Календарь және оған түсінік 

 Тарихи археололгия түрлі халықтардың және әр кезеңдегі уақытты есептеудің түрлі жүйесіндегі календапдың өзгеруі мен дамуы өте тығыз байланысты. Календарь сөзі латынның «Календариум» сөзінен шыққан.

   «Календариум» – қарыздар кітабы деген мағына береді. Бұл атау, ежелгі римде қарызы бар адамдар айдың бірінші күнінде  пройент төлеген, соған байланысты шыққан календарьдың қазіргі түсінігі – бұл әр елдегі табиғат көрінісінің кезеңдеріне қарай уақытты есептеу жүйесі. Календарьдың дамуына халықтардың шаруашылық өмірінің жағдайы мен бейнесі арқылы үлес қосты Ғалымдар календарды хронологияға қарастырды, өйткені хронологияның мақсаты – оқиғаның т.б. уақытын анықтайды.

Календардың табиғат құбылыстары мен байланысы.

Уақытты есептеудің алғашқы формалары.

  Алғашқы қауымдық құрлыстың этапында уақытты күн мен түннің ауысуы, саусақ арқылы, кейінірек айдың фазасы және айдың толған кезі арқылы есептеген. Жер өндеу ісі дамыған кезде уақытты мазгілер арқылы, көктемгі және күзгі күннің теңелуі, жазғы және қысқы күннің тоқырауы арқылы есептеуді қажет етеді. Бұлар мезгілдерге байланысты астрономиялық құбылыстармен және зодиак шоқжұлдыздарының гериактикалық шығысымен бірге ауыл шаруашылық мерзімінің орнататың абыздар шұғылданды. Ежелгі египетте Нілдің тасуы

Жазғы күннің тоқырауымен тұтас және ежелгі римде (сириус жұлдызының гелиактекалықшығысы) көктемнің алғашқы күні – су құйғыш белгісінде, жаз –торпақ, күз-арысиан, қыс-сары шаян белгісінде келеді. Варран жұлдыз шығу кезінде шаруашылыққа қатысты кеңестердіберді, айталық, шығысы мен қысқы күн тоқырауы арасында жүзімді қағу керек дейді. Жылдың ұзақтығын анықтау әрекеттері сонда кедергілерге соқтығысып отырады. Сол кезде жыл тәулік санымен, тәулікте қанша сан бар дегендей (тропикалық ұзақтық негізін ала отырып, қазір жыл шамамен 365 тәулік, 5 сағат, 48 минут, 46 секундқа тең). Осындай қиындықтар жаңа айды есептеудің жүйесін анықтауды әкелді. Синодикалық айдың орташа ұзақтығы қазір 29 тәулік, 12 сағат, 44 минут деп есептеледі.

    Барлық халықтарда жыл туралытүсінік бар. Жылдың сезондарға бөлінетін ( бұл төрт сезондар), қай халықтарда сезондардың жетуге дейін бары анықталған.

   Айдың атаулары шаруашылықтың негізгі тұрмысың бейнелейді, мысалы, Сібір эвенкілері бұғыасыраушыларында “Бұғының мүйізінен терінің сыдырылауы”, “Бұзаулар айы”, Амур өзені бойындағы тунгустарда “Кет (балық)-тардың келісі”, “уылдырық шашатын” ай деген ай аттары бар. Аспандағы жарықтар (күн, ай, жұлдыз) уақыт есептеумен байланысты.

Календарь түрлері. 

  Табиғат құбылысымен байланысты календарьдың үш типі, уақыт есептеудің 3 жолы: ай календары, ай-күн календары, күн календары бар.

