Тәжірибе жұмыстары жүргізілген алқаптардың топырақ жамылғысы құнарлығы, химиялық және механикалық құрамы жағынан бірдей емес екендігі анықталды.

Жалпы шөл аймақтың өсімдік түрлерін жан-жақты зерттеген және олардың тіршілік нышандары анықталған. Бір ерекшелігі табиғи жайылымдардағы Өсімдіктердің басым бөлігі өсіп-дамуы күз-қыс-көктем кезінде өтетін эфемер және эфемероид тіршілік нышандарына жатады. Сондықтан да 1982 жылы жарық көрген Қазақ ССР атласында  тәжірибе жүргізілген жерлердің өсімдік  жамылғысы қияқөлеңді – қоңырбасты және қоңырбасты – қияқөлеңді эфемероидты түрлеріне жатқызылған. Ал соңғы жылдары жүргізілген жұмыстардың нәтижесі бойынша «Бақтыөлең» тәжірибе жайының өсімдік жамылғысы гүлқайыр және көбенқұйрық аралас эфемероидты – жусанды, физиологиялық кешендікі – эфемерлі – эфемероидты – жусанды – қоңырбасты жартылай саванналық қамтыған аймақтарға қарайды.

Біздің жүргізген көп байқаулардың нәтижесінде «Бақтыөлең» тәжірибе жайында саздақты және құмды  жерлерде өсетін өсімдіктер, ал физиологиялық кешенде саздақты аймақтарда  кездесетін түрлердін басымдау келетіні анықталды.

 «Бақтыөлең» тәжірибе жайындағы өсімдіктер түрлерінің басым бөлігі оңтүстік шөлге тән эфемерлерден тұрады. Бұлардың өсіп-дамуы күзге дейін барады.

Тәжірибе жайындағы басым (доминант) тіршілік түріне эфемероидтар, яғни көпжылдық, бірақ өсіп-дамуы эфемерлер сияқты жаздың бас кезінде аяқталатын шөптесін және жартылай бұталар жатады.

Физиологиялық кешеннің өсімдік жамылғысында көпжылдық шөптесін өсімдіктер түрі басым. Тау бөктері жазығындағы көптеген жерлердің астық және басқа тәлімі дақылдарды егу үшін айдау есебінен мал өрісі тарылып, нәтижесінде жайылымдардың тозуына алып келді.

Жалпы Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарындағы жайылымның өнімділігінің көп жерде жүдеу екендігі, әрі оларды тиімді пайдалана алмайтынымыз белгілі жағдай. Осыған байланысты мал азығындық өсімдік байлығын зерттеп, болашағы бар түрлерді іріктеп, жасанды өсімдіктер қауымдастығын, яғни екпе жайылымдар жасау міндеті туындады.

Екпе жайылымның шаруашылық маңызы өсімдік жамылғысының алуан түрлілігімен анықталады, өйткені жайылым малдың жемшөпке деген қажетті-лігін мейлінше толық және ұзақ мерзім бойы қамтамасыз етуі тиіс. Сондай-ақ, жайылымның көптүрлілігі қазіргі ауыл шаруашылығын экологизациялау, яғни агроэкожүйені тұрақтандырудың негізі – көптүрлі ландшафт жасау талабына сәйкес келеді.

Көптеген зеттеулерде Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғи жайылым-дарының маусымдылығын ұзарту, сондай-ақ көртүрлілігін арттыру үшін мал азығындық өсімдіктердің үш тобын – ерте көктемде балауса беретін өсіп-жетілу мерзімі қысқа, бір және көпжылдық түрлерді, көктем – жаз кезінде балауса беретін өсіп-жетілу мерзімі ұзақтау, ал жаз-күз-қыс кезінде балауса беретін өсім-жетілу мерзімі ұзақ көпжылдық түрлерді пайдалану керектігін көрсетті.

Сондықтан бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отырған өсімдік байлығының генетикалық қорын сақтау, дамыту және пайдалану жөніндегі ғылыми ізденістерге байланысты мал азығындық өсімдік түрлерінің тектік қорын жасау әрі сақтау, оңды деген үлгілерін іріктеп, оларды жерсіндіру мен селекция жұмыстарына кеңінен пайдалану мәселелері қуаң аймақ жемшөп шаруашылығының басты бағыттарының қатарына жатады.

К.Ауданов, А.Имангалиев [9] пікірінше жерсіндіру ісіне қамтылатын өсімдік байлығын үш топқа бөлуге болады: 1) жаңа дақылдар; 2) қолданыста жүрген дақылдардың жаңа сорттары; 3) қолданыста жүрген дақылдар үшін жаңа қасиеттері бар түрлер.

Осы тұрғыдан қарағанда қуаң аймақта өсімдік жерсінжіру жұмысы негізінен «жаңа дақылдармен», яғни жабайы түрлермен жүргізілуде. Өйткені жерсіндіру ісіне қамтылған мал азығындық өсімдіктердің басым бөлігі әлі екпе дақылдар қатарына енбеген. Сондықтан бірінші міндет, олардың тектік қорының коллекциясын жасау. Тектік қор коллекциясын құру тәсілдері негізінен екі бағыттан тұрды: бірінші – экспедициялық ізденістер нәтижесінде отандық, оның ішінде жергілікті табиғи өсімдіктер әлемінен үлгілер жинау; екіншісі – делектус, яғни тұқым алмасу жолымен отандық және шетелдік ғылыми-зерттеу мекемелерінен тұқымдық материалдар алу.

Кезінде К.Айтбаев [12] алғашқы материлдар үшін жергілікті өсімдік түрлері мен үлгілеріне, соның ішінде мал азығындық жабайы өсімдіктер байлығына ерекше назар аударуды атап өткен.

Н.Т.Нечаеваның [18] бұрынғы Кеңес Одағының көптеген аумақтарында жемшөп өндіру мәселесі жергілікті жабайы, эволюциялық-бейім өсімдіктердің негізінде сорттар шығарумен шешіледі деген қорытындысы, жергілікті табиғи өсімдік байлығының маңыздылығын көрсетеді.

Н.И.Акжигитова [4] өткен ғасырдың 70 жылдарында Қазақстан-да табиғи жайылымдардың шығымдылығын көтеру үшін селекциялық жақсартуды аса қажет етпейтін көп жылдық шөптесін өсімдіктердің жабайы түрлері көптеп кездесетінін, алайда оларды тауып, жинауға және көбейтуге тиісті дәрежеде назар аударылмай отырғандығы жайлы айтқан болатын.

Шынында да Қазақстанның өсімдік байлығы мол. Н.К.Аралбаевтың [17] соңғы дерегі бойынша Қазақстанның шөлді жерлерінде және таулы аудандарында 4000-ға жуық түр кездеседі.

Әсіресе таулы аудандардың өсімдік әлемі өте бай. Батыс Тянь-Шаньда өсетін 288 бұршақ және 257 астық тұқымдас түрлерінің, 100 бұршақ пен 180 астық тұқымдас түрлері бағалы мал азығындық өсімдіктер қатарына жатқызылған [5].

Сондықтан, жергілікті мал азығындыө жабайы өсімдіктер түрлерін анықтау және оларды жинау мақсатында Оңтүстік Қазақстанның негізгі алқаптары Батыс Тянь-Шань мен Қаратау бөктеріндегі жазықтар, Қызылқұмның шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысында жатқан жазық жерлер, Мойынқұмның оңтүстік жағы тексерілді. Сонау 1975 жылдан басталған алғашқы экспедиция бүгінде өз жалғасын табуда.

М.И.Семенованың [24] мәліметі бойынша Сырдария өзенінің оң жақ бетіндегі құмдарда қара сексеуіл, Палецкий шеркезі, медуза жүзгіні, жыңғыл, жантақ аралас өсімдіктер қауымдастығында кездеседі.

Ақ сексеуіл құмды алқаптарда шоғырланған. Қызылқұмда кейбір түптерінің биіктігі 4 метрге, діңгегінің жуандығы 30 сантиметрге дейін жетеді. Қара сексеуіл, шоңайна (шоған), күйреуіктің кездесетін жерлері негізінен Сырдария аңғары мен Қаратаудың Мойынқұм жиегімен жапсарлас жатқан тақырлау, кебір топырақты өңірі.

Сонымен Оңтүстік Қазақстан өңірі мал азығындық жабайы өсімдіктерге бай және жерсіндіру жұмыстарына керекті алғы материалдар жетерлік. Бүгінде барлығы 90-ға жуық түрлер мен үлгілер жиналып сыналуда. Оның ішінде сексеуілдің де алатын орны бар. 1975-2002 жылдар арасында сексеуілдің 20 үлгісі жинақталған.

Тіршілік түрі бойынша жерсіндіруге қамтылған мал азығындық өсімдік түрлері біржылдық және көпжылдық шөптесін, шалабұталы, бұташық, бұталар, ағаш тектес (сексеуіл, түкті сабақ жүзгін) өсімдіктерге жатады.

Сонымен жерсіндірілуге қамтылған мал азығындық өсімдік түрлерінің таралу ауқымы біркелкі емес. Бүгінгі күні олардың көбісі түрлі топырақ-климат жағдайында өседі. Мұның өзі экологиялық-биологиялық қасиеттерінің өзгеруіне және әр түрлі болуына себеп болады деген сөз.

С.А.Абдраимов [3] түрлердің өзгеруін екі түрге бөледі: экологиялық-географиялық және экологиялық. Экологиялық-географиялық өзгеріс өз кезегінде жазығындық кеңістіктегі ендік-меридиандық және таулы аудандар-дағы биіктік аймақтар немесе белдеулер тобына бөлінеді. Экологиялық-географиялық өзгерісте өткен дәуірлердің орта өзгерісі ерекшеліктерінің әсері өсімдік табиғатын қалыптастыруға себеп болады. Ол өзгерістерді анықтау үшін жерсіндіруге қамтылған түр Н.И.Вавилов айтқандай флораның табиғи аудандастыру картасына жатқызылуы тиіс.

Флора құрамының өсімдік жамылғысынан ерекшелігі геологиялық дәуірлер бойында қалыптасады. Сондықтан да соңғы жылдары өсімдік байлығын жерсіндіру, селекция және басқа мақсаттарға пайдалану үшін оларды жинау мен зерттеу жұмыстарының негіздеріне салыстырмалы-флоралық, тарихи-флоралық қағидалары жатқызылып отыр [12].

Әлемдегі өсімдік дүниесі пайда болуына байланысты негізгі алты патша-лыққа бөлінеді. Олар өз кезегінде флоралық облыстарға, провинцияларға, аудандарға жіктеледі.

М.Г.Попов [16] ағаш тектес өсіидіктерді жерсіндіру кезінде, олардың төзімділігі географиялық шығу тегімен анықталады дейді. Сондықтан олардың табиғи таралған флоралық облыстарын анықтап алуды ұсынған. Біз өз жұмысымызда мал азықтық өсімдіктердің флоралық аудандар-да табиғи таралуын анықтадық. Өйткені зерттеу жұмысына қамтылған түрлер мен үлгілердің басым бөлігі екі флоралық облыстан ғана алынды, бірақ олар түрлі флоралық аудандардан тұреді. Біздің тәжірибедегі сексеуіл ұрықтары Отырар және Созақ аудандарынан алынды.

Флоралық аудандардың климат ерекшеліктерін талдау мұндағы мал азығындық өсімдіктердің түрлі ауа райы жағдайында өсіп-жетілетінін көрсетті. Оны осы флоралық аудандарда орналасқан метеорологиялық стансалардың деректерін пайдаландық.

Оңтүстік шөлдің Сырдария, Қызылқұм, Созақ флоралық аудандарының басым бөлігінде қыс жұмсақ, жазы аптап ыстық болып келеді. Жылдың орташа температурасы 11,8-16,6⁰С аралығында. Қаңтар айындағы температура 0,5⁰С-ден – 5,4⁰С-ге дейін болса, шілде айында ол 25,5-32,3⁰С аралығында. Ең жоғарғы көрсеткіштер Қызылқұм флоралық ауданында байқалады (40⁰С).

Бұл аудандардың жылдық жауын-шашын мөлшері 88-226 мм аралығында өзгеріп отырады.

Сонымен жерсіндіру мақсатында қамтылған мал азығындық өсімдіктер кездесетін флоралық аудандардың экологиялық-географиялық жағдайын талдау олардың табиғи өсетін өңірлерінің топырақ-климат көрсеткіштерінің өзіндік ерекшеліктері бар екенін көрсетті. Ол ерекшеліктер түрлі флоралық аудандардың экологиялық жағдайына бейімделген түрлердің өсім-жетілуіне ықпал етеді.

Н.Ескараев, Б.Алтыбаевтардың «Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сексеуіл өсімдігінің сұрыптау жолдарын зерттеу» еңбегінде де [19] байқалады. Орта Азия мен Қазақстан территориясында жиналған әртүрлі өсімдіктердің экотип түрлері әкімшілік аудандастыруға сәйкес біріктіріліп, ботаникалық-географиялық топтарға бөлінген. Оңтүстікте кең тараған қара сексеуіл солтүстіктуран және октүстіктуран экотиптеріне жіктелген.

