемдік эстетикалық, тілді стилдік мәселелері басты назарға алынып, зерттеу талаптары тұрғысынан қарастырылады. Сөз өнеріне замандас қаламдастарындай прозажанрында өнімді еңбек еткен Ж. Аймауытұлы шығармаларындағы тақырып табиғаты, адам әлемі, дәуір дидары,кейіпкерлер жүйесіне қатысты көзқарас, ізденістердің арнайы зерттелінуі ұлт руханияты үшін маңызды әрі тақырыптың өзектілігінде айқындайды.

Мақсаты мен міндеті. Шағын жанрлар табиғатын айқындап, көркемдік-құрылымдық жүйесіне, стильдік сипаттарынаден қою.

Қаламгердің өмір шындығын көркем шығармаға айналдырудағы, кейіпкер сомдаудағы қолтаңбасы мен көзқарасын саралау.

Өлеңдері мен әңгімелерінің тақырыптық-идеялық бағыт-бағдары мен жанрлық, сюжеттік, композициялық құрылымын жаңа көзқарастар тұрғысынан қарастыру болып табылады.

Ж. Аймауытов- қазақ халқының рухани өміріне үлкен үлес қосқан ірі тұлғалардың бірі. О- прозашы, драмашы, сыншы, ақын публицист,аудармашы. әдебиет саласының әр алуан жанрларына қалам тарта отырып, көптеген ірі шығармаларымен жаңа жанрлардағы ізденістерді орнықтырды.

Жүсіпбек Аймауытов 1889жылы Семей губениясының Павлодар уезіндегі Қызылтау болысының бірінші аулында туған, Арғы аталары ауқатты болған деседі. Бірақ Жүсіпбектің өз әкесі Аймауытта, оның әкесі Дәндебай да шағын шаруалы адамдар болған. Жүсіпбектің 15 жасқа дейінгі өмірі өз аулында өтеді. Ол ауыл молдасынан оқып сауат ашады. Жүніс қожа, Шәймерден қожа, Қожахмет молда, Қапар қажы, Мұхамеджан деген кісілерден ескіше едәуір білім алады.содан молдалық құрып сабақ оқытады.

1917жылы Жүсіпбек молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс мектебіне түседі.»Оспанның (Аймауыттың інісі С. Қ) Серебрянников дейтін тілмәші мені тәуір көруші еді. Баянда соның үйінде жаттым. Баянда бір қыс оқып, екі бөлімін бітіріп, келер жылы Керекудегі қазыналық ауыл шаруашылық школына барып, емтихан ұстадым», - дейді С. Қирабаев.²

Бірақ оқудан шығып қалады. Содан 1911жылы Керекуге келіп екі класты орыс-қазақ мектебіне орналасады. 1914жылы Семейдегі мұғалімдер семинариясына оқуға түседі,оны 1919жылы бітіреді.

Жүсіпбектің алашордашылар ісіне араласатыныда осы кез. Кейінненалашордадан бөлініп,совет өкіметі жағына шығады. Комунистік партияның қатарына кіреді.Біраз жыл Қазақ АССР халық ағарту комиссариатында басшылық қызметте болады.Кейін «Қазақ тілі», «Ақ жол»газеттерінде редакторлық қызметтер атқарады. 1926-1929жылдары

²Қазақ әдебиеті, 23декабр,  1988ж.

Шымкент педагогикалық техникумының директоры болады.

Ара-тұра сол кездегі саяси науқандарға араласады. Торғай уезінің ашыққан халқына жәрдем ұйымдастырып, жиналған малды «өзі пайдаланып кетті» деген жаламен жауапқа тартылып,артынан ақталады. Содан 1929жылы Қазақстандағы ұлтшылдық ұйыммен байланысы бар деген сұлтаумен қайта тұтқынға алынады. Контрреволюциялық ұйымның болғандығына дәлел жоқ, ондай ұйымның программасы, уставы,әлдебір алға қойған практикалық мақсаттары мен соларды жүзеге асыруға тырысқан іс-әрекеттері жөнінде тергеушілер ешқандай нақты дерек жинай алмаған. Соған қарамастан, айыптау қорытындысы жасалған да ешкімнің бекітуінсіз-ақ соттан тыс органның қарауына берілген. Осындай қолдан ұйымдастырылған жасанды іс бойынша сырттай үкім шығарады. Міне, осылай Ж.Аймауытұлының өмірі 1931жылы, 42жасында, нағыз шығармашылық толысқан кезінде қыршынынан қиылды. Қазақстан Компартиясының Орталық  Комитетеі республикада отызыншы жылдары орын алған зорлық- зомбылықтың, социолистік заңдылықты бұзудың құрбаны болған ,жазықсыз жазаға ұшыраған қазақ мәдениеті ьен әдебиетінің бір топ қайраткерлерін ақтау туралы қаулы қабылдады. Осы қаулы бойынша Ж. Аймауытұлы да толық ақталып халық арасына қайта оралып, бай шығармашылық мұрасымен молайтты. Жазушының үй-іші,үйелмендері қазір еліміздің түкпір-түкпірінде тұрып жатыр. Оларды іздестіру, зерттеу барысында әдебиет қайраткерлері біраз істер атқарып жүр.

Ж.Аймауытұлы  шығармашылығын зерттеуші ғалым Тұрысбеков Рақымжан жазушының үйелмені туралы былай дейді, «Кейінгі кезде қаламгердің ұрпақтарын іздеп, зерттеудіқолға алып келемін. Бұрынғы деректердің бірауызын жинастырып, топтастырып үлгердім. Белгілі ақын Мұзафар Әлімбаевтың «Бектұр Аймауытов, қайдасың сен» «Лениншіл жас», 1990жыл.12көкек деген мақаласы, осы газеттің Ақтөбе облысындағы тілшісі Ә.Оралбаевтың «Аймауытовтың қызы Ақтөбеде тұрады» Лениншіл жас», 1990жыл, 17 көкек деген мақаласы жұртшылықты елең еткізді».

«Тұрысбек. Р. жақында Бішкек маңында тұратын жазушының ұлы Аймауытов Жанақты іздеп тауып, сөйлесіп, арнайы мақала жазды.Оның «Ардақтап атын әкенің» «Лениншіл жас» 1990жыл 29маусым деген мақаласы аса қызғылықты  тұщы мен әрі дәйекті шықты»¹

Гүлнәр Дулатова. М. Дулатовтың қызы өзінің ізденімпаз, зеректігі арқасында және бір перзенті- Муза Жүсіпбекқызымен  ұшырасуға көптен көп жәрдемін жасады. Муза –Жүсіпбектің Бектұр, Жанақ сынды ұлдарынан кейінгі үшінші перзенті. 1926жылы дүниеге келген. Бұл күнде зейнеткер, Ақтөбеде тұрады. Жанақ сол Бішкек маңындағы Новопавловка селосында тұрады екен. Ол 1920 жылдың 18ақпанында туған. Аймауытұлының зайыбы Евгения Қарабатырқызы осыдан 7 жыл бұрын дүниеден өтті.

Осынау мәліметтер  Муза Жүсіпбекқызының архиві арқылы белгілі болып отыр. Ж. Аймауытұлының  өмірбаянын зерттеу, олардың балалары мен немерелерінен естелік жинау, қызықты деректердің басын құрап басқызу алдағы уақыттың шаруасы. Тағы да Жүсіпбекке жүгініп көрелік, бұл түйіндікөрсеткен, осы сұрақтарға жетелеген адам, мүмкін жауабын да өзі табар. «Алтынның қолда барда қадірі жоқ»дегендей замандастар, тұстастарәділ болуы қиын. Себебі, не заманнан қаймығады, не ақылды заман өлшеуімен өлшейді, сыншылардың көбі не ақынды жақтаушылар,не бықсыған күншілдер. Не сол ақынды ат қылып мініп алып, абырой, атақ іздеп, көрем түсем деушілер болуға мүмкін». Бұған ешкімнің де таласы жоқ. Шынында да бұдан артық қандай жауап болсын.

Ұлы Абайдыда кезінде өз туыстары, өз замандастары, түсініп бағалар түгіл, қалайда өлеңін жоққа шығаруға, ақын талантын аяқ асты етуге тырысты емес пе…

¹Д.Досжанов «Абақты» 63 бет.

«Моласындай бақсының,

Жалғыз қалдым тап шыным…» деп

Күңіренген де не болмаса

«…Ағайын бек көп

«…Айтамын ептеп,

Сөзімді ұғар елім жоқ», деп жазғанда Абай қара басының жалғыздығын емес,сөзін түсінер, берік болар, өлеңін бағалар, талантын қадірлейтін адам іздеп шарқ ұрды емес пе.Осыларды есте ұстасақ, Жүсіпбектің көрегендігіне, данышпандығына таң қалмасқа шараң жоқ.

Жүсіпбектің сынына қарап сын жазған өз тұстасы Ғаббас Тоғжанов жазушының дұрыс пікіріне ешқандай дау айта алмайды. Бұдан әрі Жүсіпбек сынының әдебиеттегі орнына тоқталады. Бәйгеге қосатын атты жаратып, құйрық жалын күзеп жіберсе, көрікті болып жұтынып шығады. Әдебиетке сондай сын керек». Мағжанның ақындығын сын көзімен қарап, сын көз дегенде ғылым жолын тұтыну керек деген байлам жасайды. Жүсіпбек Мағжанның ақындығы туралы оның өлеңдерінде ұшырасатын «алла, ғарыш, ұжмақ, ібіліс…» деген сөздерге де тоқталады. Қандай дінсіз ақын болса да, сөзді күшейту үшін, халықтың ұғымымен есептесу үшін дін лұғаттарын алудан қашпайды. Егер Мағжан «өзім тәңірі,сөзім құран» демесе, өлеңі сондай күшті, сондай терең сезімде болар ма еді. Әрине жоқ. Қазақ діншіл емес, құдай деген сөзді ойыншық есебінде қолданады- дейді сыншы.

Қазіргідей еліміз егемендігін алып, имандылыққа, дінге бет бұрып, ел болып етек жеңін жаңадан жиып жатқан кезде «құдайды ойыншық есебінде» қабылдау қарама-қайшылыққа алып келер еді. Десек те  Жүсіпбек бұл көз –қарас 70жылдан астам уақыт бойы, өз үстемдігін жүргізіп келген  солақай  саясаттың үлесіне қалдырайық. Жүсіпбек Мағжанның  табиғатты суреттеген өлеңдерін аса жоғары бағалайды. «Табиғаттың қойнында жырлайды тыным алады, жаны сая табады».Жақсы жағын сынасақ,ол сыршыл, толғағыш ақын, суретші,сөз ұстасы, түршіл, романтик, мәдениетшіл жаһангершілікке қарсы күн-шығысшыл ақын. Абайдан соң өлең өлшеулерін түрлендірген тағы да Мағжан. Мағжан тыңнан жаңа өлшеу туғызды. Бәрін бірдей санамағанда «Сап-сары бел», «Біраз Фетше», «Шылым», «Александр  Блок», «Мені де өлім әлдиле», «Күншығыс» сияқты өлеңдер Абай өлшеуінде жоқ».¹ Міне, сыншы Мағжан өлеңдеріне осылайша баға береді. Әрбір сөзіне өлеңдерінен мысал келтіреді. Басқа қаламгерлер сияқты тек «байшыл», «ұлтшыл», «түрікшіл» ақын деп айыптамай ақын өлеңдерін тақырып – тақырыпқа бөліп, мазмұнына қарай саралайды. Өлеңнің идеясын ашу да барынша әділ болуға тырысады, өлеңдерінің сыртқы түріне де, суреттеу мәнеріне де көңіл бөледі. Кемшілігі болса, қалай қай өлеңде екенін жалпы айта салмай, ол кемшіліктің де себебін ойша түсіндіре сөйлейді. Сөзінің соқын  Жүсіпбек былай деп түйіндейді: «Мағжан терең ойдың ақыны емес, нәзік сезімнің, тәтті қиялдың ақыны. Ол кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны. Ел ішінде бпй, кедейдің арасындағы қиянатты теңсіздікті көрмейді. Ұлтты жалпағынан алып қарайды. Ол түрікшіл, дарашыл, уайымшыл, өзішейіл ақын», «бұ жағынан қарасақ, ол ескі пікірлі ақын». Сол жылдарда өзінің тұстастарыннан Мағжанды Жүсіпбекше саралап, талдап түсіндіргендер кемде-кем. Несін жасырайық, еске алған сыры ойлар бүгінде маңызды әрі сыншыларымызға он саларлық үлгі аларлық еңбек.

         Жүсіпбек Аймауытұлын бірталай ғылыми еңбектердің де авторы. Ол халық ағарту комиссариятында, педагогикалық оқу орындарында істей жүріп, жас ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге, оларды  ғылымның әр саласында жан-жақты білім алуын көздеген еңбектер, оқу құралдарын жазды. Олардың ішінде «Тәрбиеге жетекші құрал» (1924), «Психология» (1926), «Жан жүйксі және өнер таңдау» (1926) атты елеулі кітаптары бар.

¹Ж.Аймауытов. «Мағжанның ақындағы туралы»,

кітапта: М.Жұмабаев: Шығармалары. Алматы, 1989ж. 401б.

Бұлар өз дәуірі үшін аса пайдалы қызмет атқарады. Қазақ жастарына осы ғалымдар негізінде алғашқы мәліметтер берді, ғылыми негіздердің тууына негіз болды. Жүсіпбек - әдеби шығармалығын ақындықтан бастаған адам. «Жүсіпбек Аймауытұлының өзі жазып қалдырған деректеріне қарағанда, кішкентайынан қисса мен жыр жаттап өскен. Ол 13жасында алғашқы күлдіргі өлеңдерін жазып, қаламы төселе өзі қатарлы оқыған замандастарымен  айтысқа да түскен. Ж.Аймауытұлы бұл жанрда да мол ізденістің  нәтижесінде өзіндік даралығымен танылған талай көркем дүниелер жазды. Бірақ өлеңдері жиналып басылмай, кезінде жарық көрген баспасөз бетінде қалған».¹

         Қазіргі бізге белгілі Жүсіпбектің поэзиялық туындыларынан «Сарыарқаның сәлемі», «Көшу», «Ұршығым», «          » т.б. өлеңдері мен «Нұр күйі» атты поэмасы бар. «Бұлардың көбінде автор ескі өмірдің келенсіз суреттері иен жаңа дәуір өзгерістерін ақындық сезімен жырлауға тырысады».² Жүсіпбектің пролетарлық гимнің «Интернационал» мен «Жас аскерді аударуы  оның әрі аудармашылық, әрі ақындық шығармашылығының жетістігі болып табылады.

         Негізінен алғанда, Ж.Аймауытұлы әдеби-мәдени мұрамызға әр жанрдағы туындыларымен мол рухани олжа әкелді. Алдымен қазақ әдебиеті жанрлық тұрғыдан бойып, кемелдене түсті. Аудармамен поэзиялық мұрамыз сапалық деңгейге көтеріліп,  тақырып, мазмұн жағынан ересек өсті. Ғылыми-педагогикалық еңбек-мұралары, балалар әдебиеті тақырыбындағы ертегі, сықақтарының жас ұрпақ тәрбиесіне әсерінің мол екенін айқын аңғарудамыз. Демек, Ж.Аймауытұлы қазақ әдебиетінің ғасырымыз басындағы дамуына жан-жақты талантымен, қалам қуатының құдіретілігімен үлкен үлес қосқаның бүгін – тәуелсіздік талаптары артып тұрған тұста жіті көз жеткізудеміз. Ендеше жазушы мұрасын оқпы-үйрену, танып талдау, зерттеу аса қажет деп білеміз.

        

^1. Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы, 1980ж. 12 бет

^2. Аймауытов Ж. «Шернияз» Шығармалары, Алматы. 1989ж. 18бет

Осы реттен келгенде, аталмыш жұмыс жоспарын төмендегіне түздік.

         І тарау – шағын жанр шебері;

         ІІ тарау – үлкен роман үлгілері;

         ІІІ тарау – реалистік драма сипаттары;

         ІУ тарау – көркемдік қуаты мен өнегелі қырлары үлестіре жырлаған поэзия жанры.

Жұмысты жазу барысында әдебиетші – ғалымдар М.Қаратаев, М.Қозыбаев, С:Қирабаев, М.Атымов, Қ.Жарықбаев, Д.Досжанов, Б.Майтанов, Д.Ысқақов, Р.Тұрысбеков, Қ.Керейқұлов, Б.Байғалиев, С.Дәуітов т.б. зерттеу мақалаларының мол әсер, ықпалы болғанын айқын сезініп, тиісінше пайдаландық. Ж.Аймауытұлының сөз өнеріне келу жолынан бастап кемел ой биік тұлғалы қаламгер ретіндегі қалыптасу кезеңдері, шағын жанрдан күрделі романға, реалистік драмаға ұласқан талаит қырын кең көлемде зерттеу мақсаты көзделеді.       

 

I - ТАРАУ. Жазушы әңгімелерінің тақырыптық идеясының ерекшелігі

        

ХХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы қазақ әдебиетiнде өзiндiк стилi бар, шағын қалам тартқан дарынды тұлғалардың бiрi - Жүсiпбек Аймауытұлы. Көркем сөз шеберi Ж.Аймауытұлы шығармаларының негiзгi идеялық пафосы  - жаңа заман кезiндегi қазақ халқының сана сезiмнiң оянуын, теңдiк жолындағы күресiн жастардың бiлiмге құштарлығын паш ету. Ол негiзiнен қоғамдығы ескi мен жаңаның кескiлескен шайқасын шығармаларында идеялық тақырып етедi. Сонымен бiрге қарапайым адам тағдырын назарынан тыс қалдырмай, оның қиындықты жеңiп, жарқын болашаққа деген талпынысын мейлiнше шебер кестелейдi. Әсiресе, қазақ шаруасының қат-қабат характерiн ашу арқылы жазушы сырт қарағанда елеусiз саналатын оқиғаның сырын аша отырып, оқырманға маңызды құбылыстың сыр-сипаттарын көркем, нанымды баяндайды.

         Ж.Аймауытұлы қаламының құдiретiн академик Серiк Қирабаевтiң сөзiмен түйiндесек, ол мынадай: "Жүсiпбек суреткерлiгi болған оқиғаны әдемi, көз алдында елестете әңгiмелеп беруiнде ғана емес, ол негiзгi кейiпкер басынан кешкен қиындыққа оның ортасын, табиғат құбылыстарын да ортақ етiп суреттей бiлуiнде..."¹

         Ж.Аймауытұлы шығармасының өмiрдi қамтуы, келелi мәселенi қозғауы үнемi үздiксiз дамып, өсiп тереңдеп отырады. Сондай-ақ олардың iшкi жан дүниесiнiң құбылысы, мымырасыз тартысы, өмiр қайшылығын көрсетуi де бiрте-бiрте тереңдей бередi. Осындай iзденiстен туған туындыларға "Қара бақсы", "Қызыл отау, Қызылбике", "Жаңабайдың жанындағы трагедия", "Елес", "Әншi", "Байушы мен бала" т.б. әңгiмелерiн жатқызуға болады. Бұл шығармаларды көркемдiк тәсiл, диалог, тартыс, табиғат сцретi сияқты кең қолданылып ерекше көп мағынағы ие болады. Ж.Аймауытұлы алғашқы әңгiмесiнiң өзiнен-ақ композиция жасауға шебер екенiн танытқан жазушы. Ол осы мақсатына жету үшiн ылғи да алдымен

¹Е.Қирабаев  «Ж.Аймауытұлы» А. 1990ж. 10бет

үйлесiмiне ұмтылады. Тiптi әңгiме повесi болмасын, әйтпесе романы демейiк, соның бәрiнде де композициясы өте күрделi келедi, соған қарамастан оқиға шынайы, сыр-сезiм сенiмдi  суреттеледi. Мұның өзi жазушы қай-қай шығармасында да көркемдiк түрдi идеялық мазмұнға ұштастыра бiледi, дегенге саяры анық.

