Мазмұны

 

Кіріспе                                                                                                                       8

 

1 Екінші деңгейлі банктердің қызметін бақылаудың теориялық

   негіздері                                                                                                                10

 

1.1  Мемлекеттің банктік жүйедегі  банктік бақылаудың  концептуалды

       принциптерінің дамуы                                                                                       10

1.2 Банк қызметінің көрсеткіштерін банктік дистанционды бақылау                 23

1.3 Банктердің қаржылық жағдайын нығайтуға бағытталған

      инспекторлық бақылау                                                                                        32

 

2 Қаржылық дағдарыс жағдайында Екінші деңгейдегі  банктердің

    қаржылық сенімділік жағдайын бақылауды реттеу                                   59

 

2.1 Экономикалық ортаның  негізгі  сенімді компоненті ретіндегі

      банктік бақылау тиімділігі                                                                                  59

2.2 Екінші деңгейдегі  банктердің қаржылық сенімділік жағдайын бақылауды

      реттеудің негізгі  объектісі ретінде   қарастыру                                               66

 

3 Банктік бақылау тиімділігінің негізгі даму бағыттары                               80

 

3.1 Бақылау реттеуінің  нормативті-құқықтық базасының дамуы                       80

3.2 Банктерді бақылау нәтижелерінің банктік жүйе дамуының тиімді

      стандарттарына жақындауы                                                                               85

 

 

Қортынды                                                                                                                  96

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі                                                                      100

 

Кіріспе

 

   Банктік бақылау тиімділігі  банктік жүйе тұрақтылығының негізгі  шарты негізінде қарастырылады,ол мемлекеттің  ақша-несие саясатының реттеу көзін байланыстырады.Банктік бақылаудың мақсаты  банктер кәсіптеріндегі   негативті тенденциялар және бұзушылықтарға уақытылы назар аудару,олардың қаржылық жағдайының нығайту әрбір банктің және түгел алғандағы банктік жүйенің қаржылық сенімділігін  және тұрақтылығын қолдау.

   Екінші деңгейдегі банктердің кәсібі үнемі белгілі бір тәуекелдерге соқтығысып отырады,сондықтан  ол реттелетін және бақыланатын  кәсіпкерлік жұмыс сферасына жатады.

  Екінші деңгейдегі банктердің  халықаралық стандарттарға көшуі  олардың жұмысына  бақылау функция деңгейінің          қатаң болуын талап етеді.Банк-тердегі  менеджмент деңгейінің төмен болуы, заңдастырылған және нормативті акттарды  толық білмеу  кейде жұмыстарының  пруденциялды нормативтерінің бұзылуына әкеліп соқтырады,бұл әрине  залалға,банкротқа және  банктік жүйенің салымшыларының  сенімінің жоғалуына әкеледі.

   Осыған орай,Ұлттық Банктің  бақылау рөлі,екінші деңгейдегі  банктермен қарым-қатынасқа түсу және банктермен жіберілген қателер мен  кей жағдайларды ескермеу кезінде қажет.Ұлттық Банк Закавказ және Орта Азия мемлекеттерімен банктік бақылау жүргізетін  Базелдік  комитеттің Аумақтық  тобының мүшесі,олар ортақ принциптерге сай  банктік бақылаудың даму мәселелерін ортаға салып, зерттейді,олар халықаралық Базелдік комитетпен ұсынылады,Қазақстанның екі деңгейлі банктік жүйесінің  даму шарттарында  олардың адаптациялық  қолдану мүмкіндігі қарастырылады.

  Нарық экономикасына өту,экономикалық тұрақтандыру сферасында  мемлекеттік ақша-несие саясатынның  жүзеге асу рөлі  ақшаның баға көрсеткішіне әсер етуі күшейді, ақшаның  өзіндік  сұранысы мен  ұсынысын баланстау қажеттілігі туды. Нарықтың одан кейінгі өзгеруі барысында  мемлекеттің орталық банкісінің  бақылау функциялары Қазақстанның ақша-несие  жүйесін  тұрақтандыруын қатайту мақсатында  екінші деңгейдегі  банктердің кәсібін бақылаушы және реттеуші ретінде белсендіріледі,сонымен қатар,банктік несие берушілердің,олардың клиенттерінің   құқығын қорғауды қамтамасыз ету барысында  банктік тәуекелдерді табу және қиын жағдайларды тоқтату.