   Ай каландары айдың фазасыны. өзгеруімен байланысты календарлық айдың ұзақтығын анықтауға болады. Әр ай айдың тууымен басталады. Шамамен 29-30 тәулікке созылды 12 ай жылды құрайды, бір жылда 345 тәулік бар , кейінірек айдың  тууын бақылаудың нәтижесінде бірнеше жылдар 355 тәулікке ұзартылады. Ай календары басқа календардан бұрын көптеген елдерде пайда болды. Қазіргі кезге дейін ай календары кейбір мұсылман елдерінде сақталған. Жер игеруші елдерде ай календары өте ыңғайлы емес (көптеген елдерде ай-күн және күн календарына ауысуы). Ай календары жылдың уақытын, ауысқаның бейнелей алмайды )жыл сайын 11 күн озып кетеді).

   Ай күн календары айдың фазасының өзгеруін есептеп және күнің жылдық қозғалысына қосымша ай (яғни 13 ай) кіргізеді. 19 күн, жылды шамамен 235 аймен тең. Ай-күн календары Вавилонда, ежелгі Қытайда, Иудейде, ежелгі Греция, ежелгі Римде қолданған. Әлі күнге дейін Израйілде сақталып келеді және христиан шіркеулерінде пасха күндерін есептеуге қолданылады.

   Ай-күн календарының міндеттері ай календарынақарағанда күрделі календарь ай фазасының өзгеруімен және күн-түнмен теңелуімен, астрономиялық жылдың басталуымен сәйкес келу керек. Қосылған13-ай эмболиемикалық деген атауға ие болды (грке сөзі “Эмболисмос”-“Қорытынды”деген мағына береді)

  Күн календары күннің бір жылдағы қозғалысы негізінде пайда болды. Календар 12 айдан және 365 немесе 325,25 тәуліктен тұрады. Барлық халықтардың тұрмысында қолданылады. Бірақ күн календары бойынша есептеубір қатар елдерде Египетте, Үндістанның бірнеше аудандарында, орталық Америкадағана болады. Қазіргі халықаралық  календарға жатады.

Ежелгі Қытай календары.

 Түрік-Моңғол жыл санауы 

   Ежелгі қытайда ай-күн календары қолданылды. Календарь б.д.д. 3000 ж пайда болды. Ежелгі Қытай календарының жүйесі өзіндік сипаты бар және күрделі келеді. Жыл 30 және 29 күннен тұратын айларға бірігіп цикілді құрады. Оларға қосымша айлар еңгізіліп отырды. Әр ай екі бөлікке бөлініді. Узи (тақ) және  қи (жұп) Қытай тұрғындарының тұрмысында жылыдың 24 бөлікке бөлінуі әлі күнге дейін сақталып келеді. Б.д.д. 595 жылы қосымша айлар енгізілген 19 жылдық цикл әрекет етті. Бірақ уақытта 60-жылдық цикл б.ғ.д. 2397 жылы жыл санаумен басталады. Календардың басына (кіріспесіне) Қытай тарихшылары б.ғ.д. 2696-2397ж. жатқызады. Йиклдың әр жыл ы белгілі бір жануарларға таңылады. Әр екі жылға 5 элементің беруін: жер, от, метал, ағаш, су арнаған. Оның үстінде 1 жыл – ағашқа, 2 жыл құрлыс материал ретінде ағашқа, 3 жыл табиғат отына, 4 жыл үй ошағыны атына, 6 жыл бұйым істеу материалына (темір), 7 жыл табиғат жеріне, 8 жыл қолданған жерге, 9 жыл ағын суға, 10 жыл тоқтап тұрған суға арналады.

   Қытай календарындағы цикл жылдары 1 жыл ағаш және тышқан: 2 жыл ағаш-сиыр; 3 жыл от-жолбарыс; 4 жыл от-қоян; 5 жыл жер-айдаһар; 6 жыл өнер-жылан; 7 жыл метел-жылқы, 8 жыл метел-қоян; 9 жыл су-маймыл; 10 жыл  су-тауық; 11 жыл ағаш-ит; 12 жыл ағаш-доңыз; 13 жыл от-тышқан; 14 жыл от-сиыр; 15 жыл жер-жолбарыс; 16 жыл жер-қоян; 18 жыл метал- жылан; 19 су-жылқы; 20 су-қоян; 21 ағаш-маймыл; 22 ағаш-тауық; 23 жылқы-ит; 24 ат және доңыз; 25 жер-тышқан; 26 жер-сиыр; 27 металл-жолбарыс; 28 метал-қоян; …………60 су-доңыз  