         Жүсiпбек Аймауытұлы "Қара бақсы" әңгiмесiнде де кейiпкердiң жан дүниесiнiң күрделiгiн ашу үшiн және түрлi жағдайға ұшырайтын кейiпкердiң рухани iшкi байлығын жұтатпай құтқару мақсатында композициялық ерекше тәсiл қолданады. Сөйтiп, әңгiмеге қатысатын кейiпкерлердi нәзiк талғаммен таңдайды. Шығарманның басты тұлғасы - Көшербай және оның жары Күлше бола тұра, сонымен қатар Бүркiтке де ерекше орын бөлiнедi. Қалғандары осылардың төңiрегiне топтастырылған. Қазақ халқының арасында қайғы мен қуанышқа ортақтастыра қарастырып, тiптi кейде оны ұлт тағдырымен бiрге қатар бейнелейтiн аң-құс жиi ұшырасатыны белгiлi. Мiне, осы дәстүр бойынша бұл жердегi бүркiт те табиғаттың символы ретiнде алып жазушы, ғасырлар бойғы құс пен адамның бiр-бiрiмен байланысы арқылы адам да, құс та табиғаттың бөлiнбес бiр бөлшегi екенiн ескертедi. Ол мақсатын жүзеге асыру үшiн жазушы шығармада бүркiттi табиғат пен адамды байланыстырушы деталь есебiнде пайдаланады: "Бүркiт емес, қырдың қыраны, Қапсағай, жебенi саусақ, жезтырнақ, Қайқы жауырын, қарашегiр, қанды көз, орақ тқмсық, делдең танау, балуыан батыр, еңкiш еңсе, мұз балақ, үш түлеген тас түлек".

         Осы сипатта бүркiттiң әңгiмеде көрiнiс табуы  оқырманға сөзсiз қараша-қайшылық әсер туғызады. Өйткенi бүркiттағынан тайып, тазалығы бүлiнбеген табиғаттың баламасы ретiнде алынады. Жазушы еңбегiнде адам мен табиғат, оңдағы аң-құс әлемi - көркем туындының фоны болумен бiрге уақыт тынысын да танытады.

         Күлше бейнесi де ерлi-зайыптының құндылығын сездiрумен қатар - сүйiспеншiлiктiң, құрметтеудiң, ерiнiң iсiне күйзелудiң, шыдамдылықтың, байыпты ақылдың иесi ретiнде символикалық мәнге ие. Себебi ол мыңдаған жыл бойы күйеуiнiң алдында барлық ауырпалықты өз мойнымен көтерiп беделгi ие болған типтiк тұлға ретiнде өз биiгiнде көрiнедi. Әсiресе, кемтар күйдегi күйеуiне деген шексiз сүйiспеншiлiк, әрекет - Күлшенiң ғасырлар бойы сан мың түрлi қиындықты бастан кешкен шыдамды ұлттың жан тазалығын меңзейдi. Осы бiр кiршiксiз тазалық оны отбасының қасиеттi тұтқасына айналдырады. Күлшенiң үш ай бойы төсекке таңылған күйеуiнiң жанында риясыз көңiлмен болуы, Көшербайдың ауыр дерттi жеңiп шығуына мол ықпал етедi. Мұның өзi белгiлi  бiр дәрежеде Күлшенiң қазақ халқының идеялы iспеттi екенiн көрсетедi. Сондықтан да оның мiнезiнде сабырлылық та,  байсалдылық та, шыдамдылық пен шешушi сәттегi батылдылығы да жетерлiк "Алған жары ақ сүлгiсiн салықн суға батырып, маңдайына жапсырып, қол-алғын ұқалап, екi көзi шөлдiреп, күнi-түнi отырғаны қасында"² - деп көрсетедi.

         Күлше - қайсар мiнездiк, мәңгiлiк құндылықтың үлгiсi. Оның бейнесiнен ұлттық колориттi көруге болады. "Сорлы Күлше дамыл таппай күн астына қарады. Қараудың да қамықты. Күннен күнге дерт меңдетiп Көшербай да дамықты. Дамыққан сайын, сұлуы да жабықты: күйдi, жанды, тарты азапты, тамұқты..."³. Демек жазушы Күлше бейнесi арқылы әйел-ана орнын, еңбегi мен тұрмысын, батылдығы қайратын, мiнез қырларын кеңiнен көрсетедi.

         "Қара бақсы" әңгiмесiнiң стильдiн басты ерекшелiгiнiң бiрi-характердi iшкi монолог арқылы ашу дер едiк. Жазушы осы тәсiлмен шығарманың iшкi драмалық тартысын ашады. Тiптi жазушының шығармашылық жетiстiгiнiң күретамыры да осында дер едiк: "Атқа мiндi адам болды, қатын алды, бала сүйдi. Мылтық атты, ит жүгiрттi, құс салды, жүрдi, тұрды, сауық құрды, сонда-дағы жас өмiрдiң қызығына тоймады..."

¹ Ж.Аймауытұлы, -Т.ІІ. -100 б.

² Ж.Аймауытұлы, -Т.ІІ. -101б.

³Ж.Аймауытұлы, -Т.ІІ. -104 б.

 

         Ж.Аймауытұлы характер жасаудың да шеберi. Ең бастысы ол кейiпкер мiнезiн түрлi деталь арқылы күрделендiрiп барып, кейiпкердiң  тұтас бейнесiн қалыптастырады. Оған- Әбежанды кескiндеуi дәлел. Аталған кейiпкердi бейнелеу үшiн жазушын толығымен бiр бет арнайды. Онда Әбежанның дағдысын, ұсталығын, өткiр тiлдiгiн, денсаулыққа көзқарасын былайша толық сипаттайды: "Бұл Әбежан - оқымаған қарапайым адам. Бiрақ тоқығаны көп, тәжiрибеге, ақылына, сүйенген адам. Әбежан көзi көрмегенге, ақылы сыймағанға әсте нанбайды. Ол жiн тұтпайды, намаз оқымайды, ораза ұстамайды... оның тiлi удан ащы күлдiрмей сықақ қылмай сөйлемейдi, от ауызды, орақ тiлдiгiнен ағайынға да сүйкiмсiз. Жiгiт кезiнде балуан да, би де, шешен де болған: өткенiн айтып әсте мақтанбайды. Жасы алпысқа келсе де босағасынан бiр бүркiтi кетпейдi.  ... Бақсы - балгерге сенбейдi. Оқыған дәрiгерге сенедi. Бiрталай аурудың емiн бiледi, адамның денесi қалай жаралғанын, терiмен  дем алатынын таза ұстау керек екенiн, суықтан сақтау шарасын жақсы тоқыған..."

         Жазушының көркемдiк стилiнiң басты ерекшелiгi - қоғамдағы өзектi мәселенi қалыптастыратын оқиғаны жеке кiсiмен ұжым арқылы байланыстыра отырып, суреттеуi дер едiк.

         Мұндайда қаламгер көбiне-көп реалистiк процестердiң дамуын таңдайтыны көзге ұрады. Сонымен қатар ол қазақ халқының өмiрiн жақсартуға септiгi тиетiн тағдырлы оқиғаны табуға тырысады. Сөйтiп қана ол әңгiменiң шешiмiн тауып Әбежаның дiни түсiнiгiн анықтап, оны күлкiне айналдыру арқылы мақсатына жетедi. Бұрыңғы кейiпкерлерге қарағанда Әбежанның жан-дүниесi  күрделi философиялық мәндегi кейiпкер. Мұның өзi жазушының стилiндегi ерекшелiктiң бiртiндеп қалыптасқанын көрсетедi. Сондай-ақ кейiпкер мiнезiн күрделендiруi жазушының шағын жанр-әңгiме, повесть жазуды сиретiп, iрi табысқа жету үшiн мақсатты түрде iрi шығармаға бет бұрғандығын байқатады. Бұл мақсатқа жету үшiн «Қара бақсы» әңгiмесi жазылған кездiң өзiнде-ақ байқалғанымен, нағыз жүзеге асқан шағы - «Қортқожа» романы дер едiк. Яки, Әбежан мен Қартқожа - әлеуметтiк құндылықтағы бiртұтас бейне. Тiптi, Қартқожа - Әбежаннан артық сияқты көрiнгенiмен, екеуi бiр негiздегi кейiпкер. Егер Әбежанға жеке тоқталар болсақ, қоғам мен тұрмыстық бiрлiгiнiң себеп-салдарын бiлудi көксеген iзденiс үстiндегi жан. Мысалы, ол өз өмiрiндегi өзгерiске қоса төңiрегiндегi болып жатқан жағдайды анықтауға да құмар. ол әрине, айтарлықтай түбегейлi талдау, жасай алмайды, өйткенi оған бiлiмi жетпейдi. Бiрақ оның қарапайымдылығы, табиғилығы оны оқырманға ерiксiз жақындата түседi. Әсiресе, оның өмiрлiк тәжiрибеден туындаған ойларының мәнi зор: «Әбежан қатты ауырып өлгелi жатқанда балаларына айтқан өсиетi: - Маған мал шығарып, садақа берiп, әуреленбеңдер!» Ағайынның кеу-кеулеген тiлегiне желiгiп, тайынша-торпақтарыңнан айырылып қалмаңдар. Басыма ит сарымастай қылып, тастан бiр обашық орната саларсыңдар».⁵

         Оның аузынан шыққан әрбiр сөзден өмiрдiң мәнiн түсiнуге тырысқан кiсiнiң ойын аңғаруға болады. Яғни, Ж.Аймауытұлы стильдiк шеберлiк арқылы әңгiменiң түйiнi етiп жалақ патриоттықты емес, оқырманын кейiпкерлерiнiң жанын жеген шындыққа жүгiндiредi. Демек, жазушы шағын жанрдағы кейiпкерлер арқылы қоғам, өмiр шындықтарын ашуға батыл қадамдар жасайды. Адам жемiнiң енедi. Сол арқылы уақыттқа деген көзқарасын бiлдiредi.

         Әңгiме мұраттарының бiрi осы. Бағзы заманнан берi қарай адам баласының арманы - қоршаған ортаның құпиясын ашу екенi белгiлi. Әр дәуiрде бiлiм-бiлiгiнiң деңгейi, дәрежесiне қарай дүние құрылысы жайлы пiкiр айтылғаны да шындық. Мiне, Ж.Аймауытұлының да өз шығармасында алдымен фольклорға  жүгiнiп, оны өмiр шындығымен байланыстыруға әуестенуi де осы құштарлыққа байланысты. және мұның бәрiн сол 20-30 жылдардағы әдеби талапқа сай орындаған.

⁵Ж.Аймауытұлы ІІ том. 100бет

 

         Бұрынғы шығармашыларында табиғат көрiнiсi мен жылдың мезгiлдерiн  суреттеу жазушы стилiнiң басты ерекшелiгi саналса, нақ осы әңгiмеде сезiмге тиетiн шегiнiстiң аздығы кiсiнi қайран қалдырады. Тек шығарманың бас жағында қысқа да ықшам түн суретi берiлген: «ай туған жоқ, аспан бұлт, күн желтең» деген сияқты.

         жалпы адамзаттық құндылықты көрсету «Қара бақсы» әңгiмесiнiң табиғатынан да сезiлiп тұрады. Әңгiменiң пәлсапалық мәнi фольклорлық, дәлiрек айтсақ бақсы оқитын өлеңнен аңғарылып та жатады. Әдепкiде Көшербайдың ауырып әлсiреуi, сол кездегi оның iшкi арпалысы, кейiн  осылардың бәрi жалпы адамзаттық қасиеттердiң түйiнi десе де болады. Қорыта айтқанда, «Қара бақсыны» Ж.Аймауытовтың философиялық мәнге ие құнды еңбектерiнiң бiрi деген қорытындыға келемiз.

                                                   Жазушының шығармасын талдай отырып кейiпкердiң философиялық қалыптасуын бағыттайтын түрлi тартысты типтендiру тәсiлiн, сондай-ақ кейiпкердiң психологиялық әлемiн, бүкiл адамзаттық проблема мен анық көзқарасын бақылауға болады. Мұның бәрiнен Ж.Аймауытұлының шағын жанр, жекелеген кейiпкерлер арқылы адам әлемiне үңiлiп, соның негiзiнде өмiр шындығын көркем, шынайы баяндайды. Адам факторын шешушi әс деп бiледi.

         Қазiр де солай.

         Жазушы ерекшелiктерiнiң бiрi-туынды табиғатында, мазмұнында диалог, монологтың жиi қолданылатынында «Жаңабайдың жанындағы трагедия» әңгiмесi кейiпкердiң монологiнен басталады. Ол жариялап жүрген шығарманың бәрi қайтыс болған досы Хамиттiкi екенiн мойындайды. Күтпеген жағдайда қолына түскен қолжазба оны қатты қызықтырады: «Солардың арасынан бiр жуан дәптер табылды. Iшiн ашып қарасам, марқұмның жазып жүрген ұсақ әңгiмелерi, өлеңдерi екен. Бiр-екi сөзiн оқып көрiп едiм, дәмдi көрiндi: қызығып кеттiм»,¹ – дейдi.

¹Ж.Аймауытұлы.

шынында да осы шығарма арқылы ел iшiне танымал кiсiге айналады. Бiрақ ақырында жаным жегi құрттай жеген азап, оны мойыңдатпай қоймады. Автор әңгiменiң алғашқы кезiнде-ақ оқырманды бас кейiпкермен былайша таныстырады: «Жаңабай – еңгезердей мосқал кiсi».¹ осы әңгiмеде де Жүсiпбек Аймауытұлы өзiн психологиялық мiнездi ашауда шебер жазушы екенiн көрсетедi. ол қысқа да  нұсқа: «Жаңабай бiр айтты-болды, екi сөйлеген жан емес».²

         Кейiпкердiң iшкi әлемiне енiп, көзқарасын қасиеттерiн iс-әрекет үстiнде ашады. Ж. Аймауытұлы кейiпкерiнiң толқыған сәттегi бiртiндеп тебiренiске енуiн де шебер суреттейдi. оған: «Жаңабайдың өмiрi жас шықпаған отты қара көзiнен моншақ домалап жерге түстi. Көзiнiң ар жағынан сылдырлап бұлақ ағып келе жатқандай, жүйе бiткенi босағандай елжiреп, өзiне-өзi ие бола алмайды» - дейтiн үзiндi дәлел. Бұл жерде кейiпкер алыс жылдарда қалған балалық шағын есiне түсiрейдi. Сол арқылы Жаңабайдың балалық дәуiрiнiң қалай өткенi анық бiлiнедi. Сөйтiп жазушы өзiнiң стильдiк ерекшелiгiн пайдалана отырып, Жаңабайдың жан дүниесiндегi сұлулық пен оның ғаламмен байланысын беру арқылы кейiпкердiң жан дүниесiне үңiледi. Бұл авторға осы арқылы кейiпкердiң тыныш өмiрмен бiржола қоштасқанын айғақтау үшiн де қажет болғанға ұқсайды: «Шеше-ау! Сондағы жаңаш балаң мынау! Елге-жұртқа сыймай, қаңғып бара жатқан сорлы жаңашын мынау!  Көрдiң бе, шеше, балаңды?…»¹ – дедi соның айғағы. осы арқылы әңгiменiң түйiнi белгiлi бiр мағынаға ие екенi сезiледi. осыған ұқсас түрлi тәсiл қолдану нәтижесiнде жазушы оқиғаны қорландырып, кейiпкердiң мiнезiн қалыптастырады. Бұл тұтастардан жазушы iзденiсi, көзқарас әволюциясы, жазу әдебi мен мәнерi, образ жасау ерекшелiктерi де байқалады.  Адам әлемiн еңбегi мен әрекеттерi, табиғатты арқылы ашады.

¹Ж.Аймауытұлы.

²Ж.Аймауытұлы.

 

         Ж.Аймауытұлы тартысты оқиғаны бастар тұста кейде сөйлемдi аяқтамай немесе бiр сөздi бiрнеше қайталайтын стильдiк тәсiлге жүгiнетiн кезi де ұшырасады. Мысалы   «Қара бақсы» әңгiмелесiндегi бiр азат жолда «Арман» сөзiн:  «Бұл өмiрдi сүрген сайын, арманнан арман туады. Арманды арман қуады. ол арманды көксемесе, Көшербайдың өлгенi» деп бес рет қайталайды. Сондай-ақ «Жаңабайдың жанындағы трагедия» әңгiмесiнде «кетiм» сөзi бiр абзақта үш рет қайталагады: «Бiр жолы кеттiм. осы кеткенен жаңашың қайта келмейдi…».¹ осы арқылы автор алыс сапарға аттанғалы тұрған кейiпкердiң алдында қасiреттi жағдай күтiп тұрғанын және оның жақындап қалғанын аңғартқан. Ал  «Қара бақсы» әңгiмесiндегi сөздiң қайталануын оның сырқаттан сауығуынның нышаны есебiнде қабылданады.

         Ж.Аймауытұлы шығармаларының қарапайым, оқуға жеңiл екенiне қарамастан, мың түрлi құбылып сезiмдi қозғайтын стильдiк ерекшелiктерi қай-қай туындысынан да танылады. оның құпиясы-тiлiнiң байлығы да оқиғаның ширақ, құрылуында да емес, бұларға қоса түпкi айтар ойының тереңдiгiнде, табиғат пен  қоғамдығ қозғаушы күшкi жататын адам тағдырының шебер кестеленуiнде жатқаны анық. Мысалы: «Құраған сар дала. Ұшы-қиыры жоқ дала. Алдында белес бардай көрiнедi. Белестен асса, ар жағында ел бардай көрiнедi. Белес дегенi жазық болады. оның ар жағы белес, оған жетсе, тағы белес… Жаңабай сар далаға көзiн сүзедi. Сағымданған белестен басқа нәрсе көрiнбейдi. Сонда да үмiтiн үзбейдi. Бiр белестен асса, асытан малы бақырлап, түтiнi бұрқырап ауыл жолығатындай  болады».

         Шырайлы тiл, iшкi ырғақтың саздылығы, сөздiң артық-кемсiз орынды қолданылуы, санада пайда болатын ағылған екпiн, мiне осының бәрi Ж.Аймауытұлы шығармасының кез келгенiне де тән қасиет. Жазышу суреттейтiн табиғат пен адам арасындағы байланысты  оқып отырып, бiр

 

¹Ж.Аймауытұлы. 1989ж. 15 бет

кезде, әлдеқандай жағдайды әнгiлердi  көзiңмен көрiп жан дүниеңмен сезiнген жайлар екеiне кәдiмгiдей иланасың. осының бәрi ғасырлар бойы ұлттық мәдениеттiң санаға сiңiрген қазынасының жемiсi екенi анық. жазушы еңбегiнен өмiр тәжiрибесi мол дерек көздерi көп екендiгi көрiнедi. Халық қазынасын еркiн меңгередi. Сөз сырына зор маңыз бередi.

