Геральдика 

        1. Геральдика қосалқы тарихи пәннің шығуы латын сөзі “Геральдус” глаштай деген мағынадан басталды. Геральдикалық зерттеулің негізгі мәні жекелеген тұлға, фамилия әулет, мемлекет мекеме және тағы басқа символдық белгісі-гербтің анықтау болып табылады. Грербтің басқа символдық белгілерден айырмашылығы ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалуында. Түрлі символдық белгілер немесе эмблемалар ежелден-ақ пайдаланған. Мұндай айыру белгісі ХІ-ХІІғ. Гербтерге айналды. Геральдиканың қосалқы тарихи пәне ретіндегі негізгі міндеті гербтерді атрибуциялау. Геральдика сфрагистика және гениалогиямен тығыз байланысты дамиды.

    Гербтердің шығуының негізгі себептері орта ғасырдағы рыцардың жүзін жаулап тұратын, әскери сауаттын шығуымен байланысты болды. Орта ғасырлық батыс Еуропада өтетін рыцарлық әскери турнирлер герптерді сипаттайтын арнайы мамандар геральдтардың шығуына себепші болды. Осылайша рыцарлардың айырма белгісі мұраға қалып отырған. ХІҮ ғасырдың Батыс Европа елдерінде Геральдия деп аталған теориялық және практикалық геральдика мәселелерімен айналысатын арнайы мекемелері ашылды. Сонымен қатар гербті құрастырушылардың қатаң тәртіпте де жұмыс істеді. Геральдиялық қызметтің нәтижесі түрлі гербтік анықтамалар жасау болды. Бірте-бірте мұндай жұмыспен мамлекеттікұйымдар айналысты. Рессейде геральдика ХҮІІІ ғасырда пайда болды. 1722 жылы Петр бірінші геральмеистрлік контор ашып, оған қалалық және жеке гербтерді жасау тапсырды. 1726 жылы ғылыми академиясы жанынан геральдика кафедрасы ашылды.

    Теориялық геральдика-гербі құрастыру үшін қажетті әдіс-тәсілдер жиынтығы. Өйткені,оны меңгермейінше анытама жасау мүмкін емес. Тәртіптерге сүйене отырып жасалатын гербтің құрамы мынандай; қалқан, шілем, карона, шеңбер, қалған ұстағыш, ұран, мантия тағы басқа. Бұл бөліктердің біреуі негізгі, қалғандары қосымша болып келеді. Гербтің негізгі бөлігі болып қалқан табылды. Қалқанның геральдикалық бірнеше түрі белгілі. Франсуздық-төртбұрышты; Испандық-төменгі жағы домалақ; Вариактық-үшбұрышты жан-жағы толқымалы болып келген. Италияндық-домалақ; Германдық-кескінді тәріздес; орыс геральдикасында франсуздық үлгі кең таралған. Гербтер бедерлі болғандықтан жазық және түрлі-түстілер кең таралған. Олар металдан,түрлі-түсті эмальдан және теріден құралған. Гербтер тұрмыста көп пайдаланатын заттарға иелік белгісі ретінде түскендіктен белгілі бір түстердің сақталу талап етілген. Осындай тәртіп қағаз бетінде де қолданылған. Алтын ақ параққа қара нүктелерінен, ал күміс ақ кеңістікпен  финистидің түсі сол қалпында берілген. Ақтышқан мен тиынның терілерінен жасалған. Қалғандары бір түсті және көп түсті болған. Гербті бейнелеген фигуралар

Геральдикалық және геральдикалық емес деп бөлінеді. Геральдикалық фигураның алты түрі белгілі;    

    Қалған басы 2/7ұзындығы жоғарыдан төмен қарай басқа         түспен боялды.

    Біріккен жері немесе табан асты 2/7 қалқанның ұзындығы   төменнен жоғары қарай басқа түспен берілді.

    Бағана –1/3 қалқанның көк дененің ортасында басқа түспен берілді.

    Белдеу 1/3- қалқаннң ұзындығы ортасында басқа түспен берілді.

    Аспа бау – 1/3 қалқандар оң жақта немесе сол жақта басқа түспен айқындалады.

    Тіреуіш – қалқанның жоғары жағанда жетпейтін 2 аспа бау.

     Мұның басқа геральдиканың фигураларының 200-дей түрлері анықталған. Геральдиканың емес фигуралар табиғи, жасанды, аңызға айналған болып бөлінеді. Табиғи фигуралар тірі жан иесінің бейнесі (адам, аң, т.б.), аспан түстес (күн, ай, жұлдыз) және құбылыстар (су, от, т.б.) жатады. Мұндай фигуралар геральдика тәртібі бойынша сол жақта беліленеді.

     Жасанды фигураларға адам қолмен жасалған – садақ, қылыш, және т.б. жатқызылыды.

     Аңызға айналған фигураларға табиғатта болмаған тіршілік иелері – айдаһар, екі баста бүркіт, жалғыз мүйіз жіне т.б.

      Гербтің басқа бөліктеріне оңшалықты мән берілмеген қалқан үстінде жиі ауыстырлып тұратын шлем екі түрлі – дөңгелек формалары, үшкір ұшты болған.