  Тұрмыста (күнделікте  өмірде) жыл 4 сазоңға бөлінеді. Зодиак шоқ жұлдыздарының шығуымен байланысты болды. Оқиғаның мерзідері құжаттарда император билеген уақыттарман жүргізілді. Қытай календарьы өзіндік ерекшелік жүйесімен Қытай, Жапония, Кореяда, ХҮІ-ХҮІІғ. Маньчжурлар мен маңғолдар көшті. Бұл жүйе бойынша әрқайсысында 60 жылдан болатын “цикл” “ортаға” (шеңбер) біріктірілді. Цикілдің ішінде әрбір жылыдң өзінің иреоглифтік түсініктемесі болды.

    Цикілдардың тұрысын 5 қос бағанадан құрылған таблицалардан көруге болады, оларға сәйкес 5 стихия және элементінің (от, ағаш, жер, метел) белгілері болды.

  МУ, ХУ, ТУ, ЦИЗИНЬ, ШҮЙ. Әрбір стихия екі жағдайда; ер (тақ бағана) болады, әиел (жұп бағана) болады. Осылайша он алты мүшелдік кезеннің және “аспан тармақтары” (әрқаысысында  аз цикілдік белгілері бар) пайда болды. Әр бір он екі қатар бесмүшелдік бір кезеңді құрайды және бір “ жер тармақтарын” (өзіндік цикілдік бейнесімен) құрайды. Әр тармақ жануар атымен аталады (тышқан, су, жолбарыс т.б.).

     Тақ “ жер тармақтарына” тек ер бағаналарындағы жыл нөмірлері кіреді. Ал жұпқа – тек әйел бағаналарындағы жылдар кіреді. Әр жыл екі атауға ие болады (бірінші бағана белгісі, екінші қатар белгісі). 1 жыл Уяз-щзи цикілдік белгіге ие болады. Оның аты “ ағаш жылы” және тышқан. 7 жыл Гэн-У белгісіне ие. “Металл жылы” (метал және жылқы). Берілген цикілдағы жылдың келесі жылға таблицадан оң жақтан флагоннан бойынша төмен өтеді. Егер берілген цикілдағы  1 жыл еуропалық есептеуде белгілі болса, онда таблица арқылы циклдің ішіндегі кез-келген жылдыңмағынасын анықтауға болады. Қытай календары циклінің 1 жылы мысалы, 1924 жылы сондықтан 1955 жылы (арадағы 32 жыл бар) “ағаш және қой жылы” деп күнделікті өмірде бұл жүйе қабылданған. Егер біреу “тауық жылы” туылған болса, онда ол жыл цикл бойынша 10,22,34,58 жылдар, 60 жылдық бұл жүйе “тұрмыс-тіршілікті есептейтін жүйе” деп аталады. Бірнеше варианттары бірдей Қиыр Шығыс моңғолдарындағы календарьда 5 элемент орынынна 5 түс берілген. Қытайларда әр циклдың алғашқы жылы – “ағаш- тышқан” болса, моңғолдарда “от-қоян”. Қытайша жыл санау б.ғ.д. 2397 жылы басталса, монғолдарда 1027 жылы басталды. “тұрмыс календарымен” қатарласа Қытай, Корея, Жапония ХҮІІ ғ бастап “астрономиялық” және азаматтық жүйе өмір сүрді. Қазір қытайда халықаралық (григориандық) календарь қабылданды.  