Жалпы экотиптерді осылайша бөлу М.Г.Поповтың экологиялық және флоралық ерекшеліктері үнемі сәйкес келіп отырады, себебі ағзалардың тарихи дамуының, яғни эволюциясының (сонымен қатар флоралық бөлінуінің) негізі олардың морфологиялық пішінінде көрініс тапқан белгілі бір сытқы жағдайға бефімделуінде деген тұжырымынан туындап отыр. Сондықтан, В.Ф.Веселовский, Г.Ф.Измаиловтар [22] атап өткендей, өсімдіктердің экологиялық қасиеттерін қазіргі өсім жатқан ортасының жайын ғана анықтаумен шектелмей, олардың түр боп қалыптасуының қандай тарихи даму жағдайына өткенін де білу қажеттігі туындайды.

Әрине, бұл мәселе Қазақстанның оңтүстік шөлінде жерсіндіруге қамтылған мал азығындық өсімдіктерге де қатысты. Өйткені олардың қалыптасуы түрлі тарихи дәуірлердің табиғи жағдайларымен анықталады. Сондықтан, флоралық аудандардың өткен тарихын білу осында өсетін өсімдіктердің экологиялық-биологиялық ерекшеліктерін терең түсінуге мүмкіндік береді және жерсіндіру жұмыстарының нәтижелі болуына себін тигізеді.

Сонымен, қуаң өңірдің мал азығындық өсімдіктеріне экологиялық-геогра-фиялық талдау жасау және тарихи дамуын сипаттау нәтижелері, олардың бүгінгі өсіп-жетілу ортасының және түр болып тарихи қалыптасуының біркелкі емес екенін көрсетті. Демек, мұның өзі өсімдіктердің жерсіну мүмкіншілігі де бірдей емес деп қорытынды жасауға негіз болар еді. Бірақ, Н.И.Вавиловтың жаңа ортада түр мүмкіндігін анықтау үшін тікелей тәжірибе жүргізу қажет деген қағидасына байланысты Қазақстанның оңтүстік шөлінде мал азығындық өсімдіктерді жерсіндіру мақсатында олардың тәжірибе жүзінде экологиялық-биологиялық ерекшеліктерін жете зерттеп, тіршілік ауқымдылы-ғын анықтау қажеттілігі туындады.

 

 

1.5 Өсімдіктерді жерсіндірудің теориялық негіздері

 

Адамзат ықылым заманнан-ақ өз қажеті үшін өсімдіктерді игеріп, өсіре бастағаны белгілі.

Ф.Ә.Полымбетова, С.Ә.Әбиев, Б.Ә.Сәрсенбаев [27] мәліметтері бойынша бұдан 10-11 мың жыл бұрын Шығыс Жерортатеңізі мен оның жағалауындағы елдерде алғаш рет арпаны, бидайды, бұршақты, т.б. егіншілікке енгізу басталған. Тайландта күріш, Америкада жүгері, лобия, Мексикада мақта, темекі, какао, Африкада сорго, тары енгізілген. Сөйтіп өсімдіктерді алғаш рет «егіншілікке пайдалану» негізінен тамаққа деген қажеттіліктен туындаған.

Бертін келе халық саны көбейіп, қалалар салынды, өнеркәсіп дамыды. Мұның өзі азық-түлікке, шикізатқа деген сұранысты күшейтті. Осыған орай өсімдіктер дүниесін игеру жұмыстары да кең өріс ала бастады. Әсіресе, соңғы ғасырларда өсімдік байлығын пайдалану жоғары қарқынмен жүргізілді. И.В.Лариннің [28] дерегіне сүйенсек, өткен ғасырда 50-ші жылдардың ортасында дақылдар санына мал азығындық өсімдіктердің 98 түрі енгізілсе, 70 жылдардың басында олардың саны 214-ке жетті. Бүгінде дүниежүзінде әр түрлі өсімдіктердің 4000-ға жуық түрлері өсірілуде.

Соңғы 20-30 жыл көлемінде болған экологиялық дағдарыстар, тиімсіз кәсіптік, шаруашылық әрекеттердің кең етек алуы табиғи өсімдік байлығын қорғау, сақтау, тиімді пайдалану мәселелерін күн тәртібіне қойып отыр. Бұл әсіресе еліміздің шөл жайылым шаруашылығында ерекше назар аударатын жай.

Табиғи жайылымдардың азып-тозуы, бағалы мал азықтық өсімдіктердің сиреуі, шөлді алқаптарды шұрайландыру жұмысын өсімдіктерді жерсіндіру ілімінің ғылыми негіздерін дамыта отырып шешуді қажет етеді. Жерсіндіру жұмысының жемісті болуының басты шарты ол өсімдіктің жаңа ортаға бейімделу мүмкіншілігінде. Өсімдікті басқа бір жерде өсіру, оның ерекшеліктерінің сол жердің жағдайына сәйкес келуі туралы пікірлер, жерсіндіруге бағытталған алғашқы жұмыстардан бастап-ақ орын алған.

Өсімдіктерді жерсіндіру ілімінің теориялық негізін қалаушылардың бірі неміс ғалымы Генрих Маир болды. Ол 20 ғасырдың басында климат ұқсастығы теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша Европада орман және саябақтарда басқа елдердің ағаш тектес өсімдіктерін пайдаану үшін, әуелі олардың табиғи өсетін жерінің климатын толық анықтап, содан-соң климаты соған ұқсас жерлерге жерсіндіру қажет болды. Осыған байланысты Г.Маир солтүстік жартышардың орманды облыстарына «Климаттық, ландшафтық және дендрологиялық параллель аймақтар» кестесін жасады. Әр аймақ үшін жылдық орташа температура, алғашқы және соңғы аяз күндері, жауын-шашын мөлшері, абсолютті төменгі температура және салыстырмалы ауа ылғалдылығы көрсеткіштерін келтірген. Сонымен бірге жерсіндіруге жататын ағаш түрлерінің тізімін берген. Бұл сол кездегі үлкен жетістіктер қатарына жататынын айта келіп, Н.А.Базилевская [29] оның кемшіліктерін де көрсетті. Басты кемшілігі толық климат ұқсастығы болуы мүмкін емес. Мысалы, ол ұсынған лавр ағашы өсетін аймақтардың кестесінде абсолютті төменгі температура – 2-ден – 10-ға дейін, жылдық орташа температура 11⁰-тан 21⁰С аралығында, вегетациялық кезеңдегі жауын-шашын мөлшері 30-дан 1200 мм дейін өзгереді.

Г.Т.Селянинов [30] Қаратеңіз жағалауында субтропикалық өсімдіктерді жерсіндіру жұмыстарын жүргізу кезінде Г.Маирдың келтірген климаттық көрсеткіштерінің толық еместігін байқады. Сөйтіп ол өзінің агроклимат ұқсастығы тәсілін ұсынды. Бұл тәсіл бойынша 10⁰С жоғары температураның қосындысын есептеу, аяздардың қайталануын және ылғал мөлшерін анықтау қажет болды. Ең бастысы климат көрсеткіштері түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарына біркелкі әсер етпейтіні анықталды.

Климат ұқсастығына бағытталған жұмыстарды талқылау мынаны көрсетті: олардың маңыздылығы өсімдіктердің жерсіну себептері мен жолдарын анықтауда емес, жерсіндіруге қажет түрлерді климат ұқсастығы арқылы қандай жерлерден таңдау болды. Әрине бұл жұмыстар жерсіндіру іліміне алғашқы қадамдар еді, бірақ теориялық негізі кемшін болды. Н.И.Вавилов түрлер мен сорттарды таңдау кезінде олардың таралған жерінің климат жағдайын білу қажет және жаңа енгізілетін жердің климатына жақын болғаны дұрыс деген. Бірақ, бұл мәселенің күрделі екендігін ескертті. Өйткені көптеген мал азығындық, бақшалық өсімдік түрлері алуын аймақтарда, кейбір тропикалық және субтропикалық өсімдіктерді Мұзды мұхитқа дейін өсіруге болатынын, ал керісінше Америка мен Канадада кең таралған бидайдың мықты сорты – Маркизаның сол кездегі СССР-дің бидай өсетін өңірлерін жерсінбегенін және басқа да деректерді келтіре отырып, түрлер мен сорттарды жаңа жерде өсіру мүмкіндігін тек тікелей жүргізілген тәжірибе ғана анықтайды деп тұжырым жасады.

Дегенмен «климат ұқсастығы» теориясы бүгінгі зерттеулерде де қолданыс табуда. Т.Н.Востовская [31] Қиыр шығыста өсетін ағаш тектес өсімдіктерді Батыс Сібір жағдайында жерсіндіру үшін климаты ұқсас жерлерді анықтап, тікелей тәжірибе жүргізді. Ол климат көрсеткіштеріне 10⁰С жоғары температураның жылдық қорытындысын, 10⁰ және 5⁰С жоғары болған күндер санын, аязсыз кезеңнің ұзақтығын, жылдық және жылы кезеңдегі жауын-шашын мөлшерін алған және бұл көрсеткіштердің маңыздылығын келтірген. Зерттеу нәтижесінде 130 түрді көгалдандыру мақсатына ұсынды.

Жалпы, Батыс Сібірде көптеген аймақтардан әкелінген ағаш тектес өсімдіктердің жерсінду мүмкіншілігі олардың реакция деңгейінің жергілікті жердің климат жағдайына қаншалықты сәйкес келуіне байланысты екендігі белгілі болды [32].

В.П.Малеев [32] өсімдіктерді жерсіндіру мәселесін экологиялық тұрғыдан қарады. Ол табиғатта толық ұқсастық болмайтындығын, осыған байланысты түр өзінің таралу аумағында түрлі жағдайда өседі деп есептеді. Сондықтан экологиялық зерттеулерді өсімдіктің жеке өзгергіштігін зерттеу жұмыстарымен толықтыруды және генетикалық-селекциялық тәсілдерді қолдану қажет деді. Ол генетикалық тәсілдердің негізінен біржылдық және көпжылдық шөптесін тіршілік түрлеріне қолдану мүмкіндігін айта келіп, ағаш тектес түрлерді жерсіндірудің табиғи жағдайда ерекшеленген үлгілерден бастау керек деп айрықша атап өтті.

Н.А.Аврорин [33] жерсіндірудің ботаникалық-географиялық теориясы-ның негізінде Қиыр Солтүстікте климат ерекшеліктері алуан түрлі облыстардан жиналған пайдалы өсімдіктердің мыңдаған түрін зерттеді. Ұзақ жылдар бойы жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижесінде жалпы және бірқатар жеке заңдылықтар анықталды.

Экологиялық-географиялық заңдылық бойынша жерсіндіру нәтижесі жаңа өсімдік жерсіндірілетін жердің барлық жағдайы сол өсімдік тіршілік еткен жердің жағдайымен неғұрлым сәйкес келсе, соншалықты жоғары болады. Бұл пікір тәжірибе жүзінде К.Д.Постоялков [34], Б.Н.Головкин [35] еңбектерінде де жан-жақты зерттеліп, оның маңыздылығы дәлелденді. Алайда, бұл заңдылық кейбір аймақтар мен белдеулер үшін дұрыс келмеді. Мысалы, Қиыр солтүстікте жалпақжапырақты орман аймағы мен белдеулерінде өсетін өсімдіктердің жерсіну мүмкіндігі оңтүстік облыстарда және төменгі белдеулерде өсетін түрлерден төмен болды. Ал Москва жағдайында Қырым, Кавказ таулы аудандарынан алынған өсімдіктер аязға ұрынған, ал Орта Азия  мен Қиыр Шығыстан алынған түрлер қыстан жақсы шыққан. Зерттеулер бойынша Кавказда өсетін кейбір ағаш тектес өсімдіктердің Украинаның қысына төзімсіз келетінін көрсетті. Мұндай ерекшеліктер жерсіндірудің экологиялық-тарихи заңдылығына байланысты болса керек.

Кезінде Н.И.Вавилов [36] Дарвиннің эволюциялық ілімінің географиялық идеясының мәнісі ол әрбір түр бастапқы пайда болған күйінде, ал, эволюциясы тарихи, сондықтан түрдің түпкі қайнарын, географиялық таралу жолдарын білу – тарихи дамуын түсінуге, оның өткен сатыларын меңгеруге, тарихи дамуының қозғалысын бақылауға мүмкіндік береді деген болатын. Бұл қағида экологиялық-тарихи заңдылығына негіз болған жерсіндірудің экологиялық-тарихи тәсілін тұжырымдауға себеп болды, яғни флораның және оны құрайтын өсімдіктердің қалыптасу тарихын білу, сол арқылы жерсіндіруге қажетті түрлерді таңдап алу. Өсімдік өзінің тарихи дамуы кезінде түрлі экологиялық немесе климаттық өзгерістер әсерін өткізген болса, оның жерсіну мүмкіндігі жоғары болады.