         Суреткерлiк пен нәзiктiк – Ж.Аймауытұлы стилiнiң синонимi тәрiздi. Мұның өзiндiк сыры бар, ол жазушы қиялынан тұған өмiрлiк оқиғаның оқырман ойына ауысатынына байланысты. Бұған: «Аспан ала шабыр бұлт. Ызыңдыған күзгi таң бойды шiмiрiктiредi. жер бозқырау» - деген жолдарды оқыған кiсiнiң көзi анық жетедi. Өйткенi қысқа-қысқа үш сөйлем оқыған кiсiнi сол бiр табиғаттың iшiне ерiксiз ендiрiп жiберетiн шындық. Жазушы әдеби тәсiл ретiнде табиғатты суреттегенде тек жансыз көрiнiстi көрсету  үшiн ғана емес, кейiпкердiң көңiл-күйi мен ойын оқырманға жеткiзу мақсатында да пайдаланады. Бұған жоғарыда келтiрiлген үзiндiлер, әсiресе Жаңабайдың өмiрi, ой-толғанысы, лаға қойған мақсаты дәлел болады. Ж.Аймауытұлы еңбектерiнде табиғат суретiмен жылдың төрт мезгiлi метафора арқылы берiледi. Сонымен қатар стилистикалық әсердiң күйiне сай оқиғамен тығыз байланыс құрайды: «Мiнекей, мынау үңiрейiп, ақырап жатқан құр өзен. жылқыны талай буны тастап, бекiнетiн құр өзен. Кемерiнде бас бағыт қарауыл қарап жататын құр өзен. Қойныңда талай күн түнеп, қараңғыда жылқы жетектеп, жылғаңмен жылысып кететiн құр өзен… Қош бол, ендi адыра қалған қу өзен?…»¹. Бұдан Жол үстiндегi Жаңабайдың жол дүниесiндегi азапты сезiнемiз. «Жаңабайдың жанындағы трагедия» мен «Қара бақсы әңгiмелерiнде кездесетiн қайталамалар осының дәлелi. Бұл тұрғыдан келгенде, жоғарыда келтiрiлген өзенге қатысты ырғақтың белгiлi бiр мiндет атқарып тұратын айтқан жөн. жалпы, Ж.Аймауытұлы көбiне-көп өзiнiң шығармаларында ырғақты қолдануда сөйлемдердi өлең сияқты ұйқастыра құрады немесе сөйлемнiң жеке

 

¹Ж.Аймауытұлы. ІІ том. 15 бет

бөлiктерiн қайталау арқылы жасайды. Бұл жерде «құр өзен», «қу өзен» деген сөздер арқылы сөйлемнiң ырғақтылық әуенi бұрыңғыдан да күшейе түсiп, айрақша екпiндi, ырғақты болып келедi. Мұндай тәсiл халық поәзиясының стилистикасында жиi қолданылатыны белгiлi. жазушының осы дәстүрдi, әсiресе табиғатты бейнелеуде шебер игеруi стильдiк шеберлiгiн ұштап, оның прозалық туындыларының өзiн поәзия жанрына жақындататынын айтпасқа болмайды. «Жаңабай сар далағы көзiн сүзедi. Сағымдалмған белестен басқа нәрсе көрiнбейдi.  Сонда да үмiтiн үзбейдi. Бiр белестен асса, асытан малы бықырлап, түтiнi бұқырап ауыл жалығатындай болады» - деп қайта тiрлiк үшiн күрестiң таусылмағынын сездiрiп отырады. осы тәсiлдiң мейлiнше шағын  әпизодта берiлуi  автордың шеберлiгiн көрсетедi. Демек, қысқа баяндау, үлгiлер арқылы да жазушы қоғам сырын, өмiр мәнiн, адам мұратын терең де шебер, шынайы жеткiзедi.

         Жаңабай мен әйелдiң арасында болған қысқа қайырымды диалог орташа ауқатты үйде болған. Ж.Аймауытұлы 20-30 жылдардағы жазылған шағын әңгiмелерiндегi қазақ жерiне келген өзгерiстерге көзқарасы мен философиялық ойлары шоғырланған: «Жаңабай «су ма?» дегенде, қалтылдап түрегелдi. Қолы дiрiлдеп, еңкейiп шелектен шөмiшпен су әпердi. Жаңабай суды жұтып болып қазанды нұсқап:

• Мынауың не? – дедi.

Қатын бет-аузы жыбырлап, қисалаңдап, демiн бiр алды да, «су» дедi.

Жаңабай  мойынын созып төргi үйге қарады. Пештiң түбiнде бүркеулi бiр нәрсе жатыр: «анауың не?» деп едi, қатынның бет-ауызы тағыда аттай тулап, тұтығын сөйлей алмады».² Ләйлә Мекебаева «шығарма шеберi» атты мақаласында Ж.Аймауытұлының әңгiмелер хақында яғни осы әңгiмесiнде отызыншы жылдары қазақ жерiнде болған ашаршылық мәселесiн көтерiп отыр. Бiздiң ойымызша, Ж.Аймауытұлының

¹ Ләйлә Мекебаева “Қазақ тілі және әдебиет” 1998ж. 61-64бет

«Жаңабайдың жанындағы трагедия» әңгiмесi - қазақ халқының әлеуметтiк жағдайын көтерiп қана қоймай психологиялық жан ұшырып әрекетiн де терең көрсете бiлген туынды. жабық тұрған матаны ашқан кезде етi кесiлген кiшкентай баланың мәiтiн көрген Жаңабайдың жан-дүниесiнiң ашынғандығын жазушы шебер көрсете бiлген. Кейiпкердiң сезiмiнiң ашылуы-жазушының көркемдiк шеберлiктi шыңдауының нәтижесi. Әлеуметтiк және психологиялық тупик ситуациясы Жаңабай ситуыцияда еш нәрсе жасай алмады, себебi өзi де осы тупикте едi: «Жаңабай шөмiштi тастай берiп, қатыңға бiр түйiлiп қарады да, тысқа шықты. Жаңабай кiрпияз кiсi болатын. жүрегi айнып арбасында қарай жүрдi. Албасты қатын… жемтiк, борша борбай… көз алдында тұрғандай… Мұндай да әлемет болады екен?  Айан-ай! Өз баласын өзi жедi-ау… Адам ба? Албасты ма?… шыбын жаны құрғыр неден мұнша тәттi болды екен!… оған да кiнә жоқ».¹ демек, жазушы еңбегiнен адам факторына назар аудару  арқылы кезең көрiнiстерiн, өмiр, уақыт сырларын ашу мұраты айқын аңғарылады. Адам табиғатына үңiлу, мiнез қырларына ден қор – жазушы мұраттарының бiрi. «Жол үстiнде жазушының бұл әңгiмесiн Қ.Мұхамедханов «Қазақ әдебиет» газетiнiң  1990 жылғы, 13 шiлдедегi нөмiрiнде қайта бастырды. Қ.Мұхамедханов әңгiме берген өзiнiң түсiнiктемесiнде былай дейдi: «Жүсiпбек Аймауытұлының өз басында кешкен өмiр кезеңдерiнiң жастық шағындағы бiр сәтiн суреттеген «Жол үстiнде» атты көркем әңгiмесi «Ташкентте басылып шығып тұрған «Терме» атты тәрбие, бiлiм, әдебиет жайындағы мақалалар жинағының бiрiншi санында 1925 жылы жарияланған.

«Жол үстiнде» әңгiмесiнiң соңында Жүсiпбек өзiнiң аты-жөнiн атамай, «Қызылбас» деп қол қойған. «Қызылбас» - Жүсiпбектiң әдеби есiмдерiнiң бiрi «Жол үстiндегi» 1925 жылдан кейiн жарық көоген емес.

А.П.Чеховтың «Дала» повесi сарындас  бұл шағын әңгiмеде қарапайым халықтың-ұлттық характермен тұрмыс-тiршiлiгi, ел мен жердiң табиғи суретi, ең бастысы Ж.Аймауытұлын қолтаңбасына тән әуездi тiл, сұлу ырғақ анық сезiледi».¹

         Ұзын жолдың шегiне,

         Кiмнiң көзi жетедi?

         Өгiздердiң тұяғы

         Қыбыр-қыбыр етедi, -

деп басталатын бұл әңгiмесiнде жазушы өгiз жеккен арбамен жол үстiнде кетiп бара жатқан шәкiрттердiң iс-әрекеттерiн, олар жүрiп өткен жерлердiң табиғатын, жолда көрген бiлгендерiн көркем, тартымды суреттейдi.

         Бiрде, «қазынаның көк арбасына шаңырақ мүйiз екi дәу мұртты жегiп бiз қаладан шаққанда, сырғылып-қызғылт сәулесi селдiр орманының басын жалап, қыркүйектiң қырқылжың күнi ұясына таянып едi. Айна таздың басындай жылтыраған аспанның жұлығында, сайлаудан кейiнгi абзалдардай, сұрқым бұлттар сансырап жүр едi,⁴ – деп қаладан шыққан сәтiндегi табиғатты суреттесе, ендi бiрде  жазушы түнгi аспанды былай деп суреттейдi:  «Алдымда қояндай бұраңдап, зымырап, сiңiрдiң қор қараңғылығына сүңгiп жоғалған қара  жол жатыр. Меңiрлеу түнде қара көк аспанға меруерттей шашау шашып. о жер, бұ жерде жұлдыздар жылтылдап сыңсып келедi. «Мен жарықпын» деп бiр жұлдыз тұса, «мен сенен де жарықпын» деп тағы бiреуi  шыға келедi, «Сендерден – бiз жарықпыз» дегендей, әлденешеуi тағы туады».²

         Тылсым табиғатқа жан бiтiрген тамаша бейнелеу.     …жiгiттердiң озып кеткенi де, қалып ойғамы да болды. оны елең қылған Құлтума да, егiздер де болған жоқ. Әуелгiсiндегi ұзын жолмен тартып келедi – дей келiп, жазушы әңгiме басындағы өлең жолдарымен әңгiмесiн аяқтайды. әңгiме қыр суреттерiн, адам мiнезiндегi өзгерiстердi қарапайым сөз етуiмен құнды.

        

¹ж.Аймауытов. “жол үстінде”, “Қазақ әдебиеті”. 1990ж. 13 шілде

²ж.Аймауытов “жол үстінде”, “Лениншіл жас” 1989ж. 6 қаңтар

Ж. Аймауытұлының және бiр әңгiмесi - «Елес». Бұл әңгiме 1924 жылы жазылған. Мұнан кейiн «Лениншiл жас» газетiнiң 1989 ж. 6 қаңтардағы нөмiрiнде жарияланды. Жүсiпбектiң 1989 жылы шыққан «шығармалар» жинағына да сол газеттегi нұсқасы бойынша енгiзiлген.

         Өз естелiгiнде профессор Б.Кенжебаев жазушының өзiне тән кейбiр ерекше қасиеттерi, шеберлiгi жөнiнде айта келiп, бұл әңгiме туралы.  «Бiрер күнне н ол «Елес» деген тағы бiр қысқа  әңгiме әкелiп бердi. Екеуi де аса маңызды, қызықты әңгiмелер едi»,¹ – деп еске алады.  «Қолында қалам. Алдында қағаз… Ел ұйықады. Мен ояу. …Аймақтық жастар комитетi екi күннiң iшiнде жазып тапсыруға мойына бiр мақаланы артқан… Сол мақаланы жаза алмай, ойланып, ойым бiрден-бiрге көшiп отырғанда бiрдеңе қараң етедi. Сөйткенше, болмады, кеудесi порфель қолтықтап, автомобиль мiнген комиссардың кеудесiндей кердеңдеп басып, бiр жiгiт сап ете түстi»² – дейдi жазушы. Бұл жазушы суреттеуiндегi «елес» болатын. Мұнан әрi жазушы осы кiрiп келген «елес» екеуiнiң әңгiмесi, яғни диалог арқылы әңгiме желiсiн онан әрi өрбiтедi.

         Ол (елес): - олай болса әңгiмелесейiк, пiкiр алысайық, әлде бiр-бiрiмiздi пайдаланып қалармыз, - ендеше төңкерiстен берi не жазып жұрсiңдер?… Төңкерiстен берi алты жыл өтiп, жетiншiге аяқ басып отырмыз, содан берi қақсап келе жатқан жарапазандарын осы ғой? Құрғақ сөзден жалықсаңдаршы!

         … Қазақ жұтқа, ашаршылыққа ұшырады. оның ауыртпалығы, өлiмi, шығыны, қайғысы зардабы қандай болды. Қзақтан төңкерсi үшiн алысқан, жан қиған ерлер болады ма? Болса, олардың өмiрi немен өттi? Төңкерiс жағына шыққан азаматтардың көбi не iстедi?  Бұларды қозғаған жазушы болды ма? – деп елес тағыда басқа көптеген мәселелердi көтередi. жазушы әңгiмесiнде осы елес арқылы үлкен ойларды қозғап, сол кездегi ақын-

¹Б.Кенжебаев “Телегей теңіз”, “Лениншіл жас” 1989ж. 6 қаңтар

1 ж.Аймауытов шығармашылар.  А. 1989ж. 421бет

жазушылар осындай үлкен мәселелер төңiрегiнде ой тербеп, қалам тартса деген ниетте болғандығын көрсетедi.

         Әңгiме жанры – Ж.Аймауытұлының шығармашылығының қалыптасқан, шыңдалған мағына тура келедi. Сондықтан да оның жазған туындылары ғалам, адам, қоғамдық қатынас, психология, философияның жиынтығы тәрiзденiп көрiнедi.

         Жазушының жаңалық атаулыға құштарлығы  мен сезiмталдығы және соларды көркем стильмен көрсете бiлуi кiм-кiмдi де қайран қалдырады. Мысалы ретiнде, жазушының әңгiмелерiнiң дамуын бақылсақта жеткiлiктi болады. Мұндайда бiз жазушының басты ерекшелiгi - ұлттық рухты, дәстүрдi, оның тарихын, жаңа мен ескiнiң  айқастын билiк үшiн қырқысқан  шайқасты  көрсете бiлуi дер едiк.

         Соынмен қатар жазушы көлемдi проза жанрларына да қалам тартқан. Атап өтер болсақ Ж.Аймауытұлының «Күнiкейдiң жазығы», «Қартқожа», «Ақбiлек» секiлдi повесть, романдары көркемдiк қасиетiнен, жанр табиғаты мен талабына толық жауап берумен бiрге қазақ сөз өнерiн, соның iшiнде көркем проза үлгiсiн,  ұлттық әдеби дәстүрлердi әлемдiк әдебиет биiгiне көтерiп, руханият саласында өзiндiк iз-бедер қалдырғанын айрықша  айтамыз.

         1926 жылы Қызылорда жеке кiтап болып басылып шыққан «Қартқожа» романы – тек жазушының осы жанрдағы алғашқы туындысы ғана емес, бүкiл қазақ әдебиетiнiң үлкен табысы деп есептеймiз.

         Қартқожа романындағы - басты кейiпкерiмiз  Қартқожа өмiрде болған адам. оны жазушы толықтырып, дәуiр шындығымен  байланыстыра суреттеп нақты типтiк бейнеге айналдырады. Қартқожа жөнiнде З.Ақышев былай дейдi: "Қартқожа жананұлы Тоғанбаев 1895 жылы туып, 1938жылы Сталиндiк репрессияға ұшыраған. Өз басым ол кiсiнi жақсы бiлемiн. оның атын атамай. Қартаға дейтiн едiк. ол өзiнiң алдынан сабақ алған бiздерге ғана емес, оны бiлген әлеуметтiң бәрiне қадiрлi, бәрiне сыйлы адам едi. жетi атасынан берi шыр бiтпеген тақыр кедей болатын..."¹  Жүсiпбектiң суреттегiндегi жүман отбасында тағдырында сол кездегi қазақтың тақыр кедей жалшыларының типтiк бейнесi бар. Жүсiпбек не нағыз кедей, өмiрi жоқтылықпен өткен отбасынан шыққан. Жұман мен оның отбасының суреттерiнде өз әке-шешесiнiң өмiр деректерi барын. Қартқожадан кездесетiнiн Жүсiпбектiң өзi де мойындаған.

         "Қартқожадағы" алатын бала молданы оқысақ, ол-өзiн. Қартқожаның әке-шешесiн көрсек, ал-өз әке-шешем"² - дейдi ол. Роман мынадай үш бөлiмнен тұрады.

1. Алыстағы сағым
2. Патша жарлығы
3. Қараңғылықтан жарыққа

шығарма оқиғасы Қартқожаның балалық шағын суреттеуден бастап,

оның iзденуi, өсi жолын қадағалай дамып отырады. Қартқожа өсе,  келе ел iшiндегi түрлi әдiлетсiздiктердi көре бередi. Өз басын құрбы құрдастары талай кемсiтiп, мазақ етiп қорлағаны, зорлық көрсеткенi бар". "жас күнiнде бай балалары талай қарға аунатқан, қойнына қар да толтырған тонын да жыртқан, кiтабын да шашқан, өгiзшесiн аудартып, қуып жiберiп, талай жаяу қалдырған. осының бәрi Қартқожаны ойландырды, жанын кейiттi: "Әттең, менiң кедейлiлiгiм-ау! Әйтпесе солардың мелен арқылы артық па? Зейiнi артық па? Артық болса, малы артық. Дүние шiркiн-ай! Кегiмдi алатын да күн болар ма екен!" деп iшiнен зығыры қайнап жүрдi"³ ол болыс, тiлмаш, ауылнай, шабарман дегендердi "жауысыздықтың ұясы" деп ұғар халге жеттi.

         Қартқожаның үмiт арманының бәрi орысша оқу тiлгiмен байланысты өрбидi. ол әр жерлерде ашылған орыс мектептерi  туралы, онда оқитын шәкiрттер жайлы мәлiметтерге құлағын түра жүредi. Көкiрегiнде "мен де солардай болам" деген арман оты маздап жанады.

            ¹ «Қазақ әдебиет»,  1988ж. 23 желтоқсан

² Ақышев «жүсіпбек және оның Қартқожапсы» «жұлдыз», 1990ж. 183бет

³ж.Аймауытов «Қартқожа» А., 1989ж. 27бет

Сондай-ақ Қартқожаның Уфа медресесiнiң шәкiртiмен кездесуi, одан естiген әңгiмелерi кейiпкер бойындағы оқуға деген құмарлық отын үрлей түскендей болады.

         Бiрақ кедей үйдiң қиын тұрмысы қол-аяғын матап уысынан босатпаған Қартқожа апасының ауылында бала оқытып, молдалық жасайды. осындай жағдайда оқу идеясынан қол үзiп қалған Қартқожаға жүнiстiң кездесуi оның кездесуiндегi арман отын қайта оятады.

         "Доң басына шықсақ, шақшаң адырының бiр төбесiнде екi жiгiтi көремiз. Екеуi де жас жiгiт. оның бiрi-тақырың Қартқожа. Ендi бiрiнiң киiмi орысшалау: басында шляпа, үстiнде пальто, аяғында қисық табан. Тегi қалады орысша оқып жүрген шәкiрт болу керек.