   “Банктік мәселелердің” жағдайын анализдеу  мемлекеттегі  банктік бақылау   жүйесінің қалыптасқан өзгешеліктерін зерттеу, банктік институттардың   кейінгі  бақылау реттеуінің   дамуының негізгі  бағыттары, экономикасы өтпелі кезеңдегі басқа мемлекеттердің бақылау жүйесімен          салыстырғанда бақылау кәсібінің тиімділігін  бағалау  қажеттілігін көрсетеді.

    Зерттеу мақсаты банктік жүйенің қаржылық сенімділігін жоғарылату мақсатында  банктік бақылауды дамытудың теориялық және практикалық жағдайларды әзірлеуден тұрады.

 Қойылған мақсаттарға байланысты  келесі негізгі  мәселелер шешілген:

           -банктік бақылаудың белгілері және бақылаудың сенімді банктік  сферасын қалыптастыру кезінде кәсіптің халықаралық стандарттарға  көшу  уақытында қолдану түрлері ашылған;

           -банктік бақылаудың  дистанционды және инспекторлық тиімділігін анализдеу берілген;

            -өтпелі кезеңдегі экономикасы бар мемлекеттерде  бақылау реттеуінің жүйесін салыстыру жүргізілген;

            -банктер кәсібіне банктік бақылауды дамыту  талаптары ұсынылған.

     Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының  екінші деңгейдегі банктері болып табылады.

     Зерттеу тақырыбы Қазақстан Республикасындағы  банктік бақылау жүйесі және оның даму бағыттары болып табылады.

 

 

 

 

1 Екінші деңгейлі банктердің қызметін бақылаудың теориялық негіздері

 

1. Мемлекеттің банктік жүйедегі  банктік бақылаудың  концептуалды

      принциптерінің дамуы

 

   Банктік бақылау жүйесі  қандай формада болмасын, жүз жылдан аса АҚШ  және Еуропа елдерінде өмір сүріп келеді.Тек соңғы 15-20 жылда  банктік бақылау жүйесі   қаржылық сектордың дамуы мен құрылуы барысында  және экономикада ең басты рөл ойнайтыны ортақ мойындалған.

  Қадағалау түсінігінде бақылау  бұл  мемлекеттік басқарудың  ең басты функциясы,орындалу тәртібін және құқық бұзбау тәртібін қадағалау,операцияның қандай да болмасын түрінің (қаржылық,бақылау, сақтандыру бақылауы,прокурорлық  бақылау, қауіпсіздікті сақтау тех-никасы бойынша бақылау, жол жүру қауіпсіздігі және бақылаудың басқа да түрлері) заңға сәйкес іске асуын қадағалау болып табылады.

  Банктік бақылау концепциясының негізгі ережелері ақшаның сандық теориясында құрылады, яғни банктік операцияларды орындау және заңға сәйкес жүйелі тәуекелдерді ескерту процесінде белгілі бір шектелген тәртіптер сақталады.Бірақ,елдің ІЖӨ аз ғана  пайыздық бөлігімен өлшенетін,банктік жүйенің күшеймеген капитализациясынсыз макроэкономикалық мәселелерді тиімді шешуді елестету қиын.Қазақстанның банктік секторындағы активтардың ішкі жалпы өніміне қатынасы  осы уақытқа дейін көп емес(15,6 %),бұл делдалдықтың қаржылық деңгейінің төменділігін көрсетеді. Мысалы,Ресейде бұл қатынас 32% құрайды.

  Банктердің толық капитализацияланбауы  банктік жүйенің қиын мәселесі болып  қалып отыр. Салыстыру үшін: толық қалыпқа келтірілмеген  Ресейдің  меншікті капиталы 3,3% құрайды,Қазақстанның банктік жүйесі -3,6%.Бұл көрсеткіштер тек қана дамыған мемлекеттерден емес,сондай–ақ экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерден де (Чехияда банктердің капиталы ІЖӨ -нен 21,3%,Германияда -14,5 %,Францияда -15,4%) төмен.

   Банктік бақылаудың экономикалық дамуға әсерінің шектеулігі туралы тараған пікір  жеткілікті кең тараған болмыс болып келеді.Әсіресе, банктік бақылау  банктік сектор кәсібінің ішкі корпоративті жағы болып табылады және оның даму  мәселесі бақылау органдары және несиелік мекемелер қарым-қатынасымен реттелумен шектелу керек.Банктік бақылау құралы

көптеген банктердің банкрот болуын бастама ете алады. Осыған ұқсас  ойларды бөлшектеп бағалау  банктік бақылаудың негізгі мәселелерін жүзеге асыруға қарсы келеді – Банктік жүйенің қаржылық тұрақтылығын  қалыптастыру,тұрақтандыру мәселесін шешуге және мемлекеттің экономикалық дамуына ықпал етеді.