Экологиялық-тарихи әдістің маңыздылығын айтқанда жабайы өсімдіктер-ді егіп өсіру бір-біріне байланысты екі сатыдан тұрады. Біріншісі: қазіргі флораның пайда болуына себеп болған жер бедері мен климат эволюциясының негізгі бағыттарын, жалпы тарихи кезеңдерін анықтау; екіншісі: өсімдіктің тарихи даму кезеңіндегі сан-алуан экологиялық жағдайда қалыптасқан бейімделгіштік қасиеттерін зерттеу. Әдетте бұл қасиеттер табиғи жағдайда байқала бермейді, ал, басқа жерде өсіру өсімдіктің тіршілігінің күрделі екендігін көрсетті. Мұндай өсімдіктің белгілері мен қасиеттері нақты экологиялық жағдайда қалыптасқан түр бөлігі экотиптерде көрінеді. Ол бағалы экотиптерді түрдің қазіргі ареалының шекаралық аймақтарынан іздеуді ұсынды. Бұл тұжырымды Е.В.Тюрина да қолдайды [37]. Алайда, іс жүзінде шекаралық аймақтағы экотиптер барлық кезде оң нәтиже бере бермейді. Н.А.Базилевская [38] пікірі бойынша кең таралған түрлер әдетте екі топқа бөлінеді: бірінші топтағы түрлердің өсімдіктері табиғи таралған жерінің барлық дерлік бойында біркелкі немесе экологиялық жағдайға байланыссыз аздаған өзгешеліктері болады; екінші топтағы түрлердің құрамы күрделі, олар географиялық немесе экологиялық топтардан тұрады. Бірінші топтағы өсімдіктерді жерсіндіру нәтижесі олардың қай жерден алынғанына байланысты болмайды; екінші топтағы түрлерді жерсіндіру нәтижесі табиғи өсу жағдайына байланысты анықталады.

Кейінірек Н.А.Базилевская [38] тарихи талдау құнды деректер беретіні рас, бірақ оған да сын көзбен қарау керек дейді. Қазіргі экспедициялық жолмен өсімдік тұқымын теруге, олардың табиғи өсу ортасын толық сипаттауға, сонымен қатар жерсіндірілетін өсімдіктердің жаңа жағдайдағы өсіп-жетілуін бақылауға және өзгергіштік қасиетін зерттеуге бағытталған ізденістер келешекте дами түсуі керек деп қорытынды жасады.

Бұл тұрғыдан алғанда Ф.И.Русановтың [39] өсімдіктерді жерсіндірудің туыстар жиынтығы, З.Ш.Шамсутдинов [40] экотиптер тәсілдерінің орны ерекше. Туыстар жиынтығы тәсілін қолданып, Нүкісте түрлі аймақта өсетін, әр-алуан табиғат-климат жағдайында қалыптасқан өзіндік даму тарихы бар бір туысқа жататын түрлер жиналып, барлығына бірдей жаңа жағдайда сыналды, яғни жаңа жерге деген реакциясы анықталды. Кейбір түрлердің бейімделгіштік қасиеттері будандастыру арқылы күшейтіліп, өндіріске ұсынылды.

Экотиптер жиынтығы тәсілі негізінен шөл аймағы өсімдіктерін жерсіндіруде қолданылды. Осы тәсіл бойынша бағалы деген түрлердің түрлі экологиялық жағдайда қалыптасқан экотиптерін жинап сынау, оңды деген үлгілерін ары қарай селекция жұмысына қолдану немесе өндіріске енгізу болды.

Ф.Н.Русанов [39] астық тұқымдас және басқа өсімдіктерді жерсіндіру кезінде геоботаникалық эдификаторларды, кейіннен өсімдік доминанттарын пайдалану тәсілдері туралы тұжырым жасады. Бұл тәсілдер бойынша жерсіндірілетін өсімдіктің табиғатта кең таралуы немесе өсімдіктерді құраушы (эдификатор), не болмаса басымдау түрі (доминант) болуы керек, яғни табиғи жағдайда тіршілік көрсеткіштері жоғары өсімдік түрлері бірінші кезекте пайдаланылуы тиіс.

Н.А.Аврориннің [33] тағы бір тұжырымдаған заңдылығы – жерсіндірудің морфологиялық-физиологиялық тәсілдері. Кейін ол бір-біріне байланысты экологиялық-морфологиялық және экологиялық-физиологиялық тәсілдерге бөлінді. Олардың теориялық негізі: өсімдік жерсіндірудің нәтижесі жаңа ортаны игеруге бейімделген құрылымдық және функциональдық қасиеттеріне байланысты. Бұл тәсілдердің маңыздылығын Қазақстанда И.О.Байтулин, В.Г.Рубаник [41] және басқа жерлерде жүргізілген зерттеулер көрсетті.

Өсімдік жерсіндіру заңдылығының бірі – агротехникалық заңдылық, яғни агротехникалық әдістер неғұрлым өсімдік биологиясына сәйкес келсе, жерсіндіру нәтижесі соншалықты жоғары болады.

Л.П.Синьковский жергілікті жабайы өсімдікті тиісті агротехникалық шаралардың арқасында жерсіндіру нәтижесі басқа географиялық ауданнан алып келген екпе дақыл өсіру нәтижесінен көп жағдайда пайдалырақ дейді.

З.Ш.Шамсутдинов [40] және басқалардың еңбектерінде агротехникалық шаралардың шөл өсімдіктерінің өсіп-жетілуіне әсері жан-жақты көрсетілген.

Ағаш тектес өсімдіктерді жерсіндіруде флорогенетикалық тәсіл кеңінен  қолданылуда. Бұл тәсілдің негізі жерсіндіру мақсатына өсімдік түрлерін іріктеу үшін жер шарындағы флораларды талдау болып табылады. Экологиялық жағдайы және қалыптасу тарихы бар географиялық орындар анықталады, сонымен қатар әрбір флора ылғал және жылу сүйгіш өсімдіктерге бөлінеді. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жаңа жердің табиғатына сәйкес келетін экологиялық түрлер анықталады. Айта кететін жай, керекті өсімдік түрін географиялық орынның түрлі жерінен алуды дұрыс деп санайды.

Қазақстанда ағаш және бұта тектес өсімдіктерді жерсіндіру жүйелі – экологиялық тұрғыдан зерттелуде.

И.О.Байтулин [42] Қазақстанның шөл аймақтарында орналасқан ботаникалық бақтардың көпжылдық тәжірибелерін талдай келіп жерсіндірудің экологиялық негіздерін анықтады. Ол жер шарында солтүстік шөліне ұқсас бағалы ағаш-бұта өсімдіктері өсетін жерлердің жоқ екенін айтады. Соған қарамастан Қазақстанда әлемнің климаты мүлде өзге аудандарынан өсімдіктер әкелініп жерсіндірілуде дейді. Оның себебі олардың экологиялық негізінде, эволюциялық даму тарихында. Бүгінгі күні өзінің тарихи даму кезеңінің қай сатысында жетіліп жатқанына байланысты әрбір түрдің ортаға бейімделген тұқым қуалайтын тіршілік қасиеттері қалыптасқан. Ол қасиеттердің қаншалықты ауқымды немесе тар екенін білу үшін түрлі тәжірибе үстінде жан-жақты сынау қажет. Түрлі экологиялық жағдайда зерттеу өсімдіктердің жерсіну мүмкіндігін анықтап береді. Осыған байланысты ол географиялық тәжірибелерді кеңейту мәселесіне ерекше көңіл бөлді.

Мал азығындық шөл өсімдіктерін жерсіндіру жұмыстарын алғашқылар-дың бірі болып бастаған КБ.Боранғазиевтың [43] пікірі бойынша әрбір өсімдіктің ортаға бейімделген қасиеттері қалыптасқан, бірақ барлық өсімдіктерде бірдей емес. Ол қасиеттерді жетілдіруде адам әрекетінің орны үлкен. Жаңа өсімдікті нақты бір топырақ – климат жағдайына енгізу тікелей тәжірибе арқылы жүргізілуі тиіс, оның экологиялық мүмкіндігін анықтау және өндіріске тездетіп енгізу үшін кең көлемде аймақтық-экологиялық сынақтан өткізілгені жөн дейді.

Соңғы жылдары дамып келе жатқан өсімдіктерді жерсіндірудің генетикалық негіздері Н.А.Бородинаның [44] еңбектерінде келтірілген.

Табиғи өсімдік қауымдастығын талдау негізінде керекті өсімдікті таңдап алу жерсіндірудің фитоценотикалық тәсіліне жатады. бұл тәсілдің теориялық негізі табиғи өсімдік қауымдастығының қалыптасуына тек қана климат емес, топырақтың жа әсері анықталады. Сонымен қатар түрлердің өсімдік қауымдастығындағы орнына, бір-біріне деген әсеріне, экологиялық талғамы ұқсас түрлерді өндіріске ұсыну болып табылады. Жалпы бұл тәсіл өсімдік-тердің түрлі тіршілік түрлерінен екпе қауымдастығын жасаудың ландшафт-тық-экологиялық, экологиялық-жерсіндірушілік, экологиялық-фитоценоздық негіздерімен үндесіп жатқанын айтуымыз керек.

Сонымен шөл және шөлейт аймақтарда мал азығындық өсімдіктер өсіруге бағытталған ғылыми еңбектерді және өсімдік жерсіндірудің теориялық негіз-дерін талдау мынаны көрсетті:

1. Құрғақшылық аймақта мал азығындық өсімдіктер өсіру тарихы негізі-нен Ресей, Орта Азия мен Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен тұрады.

2. Шөл және шөлейт аймақтардың климат ерекшеліктеріне, өсімдік пен топыраққа байланысты екпе жайылым жасауға пайдаланған түрлердің құрамы бірдей емес және негізінен жергілікті өсімдік байлығынан алынған.

3. Басқа экологиялық-географиялық аймақтарда көптеген өсімдік түрлерін жерсіндіру жұмыстарының қаншалықты дамығанына қарамастан шөл және шөлейт аймақтың түрлі экологиялық жағдайында өсетін мал азығындық өсімдіктерді жерсіндірудің ғылыми негіздері жете зерттелмеген.

Қазақстанның шөл және шөлейт жерлерінде мал азығындық өсімдіктерді өсіру күрделі мәселе. Өйткені олардың көлемді болуы мұндағы жер бедерінің, ауа райының, топырақ және өсімдіктердің әр түрлілігіне әкеліп соғады. Мұның өзі өсімдіктің бір түрін немесе сортын барлық жерде бірдей өсіруге мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан еліміздің түрлі топырақ-климат жағдайында табиғи өсімдік қорын тиімді пайдалану, көбейту, сақтау және оларды жерсіндіру тәсілдерін анықтау мәселелері ғылыми тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.

2 ЗЕРЗАТ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ

 

2.1 Тәжірибе жұмыстары жүргізілген орын

 

Тәжірибе жұмыстарын Оңтүстік Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының «Жайылым және жем-шөп өндірісі» бөлімі қызметкерлерімен бірлесе отырып «Бақтыөлең» тәжірибе алаңқайында РМҚ «Ақдала»-ға қарасты аумақта және Институттың тәжірибелік алаңында (Физиологиялық кешен) жасалынды. Бұл бөлімшелер шөл және шөлейт пен тау аймағына жақын тегістікте орналасқан.

Эксперименттік зерттеу жұмысына Оңтүстік Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының «Жайылым және жем-шөп өндірісі» бөліміне қарасты «Бақтыөлең» тәжірибе бөлімшесінен алынған сексеуіл ұрығымен жүргізілді. Бұл зерттеуіміздің мақсаты – сексеуілді мәдени түрде егіп, оның өсіп-жетілуіндегі қоршаған ортаның климатына, агротехника-лық шараларға қарай болатын биологиялық өзгерістерді, өнімділігін және қоректілігін зерттеу. Сонымен қатар төмендегідей міндеттер қойылды:

1. Сексеуілдердің систематикасын, ареалын және экологиясын зерттеу.
2. Сексеуілдің ботаникалық сипаттамасы, биоэкологиялық ерекшеліктері мен малазықтық құндылығы.
3. Оңтүстік Қазақстанда мәдени түрде жайылымдарға егілген сексеуілдің фитоценотикалық ролін анықтау.
4. Жайылымдарды қайта өңдеуде әр түрлі жайылымдық шөптерді араластыра егудің маңызы зор. Сол себептен сексеуіл шөбін де басқа сортаң жерлердің табиғи шөптерімен қоса егіп, оның сол жерде адаптация кезегінің қалай өтетіндігін бақылау қажет.
5. Фитомелиорацияның мақсаты – түсімі аз өсімдіктерді, азықтық құнарлылығы күшті, шаруашылыққа пайдалы өсімдіктермен алмастырып және олардың жаңа өсімдіктер ортасына қалыптасып кетуін бақылау.
6. Фитомелиоранттардың сол жердің табиғи жағдайына, эколого-биологиялық құрылысына назар аудару қажеттілігін анықтау.

 

 

2.2 Тәжірибе әдістемесі

 

Қара сексеуіл  тұқымы Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданынан (Мойынқұмнан) жинап әкелінді.