... шәкiрт жерден тас алып, бiр сүйектi көздеп атып отыр. Қартқожаға көрсетiп болды да: "осымен орыс қарiптерiн танып бiтiрдiң, ендi қысқа-қысқа әңгiмелердi оқытып, перiуаттап үйретемiн" - дедi"¹

Ол аз күн жүнiстен сабақ алып, оны орыс мектебiнде түсiп толықтыруыд армандайды. Бiрақ мұның бәрiне бөгет боларлық үннен оқиға килiгедi. ол - 1916 жылғы патшаның июнь жарлығы.

Романның екiншi бөлiмi түгелдей дерлiк осы оқиғаға арналған. Патшалық бұл жарлығы бойынша 19 бен 31 жастың аралығындағы қазақ жiгiттерi майданның қара жұмысына шақырылады. Халық оған наразылық көрсетiп, көтерiлiске шығады. Бұл тiзiмге Қартқожа да, ағасы Тұңғышбай да iлiгедi. Тарихтағы Қартқожамыз, замандасы. З.Ақышевтың айтуынша, бҮл түстi 20 жаста. ол - солдатқа алынатындар тiзiмiнде заңды түрде болуға тиiс. жазушының оны 18 жас етiп суреттеуiнiң сыры 19-ға жетпеген адамды жасын өсiрiп жазып, зорлықпен жiберiп отырған ел басшыларының әдiлетсiздiгiн, панасыз, малсыз адамдарға жасалып отырған зорлықтың сырын ашу үшiн әдей алғандығы.

³ж.Аймауытов «Қартқожа» А., 1989ж. 40бет

Дәрмен - нағыз халықтың бейнесi. онда қазақтың батыр серi жiгiттерiне тән мiнез-құлықтар бар. Батырлық, балуындық пен ғашықтық, әншiлiк мiнездер түйiскен.

Жүсiпбек қаласының әр жерiнде болған Иманжүсiп, Тәуке, Майғаралар сияқты ер жiгiттердi еске алады. Дәрмен өлiмi осылардың өлiмiн қайталайды, әлдiлермен алысып, заманның тарлығынан қорлықта өледi.

"оның көзiн ашып, оң мен салым тануына себеп болған Андрейдi ол өле-өлгенше есiнде сақтайды". "Қартқожа романда жалғыз емес, оның алды-арты, өскен ортасы, айналасы шығармады жақсы суреттеледi. оқып адам болуына көп көмектескен, жол сiлтеген Хасен, омбыда оны интернатқа орналастырып оқуына жәрдемдескен Полидуб бейнелерi, Қартқожаны толықтыра түседi. Андрей, Полидубтармен кездесулер арқылы жазушы жаңа қоғам орнату жолындағы күресте қол ұстасып бiргежүрген орыс-қазақ халықтарының достығы, орыс адамдарының қазақ кедей баласының оң мен салын толуына көмектескенiн орынды бейнелейдi"¹.

Сондай-ақ, Қартқожаның Сұлтан-Махмұтпен кездесуiн суреттеу негiзiнде  ұлы қазақ ақынның жылы бейнесiн еске түсiретiн эпизод бейнеленген. ол Сұлтанмахмұтың ақ жүрек, кедейшiлiгiн, байлардың нашарларға жасаған зорлығын бетке айтатын, олардан қаймықтайтын турашылдығын үлгi тұтады.

Ж.Аймауытұлының көркем прозадағы биiк белесi - "Ақбiлек" романы "Ақбiлек" - М.Дулатовтың "Бақытсыз жамал", С.Көбеевтiң "Қалың мал", С.Торайғыровтың "Қамар сұлу" романдарынан бастау алып, қазақ әйелдерiнiң теңдiк мәселелерiн кеңiнен көтерген шынайы суреттеген шығарма "Ақбiлектiң" аталған романдардан ерекшелiгi - белгiлi бiр тақырыптың көлемiнде жекелеген тағдырларды ғана қоймай.

¹С.Қирабаев. шығармалар жинағы.  1989ж. 4бет

Азамат соғысы кезiндегi момын жатқан қазақтың жалпақ елiнiң басына түскен нәубеттiң бiрi - қазақ қыздарының "тiстегiннiң ауызында, ұстағанның қолында" кетiп, әлдекiмдердiң ойыншығына, ертегiне айналған трагедиясын ашып көрсетуiнде жатыр. Қай халық қызын мәпелеп, алақанға салмаған, анасын ардақтап аяламаған. Арын аяққа таптау, қазаққа өлiммен тең.

Романның басты кейiпкерi - Ақбiлек. Сол тұстағы бүкiл қазақ әйелдерiнiң басындағы ауыр халды жазушы Ақбiлек бейнесiнде жинақтан көрсетедi.

Ақбiлектiң басындағы хал - осы бүкiл бiр халық басындағы трагедия.

Оны ақ офицерiнiң алып қашып кетуi, әйел етiп ұстады - бiр ғана қыздың емес, бүкiл елiнiң ұлттық намысына салмақ түсiредi.

Өмiр тезiне түсiп, жат қолдан бостандыққа ұмтылған мұңда қыз өз ортасына келiп те пана таба алмайды. Анадан өлiдей айырылып, әке болса, ол датерiс қарап, атастырған сүйеуiнiң тайсақтауы, ел-жұртының құбыжық көргендей қарауы, онсызда жаралы жүрекке ине шаншығандай әсер қалдырады. Әрине, солай еттi деп  оларды жазғыра да алмайсың. орыстын көпiр деп, ал кәпiр атаулының бәрi жау, дiннен безген харам деген ұғым елдiң түсiнiгiнде қалыптасып кеткен. Ақбiлектi бұл тұйықтан шығарған жол - революция, кеңес өкiметi. Күлкi боп елден кеткен ол қалаға барып оқып, бiлiм алы,  адам қатарына қосылып жар тапты, бақытты өмiрге кенеолi. Шығарманың, тақырып - идеясы осыған саяды.

Романның жазылу стилiнде композициясында бiркелкiлiк байқала бермейдi, дағды жоқ. оқиға үшiншi жақтан баяндалып, жалпы-халықтық ұғымға түсiнiктi тiлмен берiледi. осы айтылғанға орай, жазушының шеберлiгi жайында Қ.Жарықбаев өз ойын ортаға салады: "Жүсiпбектiң сөз саптау, шеберлiгi, яғни оның тек өзiне ғана тән стилi, сөз өрнектеу ерекшелiгi жайлы айтсақ, оның әр сөзi мiрдiң оғындай, әрқайсысы өз орнында, сапқа тұрған әскердей, басы артық, өз орында тұрмаған сөздi көре алмаймыз. Логикасы да мықты, жұп-жұмыр, сөзi қысқа да болса нұсқа, тiлге жеңiл, ойға кең, яғни, ұлы Абай айтқандай, "iшi алтын, сырты күмiс" болып келедi", - дедi.¹ 

Ақбiлек - романның негiзгi кейiпкерi болса да, ол жалғыз емес. Автор оның өскен, тәрбие алған, әрқилы өмiр кешкен ортасын, қарым-қатынастағы адамдарды суреттеу арқылы заман, дәуiр  шындығын жан-жақты бейнелеп  көрсетедi. Елдiң тұрмыс-тiршiлiгi мен әдет-ғұрып, салты, табиғаты - бәрi тұтаса келiп, шығарманың негiзгi идеясын ашуда жетекшi роль атқарады. жазушы ауыл мен қала өмiрiн көп салыстыра суреттеп отырады. Елдiң жақсы дәстүрлерiн құрметтеумен қатар, ондағы ескiшiлдiк дерттi - жiкшiлдiк пен рушылдықты, жалқаулық пен еңбексiздiктi, көргенсiздiкпен қараңғылықты сынайды. Қаладағы өнер бiлiмдi мадақтаған мен оның да қазақтың жақсы ұлттық қасиеттерден алыстап бара жатқан мiнездерiн - жүгенсiздiп, ұстамсыздық, iшiмдiк құмарлықты шенейдi.

Роман Ақбiлектiң жау қолына түсiп кетуiмен басталды да, оның жастық шағы атастырылған жары Бекболаттың монологымен толықтырылады. Ақбiлектiң сұлулығын қазақ ауылының таңдаулы қызы болып өсiп келе жатқандығын, оның бойында халық ұғымындағы тәрбиелi қызға тән қасиеттердiң тоғысқанын анық танытқандай. "Маңдайы қасқиып, мойны қаздиып, көзi мөлдiреп, ернi үлбiреп, үрiн ауызға салғандай жұтынып тұр едi-ау! Тал бойында бiр мiнi жоқ, жаңа шығып келе жатқан сүйрiктей едi"² - деп еске алады.

"Ақбiлек есi кiрiп көзiн ашқанда, алты сырықтың басын бұрiп киiз жапқан кiшкене қоста өңшең серейген, жат киiмдi, жат түрлi орыстардың iшiнде жатыр".³ Қолға түсiп шерменде болған жанның өң-түсi екенiн бiле алмай,  торға түскен торғайдай шығар есiк iздеп аласұрған сәтiн де бейнелеп бередi:

¹Қ.Жарықбаев. «Бес арыс» А. 1992ж. Кітапта 415бет

²Ж.Аймауытов «Ақбілек» шығарма жинағы  1989ж. 208бет

³ Сонда, 159бет

"Саңқал киiзден сығалап аңғал шуақ Ақбiлектiң бетiне түсiп жайраңдаса да, телегей аққал жасын құрғатуға септiгi болған жоқ: жанын жанышқан қараңғылық жарықдүниенi аңсатты, ... құтылмасына көзi жеткен соң, тым болмаса мына сусылдаған сары қолдан сатылып, даланы бiр көргiсi келдi".¹ Мұның ар жағында жирен орыстың Ақбiлектi зорлап сүйгiсi келгенi, қыздың көнбейуi, өзара қызға талас ең соңында келiп оның қара мұртты орыс офицерiнiң еншiсiне тиюi суреттеледi. шығармада аты аталып, түсi түстелмесе де қара мұрттың бейнесi арқылы, жазушы патша әскерлерiнiң iшiнде де адамдық қасиеттерiн жоғалтпаған, асыл сезiмдi жандардың бар екенiн көрсетуге тырысқандық байқалады. Қара мұрт пен Ақбiлектiң кездесулер қыздың тағдыры алдындағы, қара күшке деген белгiсi едi. Анталаған көп солдаттың талқысынан құтылудың жолы едi.

Жап-жас қыздың жау қолында жәбiрленуi көрген қиыншылықтары мен психологиялық сезiм күйлерi оны есейтiп, мұңды еткенi сезiмдi. Мұңды адам әрқашанда ойшыл келетiнi аян. Тұтқынан құтылған Ақбiлек жол бойы табиғатты тамашалай жүрiп оған таңырқай басқаша көзқараспен қарап, онымен тiлдеседi: "Құдайдың құдiретiне таңданады. Су ағады да жатады, бiр таусылуы жоқ, қатерлi өлiмдi де бiлмейдi. Ешнәрсенi сезбейдi. Мен iшсем де бұған бәрi бiр - жақсыға да, жаманға да сусын болады".²

Ақбiлектiң бейнесiн ашуда оны қоршаған ортасы, қарым-қатынастағы әрқилы адамдар, олардың iс-әрекетi түрлi эпизодтар маңызды роль атқарғанын ойға аламыз.

Ақбiлек шыққан ортаның негiзгi иесi - оның әкесi Мамырбайды алайық. жұрт "бай" атағанмен, алып бара жатқан бойлық та жоқ және тоқшылықтың азабын да тартпаған момын шаруа асқан кiсi. оның бойында - азып аулақ шаруасын дөңгеленiтiп ұстап, барын қонағының

¹ Ж.Аймауытов «Шығармалар жинағы» 1989ж. 169 бет

² Бұл да сонда, 124 бет

алдына тосқан, елге сыйлы, қадiрлi ақсақалдың иiнез - құлқы жинақталған. Онда кез-келген әкеге тән балажандылықта, мейрiмдiлiк те, заман ырқын тез аңғарғыш пысықтық та бар. Ұлы - Төлегендi қала жiберiп оқытуы. Қызы - Ақбiлектi жат - жұртттық бала деп, оң жақта аз күн дәурен сүрсiн деп маңдайдан шертпей, еркелетiп устауы осыған айғақ. "Сөйткен Ақбiлегi сүйекке таңба салып, масқара қып кеттi. "қызы сондай бопты" деген атақ жойылар ма?" Мамырбай бейнесiн Жүсiпбек осындай ойлы, намысқой адам ретiнде iшкi психологиялық, тебiрiнiсте көрсетедi".¹ "Әуелде Ақбiлектi iздегенмен ол табылып үйiне келген соң, оның сорлы болған түрiн көрiп, ақсақалдың намысы қайта қозды. ҚҮдай қосқан күйеуiнен қызғанатын әке кiрсiз, таза баласының бөтен әйел болғанын көрдi. Кiмнен қалған әйел десеншi! қазақ болса, бiр әсерi ғой. Келген - кеткен адамның бәрi "Мамырбайдың орыс бүлдiрген қызын қара!" - деп көзге шҮқыған тәрiзденедi".² осы жағдайлар Мамырбай бойында екi Үдайлық сезiмдi тудырады. Бiрiншiден қызын жақсы көрiп, аяған әкелiк мейiрiмiн оятса, екiншiден - қызғаныш, жиренiш, өкiнiш ыза, қорлық, оның тiрi қалып көзге күйiк болғанына бармағын шайнатады. Ескiлiк шырмауынан шыға алмаған Мамырбай өз қатесiн түсiнiп мойындайды. Дәл осындай жағдай Бекболаттың басынан да өтедi. ол да қателiгiн мойындап Ақбiлек алдында қызарады. осы арқылы автор қазақ елiндегi ескiлiктiң, қазақшылықтың бiрден ыдырап кетпей, бiрте-бiрте бой үйреткендiгiн көрсетудi мақсат тұтады.

Бекболат  - ерке өскен бай баласы. оның серiлiк қасиетiн мына суреттен де көруге болады; "Астында жарау бедеу, қолында қыран түйғып, үстiнде сымдай киiм, өзек-өлкенi сыпылдатып кезiп, жарқ-жұрқ еткiзiп, қаз-үйректi сыпыртып, кешке таман сұлу қызды ауылдың сыртында, "қонам" – деп³. Әкесi айттырған қызды менсiнбей, Ақбiлектi өзi жаңдап сүюi де оны

¹ Ж.Аймауытов «шығармалар жинағы» 1989ж. 129 бет

²Ж.Аймауытов. «Ақбілек» 1989ж. 152бет

Ж.Аймауытов. «Ақбілек»  1989ж. 258 бет

жаңа қырынан көрсетедi. Ақбiлектi ойлаған сезiм күйi, күйiнiшi, қуанышы - жiгiт сезiмнiң адалдығы,  мөлдiрлiгi бейнелейдi. одан тағдырынан аса алмаған ақкөңiл, адал, момын шаруа адамының психологиясы танылады

Жүсiпбек өздерiн сөйлетiп таныстыратын кейiпкерiнiң бiрi - орыс офицерi. Оның бейнесiнде патшашыл орыс офицерiнiң мiнез-құлқы, түсiнiгi, ұғымы жинақталған. Қазақ халқы жөнiндегi оның ұғымы патшаның отаршылдық саясатымен үндес. Қазақты ол надан санап, ақмен тең көредi. Оны өз алдына ел қып ұстауды емес, қорқытын бағынышты ғып ұстауды малын, өлi бұйымын пайдалануды ғана ойлайды.

"Тегiнде қазақтың солдат болудан қорыққаны бiзге терiс те емес. Кiм бiледi, қолына қару берсе, орыс жұртына жау болып кетпесiне кiмнiң көзi жетедi? онда Ұлы Ресей кенелдi, жерi, елi азайып қалады. Қазақтың малы басқа елдiң пайдасына кетiп қалуы мүмкiн"¹.

Кеншiл, ашынған, ессiз тауда ерiгiп жатқан ақ офицерiнiң қазақ қыздарына көз тiгуi де халықтың басынуынан туады.

Тiршiлiгiнiң бәрiн кiсi есiгiнде кеденiлiкпен өткiзген Мұқаш - романдағы кейiпкердiң бiрi. Етi тiрi, пысықтығымен Ертiс параходтығында жұмысiстеп, аздап орысша үйренген. Байдың тепкiсiн көп көркинен де кекшiл, ызақор болып қалыптасады. Әлсiз ортадан шықса да, шығармада ұнамсыз тип ретiнде көрiнедi. Мұқаш адамдық жақсы қылық-мiнездердiң, сипайы қарым-қатынастың бәрiн кекшiлдiкке женгiзген  арам адам. Төлегенге өкпелеп, Ақбiлектi ақ офицерлерiне шығарып берiп жүргенi де осыған салды. Мансапқор, жағымпаз алаяқ Мұқаш бiрде ақтарға, бiрде қызылдарға қызмет етiп күн көредi. Мұқаш - сол бiр өткiншi дәуiр тудырған қайшылықты бейне. Кеңес өкiметiнiң недейлердi билiкке тартып жатқаны пайдаланып өзiнiң қара басын, көңiлiнен шықпаған елден кен алуға ұмтылған тип.

¹Ж.Аймауытов. «Ақбілек» 1989ж. 154бет

 

Романда Мұқашқа ұқсас тағы бiр кейiпкер бар. Ол - Тақырдың жылтыры. Бұған Мұқаш бойындағы кемшiлiктердiң бәрi ортақ. Қызмет бабында қазынаны да, елдi де жеген пара алған.

Әбен, Мұсабай, Тезекбай - бәрi де бiр-бiр ауылдың иелерi. Эпизодтық кейiпкердер болғнамен, олар жалпы ел шындығының бiр-бiр пұшпағын көрсетер бейнелер. осылардың бейнесi арқылы, Жүсiпбек қазақ қоғамының жарықшақтарын, жалпы ағайын арасындағы кикiлтiндiретiн, қазақ тұтастығының жоқтығын терең бейнелейдi.

Шығармада оқиға негiзiнен үшiншi жақтан баяндалап отырады. жазушы кейде  кейiпкерлердiң өзiн сөйлетiп не болмаса олардың сырын диалог арқылы, күнделiктердi оқу арқылы ашуға көңiл бөлгенiбайқалады.

"Қазақ романның алғашқы үлгiлерiнiң бiрi бола тұрса да, автордың бұл жанрдағы iзденiсiнде "Ақбiлек" көрнектi орын алады. "Қартқожаны" жазған кездегi тәжiрибесiн толықтыра отырып, ол бұл шығармасында адам характерiн тереңiрек ашуға, кейiпкердiң психологиялық жайларын толықтыруға көбiрек көңiл бөлдi.

Ж.Аймауытұлының шығармаларында көркемдiк-идеялық iзденiстер, бейнелеу тәсiлдерi, басты тұлғанның жан жүйесiн ашудағы динамикалық қозғалыстар деталь, портрет, пейзаж, iшкi монолог, ой ағыстары, тiлдiк-стильдiк құбылыстар, композициялық үйлесiм, лексикалық-синткасистiк қайтаулалар, даналық ой, нақыл сөз т.т. өз орындарында қолданылып, 20 жылдардағы қазақ прозасының сыртқы пiшiнi мен iшкi мазмұнын, көркемдiк құрылым - ерекшелiктерiн байыта, толықтыра түседi.