Түрік және түрік-маңғол жыл санау

 Түрік және түрік-маңғол жыл санау күн жылының Ай айларымен қатысуы негізінде жасалған жыл санау жүйесі. Жылдар жануар аттары бойынша аталады – тышқан, сиыр, жолбарыс, қоян, балық, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз. Әр 12 жыл сайын цикл қайталанады. Жылдың басы қаңтар және ақпан ортасына тура келеді. Бұл жүйе Отралық азияда біздің дәуіріміздің басында пайда болып, одан әрі қарай түрік-моңғол халықтарының ортасына Иран Ауғаныстан, Қытай, Жапония, Үнді Қытайға тарады. Шығыс Азия елдерінде 5-12 жылдық цикл 60 жылды құрайды, оларға қосымша айлар кіргізіледі. Мұсылман елдеріндегі түрік-моңғол жыл санау Кизараға байланысты.

   Хорезмде І-ші ғасырда пайда болып, ҮІІ дейін жеткен жыл санау сақталған.

Мұсылман Календары (ХИДЖРА).

   Мұсылман календары (хиджра) ай календарь жүйесі. Соңғы рет ҮІІ ғ. жинақталды. Жылда 12 ай айлары (муххаррам, сафар, раби 1, раби 2, раджаб, шабан, рамадини, шаввал, джулнада,) ауысу ұзақтығы 30 және 29 күн, 354 11/30 күннен тұрады. Әр 30 жылдың 11-і кәбиса (толық) – 355 күн. Жыл есебінің басы 662 жыл 16-шы шілде (көшу күні) Мұхаммед пайғамбар Меккеден Мәдинеге қашқан күннен басталады. Жыл басы қазіргі халық аралық календарға қарағанда ауыспалы (ай жыл күнге қарағанда 11 күн қысқа) мысалы, 1965 ж. 2 мамыр, 1966 ж 22 сәуір, 1976 ж 11 апрель және т.б. Жеті күндік апта күндерін көпшілік мақұлдады. Қазіргі кезде дейін Индонезия және мұсылман елдері басқа календарьмен жұмыс істейді. Иран, Пакистан, Ауғаныстан тереториясында ХІ ғасырда ай Хиджарсымен күн Хиджарасы еңгізілді) 662 ж. бастап жыл есебінде жылдың 1 күні 21 наурыз (күн жылы бойынша).

   Орталық азия ұлы ғалымдары және ақыны Хайям (1120ж. қайтыс болды.) өте құнды күн календарын жасады. Онда 33 жылда 8 кәбиса жыл болады, яғни жылдың ораша ұзақтығы бұл циклде 365, 24242 күнге тең, тропикалық жылдыңақиқат ұзақтығы 19 сек. Бұл санаудың (“Джалал эрасы” немесе “малика эрасы”) дәуір басы – 1079ж. 15 наурыз.

     Мұсылман ай календары жалғыз, онда ай календарының ағымы тек  Ай фазасының өзгеруімен байланысады. Ай Хиджрасының 2 варианты бар, басқа циклдардан өзгешеленетін қарапайым ай және кәсіби ай күндері: бұл “Түріктік”және “Апталық” цикл. Түріктік циклде ұзақтығы 8 календарлық ай жылға 3 кәбиса жыл қояды: “Арапта” 30 календарлық ай жылға 11 кәбиса жыл болды. Бірінші йиклде ( “түрік” циклінде қате астрономиялық жылмен +0,66 күнмен салыстырмалы түрде құралды). Екіншіде – 0,01 күн, бұл қате соңғы жағдайда тек  100 цикл арқылы 1 күнге жетеді.  Яғни 3000 жыл арқылы, былайша айтқанда бұл цикл анық жеткілікті. Ай-кәбиса жылында соңғы  ай 1 күнге ұзартылды. Санаудың (есептеудің) алдыңда және ай Хиджра жылы және күн Хиджра жылы сол жылдың 1-ші күні, яғни Мұхаммедтің Меккеден Мәдинеге ауысқан жылы қабылданды – бұл юлиандық календарь бойынша 662ж. жұма күні болды.