Жұмыстың негізгі мақсаты - өнімділігі жоғары көпжылдық азықтық өсімдік түрін мәдени түрге енгізіп, көпжылдық жайылым жасау,  жайылымды қорғау, құмды тоқтату жолақтарын . Биоэкологиялық мәселелерді шешу үшін геоботаникалық әдістер қолданылды:

1. Экспедициялық әдіс – сексеуілдің табиғи жағдайда өсіп-дамуын зерттеу;

2. Түрдің ареалы мен фитоценотикасын анықтау;

3. Қара сексеуілдің Оңтүстік Қазақстан жағдайында өсірудегі фитоцено-тикалық ролін анықтау.

4. Агротехникалық әдістемелері:

а) сексеуіл тұқымының өсу уақыты.

б) тұқымның себу мөлшері.

в) егу тереңдігі және өңдеу тәсілдері.

г) тұқым себу мерзімдері.

5. Фенологиялық бақылау И.Н.Бейдеман әдістемесімен жүргізілді.

6. Лабораториялық тұқымның шығымдылығын және 1000 дана салмағын арқылы өлшенді.

7. Өсімдіктің биоморфологиялық ерекшеліктерін латенттік, виргинильдік және генеративтік өсіп-өну кезеңдерінде Т.А.Работнов [45] әдістемесімен байқадық.

8. Тамыр системасын – С.М.Шалыт [46] әдістемесімен қаздық.

9. Бір жылдық өсімдіктің өсу динамикасын 10 данадан төрт рет қайталау арқылы өлшенді.

10. Тұқымды дұрыс өңдеудің және егудің тереңдігін зерттеу.

 Варианттар: өңделген, өңделмеген 0,5; 1,0; 2,0; 3,0; 4,0; таптау, тырмалау және дөңгелек тісті агрегатпен тұқымды өңдеу.

Тәжірибелер әдістемелік нұсқауларға сәйкес екі қайтара жүргізілді: тұқым егудің шамасына және қоректік ауданына қарай ұрық төрт рет егіп байқалды. Егіс егетін бөліктер: 50 метр квадрат.

Тәжірибелік айдалған ені 10-12 м, ал айдалмаған аралықтары да осындай болған. Атыздар желге қарсы тіке түзу орналастырылды. Жерді жырту қалқансыз П-5-35 соқамен, тереңдігі 20-22 см болып жыртылды.

Сексеуілді күтіп баптау кезеңі, бірінші жылы арам шөптерден тазаланып, екінші және үшінші жылдары қатарлардың беткі жақтарын қопсытып отырылды. Топырақ қабаттарының кесіндісі жалпылама әдіс бойынша жүргізілген. Топырақтың механикалық және химиялық құрамы ОБМжӨШҒЗИ-ның зертханасында зерттелді.

Сексеуіл егілген танаптың топырағының ылғалдылығын анықтау мынадай горизонттарда жүргізілді: 0-5; 5-10; 10-20; 20-40; 40-60; 60-80; және 80-100 см.

Сексеуілдің өсіп-даму процесіне төмендегідей есеп пен бақылаулар жүргізілген:

1. 1000 дана тұқымның салмағын, зертханалық шығымдылығын, өсуін М.К.Фирсованың әдісімен анықталды.
2. Фенологиялық бақылаулар И.Н.Бейдеман әдісі бойынша жүргізілді.
3. Тұқымның далада өсуін, зертханадағы өсіп шыққан тұқым санымен есептелінді.
4. Сексеуілдің қалың болып шығу динамикасы бірінші жылы жалпылама есеп әдісімен сәуір, маусым, шілде, қыркүйек айларында бір реттен есептелінді.
5. Өсімдіктің биоморфологиялық ерекшеліктерін латенттік, виргиниль-дік, генеративтік, онтогенездік мерзімдерде Т.А.Работнов әдісімен зерттелінді.
6. Сексеуілдің бірінші жылындағы өсу динамикасы 10-40 өсімдікті өлшеп отыру әдісімен жүргізілді. Өсімдікті өлшеу, фенологиялық фаза кезіндегі өсуі мен жетілуі негізінде зерттелген.
7. Сексеуілдің бұталарының қалыңдығы генеративтік және вегетативті сабақтарының санына қарай және жапырақ сандарына қарай есептелінді. Бұл мақсатта өсімдіктің ұзындығы мен көлденеңі өлшенеді.
8. Өнімнің азықтық массасы агротехникалық жүйе бойынша қырқу әдісімен жиналып, ору әдісі қолданылды.
9. Өсімдіктің жапырағының жайыла өсуі және зиянкестерге төзімділігі Бүкілодақтық азықтық өсімдіктерді ғылыми зерттеу институтының әдісі бойынша жүргізілді.
10. Сексеуіл шөбінің химиялық құрамы «ОБӨМШҒЗИ-ның биохимия зертханасында анықталды.

Өсімдік құрамындағы протеиннің мөлшері Къелдал әдісі бойынша, шикі май мөлшері – Сокслет аппаратында эфир экстракты әдісімен, клетчатка Гоннеберг және Штоман әдістерімен, азотсыз экстрактивті заттар щавелевокислый аммоний ерітіндісіне салып қою әдісімен, фосфор Дениждің колометриялық әдісімен зерттелді. Өсімдіктің химиялық құрамы олардың құрғақ затына есептелінді.

3 ЗЕРТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

 

3.1  Қара сексеуілдің биологиялық және морфологиялық ерекшеліктері

 

Сексеуіл тұқымы бір жарнақты болады, лизокарпты, ашық түрде, айналасын бес жапырақпен көмкерілген ірі (диаметрі 11,5 мм) массасы 1000 данасы – 4,9 г болып келеді. Гүлдің айналасында көлденең орналасқан 5 қанатшадан тұрады. Гүлдің айналасы жетіліп, піскен уақытта қызғылт түсті флавеноид пигменттерін түзеді.

Тұқымдары көлденең орналасқан, қоңыр түсті, диаметрі 2,5мм болып келеді, оларды эндосперма және перисперма жоқ. Жарнақтағы тұқым шиыршықталған, бұл олардың Spirolobeae тегіне жататындығын білдіреді. Жарнақтағы тұқым көкшіл түсті, жан-жағынан екі жапырақшамен көмкерілген, көлденең кесіндісі эллиптикалық формалы болады. Қара сексеуілдің ең жоғарғы жетілу кезеңіндегі температурасы 10⁰-25⁰С дейін болады, ол кезде ылғалдылық 80% болуы қажеттілігін В.П.Радченко айтқан.

Тұқым биологиясы әдебиеттерде әртүрлі жазылады. Г.Т.Кокшарованың [14] еңбектерінде, қара сексеуілдің тұқымдарының шығымдылығы оның сақталуына байланысты еместігі жазылса, А.В.Гвоздиковтың тәжірибелерінде 12 ай бойына сақталған қара сексеуілдің тұқымының өсу қабілетінің жоғарылығын көрсетеді. Сәуір айынан бастап өсуі төмендеп 76% түсті, мамыр айында 24%, маусым айында 4% болды.

Қара сексеуілдің Ферғана аймағындағы зертханалық өсімі, желтоқсан айында 60,6-76,0%, бес айдан кейін 79-91% болып, жазға қарай 7,9-21,6% түсті. Қара сексеуіл тұқымының топырақ ылғалдылығы арқылы өсуі өте нашар. Ферғана адырларындағы қара сексеуілдің 4 жыл ішіндегі өсімі 5,4-12,0% аралығында болды.

Бұл жағдайды былай түсіндіруге болады. Саздақ жерлерге жауған жауынның әсерінен топырақ қабаты тығыздалып, тұқымның жер бетіне шығуына бөгет жасайды. Сондықтан көптеген тұқымдар өліп қалады. А.Усманалиевтың [47] айтуынша 100 тұқымнан 12-сі ғана өніп, жер бетіне шығады. Ал З.Ш.Шамсутдинов [40], егер агротехникалық шаралар дұрыс жүргізілсе, қара сексеуілдің шығымдылығы 28,8% дейін жетеді.

Виргинильдіқ кезең. Өскін. Күзде егілген қара сексеуіл өскіндері, наурыз айының аяғында жер бетіне шыға бастайды. Қызылқұм мен Нышан адырларында олардың шығымдылығы 59-67% болады. Олардың тұқымдары жіңішке, цилиндр тәріздес: көлденеңі 0,7-0,8 мм, ұзындығы 7-10 мм. Гипокотильдің ұзындығы 25-30 мм. Оның өсу мерзімі 10-12 күнге созылады. Ювенильдік өсу кезеңінде жер бетіндегі бөлігі баяу өседі де, тамыры жылдам өседі. (10-15 тәулік). Сәуір айының аяғында сабағы 4 см болып, тамыры 22 см жетеді.  Имматуралық өсу жағдайында негізгі және бүйірдегі сабақтар жақсы өсе бастайды, тамыр жүйесі тез дамиды. Мамыр, маусым айларында 15-25 см биіктікке өседі 8-өскін, 2-қатарда дамиды, олардың ұзындығы 2-6 см. К.Айтбаевтың мәліметіне қарағанда, су жеткілікті болған жағдайда қара сексеуілдің тамыры тереңге жақсы бойлайтыны айтылады.

Қара сексеуіл көшеттері қыркүйек айына дейін 30-35 см ұзындыққа өседі, олардың жалпы қатары 3 реттен тұрады. Бұталар құрылымы 2-3 жақсы жетілген сабақтардан тұрады. Алғашқы үш айда тамырдың тереңдігі 80 см кетеді де, вегетация кезеңінің аяғында 140-150 см жетеді, жанама тамырлары  7-9 болады. Бүршіктері күзге қарай жаңадан пайда болады. Вегетацияның екінші жылы, ауа райына қарай, наурыз айының аяғында, сәуір айының басында басталады. Былтырғы сабақтарға жаңа мүшелер пайда бола бастайды, олар 2 см-ге дейін өседі де 3-4 жаңа бунақтар пайда болады. Олар жаз бойы өсіп 10-15 см-ге жетеді. Биылғы бұтақтардың өсуі, былтырғы сабақтарға байланысты болады. Маусым айының басында 2 жылдық өсімдіктің биіктігі 30-40 см болады. Бұл уақытта өткен жылғы егілген бұталардың ағаштануы басталады.

 Қара сексеуілдің өсуі ең алдымен топырақтың ылғалдылығына байланысты. Құрғақшылық жылдары бір жылдық қара сексеуілдің бойы 40-50 см болса, ылғалды, қолайлы жылдары 140-160 см-ге дейін жетеді. 2 жылдық қара сексеуілдің тамыры 250 см тереңдікке дейін өссе, жанама тамырлары 150 см дейін жайылады. Тастақ және гипс аралас жерлерде қара сексеуіл баяу өседі. Мұндай жерде 3 жылда қара сексеуілдің бойы 100-140 см өседі. Тамырының ұзындығы 4-5 метрге жетеді. Негізгі тамыры 30 см тереңдіктен соң жан-жағына цилиндр формалы болып 10 см диаметрде тарала бастайды. Төменге өскен сайын жіңішкеріп, шашақталады. 3-4 қатар болып, алғашқыда көлденең жайыла өсіп, содан соң тіке өседі. Қара сексеуілдің кейбір түрлері 3-жылы репрадукты органдар түзеді, ал көбісі вегетацияның 4-5 жылдары генеративтік органдар түзеді. Сонымен, қара сексеуілдің имматурлық өсу жағдайы 3-4 жылға жалғасады.

Генеративтік кезең. Ересек қара сексеуілде сабақтардың 3 түрі болады: вегетативтік, бұл қыста да түспейтін сабақтар; генеративтік – бұлардың кейбір сабақтары түсіп қалады; ассимиляциялық – бұлар жыл сайын түсіп отырады [48].  Вегетативті бұтақтар жоғары қарай өсіп, өсімдіктің биіктігін көрсетеді. Генеративтік бүршіктер қыста өсетін бүршіктерден өрбиді. Олар былтырдан қалған сабақтардан сақталған бүршік. Вегетативтік және генеративтік өскіндер қыстан шыққан бүршіктерден өседі де, ассимиляциондық сабақтар генеративтік сабақтар гүлденгеннен соң пайда болады. Мәдени түрде өсіргенде, қара сексеуіл 3-5 жылы гүлдейді. Ферғана адырларында өсірілген қара сексеуілдер вегетацияның 3-жылы 30%, 4-жылы 80% 5-жылы толығым генеративтік мерзімге жетеді. Көктемде ең алдымен көбею сабағының бүршіктері оянады да, бірінші генеративтік мүшелер пайда болады. Генеративтік сабақтардан гүлдеуге дейін 10-20 күн өтеді. Сабақтан генеративтік органдардың өсуі төменнен жоғарыға қарай өрбиді. Түйіндер бір-біріне қарама-қарсы орналасып, генеративтік сабақтың 2-3 буынына, кейде 4 буынына да орналасады. Бір жылдық генеративтік сабақта 2-3, кейде төрт жұп гүл орналасады, ал «көбею сабағында» 60-90 жұп гүлдер болады. Генеративтік сабақтың жоғарғы бөлігі гүлденген соң да өсе береді, олар ассимиляциялық функцияларды орындайды. Вегетацияның соңына қарай генеративтік сабақтың ұзындығы 20 см болып, 27 бунақ пайда болады. Вегетативтік сабақтар сәуірдің ортасында, өсімдік гүлдейтін кезде өсе бастайды. Бұтаның өсуі шамамен 7-8 жылғы созылады. Жас генеративтік кезеңде сексеуіл жеміс береді. Олардың биіктігі, жан-жағына жайылып өсуі жердің құнарлылығына байланысты. Ферғана адырларында қара сексеуілдің биіктігі 3-5 метрге жетеді, көп тармақты крона диаметрі 3-4 метр болып, штамба жуандығы 10 см жетеді. Қара сексеуіл полилграфты түрге жатады, бірақ оның формалық құрамы әлі толық зерттеліп болған жоқ [49, 50].