Табиғат құбылысын шынайы суреттеп берген, мұнда көктем әлi өз күшiне мiнiп,  дүниенi  Жүсiпбектiкiндей "жандандырып" жiберген жоқ, әлi ақ қардан арыла алмай жүр. Байқасақ, екi қаламгер  де табиғат "психологиясын"  жiтi зерттеп, сол табиғат көңiл-күйiн шығарма  сюжетiне  келiстiрiп, көркем фон жасаған.  Екеуiне тән ерекшелiк - Жүсiпбек ырғақты сөздермен суреттейдi, ал Биiмбетте - баяндау, талғамды теңеулер басым.

         Ж.Аймауытовтың стилiндей пейзаж үнемi авторлық логикамен жымдасып көркемдiк-эстетикалық мұратын айқындап отырады. жазушы шығарма желiсiне табиғат арқылы тек фон жасап қала қоймай, оны сюжеттiк байланысқа түсiрудiң де жолын қарастырады.

Шiлде. Шағала көлдiң басы иiн тiрескен ауыл, бақырлаған мал, жердiң жүзiн, көктiң түрiн сары, қызыл алтынға бояп, жаздың нұрлы қызыл жүнi белеңнен асып, шетi қылтып барады. Шаңдатып, қарауытын, топырлатып жылқы шауып суға түстi. Жамыраған қой, азынаған сиыр, өкiрген бұқа, айғайлаған бала, ауқаулаған қатындардың даусы  қосылып, көлдiң басы ың-жың,  у-шу, ауыл-ауылдың түтiнi ұрандасып, ұласып, көл арнасын көк тұман басып тұр. О жерде, бу жерде қара құрық, бiреудi бiреу бiлiп болар емес.

         Жадыраған жаз елдi де жадыратты. Ел маужыраған…². Жазушының "Шағала", "Көл", "Иiн тiрескен ауыл", "Жадыраған жаз" секiлдi эпитеттiк-метафоралық тiркестерi эстетикалық таным-талғамын аңғартса, суреттелген тұтас табиғат мазмұны шығарма сюжетiнiң  басталуына шебер

¹ Б.Майлин.  «Бейсекеңнің үйінде» Алматы-1988ж., 188-бет

  ²ж.Аймауытов. шығармалары. «Қартқожа» Алматы-1989ж., 35-бет

ойысқан. Осы әдiс Б.Майлин шығармаларында да кездеседi, әсiресе оқиғаның басталуын табиғатты сипатаумен өрбиту М.Әуезовте өте ұтқыр пайдаланылады. Мысалы: Май айының iшi. Түбiрнелiк қаланың бақшасы мейрам күнiне күндiзден әзiрленген. Күн батуға тақағаннан берi қарай, қаланың қызықты көксеген жастары әлденше көңiлдi топ болып, күлiсiп-әзiлдесiп келiп, бақшаға кiрiп жатқан. Бүгiн күн ыстық болған. Сондықтан мынау бақшаның көлеңкесiнен шыққан салқын леп майысып қана тербете соққанда, дененi тез көтерiп, сергiткендей болушы едi¹. Осылайша шығарма басталады да, оқырман бiрден қала өмiрi мен жастар тiршiлiг жайында сөз қозғалатынын айқын аңғарады. Мұндағы көркем тiлмен жеткiзiлген "салқын леп" - желдiң рөлi өзгеше. Ол қала тұрмысы мен жастар тынысына ерекше табиғат тарапынан романтикалық сезiм жеткiзiп тұр. Сюжет басындағы табиғат суретi Б.Майлинде оқиға өрбуiмен ұтымды сабақтастырылған: Күз. Тынық айсыз түн. Өзен бойы. Иiрiм. Биiк шың. шыңның буырында әр жерде аңдағайлаған, көңмен көмiлген, тәртiпсiз салынған ауыл². Бiз қарастырып отырған қай қаламгердiң қоршаған ортаны таныстыруында болсын, қайсыбiр мекен-орын болсын ауыл маңайын, қазақ ұғымындағы дала мiнезiн, Қазақстан жерiнiң географиялық ерекшелiгiн терең түйсiнгенiң байқаймыз. жылдың төрт мезгiлi де кезектесiп он екi ай түзейтiн табиғат мерзiмiндегi ауысулардың қазақ жерiнде үнемi тҮрақты қалыпта қайталанатынына қарап, жазушылар сол төрт мезгiлдiң ерекшелiгiн көркем тiлмен қазақи түсiнiкпен бере алған. Әсiресе, тҮған топырағының тамаша да, әсем әлметiн тiлге тиек етудi кез келген қаламгер өзiнiң борышы санаса, Жүсiпбек, Бейiмбет, Мүхтар да туып өскен атамекенiң сҮлу мүсiнiн тiл қҮдiреттi жеткенше көркем сомдауға тырысқан.

Жазушылардың мұндай географиялық мекендердi суреттеуi де көп жағдайда сюжеттiң басталуына мұрындық болып отырады. Алдымен,

¹М.Әуезов «Кінәмшіл бойжеткен» І том., Алматы-1967ж., 187-бет

²Б.Майлин «Алтын сандық», Алматы-1988ж., 346-бет

Ж.Аймауытов сипаттаған елдi-мекен сұлулығына көз жүгiртелiк:

         Өскеменнiң ар жағында, бұқтырманың оң жағында әлемге аян Алтай бар. Сол Алтайдың күнгейiнен құбыла жаққа қарай құлай аққан, құлай ағын Ертiс түскен, күз күзеткен Күршiм бар.

         Алтай, Күршiм - не заманнан қалың найман мекенi. Сол Алтай мен сол Күршiмнiң қысы қыспақ, жазы самал. Күн жылт етсе, төрт түлiкмал қарағайлы қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының көкiрегiн аймаласып, тыраңдысап, мәйек басып, мамырласып жатқаны. Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы, түрi де аспан, сыры да аспан, шарап сулы Марқакөлi. Марқакөлдi алқалаған - ақ ауылды Алтай елi. Алтай елi - Алтай жазы тау еркесi - киiк болып, өзге елдерден биiк болып, Марқакөлдiң самалында сайран етiп жатқаны¹.

         Ж.Аймауытұлы поэзиялық туындыларына көңіл бөліп қарайтын болсақ, өлеңдерінің табиғатын, ұлттық сипаты мен ерекшеліктерін, ашуға көп көңіл бөлінеді. Өлең өнеріндегі бейнелеу құралдарын, тәсілдерін жүйелеп, жіктеп, топастырып, өлең құрылысы, өлшем, шұмақ ұйқас өзгешеліктерін түр, тіл ерекшеліктерін тарихи - әдеби процеспен тығыз байланыста қарастырдық. Ж.Аймауытұлы қаламынан туған туындылардың көркемдік көк жиегінен әдеби – эстетикалық шеберлігі де танылады. Оның поэзиясында бірыңғай дауыссыз дыбыстың қайталануы, яғни, дыбыстық үндестіктер молынан кездеседі. Мысалы, “Жаман тымақ”, “Тұңғыйық түпсіз астында” өлеңдерінде:

         Көк күркіреп, су кұңгірлеп,

         Кенеттен кейде шарт етед

         Кемеге ажал таянды

         Кемеге су кернеді

(“Тұңғиық түпсіз астында”)

         Сәнде тұрып шұлғыды,

         Сәлем беріп мүлгіді

         Сізге бата бергелі,

         Жүзіңізді көргелі (“Жаман тымақ”), - деген жолдарда дыбыстық үндестік, үйлесім бар. Сол секілді дауысты дыбыстардың бірыңғай үйлесіммен келіп, тақпақтай айтылып, жеңіл ырғаққа құрылғандары да кездеседі:

         Домбырасын қолына алып,

         Екпіндетіп

         Екілентіп

         Ескектепіп (“Нұр күйі”),

         Әз көрінбей, шықты күндей,

         Ағын болып лайсаң,

         Ау құрылды, төбе үйілді,

         Өлген мал мен өскен жан

(“Баяғы жұт Қоянда”)

         Әдеби тілдің әдемі де, әсерлі болуы үшін айшықтау тәсілдерінң атқарар маңызы ерекше.  Ж.Аймауытұлының ақындық шеберлігінің бір көрінісі – теңеулерді шебер қолдануында, яғни, белгілі екі нәрсені салыстыра қарастырып, өлеңдегі бейнеленетін адамды табиғат құбылысына, тұрмыс заттары мен түрлі құбылысты араластыра, салыстыра суреттеп тоғыстыруында. Мысалы, “Нұр күйінде” теңеуі мол жолдар өте көп:

         Сүйектері

         Қорғасындай балқиды.

         Лепіріп жүрек,

         Бейне тас түлек,

         Ақ тұйғындай…

         Шебер күйші мен күйшілік өнерді “буынсыз бармақ”,  “жорғадай сызған”, “пейіштің  лебімен” теңестіру суреттейді. Сол секілді, “Жаман тымақ” өлеңіндегі:

         Қатыны бар қаншырдай,

         Үш ұлы бар қамшыдай…

        

         Кітап ұстап молдасы,

         Қазандай боп сәлдесі… - деген жолдардан да көреміз.

         Ж.Аймауытұлының өлеңдеріндегі эпиттетер де туындының көркемдік – эстетикалық әсерін күшейту  мақсатында шебер пайдаланылған. Мысалы, “Жазушыларға” өлеңінде бұл тәсіл адамның ішкі әлемін, психологиясы танытуда айрықша міндет атқарады. Ақын “Бақша қызғалдағы”, “таза бұлақ” секілді эпитеттік-метафоралық тіркестер арқылы қазақ қыздарының, әйелдерінің жан-дүниесін әдемілікке, “әсем гүлге”, “жас табиғатқа”, ұқсатып, адамның қадір-қасиетін, адамның қадір-қасиетін, эстетикалық таным-талғамын әр алуыан метафорлар арқылы нанымды көрсетеді. “Ах-ха-хау” өлнңіндегі сарказм, мысқыл үлгісі – шалдардың іс-әрекеттерін мысқылдауынан көрініс табады. Бұл – ақын дүниетанымына тән сыншылдық қасиетін танытады.

         Сандуғаш іздеп сандалған

         Неғылған дәнді дәрі ағаш!

         Ах-ха-хау! Күлкім-ау!

         Шегім қатып отыр-ау! - деп ашы мысқылмен түйіреп өтеді.

         Халық ауыз  әдебиетіндегі дәстүрлі арнау үлгілері – “Жазушыларға”, “Отағасы”, “Ұран” өлеңдерінде орын алған. Бұдан, жазушыларға, балаларға қарата сөйлей отырып, ұлтының кешегісі мен бүгініне, болашағына алаңдаушылық білдіріп, бірде қараңғылыққапастан құтылудың жолын іздесе келесі де бостандықты,  теңдікті ұстап тұру үшін қайсарлық, төзімділік, батылдық күткен ақын бейнесі көрінеді. Мысалы, “Не қып жатыр?” сұрай арнау өлеңінде көпшілікке сауал тастап, оған өзі жауап іздесе, “Отағасы” деген өлең жолдарында шумақ ақынның балаларға қарата айтылған ақыл-кеңесіне құрылған.

         Әйелді теңдікке алсақ терең ойлап,

         Жаусақ, екен нәпсіден жырақ тұрып

- деген жарлай арналған өлең жолдары “Жазушыларға” арналып, сырласу, кеңесу бағытында айтылады. Осы мәндес ақыл-кеңестер А.Байтұрсыновтың “Тарту” немесе С.Сейфуллинің  “Кел, жігіттер” шығармаларында беріліп, өмір, уақыт тынысы бедерлі әрі бейнелі өріледі. Сондай-ақ, Ж.Аймауытұлының өлеңдерінде айшықтаудың қайталау үлгісі, яғни, өлеңнің анофоралық түріндегі қолданысы “Жаман тымақ” өлеңінде көрініс береді.

         Сорлы кедей қалбаңдап,

         Жаман тымақ жалбаңдап.

         Ақсақалға келеді,

         Иіліп сәлем береді… - деген шумақтың 1-2-4 тармақтарының қайталанып келуі – сюжеттік байланыста, оқиғаны жамытуда септігі зор. Бұл үлгі М.Жұмабаевтың “Жауынгер жыры” туындысында да ұшырасады. өлең жолдарындағы ой ағымы сөзбен қайталанып отыратын әдепкі қайталау  түрінде берілген. Қазақ әдеби тілінде кездесетін дамыту тәсілін жазушының  “Тұңғиық түпсіз  астында” атты өлеңінен байқаймыз.

         Кемеге ажал таянды

         Кеменгі су кернеді

         Сырғауылдар қирады

         Кенеп қанат өрім-өрім

         Жалбырады салбырап

         Дауыл мен толқын ән қосып,

         Кеменгі жанышты иледі…

         Осындағы үсті-үстіне түйдектеле, еселене, келетін екпінмен ақынның оқиғаны дамытып отырды – шығарма шырайын кіргізіп, оқушысын өзіне еліктіріп әкетеді.

         Екі ұдай нәрсені, құбылысты қатар қойып, жұптап суреттейтін егіздеу тәсілімен жазылған – “Баяғы жұт Қоянда”, “Отағасы”, “Ах-ха-хау”, “Тұңғиық түпсіз астында” өлеңдері де көп жайды алға тартады. Мұнда табиғат құбылыстарын алыстыра суреттеп, екі түрлі шындықты бейнелейді:  бірінде – адамның мінез-құлқын ашса, екіншісінде – қоғамдық - әлеуметтік ахуалды тап басып көрсетеді. Ж.Аймауытұлы поэзиясының стильдік ерекшеліктеріне көңіл аударсақ, өзіндік өлшем, өрнек үлгілерімен қатар, халық поэзиясындағы  дәстүрлі өлең өрілі 11 буынды қара өлең өлшемін кеңінен қолданып, 7-8 буынды жыр үлгісін дамыта түскендігін көреміз. Бұл – заман, қоғам, адам өмірінің арқылы сипаттарын бейнелеудегі Ж.Аймауытұлына ғана тән ерекшелік деп қабылдамай, сол дәуірдегі тұтас  бір ұлттық әдебиетіндегі көрініс деп бағалаймыз. Ж.Аймауытұлының “Баяғы жұт Қоянда”, “Отағасы”, “Ах-ха-хау”, “Ұршық”, “Көшу”,  “Еңбекшілер ұраны”, “Жас әскер” – 4 тармақты және “Әскер марсельезасы”, “Тұңғиық түпсіз  астында”, “Жаман тымақ”, “Нұр күйі” – 8 тармақты шұмаққа құрылған. Өлең тармақтарындағы сөз соңының үндесуі, қабысуы өте зор детальдардың бірі. Жазушы қаламынан тұған өлең ұйқасы үстіндегі ізденістері шығармаларының пішіні мен мазмұнына беруде ерекше қызмет атқарады.

         Қара өлең ұйқасы – “Жазушыларға”, “Отағасы”, “Не қып жатыр”, “Ұран”, “Көшу” шығармаларында кездеседі.

         Шалыс ұйқасқа – “Ұршық”, “Ах-ха-хау”, өлеңдері құрылса, ерікті ұйқас үлгісі – “Баяғы жұт Қоянда”, “Нұр күйы”, “Тұңғиық түпсіз астында” өлеңдерінде кездеседі. Аралас ұйқас үлгісіне – “Әскер марсельезасы” өлеңін, ал егіз ұйқасқа – “Жас  көсемдер маршы” мен “Жаман тымақ” шығармаларын жатқызамыз.

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

ІІ ТАРАУ

Ж.Аймауытұлы шығармаларындағы пейзаждың қолданылу ерекшелігі

         Ұлы қаламгеріміз Жүсіпбек Аймауытовтың шығармаларындағы пейзаждың алатын орнына егжей-тегжей тоқталайық.

         Ожеговтың «Түсіндірме сөздігін» алсақ-пейзаж: 1. Бір жердің жалпы көрінісі. 2: Табиғат суреті және көркем шығармадағы табиғат суреті – деп түсіндірілген

Сөз өнерінде адамнан тыс, адам тағдырынан тыс бірде-бір өрнек - өмір суреті жоқ және болуы да мүмкін емес. Бұл ретте, көркем шығармаларда суреттелетін табиғат көріністерін, яқи пейзажды да әншейін бір уақыт пен кеңістіктің дерегі ретінде даралап қарамай, адам образын толықтыра түсетін тәсіл десек, ағат айтқан болмаймыз. Өйткені адамның сыры мен сезімінен, өмір тіршілігі мен көңіл күйінен тыс ешқандай пейзаж болуы мүмкін емес. Бұл арада да «Абай жолының» әдемі беттерінің бірін аудармасқа амалымыз жоқ. Міне, оқып қарайық:

Көптен қаладан шықпаған Абайға жаңа көктем өзінің енді ғана келе жатқанын баян етті. Сол жақта, алыс көкжиекте, көкшіл мұнар ішінде Семейтау көрінді. Қардан о да аралыпты. Кесек, жұмыр бір ғана толқын бүктетіліп, түйіліп кеп, мәңгіге мелшиіп, қатып тұрып қалғанға ұқсайды. Айнала сар дала ортасында оқшау бітіп, оқыс тұрып қалған бір үзік тау. Мәңгі-бақи жым-жырт боп, жай созылған сахараның бір заманда әлденеден булығып, лықсып шыққан ереуіл толқыны ма? Ашу қажыры ма? Сол бейнелі бөлек тау.

Абай тау ажарынан осындай оқшау бір бітім көріп, қадала қарап отырып, тымағын алды. Пысынаған басына, бетіне Семейтаудан ескен қоңыр жел кеп, леп тиді. Денесі серги бере, сүйсіне бір күрсінгенде, сергек, сезімтал көңіл де өрби түскендей болды. Абай жер көркін, өз көңілін еркін өлең етіп кетті…

Осындағы бар сөз тек бірі ғана мақсатқа – адам образын жасауға қызмет етіп тұр. Көктемгі сұлу табиғат  көркі адамның көңіл күймен астасқан шақта сол тірі адамның өзіндей тыныстап, ойлап, ойнап, күліп, күрсініп шыға келген. Мұндай суретті толқымай, тебіренбей оқу мүмкін емес. Ал оқырманды толқыту, тебіренту, яғни баурап  алу – тек шебер суреткердің ғана қолынан  келетін мықтылық. Сонда оқырман неге толқып, неге тебіренеді? Табиғаттың экзотикалық сипаттағы жалаңкөшірмесіне емес, адамның көңіл күймен астасып, тіпті бірігіп, біте қайнасын кеткен ғаламат сұлу, сырлы, кәдімгідей жанды, тірі суреттеріне толқып, тебіренеді. Әлгі суреттің әр қалтарысында адам, адамның сезімі, ойы, арманы, қиялы, адамның көл-көсір философиясы толқып, төгіліп тұр. Біздің әдеби шығармалардын іздейтініміз, міне, осындай пейзаж.¹

         Әдеби зиялы қауымының ішінде Абайдың, Сәкеннің, Ілияс Жансүгіровтердің тамаша пейзаждарын білеміз. Жүсіпбек Аймауытов творчествосымен жақынырақ таныссаң тамаша табиғат суреттерін көреді екенбіз.