    Банктік бақылаудың әдістері ортақ  нормативті – реттегіш принциптерге сай жүргізіліп жатқан,реттеудің ортақ әдістемесімен қамтамасыз етілген(кәсіпке мониторинг-бақылау жүйесі,ауытқу, дәл тексеру, шектен тыс нормативті – тәуекелдерді ескерту бойынша шешім қабылдау) ақша-несие саясатының  ортақ ұйымдастыруын қамтамасыз етеді.

    Әлемдік банктік ұйым ортақ банктік принциптерді және  бақылау арқылы реттеу әдістерін  шығарғанын айта кеткен жөн,оның практикалық жүзеге асыру дәрежесі,  банктік жүйедегі  банктік бақылау тиімділігінің мәнінен тұрады.Банктік жұмысқа банктік бақылау жүргізу принципінің әдістемесі  ақша – несие  саясатының  жүзеге асырудың белгілі бір құралы  болып табылады. Егер банктік бақылау тиімсіз және оның атқарымы әлсіз болса, онда ақша – несие  саясатының  жүзеге асырылу мәселесі екінші деңгейлі банктермен  және банктік жүйені  жалпы алғанда орындалу мүмкін емес сияқты.

    Бақылау органы және реттеуші жұмысы  банктік бақылау жүйесін құрайды,Қазақстан Республикасының банктік  жүйе туралы Заңымен, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңымен  қарастырылған. Жүйе құрушы элементтер ретінде Ұлттық банк түріндегі  орталық орган, банктік қана емес,сонымен қатар банктік емес қаржылық мекемелер және  сақтандыру ұйымдарының үстінен  бақылау жүргізе алады.Ұлттық Банктің бақылау жұмысының  жұмыс жасау механизмі, Базелдік келісімі жасалынған   мемлекеттердің дамыған банктік жүйелері бар банктік бақылаудың әлемдік принциптеріне сүйенеді.

     Қазақстанның банктік жүйесінің қалыптасуы  әлемдік банктік қолданбада және отандық банктердің жұмысының  халықаралық стандарттарға үйренуі-мен бірге жүрді,ол қазақстандық банктерді есеп,есеп беру,аудиттің        халықаралық стандарттарына аудару Бағдарламаларымен қарастырылған. Бұл аудару 2006 жылдың аяғына дейін  бітіру жоспарланған еді.

      Банктік бақылау жүйесінің  ұйымдастырылуың екі жақты позициямен,яғни бақылау функцияларының корпоративті банктік жүйеде және ақша-несие саясатынының мәселелерін жасау және мемлекетті жаппай алғанда экономикалық саясатын  жүзеге асыру деп  қарастыруға болады.

      Макроэкономикалық деңгейде, банктік бақылау жүйесі  мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы болып табылады, ол екінші деңгейдегі банктерді және басқа қаржылық мекемелерді  ақша-несие саясатының   мақсаттары және мәселелеріне сәйкестендіріп, реттеп, бағыттап отырады.

Банктік жүйенің ұйымдастыру сенімділігін қатайту  негізінде оның жүзеге асуын және орындалуын қамтамасыз етеді,ол экономикалық өсуге  әсерін тигізеді.Осы ұсынылған ереженің растамасы  болып,  банктік бақылау жүйесі алдымен, мемлекеттің экономикасының ережелерін жүзеге асыруға  бағытталған, ол мынадай макроэкономикалық нәтижесін тоқтату жолдарымен іске асады :

- жүйелі қаржылық дағдарыс (мысалы Ресей, Жапония және басқа мемлекеттер);

- ақша массасының шамадан тыс ұлғаюы немесе қысқаруы, яғни инфляционды процесстермен реттелу (әсіресе өтпелі кезеңдегі экономикада);

-   төлем жүйесінің бұзылуы;

- банктік  жүйенің ерекшеленуі      және  капиталдың экономиканың басқа секторларына ауысуға кедергі жасау;

      Макроэкономикалық деңгейде  банктік бақылаудың мәселелері  банктік жүйенің қаншалықты  дамығанына тәуелсіз мыналарға бағытталған:

-қаржылай тұрақтанған  банктік жүйенің қалыптасуы;