 

 

3.2 Қазақстандағы сексеуіл түрлерінің экологиялық,

морфологиялық ерекшеліктері

 

Қазақстанның шөл және шөлейт алқаптарында сексеуіл көптеп кездеседі (4561,1 мың га).

Сексеуіл – алабұта тұқымдастарға жатады. Сексеуіл – бұтақ тектес немесе ағаш тектес өсімдік. Биіктігі – 12 метрге дейін жетеді. Азияның шөл және шөлейт далаларында сексеуілдің 10 шақты түрі кездеседі, олар 60-100 жылға дейін өмір сүреді. Сексеуілді ғалым Пондер Salsola деп атады, ал Лихтенштейт Tamarix тегіне жатқызады. Сексеуілдің сыртқы көрінісі үлкен және жұмсақ ине тәрізді жапырағымен ерекшелінеді [51, 52, 53, 54, 55].

Дәмі қышқылтым, ағаштың сыртқы қабаты сары-сұр болып, діңгегі өте мықты болады, морт сынады, отқа жақсы жанады, қызуы өте жоғары болып ұнамды иіс шығарады. Сексеуіл көбінесе Сырдария мен Амудария жағаларында өседі. Оралдан Мугоджар тауларына дейінгі аралықта да кездеседі, бірақ ол жерде өсетін сексеуілдер аласа бұтақты болып келеді де оңтүстікке жақындаған сайын ірілеп, Амудария жағасына жеткен кезде өзінің ағаштық жағдайына жетіп, тоғайлар құрайды. Құмды жерлерде бұтақ болады да, саздақта ағаш тектес болады. Сексеуіл Үстіртте де көп өседі. Оңтүстік Қазақстан облысында сексеуіл өсімдігі құмды тоқтатуға қолданылады.

Қара сексеуіл – (Holoxylon aphyllum MINKV). Орта Азия мен Қазақстанның ормандарында өсетін сексеуіл өткен ғасырдың басынан-ақ құм тоқтату үшін темір жолдардың жағасына егіліп келген. Оны жайылымды қорғауға және экологиялық жағдайды жақсартуға және азықтық қор жасау үшін де егіледі.

Қара сексеуіл – биіктігі 7 метрге жететін ірі бұтақты өсімдік. Сексеуілдің бұл түрі Орта Азияның шөл далаларында өседі. Өткізгіштігі жоғары, құмдақ және саздақ сұр топырақта тереңдегі суларды жақсы пайдаланады. Олар тақыр және тақыртектес сұр топырақтарда да кездеседі. Бұл жерде сексеуілдің бұтақтары аздау болады (5-сурет). Қара сексеуіл жайылымды қорғау үшін егілгенде төңірегіндегі өсімдіктердің тамыр жүйелеріне жақсы әсер береді. Бұл сексеуілдің бұтақтарын түйелер ақ сексеуілдікіне қарағанда жақсы жейді.

Ақ сексеуіл – (Holoxylon aphyllum MINKV) – бойы 1,5-2,5 метрге, кейде 5 метрге дейін жететін ірі бұтақты өсімдік, шөл далада өседі [56]. Жапырақ-тарында аздаған қабыршақтар болады. Көк өскін сабақтары азықтық болып саналады.  Түйелер үшін жыл бойына тамаша азық болып табылады. Түйелер сексеуілдің 3 метрге дейінгі жерлеріндегі көк сабақтарын жей отырып өздеріне 12 кг, азықтық қор жинайды. Қойлар үшін жерге түсіп қалған бұтақтары азық болады. Сексеуілдің құнарлығы жоғары; 100 кг құрғақ азықта 52,3 азықтық өлшем, қорытылатын ақуыз мөлшері 3,7 кг болады.

Зайсан сексеуілі – (Holoxylon Ammodendron Bqe) – ағаш тектес, құмдар мен тұзды-сорларда өседі. Манғолияда да кездеседі. Діңгегі өте күшті, жайылмалы. Бұтақтары бойы 5-8 кейде 10метрге дейін жетеді. Гүлдері жапырақтардан тұрады, гүл айналасынан және бес аталықтан бір аналықтан және 2-5 тілшеден тұрады. Сексеуілдің ағашы өте қатты болғанымен оңай сынады. Олар тек отынға ғана жарайды. Сексеуілді отын ретінде көп пайдаланудың салдарынан майда құм шағылдардың сырғып оазистерді басып қалуына әкелуде. Сексеуіл өте жәй өсетін өсімдік. Шабылған сексеуілдің қайта көктеуі өте қиын. Қазақстанда сексеуіл Зайсан көлінің шығысында және Торайғыр тауының етегінде құмдақ және тастақ жерлерде өседі.

Ауғанстанда, Персияда, Солтүстік Африкада және Испанияда сексеуілдің басқа экотиптері өседі. Барлық жерлерде сексеуіл жайылымды қорғауға, құм тоқтатуға және жоғарғы өнімді көп жылдық жайылым ретінде пайдаланылады [57].

 

 

3.3  Қара сексеуіл тұқымының лабораториялық шығымы

 

7-кестеде қара сексеуілдің тұқымының лаборатория жағдайында өсу шамасы көрсетілген. Бұл берілген мәліметтерден көретініміз, тұқымның ең күшті шығымдылығы (89,0%) желтоқсан айында байқалады, қаңтар айында шығымдылығы сәл төмендеп – 78,0%, ақпанда – 72,4% және наурызда – 58,0% болады.

 

7-кесте. Қара сексеуілдің тұқымының зертханалық жағдайдағы шығымы

                                     

Есептеу мерзімі	Зертханалық шығымы, %
	І – жыл	ІІ – жыл
	Х±Sx	Х±Sx
Желтоқсан	89,0±2,90	47,0±1,87
Қаңтар	78,0±1,40	39,0±1,15
Ақпан	72,4±7,2	20,5±3,16
Наурыз	58,0±1,5	21,5±3,31

 

Зертханалық мәліметтердің нәтижелері қара сексеуілдің тұқымының өсуі желтоқсан айында жақсы шығатындығын көрсетті, ал одан әрмен қарай ұзақ сақтала берсе шығымы да төмендей береді. Қорыта айтқанда, желтоқсан

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-сурет.  18 жылдық қара сексеуілдің көрінісі

 

 

айында егілген қара сексеуілдің тұқымдары жақсы дамиды [58, 59]. Қара сексеуіл тұқымының сапасына байланысты, зертханалық жағдайдағы өсуі 18,0 -92,5% аралықта болады.

 

 

3.4 Қара сексеуілдің өсуі мен дамуы

 

Қара сексеуілдің өсу кезеңіндегі ерекшеліктерін зерттеу «Бақтөлен» тәжірибе танабында жүргізілген. Қара сексеуілдің жасына байланысты фенологиялық өзгерістері екі кезеңге бөлінеді: виргиналдық және генеративтік. Қара сексеуілдің көрініп шыға бастауы наурыз айының ортасында басталып, жаппай шығуы наурыз айының аяғы мен сәуір айның алғашқы бескүндігінде аяқталады. Шыққаннан соң 2-3 күннен соң екі қарама-қарсы орналасқан жапырақшалары түсіп қалады да, олардың арасынан мүшелік сабақша томпақ пайда болады. Сәуірдің аяғында шыққан қара сексеуілдің биіктігі 4-6 см болады, төбе жағындағы сабақшада 5-7 мүшеліктер пайда болады. Олардың ұзындығы әр түрлі – төменгі сабақшалары – 10-18 мм, жоғарғылары – 1-2 мм. Мамыр айында жас өсімдіктерінің бойы 13-15 см болып үлкендеулерініңкі 20-22 см жетеді. Бұл уақыт аралығында сексеуілдің жоғарғы бас сабағында 14-15, ал бүйірлік сабақтарында 9-10 мүшеліктер пайда болады, олар бірінші қатардың бұтақтары жатады. Бірінші реттегі өскіндердегі мүшелердің саны төменгі жақтарында 8-9 дана, ұзындығы 9-11 см болады да, жоғарыдағыларында – бір-бірден    (0,4-0,5 см) мүшеліктен тұрады. Өскіндер-дің бірінші кезеңдегі дамуында желілердің арасынан 3-4 төменгі өскіндер пайда болып, олардан 3-4 екінші реттік өскіндер тарайды. Оларда 4-5 мүшеліктер болады. Екінші кезеңдегі өскіндер 1,5-2,0 см және 0,4-0,6 см болады. Сексеуіл бүршіктерінің сабақтануы дихотомикалық болып көзге анық көрініп тұрады. Маусым айының аяғында бір жылдық өсімдік биіктігі 18-20 см, ұшар басының диаметрі 15-20 см, тамыр мойнының диаметрі 3,0 мм болады. Бұл кезеңде бірінші кезеңдегі сабақтар ағашқа айнала бастайды, содан соң екінші кезең өскіндері пайда болады. Сонымен қатар, бұл кезде қарқынды түрде тамыр жүйесі өсе бастайды, оның тереңдігі 1,1-1,2 м-ге жетеді. Шілде айында өсімдіктің өсуі жалғаса береді де бұтақ бейнеленіледі. 4-5 ағаштанған сабақтар жиналып бұтақ құрады. Оның биіктігі 32-42 см-ге дейін жетеді. Ұшар басының диаметрі 25-27 см болып, тамыр мойнының диаметрі орташа алғанда 5,2 мм болады. Шілденің аяғы мен қыркүйек айына дейін өсу баяулайды. Орташа биіктігі 42-44 см, ал ірі экземплярлары – 56 см-ге дейін барады. Қара сексеуіл бірінші жылы шар тәріздес топтасқан бұта бейнелі болып келеді де төбесінің диаметрі 42-43 см болады. Тамыр мойнының диаметрі 6,0-13,25 мм дейін ауытқып отырады. Негізгі тамырдың тереңдігі қыркүйек айының соңына қарай 2,8 м-ге жетеді.

Г.Наконованың [60] мәліметінде бір жылдық қара сексеуіл өсімдігінің бойы 29,5 болып, негізгі тамырының ұзындығы 1,2 м болды. Қазан айынан бастап суықтың түсуіне байланысты қара сексеуіл өзінің жасыл түсін ашық-сұр түске өзгертеді. Осы кезден бастап бір жылдық ассимиляциялық бұтақтар түсе бастайды, олар желтоқсанның ортасында аяқталады. Екінші және үшінші жылдырда қара сексеуілдің виргинильдік кезеңі басталады. Бұл жылдырда бұталар әрі қарай өсе береді де генеративтік өскіндер пайда болады. Екінші жылғы сексеуілдің вегетация кезеңі наурыздың ортасынан басталады, көктем кеш шықса сәуірдің асынан басталады. Вегетация басталған кезде сексуілдің түсі жасыл-сұрғылт түске енеді, одан соң жасыл-сұр болады да сәуірдің аяғында жап-жасыл болады. Мамыр айының аяғында бір жылдық ассимиляциялық өскіндер 20-25 мүшелікке ие болады, олардың ұзындығы 20 см, ал көпжылдық сабақтар бұтаның жоғарғы жағында орналасып ағашқа айнала бастайды. Екінші реттегі өскіндер шілдеде қалыптасады, бұлар өсу бұтақтары. Жаздың ыстық мезгілдерінде, тамыз айларында өсімдіктің түсі жасыл-күлгін, күлгін-жасыл, күлгін-сары түске өзгереді. Бұл құбылыс нашар экземплярларда кездеседі. Екінші жыл аяқталған соң қара сексеуілдің орташа биіктігі 75-77 см болып, ұшар басының диаметрі 73-75 см болады, тамыр мойнының диаметрі 17,6 мм. Ірі экземплярларда – 110 см, 105 см және 24-35 мм болады. Егер бірінші жыл мен екінші жылдағы өсімдіктің өсуі бірдей болып қалса, үшінші жылы сол мезгілдегі өспей қалған есесін алады, биіктігі 70-73 см, кейінірек 146 см-ге дейін жетіп, ұшар басының диаметрі 131,6 см-ге дейін ұласады. Ірі экземплярларында биіктігі – 210 см, ұшар басының диаметрі 190 см, тамыр мойыны 50-90 мм болады, бұл 1,5 есе артық. Бір жылдық ассимиляциялық сабақтарының түсуі қазан – қараша айларында өтеді.