         Абайдың жыл мезгілдерін сипаттаған өлеңдерін «Жаз», «Күз», «Қыс»,  толығынан пейзажға орналса, Ілияс Жансүгіров «Дала» поэмасын, Сәкен Сейфуллин «Көкшетаудын» тасық табиғат суреттеріне арнаса Жүсіпбек Аймауытов «Жапырақтар» шығармасын толық табиғат көрінісіне, оның ішінде жапырақтарды суреттеуге арнайды.

         «Оралдан пойыз өткенде» әңгімесінде толығынан орал өңірінің әсем табиғаты суреттеледі.

«Жазғы демалысқа ауылға, ауыл емес-ау, ауыл – сымақ қалаға шыққанмын Қобдидай құнтиған аппақ қана үйлердің арасы алшақ-алшақ. Көшелер

 

¹З.Қ.Абдолов  Сөз өнері. - Алматы: «Қазақ университет» 1992.-352бет

кең, ауыл маңы, көше бойы төселген бейне жасыл барқыт, ай жарық жұлдызды аспанды уыз қымыздың майда, ақшыл көбігіндей буылдыр, шарбы бұлттар перделеп тұр».

Терезе алдындағы  тал шарбақтың ішінде екеуі егіз, бірі дара – ағаш тұр. Терек пе, тораңғы ма, үйеңкі ме кім білсін? Қатар өскен үш ағаш бастары түйісіп, жапырақтары құшақтасқан.

Болар-болмас өкпек желдің бар. Жапырақтар ай сәулесіне танадай жалтырап, көбелектің қанатындай желтіреп, жыбыр-жыбыр, жырт-жырт етіп ақырын ғана сыбырлайды. Сыбдырламайды-ау, сыбырлайды, ол сыбырда өзінше сыр барға ұсайды.

Ағаштың оре басындағы, желдің өтіндегі жапырақтар ұрандасын үн қосқандай, кейде зуылдап, судырлайды. Кейде жалпылдап, қалбалаңтапғ ішін тартқандай болады. Одан төменгі бұтақтар да жапырақтарын жалбаңдатып тұр: бірақ бұлардікі аналардың қимылынан солғындау бұлардікі жалпы ағымға еріп еліктеп, теңселген тәрізді. Жоғарғылардың дүрмегіне, дүбіріне қызғаны болмаса, бұларда күшті екпін көрінбейді.

Ең  төменгі бұтақтарға көз салсақ, жапырақтары арта астындағы шыбын қаққан бұзаудың құлағы тәрізденіп әрең-әрең, анда-санда бір селбеңдеп, қыбырлаған болады. Бұлардың сыбдыры да, сыры да жабайы қозғалыс, бұларда күш текүжіл де жоқ.

Байқамаған адамдар жапырақтар суылдағанға, бәрі бірдей қозғалып тур екен деп ойлап қалатын. Сығалап қарай бастасаң, ол ойың бекер болып шығады. Ағаштың ық жағындағы топырақтар желге тұяғын серіппейді, құлақтарын салпитып, салбыратып, қалқып тұрған іспетті. Жел жақтағы жапырақтардың кейбір шоғы да желге қасқайып, кеудесін төсеп тұрғанын көресіз. Мұнда не сыр бар десеңіз, қайыспайтын қажырлы бұтаққа жуантық сабағымен жабысады екен, бұлар жерге қырын келмей, жонын беріп, біріне-бірі шін тіресіп, селбесіп берік қабысады екен. Сондықтан олар жеңіл-желпі майыспайды екен.

Кейде ышқына соққан екпенді жел бұларды да теңселтеді бірақ өзге жапырақтарына, әткеншек теуіп кетпедейді. Бастарын келте-келте қозғап, жел тынар-тынбаста әуелгі  қалпына қайтып, буынын қатайтып  ала қояды.

Жапырақта жан жоқ деп ойлайсызба? Оларда жан бар. Адам, айуан сықылды жәндіктер демді өкпесімен алса, ағаш жапырағымен алады. Жапырақ-ағаштың өкпесі. Өкпесі кетсе, адам да өлгені; жапырағы бітсе, ағаш та  Төңіректегі әлемнен хабар естілсе, адамның құлағы селт етеді ағаштың жапырағы селтеңдейді: жапырақ-ағаштың құлағы. Жапырақсыз ағаш жасармайды, гүлденбейді, өспейді. Жапырақсыз ағаш – қу түбір.

Мен жапырақтарға қараймын. Жапырақтар адамша сыбырласып, үн қосып, ұрандасып шуласады. Маған жапырақтар жылы көрінеді, жапырақтың жалбаны тымақтың құлағын еске түсіреді. Мен жапырақтарды сүйемін. Жапырақсыз жаз бола ма? Жаз болмай, ел мәз бола ма? Бар үлетің – жапырақта. Өйткені жас балдырған, ағаштың көрісі, олар – жасыл гүлдің, жазғы бұлбұлдың ұясы.

Желпілде, жалпылда, суылда, дуылда, жасыл жапырақтар:

Міне осы шығармадан кішкене ғана, тіпті кез келген адам байқайда бермейтін «жапырақтар» туралы керемет суреттең шыққан. «Жапырақ жанды бейне» - деп Аймауытов, оны толық сипаттап, бізге «тірі» көрініс беріп қана қоймай. өзінің биология «жапырақ – ағаштың өкпесі», экология ғылымдарын өзінің жетік білетінін көрсете білген. Байқампаз лирик жазушы жапырақтар  арқылы  тылсым  -  табиғат қойнауына алаңсыз сүңгіп кеткендей. Бұл шығармаға қарап Жүсіпбек Аймауытовты – пейзаж жазудың жас шебері деп те айтуға болады.

Жүсіпбек Аймауытов өз шығармаларында суреттеген жер, коныстарды егжей - жегжей  біліп,  көргендігін  байқаймыз.

¹Ж.Аймауытов. Повесть пен әңгімелер. Алматы. «Ғылым». 1979ж.

            «Жапырақтар». 145-146бет

 

Мысалы «Оралдан пойыз өткенде» әңгімесінде. Поезда кетіп бара жатып терезеден көрген Орал  табиғатын толық суреттеп шығады.

«Терезеге қарасам – Орал екен!»  Оралдың ақар-шақар таулары

бірінің шығына бірі басын сүйеп, жасыл жамшы жамылып тамылжып алдымыздан шықты. Көкетің жасыл жапырақты орманы бейне бір жасыл барқыт, бұлпырып көзіңді еріксіз тартады».

Міне осы жолдарды оқып отырып жазушымен бірге бір пойызда

кетіп бара жатып әсем Орал өңіріне бірге кетіп  бара жатқандай боласың

Жүсіпбек Аймауытов кез келген табиғат құбылысына жан бітіре

суреттейді. Оларды дыбыстайды «Басқан сайын тау қойнына кіріп барамыз. Кірген сайын асқарлар басын аспанға созады. Анадай көрінген алыптар заматта зорлап алдында келеді. Аузын ашып, бауырына басып жұтып қоятындай көрінеді жұта алмайды. Жіптіктей жолмен жыланша бұраңдап, әр жерден бір шаң беріп, сағатына 40шақырымды артына өте шығады. Тауды тауға қосып, құлындай құлдырайды».

Арасынан ине өтпестей иін тірескен жыныс орманның тұтасқан

жасыл бастары бұлар болмаса өкпек желмен жыбыр – жыбыр қозғалғандай, жынданғандай болады.

Судай тегіс, дастарқандай жазық жасыл беткейде астынан жүрген

түйелі кісі танадай көрінетін өрім-өрім ақ қайың, қолдың саласындай сандақтанып тұрғаны.  Мүлтіксіз, оқтай мүсіндер көк күмбезді шатырының самалды аясына қолын бұлғап шақырғандай болады. Түсе сала тыраңдап, аунап, аспанға қарап, ән салып жатқын келеді. Ә дегендей болмайды, олар да артта қалады»

Міне бұл жолдарды оқығаннан кейін жазушы шеберлігіне тәнті болмай

\қаларсың ба?!.

Жүсіпбек Аймауытов шығармаларында әрбір табиғи құбылыс ерекше образ – бейне – кейіпкер.

Олар, «күн», «ай», «кеш» тағы басқалар.

Мысалы: «Күн» - ол тірі бейне. «Күнікейдің жазығында». Күн образы басты кейіпкер Күнікейдің бейнесін аша түседі.

«… Күнікей түйені тіркеп, тақиясын түзеп киіп, оң жағына қарағанда

Ордабай айналасының барлық шаңырағынан да үлкен, күлемдеген қызыл жақұт күн көктің бір өңірің сары алтынға малып екі түйенің арасынан абажадай боп адырдан суырылып келе жатыр екен. Мана Арқалықтың басын жалап тұрған алтын сәуле заматта ылди біткенге шашырап, ол сәуленнің жуан ортасында Күнікей келе жатыр еді. Өңі қашып тұрған көк шөп, қызылды – жасылды, сарылы гүлдер де аты бәйгеден келгендей, ажарланып, жылтырап, құлпырып ала жөнелді. Шарықтаған  сайын үдеткен бозторғайдың  шырылы боталардың қоңыраудай сыңғырлаған  жіңішке, сұлу, қаяусыз зары, енелерінің ауық – ауық қоңырлата бастап, қоюлата көтеріп, бір жоғары, бір төмен толқынтып, жіңішкерте, сүмірейте созып: «Ү – ү – ү - һ» деп барып басылған ырғалаң боздасы сайын даланы жаңғырықтарып, өз алдына бір гой – гой тартып, біріне – бірі ұласып, қызғыштай қытқылдап, қырғидай шықырлап бара жатқан арбалардың шиқылы: Апа, деймін,  бауырсақ, ірімшік…»¹ деп, кебежедей басын шығарып қара қожалақ жас балалардың ызыңдаған қыңқылы – бәрі де бүгін Күнікейдің жанына майдай жағып, дүние өзіне бола жаралғандай, алтын күн өзіне бола туғандай көрініп келеді.

Күннің мұндай айбында, сұлу екенін Күнікей бұрын көресті! Мына

күн тап өзінің, өз үйінің күні тәрізді. Жып – жылы, жап – жарық!».

Бұл үзіндіде «жып-жылы», «жап-жарық» күнменен уайым,

қайғысыз, бұла бойжеткен Күнікейдің бақытты кезін көреміз.

Қазақтың байы, кеңейті түгел көшетін кездегі, кедей қызы болса да

          

¹Жүсіпбек Аймауытов. «Оралдан пойыз өткенде». 161бет.

тәкіппар, түр – мүсіні кеніскен Күнікей қыздың жорға бедеу ат үстінде  келе жатқан бақытты шағы.

Міне енді Күнікейдің құр сүлдері жатқан кездегі «күн бейнесі» тіпті

басқаша. Табиғат өзінің әсемдігімен енді көңіл көтермейді, керісінше жаза басып жазықты болған, қара бет болған  Күнікейдің «жанына жара салады».

«Көктем күні күледі, күліп еді – жер түмді. Түлегені емес пе ақ кебінен

сыпырып, көк торғынға бөлінеді. Қызыл – жасыл, ақ – көкшіл бейне кілем түріндей, гүлдер гүл – гүл жанады, күлкілдеген гүл – жапырақ, сығымданған күлім бел терезеден көз салса, Күнікейдің көңіліне жазылмас жара салады».

Жүсіпбек Аймауытов әрбір кейіпкерді суреттегенде табиғат көрінісі

кейіпкерді аша түсіп толықтыра түседі. Табиғат – адам – табиғат деген заңдылықтың бұлжымас ереже екенін жете түсінген жазушы оқырманға да сұлу тілмен ұғындыра білген.

«Әнші» әңгімесіндегі әнші бейнесі мына төмендегідей шеберлікпен

беріледі: «Мұндай жазық құла дүзде ішің пысып келе жатқанда көзіңе сұлу орман, сәулетті тау көрінсе:  көріктен, оттан айырылған, қатағынан қар жауған қариялардың ортасында кенеттен атқан таңдай сұлу сәулем қыз көрінсе, қараңғы түнде ел таба алмай сандалып келе жатқанда, аяғынның астынан қиуадан от жыл етіп көрінсе, қандай қуанып, кенеліп қаласың. Жапа-тармағай жым болып томсарып, тоң-тұрыс отырған жандарға әншінің әні де сондай әсер береді.»

Міне оқырманға  әншіні де тамаша әнді де таныстыру үшін жазушы табиғат суретін осылай пайдалынылған.

         Жүсіпбек Аймауытов шығармаларындағы пейзаждардың бәрінің өз орыны бар.

¹«Күнікейдің жазығы» 19бет.

           ²«Күнікейдің жазығы». 6 бет

        

         Кейіпкердің жан күйзелісі табиғат көрінісімен астасып жатады. Мысалы: «Жаңабайдың жанындағы трагедия». Әңгімесін алып қарайық:

         «Аспан ала шабыр бұлт. Ызыңдаған күзгі таң бойды шініректіреді. Жер бозқырау. Малсыз ауылдың іргесінен от, шөбінің қыры сынғанба?».  Артаның ізі жосылып сала берді.

         «Қотаңыңнын шөбі сынбасын!» деген қарғыс Жаңабайдың жүрегіне тікендей қадалды. Құрығанның белгісі осы да. Жаз бойы қыстаудан тапжылған ел жоқ.

         Шөптің ереуілдеп тұрғаны мынау: Ой заман-ай! Бір кезде шаңы аспанға шығып жататын жер еді-ау! Ондағы мал қайда? Ел қайда? Ендігі жүргендер кісі  ма? Бір атым насыбайға сатып кетеді. Сенің кім екеніңді неғылсын?  Тұрғыласың азайды – ақ, адасқан қаздай артық жан болдың да. «Адам замандасымен жасайды», деген ып-рас қой.

         Маңайын толған ел бола тұрып, жалғыздың көргеннен жаман не бар дейсің?

         Мінекей, мынау үңірейтіп, аңырап жатқан құр өзен. Жылқыны талай буып тастан, бекінетін құр өзен. Кемерінде бас бағып, қарауыл қарап жататын құр өзен. Қойныңда  талай күн түнеп, қараңғыда жылқы жетектеп, жылғаңмен жылысып кететін құр өзен...

         Қан бас енді адыра қалған құр өзен. Қойныңда талай күн түнеп, қараңғыда жетектеп, жылқаңмен жылысып кететін құр өзен… қош бол, енді адыра қалған құ өзен!»

         «Шынымен қазақ даласы құла түз болып, қуарып қалғаны ма? Сайран салып, сауық құрып, жер қайысқан мал бағып, ақар-шақар думан болып жататын ел жоғалып, шынымен, сол елдің арты келеңкедей елбеңдеген, сағымдай бұлдыраған сүлдер болғаны ма?  Бұлардың тіршілігі қанша? Бұлар тұқым болып не жарытады?… деген ойлар келеді».

                   ¹«Әнші» 123 бет

         Бұл әңгіме басты кейіпкер Жаңабай қаулай өскен қалың шөпке қарап қуанудың орнына, өмірден түніледі. Өйткені қаулап өскен қалың шөп жақсылықтың емес жамандықтың белгісі қазақ үшін. Шөп қаулап тұрса, қазақ үшін малы болмағаны.

         Жүсіпбек Аймауытов өз халқының салт – дәстүрін, сенім – нанымын, әдет – ғұрлын, өмір сүру салтын жетік білетін жазушы. «Жаңабайдың жанындағы трагедия» әңгімесіндегі үй маңын шөп басқаны жайлы мал – мен күн көрген қазықтың терең философиясы. Терең трагедиясы.

         Қазақ халқы тек қана философ емес ауа райын түсінеттін болжай алатын синоптик – ғалым. Аймауытов осы құбылыстарды өте дәл сипаттай білген.

         Оның «Боранды  болмағыш әулие» әңгімесінен боранды болжауды ғана көріп қоймай, осы бір аласапыран дүлей табиғат құбылысын терең танып көз алдымызға елесте аламыз.

         «Есімде бар бала күнім. Жер сіреу қар. Ызбарланып аспанның ажары бір кірмейді. Мұнартып, сазарада да тұрады. Күн шықса, күнмен бірге шаныт шығады. Найза бойы көтерілгенше күнді шаңыт басып, шеңгелімнен жібермеймін дегендей, аспанға өрмелеп барып қалады. Кейде күн екі құлағынан тұрады.

- Құлақтануы жаман, тағы бір боран болмай қайтер дейсің, - деп қарт әкем күшеніп кейіп қояды.

Неше күннен бері жел терісінен, терістіктен көтерілген шаныт тіресе өршіп біресе шөгеді.

Саңылдаған сары аяз қарадан қарап тұрып бірдеме шарт ете түседі. Не терезенің шынысы шытынайды не жер, не мұз қақ айырылып, ырсиып қалады. Жермен бірге мұздан қарда жарылып кетеді. Не терезенің ақырында сары аяз мұрныңды қариды. Жеңіңнен шығарсаң, қалық иілікпей, тас болып қалады.

¹«Жаңабайдың жанындағы трагедия» 76 бет

Түнде пешке қойып кептіріп алған етік, аяғың биенің бір сауымында ағаштай қақиып, таяқпен қақсаң саң – сұқ етеді»¹.

         Жүсіпбек Аймауытов пейзаждарын оқи отырып, жазушы жұлдыздарды ад тани білгенін байқаймыз. «Жер қар. Жел темірқазықта. Күн шытқыл». «Далада Наурыз» 158 бет

         Бұл жолдардан жазушы кез-келген табиғат құбылысына нақты сипаттама бере алатынын көреміз. Және көркемдік үшін архаизмедрді дұрыс пайдаланған. «Шытқыл» сөзі көп пайдалынбайтын сөз, бірақ бұл жерде дәл баға, әсер беріп тұр.

         Жүсіпбекті өз зерттеуінде шығарма шшебері деп атаған Л.Мекебаева: «Шұрайлы тіл, ішкі ырғақтың саздылығы, сөздің артық-кемсіз орынды қолданылуы, санада пайда болатын ағылған екпін, міне осының бәрі Ж.Аймауытұлы шығармасының кез келгеніне тән қасиет», - дейді². Талас жоқ, дұрыс пікір. Себебі жазушының пейзаж жасау суреткерлігінде көркем шығармас шынайтылығы мен сөз сұлулығы мықтап матасып, әдеби дәстүр желісін жалған та, қала берсе, жаңартып та жатқанын жазбай танимыз. Табиғатты сондау, образ жасау, көркемдік бейнелеу принциптері қаламгердің күрделі идеялық-көркемдік ізденісімен, тіпті, философиялық, әлеуметтік түйіндерімен тоғысып жатыр. Қалай десек те, өзіндік өрнегімен ата дәстүрінен арнасын үзбеген, алайда көркемдік талғамы тереңге тамыр тартқан Жүсіпбек суретіндегі ғажайып пейзажға неғұрлым көп үңілген сайын, соғұрлым небір жазушылық жаңа қырына  қаныға бастаймыз. Осы мақсатта біз қаламгердің шығармаларын Б.Майлин мен М.Әуезов туындыларындағы табиғатты бейнелеу шеберлігімен шендестіріп, салыстыруды жөн көрдік.