      Карона шлемінің астында немесе үстінде де ораласа берген. Княздық, графтық, баронды, дворяндық кароналар түрлері бар.

      Шілем үсті каронадан немесе шлемнен шыққан жоғары қарай белгіленген фигураны белгілейді, жануарлар бейнесі кең таралған.

      Мантия және шеңбер-орта ғасырлық рыцарь плашының бейнесі болып табылды. Мантия каронаның астында орналасады, брахтан немесе ақтышқан терісінен жасалады. Орыс геральдикасында мнтия тек қана княздық гербтерде кездеседі. Шебер-шлемнен шыққан веньетка тәріздес әшекей, оның жоғарғы жағы кез-келген түсте болса да төменгі жағы алтынна немесе күмістен жасалған.

      Қалқан ұстағыш-табиғи немесе аңыздық фигуралар қалқанның екі жағында тұрады.

      Ұран-Герб иесінің өмірлік қағидаларын білдіретін қысқа сөйлем (көбінесе латын тілінде жазылды).

       Жоғарыда айтылған теориялық геральдика гербтерді құрастыру және сипаттаумен айналысады, ал практикалық геральдика гербтердің шығу тегі, тарихы, классификация мәселесі айналысты.

       Орыс жерінің бір орталықтанған бір мемлекетке бірігу процесі геральдика айқын көрінеді. Мөрдегі бейнелер бірте-бірте біртектес және мұралық болып гербтерге айналды. Мысалы; ХІҮ-ХҮ ғ Москва княздарының мөрімен монеттерінде бейнеленген салт атты үш ғасырдаң соң Москваның гербі болып белгіленді.

       Иван ІІІ-ші княздығында екі басты бүркіт бейнесі пайда болды. Салт атымен екі басты бүркіт Рессейдің мемлекеттік гербінің негізгі бейнесіне айналды. Мемлекеттік мөрде де екі басты бүркіт пен салт атты бейнеленген. Салт аттыдан орыс жерінің қорғаушысы ретінде князь жауынгері байқалды.

       1972 жылғы үлен мемлекеттік кітапта “ТИТУЛЯРНИК” зтыз үш облыс пен қалалар гербтері берілген. Көптеген орыс қамалдарының гербінің тарихы өте қызық қалалық мөрлерден кейін пайда болған. Жеке гербтердіқұрастыру Рессейге ХҮІІ-ші ғ. кіреді. 1686 жылдары елшілік жарлықта дворяндық әулеттері гердінің алғашқы жинағы “Бархыт кітап” деген атпен жарлық көреді. Мұнан І-ғасыр өткен соң Н.И. Новиков осы кітаптың жаңа басылымың шығарды. Геральд-министірлік контор ашылғаннан кейін және 1977 жылғы “Рангалар жөніндегі табель” Кітабы шыққан соң, сегіз кластық шеңі бар тұлғалар мұрагерлік, дворяндық соған қоса әулеттік герб ашуға құқығы болды. ХҮІІІ ғасырдың соныңда Павел-І кезіңде бүкіл Рессей империясының дворяндық әулеттерінің “жалпы гербтері” еңбегі құрастырылды. І-ші бөліміне  княздық, графтық, баронды, әулеттік, дворяндық гербтер, ІІ-бөліміне двориандық ұсынылған тұлғаларың гербтері, ІІІ-ші бөліміне дворяндықты  еңбегімен алғаш тұлғалардың гербтері енді. Осылай “Гербтік” кітаптың жиырма томы дайындалып, оның 10-ы жарыққа шығып қалғандары архивте сақталды.

      Бүкіл двряндық гербтерді үш категорияға бөліп қарауға болады.

    Герольдмейсерлік контор құрылғанна кейін, оның басшысы болып Поемонтттық ақсүйек Франциек Санти тағайындалды. Ол орыс геральдикасында үлкен орын алды. Ф. Сантидің кезінде қалалық гербердті құрастыру жұмысы алға қойылды. ХҮІІІ ғ. соңына дейін 500 қалалық герб бекітілді. Сонымен қатар губерниялық және уездік қамалдырды гербтерін қосып бейнелеу орын алды. Қалалық герб екі бөліктен құралатын болды. Жоғары бөлігінде губерниялық, төменгі бөлігінде қалалық герб бейнеленді. Губерниялық және облыстық гербтерде бекіту 1878-1881 жылдар жүреді.

   Ұлы қазан революциясынан кейін кеңес мемлекетінің алдында жаңа герб жасау мәселесі тұрды. В.И. Лениннің тапсыруымен  1918 жылы мемлекеттік мөр дайындау қолға алынды. Жаңа жоба 1918 жылы 19 маусымда бекітілді. 1918 жылы шілдіде бүкіл рессейлік кеңестік съезде РСФСР-дің мемлекеттік гербі қабылданды.

   СССРО-нің алғашқы гербінің суратшілері И.И. Дубасов, В.П. Корзунның проектысы бойынша жасалды және О.А.К.-ның 1963 жылы 6 – шілдеде өткен 2-ші сесиясында бекітілді.