Қара сексеуіл виргинильдік кезеңінің ұзақтығы 2-3 жылға созылады, ал генеративтік органдарының: түйіндер, гүлдер, тұқымдардың пайда болуына қарай генеративтік жаңадан кезең пайда болады (6-сурет). Көптеген автор-лардың мәлімдеуінше қара сексеуіл 4-6 жылдан соң тұқым бере бастайды.

Қара сексеуілдің жалпы генеративтік кезеңі 4-жылдан басталып, олардың 58-63% тұқым береді. Қара сексеуілдің биологиялық ерекшеліктрінің бірі, бұл өсімдікте вегетация кезеңінің бірінш күнінен бастап-ақ генеративтік органдар пайда болады. Жоғарғы жағындағы гүл түйнектері алғашқы 2-3 күнде, қарама-қарсы орналасқан сары түсті аталықтар пайда болады. Түйін пайда болатын фазаның ұзақтығы 8-10 күнге созылады. Гүлдеуі бір мезгілде болмайды, бірінші түйін 5 аналықты түсіріп тастап аталықты да түсіреді., содан  екінші, үшінші аталықты түсірген кезде ғана түйін пайда бола бастайды. Гүлдеу фазасы 14-10 күнге созылады. Гүлдеу кезеңі өткеннен соң сексеуілдің вегетативтік органдары пайда бола бастайды. Вегетативтік органдардың қарқынды өсу мезгілдері мамырдың басынан маусымның ортасына дейін созылады. Ол кезде ассимиляциялық өскіндер, қайта өсетін өскіндер, үдей өсетін өскіндер дамиды, олар жетіле келе ағаштану басталады. Жаздың ортасында үдей өскен сабақтар ұзындығы 20-30 см-ге жетеді. Жаздың ыстық күндері басталған соң, сексеуілдің сыртқы қабаты кеуіп, вегетациялық органдардың өсуі тоқтайды. Бір жылдық өскіндер тамыз айының ортасында түйіндер орналасқан жерден жылтыр түсті майда қанатшаларды тастайды. Өсу

 

 

6-сурет. Тәжірибе алаңындағы қара сексеуіл

 

шамасына қарай қанатшалардың ортасында тұқым пайда болады. Ұрықтың сыртқы қабаты қызыл-нефрит немесе көк-изумруд тәріздес затпен жабылып тұрады да, тұқым піскен уақытта түсі қоңыр болады. Тұқымның пісіп жетілу фазасы қазан айының 1-ші онкүндігінде өтеді. Бұл кезеңде тұқымды жинап алу керек, әйтпесе суық желдің әсерінен барлығы жерге шашылып қалады. Қара сексеуіл өсімдігі вегетациялық кезеңін қазан айының аяғында қарашаның басында аяқтайды. Ол кезде жаппай тұқым төгіле бастайды. Вегетация кезеңінің ұзақтығы 240-250 күнге созылады. 3 жылдық сексеуілдің тұқымының өнімділігі әр гектардан 7-15 кг, өсе келе 1,2-2,4 ц/га жетеді.

Қара сексеуілдің 4-жылы жақсы толысып мәдени өсімдік ретінде қалыптасқандығын көрсетеді. Өсу мерзімінің 4-жылы өсімдіктің бойының биіктігі – 174 см, ұшар басының диаметрі 55,08 см болды. Ірі экземплярларда биіктігі – 360 см, ұшар басының диаметрі  - 240 см тамыр мойнының диаметрі 68-100 мм. Қара сексеуіл мәдени өсімдік түрінде жылдам өсуімен

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-сурет. Шөлді жайылымда өсірілген қара сексеуіл

 

ерекшелінеді. З.Ш.Шамсутдинов [61] қара сексеуілдің өсу ерекшеліктерін зерттей келе былай деп атап көрсетеді: бірінші тәуліктерде жер бетіне шыққан баяу өседі, ал 65-80 күннен кейін 15,8-20,8 см жетеді, ұшар  басының диаметрі 14,3-20 см, болып штамма диаметрі 0,33-0,46 мм болады. Сондықтан қара сексеуілді тез өсетін өсімдіктер қатарына жатқызады. Өйткені бірінші жылдың өзінде сексеуілдің бойы жарты метрге өседі, ал 4-5 жылдан соң 2-3 м, 10 жылдан соң 4-5 метрге жетеді.

         

 

3.5 Қара сексеуілдің өнімділігі мен өсуінің салыстырмалылығын

зерттеу

 

Қара сексеуілдің азықтық өнімділігін зерттеу мақсатында әр гектарынан 40 мың дана сексеуіл алынды. Бірінші жылы өсімдіктің биіктігі  мен ұшар басының диаметрі орташа алғанда 41,60 және 42,36 см болып, 13-жылдың аяғында – 306,00 және 361,80 см жетті. Сол аралықта сексеуілдің биіктігі мен ұшар басының диаметрі 36,87 (крона) және 36,29 см өскен. Қара сексеуілдің азықтық түрінің 4 жыл ішіндегі биіктігі 100,95 см – 132-25 см жетеді. Қара сексеуілдің өсу жылдамдығын бақылай отырып, 3-4 жылдан соң қаракөл қойларының мойнын созып жеуіне мүмкін еместігі анықталды.

Қара сексеуілдің жыл сайынғы өскіндерінің түсіп қалуы жаңа өскіндердің қарқынды дамитынын көрсетеді. Вегетация  мерзімінің соңында азықтық өсімдіктің орташа өсуінің биіктігі 30 см-ге кемитіні байқалады.

 

8-кесте. Қара сексеуілдің динамикасы мен өнімділігі

 

Жылдары	Қара сексеуіл		Өнімділігі ц/га құрғақ массасы
	биіктігі, см	ұшар басының орташа диаметрі,  см	көк шөп массасы	құрғақ шөп массасы
1 2 3 4 5 6 13	41,60±2,59 76,54±4,02 146,00±7,34 173,82±8,01 208,73±10,11 245,32±13,24 366,00±16,21	42,36 74,81 131,60 171,48 205,65 240,70 361,80	8,84±0,55 32,35±1,07 100,6±3,76 126,4±4,59 117,9±4,34 131,1±3,68	3,74±0,17 15,33±0,54 31,59±1,45 68,34±2,68 80,71±2,25 93,47±2,41

 

Қара сексеуілдің өсуін бақылай отырып оның (өнімділігін) де анықтадық. Кестеде көрсетілгендей бірінші жылы өнімділігі (төмен) – 3,74 ц/га болды, оның 108 ц/га құрғақ шөбінің құрамын ағаш болып кеткен фракция құрайды. Екінші жылы қара саксеуілдің өнімділігі 4 есеге артты – 15,33 ц/га болып оның 7,67ц/га құрғақ бұталар болды. Ол қара сексеуілдің азықтық қасиеттерін сипаттайды

Сексеуіл негізінен табиғатты қорғау жағынан ерекше орын алады. Ол құмды алқаптарды сақтау, қолайлы климат ортасын қалыптастыру, жоғары калориялы отын көзі, мал азықтық құндылығы ретінде ертеден белгілі. И.И.Ролдугинаның  деректері  бойынша  еліміздің  шөл  аймағының  47,9% сексеуіл орманы алып жатырғандығын анықтайды. Бірақ соңғы кезде сексеуілдің жылдан-жылға оның сиреп бара жатқаны байқалуда. Айталық 1998 жылдың бірінші қаңтарына сексеуілдің қоры 0,5 млн.м³ кеміген.

Оңтүстік шөл аймағында сексеуілдің ақ және қара түрлері Қызылқұм мен Сырдариямаңы жазығында таралған. Тау бөктеріндегі сұр топырақты жазықтықта олар мүлдем кездеспейді.

Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты Қызылқұм, Мойынқұм және Сырдариямаңы жазығынан терілген үлгілер  жеңіл құмдауытты ашық сұр топырақта егілді. Тұқымдарының мың дәнінің салмағы 4,5-6,2 г, егу мерзімі желтоқсан-қаңтар айлары, топыраққа сіңіру тереңдігі 0,2 – 0,5 см.

Сексеуіл тұқымы теріскен тұқымы сияқты зертхана  жағдайында тез әрі бірдей өніп шығады. Мұның өзі оның тұқымының кейбір жылдардың – қаңтар немесе ақпан айларында болып тұратын жылы күндер кезінде өскін беруіне, сөйтіп кейіннен қайталанатын суықтарға шалынуына әкеліп соғады. Біздің тәжірибеде мұндай жағдай  байқалды. Қаңтар айы жылы келіп сексеуілдің бар үлгісінің тұқымдары жаппай өскін берді, бірақ ақпан мен наурыз айларында болған суықтан түгелдей өліп  қалды.

Басқа жылдары егілген сексеуіл үлгілерінің өскін беруі және олардың сақталуы әр жылдардың қалыптасқан ауа райына байланысты біркелкі емес көрінгендей өскіндердің жақсы шығуы 2011-2012 жылдары байқалды. Ең төменгі көрсеткіш ауа райы құрғақты болған 2012 жылға тура келді. Өсімдіктердің сиреуі негізінен тіршілігінің бірінші-екінші  жылдары жүреді. Дегенмен ауа райы қолайлы болған 2011 жылы бірінші жылғы өсімдіктердің сақталуы 100% болды, қалған жылдарда ол көрсеткіш өте төмен, 2002 жылы егілген Қызылқұм флоралық ауданының Қарақалпақстан өңірінің сор жерінде өсетін К-3004, К-3022 үлгілерінің өсімдіктері бірінші жылдың өзінде өліп қалды. Мұндай жағдай 2001 жылы егілген БТ-9, БТ-21 үлгілерінде де байқалды. Себебі бұл жылдың ауа райы өте құрғақты келді. Жаз ортасында бойы 9,1-14,7 см жеткен жас өсімдіктері күзге қарай қурап кетті. Қарақалпақстанның сортаңды жерінде тараған К-3015 үлгісі тіршілігінің тоғызыншы жылында өлді. Оңтүстік шөлдің экологиялық ортасына бейімдеу келген Балқашмаңы флоралық ауданының Мойынқұм алқабынан терілген БТ-9, Сырдариямаңының БТ-21 және Қызылқұмның Бұхара облысында өсетін К-3021 үлгілерінің өсімдіктері бүгінге дейін сақталып отыр. Олардың көшетжайларындағы өсімдіктерінің тіршілік етуінің алды 30 жылдан, соңы 23 жылдан асты. Сексеуіл үлгілерінің биологиялық даму ерекшеліктерін анықтау үшін жүргізілген фенологиялық байқаулар генеративтік кезеңге бірінші болып БТ-9, БТ-21 үлгілері тіршілігінің 5-6 жылында түсетінін көрсетті. К-3021 үлгісі сегізінші жылығѓана гүлдей бастаса, К-3015 үлгісі мүлдем гүлдеуге түспеді. Айта кету керек, алдыңғы үлгілердің шанақтану-гүлдеу және тұқым пісу мезгілдерінде айтарлықтай айырмашылық жоқ. Гүл бүршіктерінің пайда болуы және олардың жаппай ашылуы наурыздың соңынан басталып сәуірдің ортасына қарай аяқталды. Гүлдеу мерзімі 10-12 күнге созылады. Қыркүйек айының бірінші жартысында ұрық қанаттары көріне бастайды, тұқымның толықтай пісуі қазан айының соңғы онкүндігіне тура келеді. Вегетациялық дәуірінің ұзақтығы 220-225 күн. Үлгілердің биіктікке өсуі ауа райына және табиғи таралған жеріне байланысты бірдей емес. Айталық, жазы тым құрғақты болған 2002 жылы бірінші жылғы өсімдіктердің биіктігі 6,1-7,1 см, ауа райы өте қолайлы келген 2005 жылы 47-72,3 см аралығында болды.

Алынған мәліметтерден Балқашмаңы флоралық ауданының Мойынқұм алқабынан терілген БТ-9, БТ-21, БТ-142, Қызылқұм флоралық ауданының Бұхара өңірінде өсетін К-3021, сондай-ақ Қызылқұм  алқабының шығыс бөлігінен терілген БТ-64,  БТ-140 үлгілерінің жақсы өсетінін байқаймыз. Әсіресе, қара сексеуілдің Сырдариямаңы жазығынан терілген БТ-21 үлгісі ауыр құмдауытты сұр топырақта тіршілігінің сегізінші жылында 295±10,3 см жетсе, он төртінші жылы 412± 31,3 см жетті.