Ж.Аймауытов шығармаларында пейзаж әлемі ерекше күйге еніп, жазушының ішкі дүниесімен үндесіп жатқандай көрінеді. Қаламгер қаламының

¹«Боранды болмағыш әулие». 90бет

²Л.Мекебаева. Шығарма шебері. 63-бет

құдіретті сол, қарапайым сөздермен-ақ көз алдыңа айналаңдағы құбылысты әкеле қояды. Мысалы: Жер қар. Жел темірқазықта. Күн шытқыл¹. Мұнда күрделі сөйлем де, күрделенген ой да жоқ. Кәдімгі қыстың ауасын айнытпайберіп тұр. Мұнда әсері қолданылағн ешқандай көркемдік тәсіл болмаса да, сөз ұйқасы жалаң емес. Нағыз қарапайым суреттеу. Ал, қыс бейнесі Бейімбетте: Буалдыр ма, тұман ба, әлде шаңғыт аяздың әлемді бүрситкен сұрғылт үскіні ме - әйтеуір күн бетінде сұрғылт мұнар бар. Буалдарланған тұман бар.

         Үскірік. Аяз. Тұлданған күн². Мұнда да ой біреу – жылдың аса суық мезгілі қысты бейнелеу. Жүсіпбекте ауа райының суықтығы бір ғана «шытқыл» сөзімен үйлесіп тұрса, Бейімбетте күннің ызғарлы бейнесіне «тұман, үскірік, аяз» сөздері үстелген. М.Әуезов әңгімесінде «қыс» суретте бұлардан да күрделірек келтірілген: Суық қыстың орта кезі. Күн түске тақап қалған. Аспанда бұлт жоқ, ашық. Жарығы көз тайдыратын нұрлы күн бүгін жазғы түріне түскендей болып өзгеше жарқырап тұрса да, ызғарлы қар, суық ауа қызуын жоғалтып, жарығына жансыздықтың табын басып тұрғандай.

         Жер қарлы. Үш-төрт күннен бері қарай айықпаған шыңылтыр аяз бүгін де сықырлап білініп тұр. Күншығыстан соққан баяу жел суықтың көрігіндей болып, ызғарды көбейте түсті. Кейде  сүйіп өткен салқыны бетті шымырлатып, денені тоңазытады³.

         Міне, алдымызда үш бірдей ірі суреткерлердің жыл мезгілін  түрлі көркемдеу әдістерімен жасаған шеберліктері байқалып тұр. Жүсіпбек аз –ақ сөзге табиғат құбылысын еркін сыйдырып бере алған. Бейімбет табиғатты  өз зерделілігімен сұрғылттатып, буалдырлатып жіберсе, Мұхтар суретінде әлеуметтік жағдайдың  табы сезіледі де өзінше бейнелеу өнерінде табиғат

¹«Далада наурыз». 158-бет

²Б.Майлин. «Ленин мектебі», ІІІтом. Алматы-1988ж., 57-бет

³М.Әуезов. «Оқыған азамат», Ітом. Алматы-1967ж., 51-бет

 

түрленген.

         Ж. Аймауытовтың  табиғат құбылысын ашудағы енді бір ерекшелігі  көркемдік детальдарға ден қоющылығында десек, әрине бұндай әдісті басқа да қаламгерлер қолдана білген, бірақ Жүсіпбек қаламының шынайылығы  көзге бірден ұрып тұрады. Мәселен: Жаз өтті. Жауындатып, қара желдетіп, шөпті қуартып, жапырақты сарғайтып, елді әбігер қылып, ала сапырандатып күз өтті. Үсті-басы қарауытып, қылышын сүйретіп, шықыр-шықыр етіп қыс келді.

         Биылғы қыс қатаң болды. Боқырау болды, боқ қатты. Қарашаның қарын қаңтарға қосты. Ұдайымен олай-түлей ақтүтек боран соқты. Боран ашылса, шартылдаған сар шұнақ аяз қысты. Жер сіреу қар. Жылымық болса жаңбыр жауады. Жер көк саең, малдың аяғын қызыл жосын қылып, қиып тастады. Күн құлақтанып, шаңытқан ақ пердеге жасырынып, жаңа түскен келіндей ақ дидарын көрсетпеді. Қас қараяр-қарамайста, күнбатыстан шатынаған, шақшиған, жалғыз көзді жан алғыштан жаман жарық жұлдыз шығады, күннен күнге шарықтап, көкке өрлейді, жел қасарып,  Темірқазықтан таймай ызғарады да тұрады¹. Қыс келбетін Ж.Аймауытов суретті, бейнелі, деталі бай сюжетпен беріп отыр. Жоғарыда келтірілген үзіндіде М.Әуезов қыстың суық желіне жан бітіріп, «сүйіп өтсе» адам тоңады деп сипаттаса, бұл мысалда Жүсіпбек табиғат образына одан әрі әр беріп  «тірілтеді».  Бұл ойымызға дәлел – қатты аязды қыс айының күні  «жаңа түскен келіндей ақ пердеге оранып дидарын көрсетпей» тұрған сурет, немесе ауаның аяздығына тағы да себепкер  «шатынаған, шақшиған, жалғыз көзді жан алғыштан жаман жарық жұлдыз». Міне, күн мен жұлдызға тағылған теңеулер, күрделі эпиттетер  қоршаған ортаға жан бітіріп, қозғалысқа түсіргендей. Оқырманына да кәдімгі қақаған  қыстың аязын сол сипаттармен дәл сездіріп тұр. Б Майлин қаламында қысты бейнелі түрде суреттеу де өз алдына өзгеше, қаламгерлік сезімталдықтан туған:

¹Ж.Аймауытов. Шығармалары. «Қартқожа» Алматы-1989ж., 35-бет

Түн. Аяз. Күндізгі жібіп еріген қар, сіресе қатып мұз  боп  жатыр,  дала тастай қараңғы. Көкті бүркеген  бұлтты  тесіп мойнына  ілгендей  боп сығыраңдап  бірен-саран жұлдыз  қарағанмен, қою қараңғылықты   серпілдіруге   құдіретінің жоқтығы білініп тұр. Ауыл тынып, меңіреу, мүлгілен түске  кіріп,  бір нәрсенің   аңысын аңдыған  секілдене  қалыпты¹. Қыстың ызғарлылығын  көрсету үшін жазушы  бейнелілікке бой ұрғанын  байқаймыз. Қыс ауасында  «бұлтты тесіп мойнына ілгендей боп сығырыңдап, кою қараңғылықты серпілдіруге құдіретінің жоқтығын сезген жұлдыздар» образы ұтымды  шыққан.  Дәл осы  сәттегі күн райына, «меңіреу, мүлгіген»,  «бір нәрсенің  аңысын аңдыған ауыл» бейнесі де өз үлесін қосып,  сәтті   қолданыс тапқан.

         Байқап отырсақ,  жазушылар суреттеген жыл мезгіліне тән сипаттар негізгі айтылатын  мазмұнмен  сай келеді.  Алайда,  әрқайсысының  өзіндік стиль ерекшелігі, сөз саптау шеберлігі әрқалай екендігі  де көрінеді.  Шығармаға  лирикалық леп беретін табиғатты суреттеу өнері шығармагерлердің тақырыптық-идеялық өрісін кеңейтіп, мәнісін ашып беруге үлкен қызмет атқарып тұр.

         Жүсіпбек туындыларында жылдың қай мезгілі  суреттелсе де,  оны образбен түрлендіріп отыру көркемдік әдісіне айналғанын анық байқай  аламыз. Көктем күні күледі, күліп еді – жер түседі. Түлегені  емес пе  ақ кебінін сыпырып, көк торғынға бөлінеді. Қызыл-жасыл,  ақ-көкшіл бейне кілем түріндей,  гүлдер гүл-гүл жанады, күкүлдеген  гүл-жапырақ, сығымданған күлім бел терезеден көз салса, Күнікейдің көңіліне жазылмас жара салады². Үзінді Ж. Аймауытовтың  «Күникейдің  жазығы» повесінен алынып отыр. Мына  табиғат сырттай көтеріңкі  көңіл-күй сездірсе, ал  астарында терең сырмен тоғысқан. Көктем бояуы қанық,  «қозғалысы»  да ширақ, суреті де бейнелі. Артық кескін,

¹ Б.Майлин «Өлім тырнағында» Алматы-1988ж., 104-бет

²Ж.Аймауытов. «Күнікейдің жазығы» Іітом, Алматы-1997ж. 6-бет

шектен  тыс әсірелеу көрмейсіз. Енді Б.Майлин шығармасынан көктем күнін бейнелеген мысалды келтіріп өтейік: Апрель іші болғанмен аспанның шырайы қатаң. Өкпек желі ұйытқып, ұшпалы ақ бұлт төбеге келе беріп, мамықтай ақ қарын  бұлқыратып шашып жіберді. Жаз белгісі бар ғой  деп  жалаң киіммен жүрейін десең, іші-бауырың қалтырап сала береді¹. Жазушы табиғат құбылысын шынайы суреттеп берген, мұнда көктем әлi өз күшiне мiнiп,  дүниенi  Жүсiпбектiкiндей "Жандандырып" жiберген жоқ, әлi ақ қардан арыла алмай жүр. Байқасақ, екi қаламгер  де табиғат "психологиясын"  жiтi зерттеп, сол табиғат көңiл-күйiн шығарма  сюжетiне  келiстiрiп, көркем фон жасаған.  Екеуiне тән ерекшелiк - Жүсiпбек ырғақты сөздермен суреттейдi, ал Биiмбетте - баяндау, талғамды теңеулер басым.

         Ж.Аймауытовтың стилiндей пейзаж үнемi авторлық логикамен жымдасып көркемдiк-эстетикалық мұратын айқындап отырады. Жазушы шығарма желiсiне табиғат арқылы тек фон жасап қала қоймай, оны сюжеттiк байланысқа түсiрудiң де жолын қарастырады.

¹ Б.Майлин.  «Бейсекеңнің үйінде» Алматы-1988ж., 188-бет

  ²Ж.Аймауытов. Шығармалары. «Қартқожа» Алматы-1989ж., 35-бет

         Ж.Аймауытовтың стилiндей пейзаж үнемi авторлық логикамен жымдасып көркемдiк-эстетикалық мұратын айқындап отырады. Жазушы шығарма желiсiне табиғат арқылы тек фон жасап қала қоймай, оны сюжеттiк байланысқа түсiрудiң де жолын қарастырады.

Шiлде. шағала көлдiң басы иiн тiрескен ауыл, бақырлаған мал, жердiң жүзiн, көктiң түрiн сары, қызыл алтынға бояп, жаздың нұрлы қызыл жүнi белеңнен асып, шетi қылтып барады. Шаңдатып, қарауытын, топырлатып жылқы шауып суға түстi. Жамыраған қой, азынаған сиыр, өкiрген бұқа, айғайлаған бала, ауқаулаған қатындардың даусы  қосылып, көлдiң басы ың-жың,  у-шу, ауыл-ауылдың түтiнi ұрандасып, ұласып, көл арнасын көк тұман басып тұр. О жерде, бу жерде қара құрық, бiреудi бiреу бiлiп болар емес.

         Жадыраған жаз елдi де жадыратты. Ел маужыраған…². Жазушының "Шағала", "Көл", "Иiн тiрескен ауыл", "Жадыраған жаз" секiлдi эпитеттiк-метафоралық тiркестерi эстетикалық таным-талғамын аңғартса, суреттелген тұтас табиғат мазмұны шығарма сюжетiнiң  басталуына шебер

¹ Б.Майлин.  «Бейсекеңнің үйінде» Алматы-1988ж., 188-бет

  ²ж.Аймауытов. шығармалары. «Қартқожа» Алматы-1989ж., 35-бет

ойысқан. Осы әдiс Б.Майлин шығармаларында да кездеседi, әсiресе оқиғаның басталуын табиғатты сипатаумен өрбиту М.Әуезовте өте ұтқыр пайдаланылады. Мысалы: Май айының iшi. Түбiрнелiк қаланың бақшасы мейрам күнiне күндiзден әзiрленген. Күн батуға тақағаннан берi қарай, қаланың қызықты көксеген жастары әлденше көңiлдi топ болып, күлiсiп-әзiлдесiп келiп, бақшаға кiрiп жатқан. Бүгiн күн ыстық болған. Сондықтан мынау бақшаның көлеңкесiнен шыққан салқын леп майысып қана тербете соққанда, дененi тез көтерiп, сергiткендей болушы едi¹. осылайша шығарма басталады да, оқырман бiрден қала өмiрi мен жастар тiршiлiг жайында сөз қозғалатынын айқын аңғарады. Мұндағы көркем тiлмен жеткiзiлген "салқын леп" - желдiң рөлi өзгеше. ол қала тұрмысы мен жастар тынысына ерекше табиғат тарапынан романтикалық сезiм жеткiзiп тұр. Сюжет басындағы табиғат суретi Б.Майлинде оқиға өрбуiмен ұтымды сабақтастырылған: Күз. Тынық айсыз түн. Өзен бойы. Иiрiм. Биiк шың. шыңның буырында әр жерде аңдағайлаған, көңмен көмiлген, тәртiпсiз салынған ауыл². Бiз қарастырып отырған қай қаламгердiң қоршаған ортаны таныстыруында болсын, қайсы бiр мекен-орын болсын ауыл маңайын, қазақ ұғымындағы дала мiнезiн, Қазақстан жерiнiң географиялық ерекшелiгiн терең түйсiнгенiң байқаймыз. жылдың төрт мезгiлi де кезектесiп он екi ай түзейтiн табиғат мерзiмiндегi ауысулардың қазақ жерiнде үнемi тұрақты қалыпта қайталанатынына қарап, жазушылар сол төрт мезгiлдiң ерекшелiгiн көркем тiлмен қазақи түсiнiкпен бере алған. Әсiресе, тұған топырағының тамаша да, әсем әлметiн тiлге тиек етудi кез келген қаламгер өзiнiң борышы санаса, Жүсiпбек, Бейiмбет, Мұхтар да туып өскен атамекенiң сұлу мүсiнiн тiл құдiреттi жеткенше көркем сомдауға тырысқан.

         Жазушылардың мұндай географиялық мекендердi  суреттеуi де көп жағдайда сюжеттiң басталуына мұрындық болып отырады. Алдымен,

¹М.Әуезов «Кінәмшіл бойжеткен» І том., Алматы-1967ж., 187-бет

²Б.Майлин «Алтын сандық», Алматы-1988ж., 346-бет

Ж.Аймауытов сипаттаған елдi-мекен сұлулығына көз жүгiртелiк:

         Өскеменнiң ар жағында, Бұқтырманың оң жағында әлемге аян Алтай бар. Сол Алтайдың күнгейiнен құбыла жаққа қарай құлай аққан, құлай ағын Ертiс түскен, күз күзеткен Күршiм бар.

         Алтай, Күршiм - не заманнан қалың найман мекенi. Сол Алтай мен сол Күршiмнiң қысы қыспақ, жазы самал. Күн жылт етсе, төрт түлiкмал қарағайлы қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының көкiрегiн аймаласып, тыраңдысап, мәйек басып, мамырласып жатқаны. Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы, түрi де аспан, сыры да аспан, шарап сулы Марқакөлi. Марқакөлдi алқалаған - ақ ауылды Алтай елi. Алтай елi - Алтай жазы тау еркесi - киiк болып, өзге елдерден биiк болып, Марқакөлдiң самалында сайран етiп жатқаны¹.

         Мынау көркем баяндаған басқаша құбылтудың қажетті де жоқ. Жазушы қаламында нақтылық, заттылық, субъектік бар. Дала дидарын суреттеуге шебер Жүсіпбек тау мен су сұлулығын да жазбай танып отыр. Автордың сөз саптауына «Құлай аққан Ертіс», күз күзеткен «Күршім», «қарағайлы қарт Алтай», «ақ ауылды Алтай», «бал татыған айна сулы Марқакөл», «шарап сулы Марқакөл» сынды күрделі эпиттетер қолданылған. Ел тіршілігі, табиғат тынысы жып-жинақы етіп сипатталаған. Тәкаппар тау мүсіні айналасындағы өзен-суларымен-ақ көріктеніп кеткен. Ж.Аймауытовтың сөз өрнегінен ұлттық калоритті байқамау мүмкін емес. Тек қазақ даласының табиғатына тән сұлулық төрт түлік мал, ауыл атының аталуының арқасында аңғарылып тұр.

         Қазақ жерінің табиғатын суреттеуден танбаған М.Әуезов «Қорғансыздың күні» әңгімесінде Арқалық тауын былай сипаттайды:

         Қаласының оңтүстігін жайлаған елдің қалаға қатынасатын қара жолының үстінде Арқалық деген тау бар. Даланың көңілсіз ұзақ жолында қажын келе жатқан керуенге Арқалық алыстан көрініп, дәмелендіріп тұрады. Жолдың

¹Ж.Аймауытов. «Ақбілек» Алматы-1989ж., 146-бет

аузында көлденең созылып жатқан тұрқы он шақырымдай болғанмен, енсіз кереге сықылды, жалғыз тау. Не бауыры, не сыртында ықтартын жоқ ысқаяқ. Арқалық жадағай, жалғыз қабат болған соң, қыс күнінде жел терісінен соқса да, оңынан соқса да паналығы жоқ: азынап тұрады. Қыстың басынан екі жағын қар алып, жұмыртқадай ғылып тегістеп тастайды.

         Сондықтан өзге жер ашық болып тұрғанда, Арқалықтың бауыры көбінесе бораннан босамайтын. Алыстан қарағанда да Арқалық бұдыры жоқ жалаңаш. Көруге аса көңілсіз¹.

         Мысалда жазушы Арқалық тауының портретін жасайды. Жалаңаш күйінде емес, өзіміз көріп отырғандай тұтастырып суреттейді. Арқалық табиғатының қыр-сырын көркем тілмен баяндау арқылы жеткізіп берген. Жоғарыдағы үзіндіде Жүсіпбектің туған өлкеге деген мақтанышы мен сүйіспеншілігі бірден көзге түседі. Ал, М.Әуезовтің портретіне терең үңілу керек, өйткені шығарма басынан астарлы мәселе бой көтерген. Ж.Аймауытұлы сюжет желісінде Алтай атырабын ауыз толтырып ардақтап, оқырманын бір серпілтіп, енді шығарма барысында сол сарыннаң желі тартып жатуына психикалық процесс туғызады. М.Әуезов ерекшелігі дәл осы бағытқа қарама-қарсы – қоғамдық орта, әлеуметтік-саяси жағдай жайлы, адам бойындағы психологиялық құбылыстар туралы кереғар тұрмыс пен тірліктің трагедияға телінетінін оқиға басынан білдіруге тырысуында. Жазушылар таңдаған ситуациялар қарама-қарсы болғанымен, көркемдік әдіс-тәсілдер бағыты жағынан үндестік тауып тұр.