Балқашмаңы флоралық ауданының Мойынқұм алқабынан терілген БТ-9 үлгісі БТ-21 үлгісіне қарағанда жайлап өсетіні байқалды. Оның сегізінші жылғы өсімдіктерінің бойы 172,2±13,0 см,  он төртінші жылы 225±16,2, ал жиырма бесінші жылы 301±23,1 см жетті. Қызылқұм флоралық ауданының Қарақалпақстан өңірінен алынған К-3015 үлгісі тіршілігінің сегізінші жылында бар жоғы 75 см бойлап өсті, содан соң қурап кетті. Осы үлгімен қатар егілген Бұхара облысының К-3021 үлгісі сегізінші жылы 137,0 ±11,7 сантиметрге, он төртінші жылы 290±30,0 биіктеді. Сонымен зерттеулер нәтижесі өсімдіктердің биіктік көрсеткіші бойынша Қызылқұм, Сырдария және Балқашмаңы флоралық ауданының Мойынқұм өңірінен алынған үлгілердің ерекшеленетінін көрсетті. Бұл үлгілердің бір түбіндегі балауса салмағы да жоғары: 1300-7500 г. Дегенмен, Сырдария және Балқашмаңы флоралық ауданының қара сексеуілін ерекше атап өткен жөн. Жетілген өсімдіктерінің құрғақ өнімділігі жылдарға байланысты гектарына 14,2-29,6 ц, азықтық өлшемі 5,5-13,6 ц аралығында болды. Ауа райы жаңбырлы болған 2007 және 2008 жылдары зиянкестерден (галлы) қатты зақымданды (8, 9 -суреттер). Сондықтан бұл жылдары балауса өнімділігі төмендеп кетті.  Әсіресе тұқым байлауына күшті әсер етті. Қолайлы жылдары гектарына 0,6-2,5 ц/га тұқым берді.

2002 жылы егілген көшетжайдағы сексеуіл үлгілері де үшінші жылдың өзінде жақсы өнім түзді. Бір түптен 630-810 г көк балауса алынды.

Қара сексеуілдің Балқашмаңы флоралық ауданының Мойынқұм алқабынан алынған БТ-9 үлгісінің мал азықтық құндылығын тексеру нәтижесінде гүлдеу кезеңінде 1,5% май, 14,9% күл, 10,3 % протеин, 26,4% клечатка, 47,9% АЭЗ, ал тұқым байлау кезінде тиісінше 1,7, 13,2, 6,6, 29,7, 48,8% болатыны анықталды.

Бұталар массасының осы 1-2 жылдағы өнімділігі 0,1% болды. Бұл жерде оның маңыздылығы ағаштық массасына 0,1% болып тұр. Кестеде көрсетілгендей қара сексеуіл бірінші жылы өзінің вегетациялық кезеңінде жас бұтақшаларынан, басқа өсімдіктердің төрт жылда беретін өнімін бере алады екен. В.В.Сафоновтың [62] анықтауынша, қара сексеуілдің бірінші жылғы өсуінде қарқынды түрде түбір жағының бұталары өседі. Ол біздің тәжірибеден анық көрініп тұр. 5-6 жылдан соң жер бетіндегі бөлімінің өсуі қара сексеуілде жалғаса береді. Одан 80,71 және 93,47 ц/га өнім алуға болады. Бұл жылдарда, кестеде көрсетілгендей кәдімгі қара сексеуілдің құрғақ массасы 2-3 есе көп болып тұр (бесінші жылы – 40,85-19,02 ц/га, 6 жылы – 51,71 ц/га). Жылдық өсімді анықтағанымызда қара сексеуілде 17,94; 10,00 және 7,94 ц/га немесе 2,5;2,1 және 3 есе төмен. Сонымен қара сексеуілдің жер бетіндегі бөлігінің түсіп қалуын, оның орнына қарқынды түрде өсіп шығып отыратын бұталардың толтырып отыратынын көрдік.

 

 

3.6 Қара сексеуілдің тамыры

 

Қара сексеуілдің тамыры 1-жылы  180 см тереңдікке жеткен, жер бетіндегі биіктігінен 9,9 есе ұзын, көлденең өскіні 18 см болған. Негізгі тамырдың жан-жаққа жайылуы жайылуы тек  75 см. тереңдіктен басталады. Біздің зерттеулерімізде қара сексеуілдің 3 жылдық өсімдігінің  бойының

 

            

 

8-сурет. Қара сексеуілдің тұқым өнімділігін анықтау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          

 

9-сурет. «Бақтыөлең» тәжірибе алаңына сексеуіл егу кезеңі

биіктігі 0,8 м болса, сол ағаштың тамыры 420 см. тереңге бойлап кеткен.  Тамыр мойына 170 см. тереңдікке дейін 5,5 см. болып анық көрініп, төменге тіке бойлаған. Бұл жерде  айналасына майда тамыршалар болып жайылып төмендеп борпылдақ ылғал топыраққа тірелген 45 см тереңдікте айналасына майда  ақ түсті тамыршалар жайған, олар көлденең жайылып өскен (9-кесте).

 

9-кесте. Қара сексеуілдің әр жылдағы тамыр жүйесі

 

Көрсеткіш	1 жылы	3 жылы	6 жылы
Өсімдіктің  биіктігі, см	19	80	122
Тамырдың тереңдеп өсуі, см	188	420	760
Көлденең жайылып өскен тамырлардың ұзындығы, см	18	239	485
Тамыр мойнының диаметрі, мм	18	55	145

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10-сурет. Қара сексеуілдің 1 және 3 жылдық тамыр жүйесі

Негізгі тамырдың жан-жағына тарамданып жайылуы 100-120 см терең  қабаттан басталады. Тарамдалуы сирек, жанама тамырлар негізгі тамырдан 140 см. дейін өсіп кетеді. Негізгі тамырлар да, жанама тамырлар да жапырақтың тығыз қабаттарын жарып өтіп жіңішкереді кейде майысып, жабысып қалады. Қара сексеуілдің 6-жылдағы тамыр жүйесі, жайылып өсуі жөнінен 3-жылдағымен салыстырғанда өзгешелеу болады [63, 64]. Қара сексеуіл биіктігі – 122 см, ал тамырдың өсу тереңдігі 760 см. Негізгі тамыр 60 см тереңдікте жан-жағына тарамданып кеткен, ал негізгі тамырдың жуандауы біреуі 180 см-де майдалау төрт тамырға бөлініп кеткен, ол 3 тармаққа бөлінген. Ол жақтан біреуі 180 см-ге көлденең өсіп, одан біртіндеп төмен қарай иілген. Оңтүстік Қазақстан аймағында қара сексеуілдің тамырларының шөл жерлерде жинақты өскендігі көрінеді. Жанама тамырлар да тіке төменге қарай бағытталған. Бұл жерлерде бірінші сатыдағы тамырлар жақсы дамыса, қосалқы жанама тамырлары әлсіздеу болады.

 

 

3.7 Сексеуіл өнімділігінің құнарлылығы мен химиялық құрамы

 

10-кестеде көрсетілгендей жас бұтақшалардың құрамындағы протеин мөлшері – 16,80%, бұл ассимиляциялық өскіндермен салыстырғанда 12,25% көп болып тұр. Шикі майдың айырмасы 1,71-166% болды, клетчатка – 17,66, - 14,44%, шикі күл – 40,48 – 34,05% болды. Жас бұтақшалар мен ассимиляция-лық өскіндердің айырмашылығы сәл ғана білінеді, бұл жердегі айырмашылық тек азотсыз экстробелсенді заттарда болып тұр. Қара сексеуілдің химиялық құрамын анықтау үшін берілген бұл мәліметтерден біздер сапалы сексеуіл өнімінің құрамында 19,78% шикі протеин, 8,72% шикі май – 5,72%, шикі күл клетчаткадан аздау (17,60%) болатыны анықталды [65].

 

10-кесте. Қара сексеуілдің химиялық құрамы

 

Химиялық құрамы (таза құрғақ заттар) %	Қара сексеуілдің 3 жылдық өсімдігі
	ассимиляциялық өскіндер	ағаштың түбінен шыққан бұтақшалары
Шикі протеин Шикі май Шикі клетчатка АЭЗ Шикі күл Барлығы Кальций г/кг Фосфор, г/кг	12,25 1,68 14,44 37,58 34,05 100,00 1,40 0,090	16,80 1,77 17,66 23,29 40,48 100,00 1,66 0,60

 

Қара сексеуілдің жас бұтақшаларының құнарлылығы мен химиялық құрамының жыл мезгілдеріне қарай қалай өзгеретіндігі 11-кестеде көрсетілген.

11-кесте. Қара сексеуілдің жас бұтақтарының құнарлылығы және                                химиялық құрамы

 

Тек қана құрғақ заттар,  %
Мезгілдер	протеин	май	клетчатка	азотсыз экстробелсенді заттар (АЭЗ)	күл
Көктем Жаз Күз Қыс	17,85 12,43 9,37 8,31	3,41 1,59 2,89 2,73	19,44 20,78 20,00 26,73	31,79 27,40 31,63 21,46	27,51 37,80 36,11 40,77

 

Бұл жерде шикі протеин мөлшерінің көктемде артатынын көреміз – 17,85%, одан соң жыл мезгілдеріне қарай азайып, қыс мезгілінде 8,31% болады. Майдың мөлшері көктемде 3,41% болса, жазда күрт төмен түсіп – 1,59% болды. Ал күздік-қыстық мезгілдерде 2,89,-2,73% кемиді. Клетчатка сабақтардың өсуіне, құрылымына қарай түзіліп отырады, көктемде 19,44% және қысқа қарай 26,73% дейін артады. Қара сексеуілдің тағы бір ерекшелігі, жас бұтақшаларында азотсыз экстробелсенді заттардың мол болуында – 31,79 – 21,40% және шикі күлдер мөлшері 27,51-40,77%. Қара сексеуілдің жас шыбықтарының 100 кг құнарлылығы жазда 72,2 кг, күзде 62,6 6 азық өлшемі деңгейінде болады.

Бұтақтарындағы судың мөлшері, көктемде – 88,94-92,35% жазда – 76,75-83-71%, күзде 58,00-64-70%, және қыста 25-30% болады. М.Г.Шацкаяның [64] мәліметіне қарағанда, қара сексеуілдің құрғақ бұтақтарындағы су мөлшері 5,2-6,5%, 6,6-10,3% шикі протеин, 1,5-1,6% май, 13,2-14,9% клетчатка, 47,9-48,8% АЭЗ, және 20,0-23,7% күл болады. Осыған қарай отырып қара сексеуілдің жас бұтақшаларының құнарлылығы, ассимиляциялық өскіндеріне қарағанда анағұрлым көп, жоғары екендігін байқаймыз.

 

 

3.8  Қара сексеуілді егудегі оның экономикалық тиімділігі мен шаруашылық маңызы

 

Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының мәліметтері бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының шөлейт далаларында қара сексеуіл өсімдігінен (11-сурет) орта есеппен 5,59 ц/га құрғақ масса алынды [66, 67].

Қара сексеуілді өсіріп, оны күтіп-баптауға кететін шығын 16,62 тенге болды. Жалпы табыс пен оның шығынының айырмашылығын салыстыра келе, қара сексеуіл өсімдігінің экономикалық тиімділігінің өте жоғары екендігі анықталды.

 

 

 

11-сурет. Қара сексеуілдің 5жылдық өсімдігі

 

                                                  

Қолдан егілген қара сексеуілдің өнімділігі 2,28 ц/га, ал табиғи өсімдікте 1,87 ц/га. Қара сексеуілдің соңғы экономикалық тиімділігінің есебі мынаны көрсетті. Сексеуіл өсіруге  жұмсалған шығын 5 жылда өтеліп, әр гектардан 12,78 теңге таза пайда түсірілді. Сексеуілдің 20 жылдық өміршеңдігін ескерсек, жайылымды жақсартудан қыруар пайда түсетіндігі анықталды.

Қара сексеуілдің бір жылдық сабақтарын және тұқымын қойлар мен ешкілер күзде, қыста жақсы азық етеді, ал түйелер жыл бойына қоректенеді. Қара сексеуіл жайылымдарының өнімі өте жоғары болады, әр гектардан 8-10 тонна өнім алынады. Қойлар мен ешкілер қара сексеуілдің жапырақтарын шыбықшаларын кеміріп жейді. Кейінгі жылдары қара сексеуіл өсімдігін, үлкен аймақтарға жайылым ретінде және құмтатқыш және желден қорғайтын қорғаныс ретінде егу жұмысы мықтап қолға алынды. Қара сексеуілді жолақтап егу енгізілді, ол жерлерде 10-15% егілетін жолақ болады, 85-90% табиғи жайылым болады. Қара сексеуілді басқа азықтық өсімдіктермен қосып еккен уақытта зор нәтиже берді. Табиғи жайылымдардың түсімі, жолақтарды қосқанда 2-3 есеге өсті. О.И.Морозованың [68] мәліметіне қарағанда, қара сексеуілдің бір жылдық жасыл бұтақтарында 13-15% шикі протеин болады екен. Содан соң оның мөлшері біртіндеп азаяды: жазда – 8-10%, күзде – 6% дейін болады. Көп жылдық сабақтарында едәуір төмен (4-5%). Көк

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12-сурет. Өрттен кейінгі қара сексеуілдің көрінісі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13-сурет. Физиологиялық кешендегі қара сексеуілдің бұталары

 

 

 

 

 

 

              

14-сурет. «Бақтыөлең» тәжірибе танабындағы қара сексеуілдің өсіп-жетілуі

сабақтарында клетчатка мөлшері – 10-16% дейін, жаз және күз мезгілдерінде 21% көтеріледі, қыста – 25% дейін болады. Көпжылдық сабақтарында 40-42%; көп жылдық және бір жылдық сабақтарында күл мөлшері 23,3%, А дәрумені 11 мг/кг дейін болады. 100 кг көктемде өұрғақ массада 20 кг азықтық өлшем болады, күзде – 46, қыста – 37  кг а.ө.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

1. Түрлі аймақтарда өсетін жабайы қара сексеуілдің ұрығын мәдени түрде өсіруге болатындығы дәлелденді.

2. Қара сексеуіл желтоқсан айында 0,5-10 см тереңдікке егіледі. Тұқым егу мөлшері гектарына 45 кг болады. Ауа райы қолайлы болып, агротехни-калық талаптарды сақтаған жағдайда көктемде егіс алқабының әр гектарында 43,2 мың дана қара сексеуіл өніп шығады. Оның 18,7 мың данасы 1-жылдық өсімге ілігеді. Алғашқы жылы қара сексеуілдің биіктігі 44,0 см болып, ұшар басының диаметрі 43,0 см жетеді. Көшеттің 4-жылдан кейінгі сақталуы 17,3% немесе әр гектарда 7,48 мың дана сексеуіл өседі. Осы уақытта 4-жылдық қара сексеуілдің орташа биіктігі 1,7 метрге жетеді. Сексеуілдің жайылымдық формасын шыбықтары жыл сайын сынатындықтан оның биіктігі 1 метрден аспайды. Сексеуілдің оптимальды тығыздығы гектарына 4,0 мың данадан болуы тиіс.

3. Қара секеуілдің жас шыбықтарын жыл сайын бөліп алып, басқа жерге егіп көбейтуге болады.

4. Қара сексеуілдің түбінен өсіп шыққан жасыл шыбықтарының химиялық құрамы және қоректілігінің желінуі жағынан бағалы мал азығы болып табылады.

5. Қара сексеуілді егуде агротехникалық тааптарды қатаң ұстап, егіс алқабын дұрыс таңдау керек. Жерді 8-22 см тереңдікте айдап, ара қашықтығы 3,0 м жолақтарда егу керек.

6. Шөл және шөлейт аймақтарды сексеуілмен ормандандыру қоршаған ортаның экологиялық жағдайын жақсартып, тірі организмдердің биоәралуантүрлілігін көбейтеді.

        

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Бейсенова Ә. және т.б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. –Алматы, 2004. -325 б.

2. Абдраимов С.А., Сейткаримов А., Ибрагимов Т.С Оңтүстік Қазақстан шөл жайылымдарын пайдалану және жақсарту. –Алматы, 2004. -Б.24

3. Абдраимов С.А. Аридные пастбища Казахстана. –Алма-Ата, 1988.                        -140 с.

4. Акжигитова Н.И. Галофильная растительность (Halophyta) //Растительный покров Узбекистана. –Ташкент, 1973. –Т.2. –С.211-302.

5. Коровин Е.П. Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия өсімдіктері. –Ташкент, 1961.

6. Курочкина Л.Я. Растительность песчаных пустынь Казахстан  //Растительный покров Казахстана. –Алма-Ата, 1966, -Т.1. –С.191-592.

7. Әбдіраимов С.А. Оңтүстік Қазақстан жайылымдары.  –Алма-Ата, 1975. -159 б.

8. Благовещенский Э.Н. Некоторые данные по экологий корневых систем деревьев и кустарников в песчаной пустыне //Известия Туркменского филиала АН. СССР. –Ашхабад, 1949. -№2. –С.22-28.

9. Ауданов К., Имангалиев А. Жайылымды жақсарту әдістері //Вестник с.-х. науки Казахстана. –Алматы, 2002. -№4.

10. Стешенко А.П. О приросте и отмирании побегов у некоторых расте-ний песчаной пустыни Каракума //Проблемы освоения пустынь. –Ашхабад, 1971. -№3. –С.28-33.

11. Соболев Л.Н. Кормовые ресурсы Казахстана. –М., 1960. -280 с.

12. Айтбаев К. Среднеазиатские виды саксаула //Автореф.канд.дис. –Ташкент, 1968. -13 с.

13. Бочанцев В. П. Материалы по биологии цветения и эмбриологий черного саксаула (Haloxylon ammjdendron) //Ботанический журнал. –М., 1944. –Т.29. -№1. –С.36-48.

14. Кокшарова Н.Е. Фенологические наблюдения за саксаулом (Haloxylon aphyllum (Minkun.) IIjin) //Ботанический журнал. –М., 1960. –Т.45. -№2. –С.254-259.

15. Кокшарова Н.Е. Естественное семенное возобновление черного саксаула в Шафриканском лесхозе Узбеской ССР //Труды Среднеаз. НИИ лесного хозяйства. –М., 1958. –Вып.3.  –С.170-180.

16. Попов М.Г. Растительный покров Казахстана //ІІ труды Каз.Филиала АН СССР (растительность). –М., 1940. –Т.1. –Вып.18. -216 с.

17. Аралбаев Н.К. Флора Туркестана и проблемы сохранения редких растений региона //Экологические проблемы Туркестанского региона: матер. Междунар. экологич.конф. –Туркестан, 2002.

18. Нечаева Н.Т. Особенности продуктивности растительного покрова пустынь Туркменистана в связи с составом жизненных форм растений //Проблемы освоения пустынь. –М., 1975. –С.11-20.

 19. Ескараев Н., Алтыбаев Б. Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сексеуіл өсімдігінің сұрыптау жолдарын зерттеу //Тыңның 50-жылдығына арналған жас ғалымдар мен студенттердің респуб.ғыл.-теорет. конф. -Астана, 2004. –Б.97.

20. Абдраимов С.А.Создание культурных пастбищ в пустынях Казахстана //Проблемы пустынь. –Ташкент, 1974. -№2.,-С.61-63.

21. Верник Р.С., Маркова Л.Е., Хасанов О. Х. и др. Биологические особенности вводимых в культуру кормовых растений //Эколого-биологические основы создания искусственных пастбищ и сенокосов на адырах ферганской долины. –Ташкент, 1977. –С.16-77.

22. Веселовский В.Ф., Измаилов Г.Ф. Продуктивность аридных пастбищ. – Алма-Ата,1983. -128 с. 

23. Акжигитова Н.И. Галофильная растительность (Halophyta)  //Растительный покров Узбекистана. –Ташкент, 1973. –Т.2. –С.278.

24. Семенова М.И. Природа и хозяйства Южно-Казахстанской области. –Алма-Ата, 1959. –С.143.

25. Рубинштейн М.И. Богарные почвы  предгорных равнин Тянь-Шаня. –Алма-Ата, 1998. –С.5-24.

26. Жихарева Г., Курмангалиева А.А., Соколов А.А. Почвы Чимкентской области. –Алма-Ата, 1969. –С.411.

27. Полымбетова Ф.Ә., Әбиев С.Ә., Сәрсенбаев Б.Ә. Пайдалы өсімдіктер әлеміне саяхат (шығуы, таралуы және биологиялық ерекшеліктері). –Алматы, 1999. -112 б.

28. Ларин И.В. Перспективы дальнейшего использования в культуре и селекции местных дикорастущих кормовых растений. –Душанбе, 1968.

29. Базиевская Н.А. Теория и методы интродукции растений. –М., 1964. -130 с.

30. Селянинов Г.Т. Климатические аналоги черноморского округа в пределах СССР, Западной Европы, Малой Азии и Алжира. –Краснодар, 1928.

31. Востовская Т.Н. Интродукция древесных растений Дальнего Востока и Западной Сибири. –Новосибирск, 983. -196 с.

32. Малеев В.П. Теоретические основы акклиматизации. –Л., 1933. -168 с.

33. Аврорин Н.А. Переселение растений на Полярный Север. –М.-Л., 1956. -268 с.

34. Постоялков К.Д. Луга и пастбища Казахстана. –Алма-Ата, 1972. -253 с.

35. Головкин Б.Н. Переселение травянистых многолетников на Полярный Север. Эколого-морфологический анализ. –Л., 1973. -253 с.

36. Вавилов Н.И. Учение о происхождении культурных растений после Дарвина. –Л., 1967. -325 с.

37. Тюрина Е.В. Популяционная изменчивость и ее значение в интродукционных исследованиях //Бюллетень Главного ботанического сада. –М., 1985. –Вып.137. –С.32-37.

38. Базилевская Н.А. Об основах теории адаптации растений при интродукции //Бюллетень Главного ботанического сада. –М., 1981. –Вып.120. –С.3-9.

39. Русанов Ф.Н. Теория и опыт переселения растеий в условиях Узбекистана, 1974. -110 с.

40. Шамсутдинов З.Ш. Создание долголетних пастбищ в аридной зоне Средней Азии. –Ташкент, 1975. -175с.

41. Байтулин И.О., Рубаник В.Т. Интродукция деревьев и кустарников в Казахстане. –Алма-Ата, 1985. -164 с.

42. Байтулин И.О. и др. Системно-экологический подход к интродукции растений в Казахстане. –Алма-Ата, 1992. -198 с.

43. Борангазиев К.Б. Об использовании приспособительной способности растений в интродукции. –Самарканд, 1979.

44. Бородина Н.А. Полиплоидия в интродукциях древесных растений. –М., 1982. -176 с.

45. Работнов Т.А. О флористической и ценотической полночленнос-ти цензов //ДАН СССР. –М., 1960. –Т.130. -№3. –С.671-673.

46. Шалыт С.М  Методика изучения морфологии и экологии   подземной части отдельных растений и растительных сообществ. Полевая геоботаника. –М., 1966. –Вып.2. –С.369-466.

47. Усманалиев А. Биолого-экологические основы создания искусствен-ных кормовых угодий на Чартакских адырах ферганской долины //Автореф. канд.дис. –Ташкент, 1977. -25 с.

48. Гранитова О.Н. Влияние температуры и влажности на прорастание семян некоторых среднеазиатских растений //Труды ин-та ботаники АН Уз.ССР. –Ташкент, 1955. –Вып.3. –С.63-101.

49. Гудочкин М.В., Чабан П.С. Леса Казахстана. –Алма-Ата, 1958. -320 с.

50. Ескараев Н. Қызылқұм алқабында құмды бекіту мен жайылымды қорғау жұмыстары //Каракулеводство, верблюдоводство и аридное кормо-производство. –Алматы, 2003. –С.249-251.

51. Флора Казахстана. –Алма-Ата, 1956-1966. –Т.1-9.

52. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. –Алма-Ата, 1969-1972. –Т.1-2.

53. Определитель растений Средней Азии. –Ташкент, 1968-1987. – Т.1-9.

54. Тахтаджян А.Л. Система магнолиофитов. –Л., 1987. – 408 с.

55. Абдулина С.А. Список сосудистых растений Казахстана. –Алматы, 1999. –187 с.           

56. Арыстангалиев С.А., Рамазанов Е.Д. Қазақстан өсімдіктері. –Алматы, 1977. –256 с.

57. Гаевская Л.С., Сальманов Н.С. Пастбища пустынь и полупустынь Узбекистана и пути их рационального использования. –Ташкент, 1975. –С.3-139.

58. Гранитов О.Н. Влияние температуры и влажности на прорастание семян некоторых Среднеазиатских растении //Труды института ботаники АН Уз ССР. –Ташкент, 1955. –Вып.3.

59. Ларин И.В., Агабабян Ш.М. и др. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР. Двудольные (хлорантовые бобовые). –М.-Л., 1951. –Т.2. –С.948.

60. Наканова Э.Г. Биологическме особенности роста и развития саксаула черного в условиях Коскудыкского лесхоза Джамбулской области (муюн-Кумы) //Автореф.канд.дис. –Ташкент, 1969. -14 с.

61. Шамсутдинов З. Ш. Пути улучшение пустынных и полупустынных пастбищ Средней Азии. //Технология производства продукции каракулевод-ства: труды ВАСХНИЛ. –М., 1974. –С.177-187.

62. Сафонов В.В. Приемы возделывания саксаула черного на корм в условиях пустынь Южного Казахстана //Аридное кормопроизводство. –Алма-Ата, 1989. –С.18-28.    

63. Байтулин И.О. Предпосылки и тенденции опустынивания в Казахстане. –Алматы, 1999. –С.8.

64. Шацкая М.Г. О всхожести семян саксаула черного и кейреука //Разработка научных основ улучшения и рационального использования каракулеводческих пастбищ. –Ташкент, 1967. –С.78-81.

65. Иванов  А.И., Сосков Ю.Д., Бухтеева А.В. Ресурсы многолетних кормовых растений Казахстана. –Алма-Ата, 1986. -219 с.

66. Шамсудинов З.Ш., Ширинская В.Н. Полевая всхожесть семян дикорастущих кормовых растений и пути ее повышения //Введение в культуру кормовых растений для улучшения полупустынных и пустынных пастбищ. –М., 1969. -С.117-123.

67. Гаевская Л.С., Сальманов Н.С. Пастбища пустынь и полупустынь Узбекистана и пути их рационального использования. –Ташкент, 1975. -110 с.

68. Морозова О.И. Пастбищное хозяйство в каракулеводстве Средней Азии. –М., 1946. -300 с.