         Ж.Аймауытов, Б.Майлин, М.Әуезов қолданған көркемдеу тәсілдерінің ендігі сабақтастығы – кейіпкер жан-дүниесі мен табиғат құбылысын бір-бірімен тұтастыра, салыстыра суреттнеуінде көрінеді. Адам сезімінің ішкі иірімдеріне бойлай, сондағы сыр мен сергелдеңді, қуану мен торығуды асқан нәзіктікпен

¹М.Әуезов «Кінәмшіл бойжеткен» І том., Алматы-1967ж., 29-бет

 ұғысып, оны табиғат тылсымымен матастырып, сыршылдық сарынмен мушкақа ұластыру аса шеберлікті қажет етеді. ал бұл қасиетті үш жазушының еркін игергенін көреміз.  Мәселен, Б.Майлин «Зәкіржан молда» әңгімесінде:

         Кәрлі қыс, әлемді бір уысына сыйдырып бүрген қыс, Қанышқа қандай қымбатты! Үйткені Қаныш қысты заман құрбысымен ойнап-күліп жүріп өткізеді. Ойын тойдың ішінде болады. Мынау жаз, желкілдеген көк орай, самалды салқын түн – Қанышты жұбата алмайды, Қаныштың ойын бөле алмайды¹. Әдете, ақын-жазушылар қыс мінезін қаталдыққа, көңіл-күй қатулы немесе қайғылы күйге болады.   Жаз мезгілі адам мінезінің жадыраңқы тұсымен дәл келеді деп салыстырады. Біз алған мысалда Бейімбеттің күрделі эпитетті «кәрлі қысы», тіпті  «әлемді  бір  уысына сыйдырып бүрген қысы» кейіпкері Қаныш үшін қымбат, себебі де түсінікті. Ал жаздың «желкілдеген көк орайы» мен «самалды салқын түні» образдың жан-дүниесінің таңдауынан шықпады, бұған да себепті автор өзі айқын айтып отыр. Осы детальдарды жазушы кейіпкер мінезін ашу үшін сәтті қолдана білген.

         М.Әуезов әңгімесіндегі мына бір ситуация – қыз жанының жәбірленген, намысының қорланған тұсында Ғазизаны зорлаған арсыздардың мінезіндей қатал табиғат құшаға қыс бейнесімен үйлескен:

         …Қайғылы бір сыр көрге бірге-ақ кетсін дегендей болып тысқа шықты. Күн әуелгі қалпына: ақ-түтекбоп борап тұр. Біресе  өкіріп,  біресе гуілдеп, құтырынып ұйытқып соққан қатты жел Ғазизаға: «жүр-жүр!» дегендей болып, дедектетіп алып жүріп кетті².

         Ж.Аймауытов психологиялық параллелизм әдісін ең ұтқыр қолданған жері «Ақбілек» романында еді. Үзінді келтірейік:

         Саялдық қара бұлттар-ау! Ақбілектің жанын тұншықтырған қара тұман аз

¹Б.Майлин «Алтын сандық», IVтом, Алматы-1988ж., 346-бет

²М.Әуезов «Кінәмшіл бойжеткен» І том., Алматы-1967ж., 48-бет

 

болды дедіндер ме, үстіне мұнша төтенше, анау асқар таулардың басына төнсеңдірші!

         Күздің сарғыш жапырақтар-ау! Кімді әлдилеп, сыбырлап тұрсындар?… Сұлудың жүрегін жанышқан ауыр шерді сендер сейілтем дейсіңдер ме?

         Бұлттар-ау, серпілмейсіндер ме?!

         Жапырақтар-ау, сыбдырлап жерге төгілгенше, шерлі сұлуға сая болсаңдаршы!

         Ызғырық-ау, ызылдағанша, жананда жалғыз қалған баланың әкесіне хабар берсеңдерші!…

         Түн түнереді. Ақбілек үйреленеді¹.

         Иә, бір уақыт Табиғат-Ана мен Адам тағдыры арасында ауыр ойға қаласың. «Түнерген түн» мен «үрейленген Ақбілек» жайын салыстыру өте нанымды шыққан, шектен тыс қиялмен қиюластырудың аулақ. Бейімбеттің табиғат құбылыстарын адам мінезімен шендестіруіне қарағанда, М.Әуезовтің «қыс», Ж.Аймауытовтың  «түн» бейнелері символды түрде алынған. Бұл да қаламгерлердің өзара өзгешелігі мен ұқсастықтарын байқатады. Ғазиза мен Ақбілек қайғысы бірі – «қыс» мезгілінің қатал, азынаған, аязды мінезімен, екіншісі «түн» мезгілінің қараңғылық, жаманшылық, надандық белгісімен ұштасады. Осы жерде жазушылардың көркемдік клті табылып, идеялық-эстетикалық тұсы ашылып шығармагерлердің зор  жетістікке қол жеткізгенін аңғарамыз.

         Жүсіпбек шығармаларында күн, түн, аспан, бұлт, жел, жапырақ, қыс, жаз, көктем, күз, жаңбыр, тау, өзен-су, жер сияқты детальдардың көркемдік орын ерекше. Оларды жазушы символдықдеңгейге көтере алған. Пейзаж жасауға соларды қатыстырып, бейнелі табиғат қозғалысын сипаттайды. Мысалы, көктегі кәдімгі жұлдыз бейнесін жазушы жердегі адам мінезімен ұқсатып, символды

¹Ж.Аймауытов. «Ақбілек» Алматы-1989ж., 178-179-бет

 түрде суреттеп бере алған:  Мен ойлап келем. Қиялдың шегі-түсі көрінбейді. Алдымда қиялдай бұраңдап, зымырап,  іңірдің қою қараңғылығына сүңгіп жоғалған қара жол жатыр. Ай қорғалап қалса керек, көрінбейді. Шығыстан көтерілген қара түні көкке шапшын, батыстың ақсаңдағын жұтам деп, қара туырлықтай қанатын айқара жабады. Меңіреу түнде қара көк аспанға меруерттей шашу шашып, о жер, бу жерде жұлдыздар жылтыңдап сыңсып келеді. «Мен жапырақпын» - деп бір жұлдыз туса, «мен сенен де жапырақпын» деп, тағы біреуі шыға келеді; «сендерден – біз жапырақпыз» дегендей, әлде нешеуі тағы  туады. Қараңғы іңірдің қарабарқын көгіне нұр берем деп жұлдыздар таласады. Көк жүзі әнтек бозғылт тартып, шырай кіргені болмаса, сәулесі бірікпеген сандырама уақ жұлдыздарға ырық беріп, қараңғылығын оңайлықпен жеңдіретін емес, сондықтан қараңғы іңірде қай жұлдыздардың жарық екені білінбей тұр¹. Осы суреттеуде автордың идеясымен санассақ, Жүсіпбек өмір сүрегн тұста қазақ қоғамының білімге, оқуға сауаты ашылмаған «қараңғылығы» өзі суреттеген түн бейнесімен астарласып жатса, тоталитарлық кезеңнің басшысының  көзі ашық, көкірегі ояу, халық қамын ойлаған азаматтардың «жұлдыздардың» бас көтеріп елдің жағдайын жасауға ырық бермей абақтыға жауып, тіпті «ұлтшыл» айыбын салып атуға бұйырғаны ашық айтылып тұр. Көркем  тілмен ащы шындықты жеткізген Жүсіпбек өз заманының заңғар лиригі немесе романтигі  ғана  емес, нағыз  реалист жазушысы. Қаламгердің өмір шындығы мен шығарма шынайылығын сабақтастырудағы үлкен шеберлігін осы жерден айнытпай танимыз.

         «Жұлдыз» бейнесі М.Әуезов талғамында өзгеше кейіпке енсе де, Жүсіпбек жұлдызымен  іштей мазмұндас.

         Жаз ортасының жарық түні. Маңдайға таман  көтеріліп ай   мұңлы сәулесін мәңгілік сабырмен  таратып тұр. Теңгедей бұлты жоқ таза аспанда

¹Ж.Аймауытов.  «Жол үстінде» Алматы-1989ж., 115-бет

 таласып жымыңдаған қызғылт, жасыл, сарғыш түсті жұлдыздар тұңғиық аспанның елбіреп қараған от көздеріндей. Түн аспаны сансыз жұлдыздай көздерімен сезімді көңілге ым қаққандай болады. Жұлдызды аспанға анда-санда айтылатын жер жырын, тіршілік ертегісін тыңдағысы келеді¹.

         Мұндағы «жұлдыздар» да астарлы бейнелер. Сол кездегі, «жеке басқа табынушылық» заманында сауаты ашылмаған қазақтан шыққан небір оқымысты, небір қайраткерлер, - солар ғана халық қамын ойлайды, ол назын тыңдайды, жұртымның жайы жақсарса, көкірегі оянса деп тілейді. Міне, жазушы көркемдік тәсілінің Ж,Аймауытов ұстанған шеберлік принципімен  ұштасатын жері осыдан шығады. Бейнелеу әдісі әрқалай болғанымен, ішкі дүниесі мазмұндас, тіпті типтік деңгейге жеткен  «жұлдыздар» символды образдары өзара ұқсас, әрі сабақтас болып келген.

         Жалпы, Ж.Аймауытовтың  табиғатты суреттеу шеберлігін проза жанры бойынша салыстыра қарағанда жазушының өз қолтаңбасы мен сөз саптау ерекшелігін идеялық-эстетикалық  тұрғыдан талдап, қаламгерге тән даралығына  көз жеткіздік. Қаламгер табиғаттың қай бөлшегін алмасын соны көркемдеп, ажарлап, құбылтып жанды  дүниеге айналдырады. Жүсіпбектің  тағы бір қыры - өзі сондаған қоршаған орта құбылыстарын сипаттай келе терең философиялық тұжырым жасайды. Мысалы:  Түн бір меңіреу, таң бір түпсіз шыңырау, сағат жылдам, уақытпен, түнмен арпаласып, таңды аңсаймын. Уақыттың өткенін көшкен бұлттардан байқаймын. Күн қап тауының астында тұншығып жатқан тәрізді².

         Бұл жазушының көркемдік концепсиясы іспетті. Мұнда табиғат жайы сөз болғанымен мәселе төркіні тереңде. Қаламгердің қоғам санасының оянуын аңсаған, еркіндікті көксеген идеясы, азаттыққа зар болған астарлы ойы бар.

¹М.Әуезов «Ескілік көлеңкесінде» І том., Алматы-1967ж., 148-бет

²Ж.Аймауытов.  «Алып ұйқы» Алматы-1986ж., 133-бет

Жүсіпбек бостандықты – «күнге» балап, елді езіп билеген басшылардың – «Қап тауының» жәбірін, халық басына салған зорлығын  «тұншықтырған

 Халде береді. Міне, ой тереңдігі мен көркемдік  сыры!   Егер жазушы суреттеген табиғат сипатына сырттай қарағанда да, керемет көркемдік нақыш тапқан болар едік, ол – «уақыттың өткенін көшкен бұлттардан байқауы». Жүсіпбекке дейін мұндай теңеу қазақ әдебиетінде кездеспеген еді. Ал бұл теңеудің өзі үлкен астарлы мәнге ие – қоғамдық-саяси мәселемен ұштас. Жазушы стилінің күрделігі осында жатыр.

         Біз салыстырып өткен Б.Майлин, М.Әуезов   шығармашылық шеберлігінің қыр-сыры көп ретте Ж.Аймауытов көркемдік тәсілдерімен ұқсас. Себебі әдебиетте қалыптасқан дәстүр  желісін жазушылар қайта жалған, оны одан ары жандандырып отырады. Қаламгерлер  шығармаларындағы  көркемдік ізденіс, өзіндік мәнер-машық қалыптастыру мұраты қазақ әдебиетінің мазмұн  сапасы мен көркемдік құндылығын арттырады. Пейзаж жасау өнері жазушылық, ұлы эстетикалық мұратты талап етеді. Ең  ауыры – мұнда романтизм, лиризм, реализм арналары көп ретте тоғысып жатады. Осылардың бәрін бірдей ұштастыру кез келген қаламгерге оңайға соқпайды. Кейіпкер болмасының ішкі дүниесінің сан қырлы иірімдеріне бойлап, ондағы жан тебіренісін  табиғат құбылысымен қиюластыру Жүсіпбек шеберлігінің жемісі десек, бұл қасиет Бейімбетке, әсіресе, Мұхтар қаламынан анық көрінеді. Табиғат суретінің әсерлі болуы да, оқырманың сезім сергелдеңдеріне түсіруі де, адам бойындағы психологиялық қақтығыстарды дәл бейнелеуі де қаламгерлердің қазақ әдебиетінің көркемдік көкжиегін кеңейтіп, жаңа мазмұн, тың идея қосқандығы.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

            Жүсіпбек – ең алдымен халқының азаматы. Оның бүкіл өмірі, ойы, мақсат-мұраты, рухы туған елінің тіршілігімен тығыз байланысты. Сондықтан ол әрқашан  өз заманының, шындықтың жаршысы болып келді. Жазушы өмір сүрген тұстың қоғамдық-саяси ахуалы оның қаламының өзекті мәселесіне айналмай қоймайды. Өйткені ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндей саяси-әлеуметтік өзгерістер мен қазақ санасының оянуы, қоғамның рухани өмірінің жаңа бағытқа бетбұрысы әдебиет саласына әлбетте, өз әсерін тигізген еді. Бұл кезеңнің қаламгерлері туындыларында  білім құып, ғылымға ден  қою, әйел теңсіздігі, таптық езгі, ел арасындағы алаусыздық, адам мінезіндегі түрлі құлық, Патша Үкіметінің отарлау саясаты жөнінде қалам тартты. Осындай ахуал Ж.Аймауытовтың «Баяғы жұт Қоянда», «Не қып жатыр?», «Отағасы», «Ах-ха-хау», «Көшу», «Жас көсемдер маршы», «Ұран», «Нұр күйі» т.б. шығармаларында суреттелді. Жүсіпбек қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді қозғай отырып, табиғат суретін реалистік тетіктен шығарып, астарлы сипатқа қарай бұра түседі. Ж.Аймауытов шығармаларын зерттеген ғалым А.Досыбаева қаламгердің нақ осы көркемдік ізденісі жайында айта келіп, «Отағасы» өлеңіне тоқталып: «Міне бір сұр бұлттың түсі суық,

         Байтал түгіл бас қайғы сонда болар.

        Түнеріп күнбатысты тұр ғой буын,

                 Айдаса сол бұлтты бір жел құып, » - деп кезең шындықтарын алға тартады. «Қара бұлттың» «батыстан буын» тұруы патшалық отарлау саясатының көрінісі, символдық қызмет атқарып тұр.  Мұнда азаттық, теңдікті айту арқылы дұшпандық хақында да сыр шертеді. Өмір шындықтарын, уақыт сырын алға тартады¹, дейді. Біз бұл пікірге қосыламыз, себебі ақын шығармаларының дені сол мәселе төңірегінде өрбиді.

         Ж. Аймауытовтың табиғат келбетін қай тақырып аясында суреттесе де өзіндік қолтанбасы бірден көзге түседі. Өйткені сол суретті табиғат бейнесінің астарында қоғамдық-әлеуметтік мәселе, адам еркіндігі, әйел теңдігі, отаршылдық, жемқрлық, парақорлық, кедейшілік т.б. мәселелер қозғалады да, қаламгердің идеялық-эстетикалық ерекшелігін ашуға қызмет етеді. Жазушының стильдік концепсиясын айқындайда біз М.Әуезов, Б.Майлин шығармаларындағы табиғат сондау шеберлігінен салыстыру жасадық. Соның нәтижесінде жазушылардың тілдік нақышы мен көркемдеу әдістері – құбылту, ажарлау сияқты тәсілдерді пайдалану ерекшелігіне көз жеткіздік. Яғни, Ж.Аймауытов стилін анықтау үшін сол өзгешеліктерді  санамалап көрсетейік:

• қаламгер табиғат бейнесін жалаң суреттемейді (онда көркемдік детальдар – ауыл, төрт түлік, адам т.б. жанама қолданылады);
• пейзаж жазушы тарапынан көркемдеу фоны тәсілін де айналып отырған;
• табиғат сипатын беру арқылы сюжеттің байланысына, оқиғаның дамуына ықпал жасалған;
• пейзаж жасау арқылы жазушы табиғат бөлшектерінің образын сондап отырған;
• жазушы адам психикасымен табиғат құбылысын шебер ұштастыра алған;
• табиғат бейнесі көп ретте символды әдіспен келтіріліп отырған;
• қаламгер стильдік концепциясын лирикалық, романтикалық, реалистік салмақпен өлшеп алған;
• пейзаждық сурет арқылы қаламгер қоғамда белең алған түрлі мәселелерді көтерген;
• дәстүр үрдісі мен заман талабына сай жаңашылдық сарында табиғат сондауда қаламгер жалғастырып отырған;
• Б. Майлин, М,Әуезов шығармаларындағы табиғатты суреттеу көркемдік әдіс-тәсілдерінен үндестік табылады;
• Ж.Аймауытұлы, Б.Майлин, М.Әуезов прозаларындағы пейзаж бейнесінен әрқайсысының стиліне тән мазмұн жаңашылдығы бар;
• Жалпы, Ж:Аймауытовтың қаламгерлік шеберлігі мұнымен шектелмейді, әлі де талай түбі терең зерттеулер қаламгердің ашылмаған қырларын айқындай беретініне сенеміз.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН    ЭДЕБИЕТТЕР

 

1. С.Қирабаев «Ж.Аймауытұлы»
2. Ж.Аймауытұлы.  ІІ том.
3. Рақымжан Тұрысбек  «Ж.Аймауытұлының шығармашылық шеберлігі».
4. Қ. Жарықбаев «Бес арыс» Алматы-1992ж., 415бет. Кітап
5. Ж.Аймауытов «Ақбілек» Шығарма жинағы 1989ж., 208бет.
6. Задан Жұмағали. «Аймауытұлының танымдық эстетикалық әлемі»// Қазақ тілі әдебиет – 6. 2002ж.
7.  «Шығарма арқауы-дәуір шындығы» (Ж. Аймауытов «Ақбілек» романының көркемдік сипаттары) // Қазақ тілі мен әдебиет. №4. 2002ж.
8. Досыбаева Айткүл Бейсенбайқызы «Ж.Аймауытұлының шығармашылық шеберлігі», 2005ж.
9. Б.Кенжебаев «Телегей теңіз», «Лениншіл жас» 1989ж. 6 қаңтар.
10. Ж.Аймауытов «Жол үстінде»  «Қазақ әдебиет»-1990ж. 13шілде.
11. Ләйлә Мекебаева «Қазақ тілі және әдебиет»  1998ж. 61-64бет.
12. «Қазақ әдебиеті» 1988ж., 23 желтоқсан
13. Ақышев Жүсіпбек және оның Қартқожасы. «Жұлдыз» 1990ж. №8   183бет
14. З.Қабдоллаев.   «Сөз өнері»  2003ж.
15. Қ.Жұмалиев  «Әдебиет теориясы»  1964жыл
16.  «Ұраным, қорғаным сен алам» // Шымкент келбеті, 21 мамыр 2004жылы
17. Бейімбет Майлин «Шұғаның белгісі» Повесть және әңгімелері. Жалын. Алматы-1981ж.
18. М.Әуезов «Кінәмшіл бойжеткен» Повесть және әңгімелері. Жалын. Алматы-1994ж.
19. Ж.Аймауытов «Шығармалары» Алматы. Жазушы 1989ж.
20. Б.Майлин «Шығармалары»  IVтом  Жазушы. Алматы. 1988ж.