-банктік сектордың  жұмысының тиімділігі  және ұқыптылығы

-банктік кәсіпкерліктің ортақ  принциптерін және жолдарын қолдану    жолымен көтеру;

-банктерге өз салымдарын салатын және олардың банктік жүйеге сенімін арттыратын  салымшылардың құқықтарын қорғау;

-банктік сектордың ішінде нағыз бәсекелестіктің дамуына көмектесу және  қаржылық биліктің ірі концентрациясын тоқтату;

-банк ақша ағымының қайта бағдарлауы, сонымен қатар экономиканың нақты секторына;

    Бақылаудың осындай жол табу тиімділігі микродеңгейде қаржылық тұрақтылығын сақтау және банктерде  ақша ресурстарын жинақтауды

 ынталандыруды сақтай отырып, банктердің белсенді капитализациясында    өзінің жүзеге асуын табады.

     Макродеңгейде  банктік бақылау тиімділігі  банктік жүйенің қаржылай тұрақтылығының атқарымын реттеуден тұрады,ол өз кәсібінің сенімділігін сақтау және қатайта отырып, өсіп жатқан ақша мультипликациясын ортақ  ретке келтіруді жүзеге асырады.

      Теориялық жағынан  ақша теориясы сұрақтарына,олардың рационалды жинақтау және қолдану  механизміне объективті түрде қызығушылық пайда болды. Ақша жылжуы және ақша ұсынысына реттеуші бақылаудың халықаралық стандарттарының керектігі туды.Бұнсыз қандай болмасын толық экономикалық жүйе,әлемдік нарық жүйесіне елдің интеграциясының  перспективасы болу мүмкін емес.Экономиканың даму барысында  шаруашылық және саяси талаптардың өзгеруі ақша теориясында және ақша – несие реттеуінде  өзінің көрінісін табады.

      Ақша мемлекетпен пайда болады,мемлекет ақшаның сатып алу мүмкіншілігін анықтайды,ақша бағасы олардың номиналымен анықталады,- деп номиналды ақша теориясының өкілдері есептеген,ол еңбек бағасының теориясын және ақшаның тауар табиғатын есептемеу деген  мағына берді.Ақша массасын анықтау барысында несие ақшалары қабылданбаған

(вексельдер, банкноттар, чектер), бұл несие ақшаларын таратудың берілген концепцияда  іске асырыла алынбағанында.

      Қазіргі кездегі экономистер номиналистердің көзқарастарымен бөліспейді,ақша құнын нарық қатынасы сферасында олардың қажеттілігі мен сатып алу мүмкіндігін нарықпен бағалау жолымен анықтауды қарастырады.Ақшаның келесі теориялары қажет анықтаманы біріктіреді, яғни ақшалар олардың айналымы нәтижесінде сатып алу күшімен қамтамасыз етіледі.

       К.Маркстің  еңбек құны теориясында, ақша – бұл ерекше тауар, шығу тарихы және тұрпаты ақшаның  айырбас құны, ортақ эквивалентпен байланысты. Ерте экономикалық мектептерімен  салыстырғанда, К.Маркспен ақшаның негізгі функциялары құн өлшемі,қолдану құралы, жинақтау құралы, төлем құралы, әлемдік ақшалардың ақшаның негізгі функцияларының бөлінуі,яғни тауардың құндық өлшемі ретінде, түбінде оның өндірісіне жұмсалған қоғамдық еңбек жатқаны  анализденеді.

       К.Маркстің концепциясы  құн өндірісте  пайда болады, ал ол нарықта  тауар мен ақша айналымы кезінде көрінеді делінген,ол шектелген қажеттілік теориясының жақтаушыларында кері әсер туғызады.Маржинализм теоретиктері  еңбек теориясын фантом   деп есептейді, олардың ойынша нақты құн  белгілі бір құндылық, тауардың пайдалылығы тек нарықта ғана сатып алушымен тауардың қажеттілігі бағаланады және ол нарықтан тыс өмір сүре алмайтынына негізделген.Егер К.Маркс теориясында құнның көзі еңбек болса, онда қажеттілік теориясының  неоклассикалық бағыттағы өкілі ағылшын экономисті А.Маршаллдың ойынша, құнды және бағаны анықтау  нарық күштерінің қарым- қатынасына әкеледі, бұл сұраныс жағында (шекті пайдалылық) қандай болса, тауар (өндіріс шығыны) ұсынысы жағында да сондай. А.Маршаллдан бастап,  құн теориясы  баға теориясына тәуелді, яғни   баға мен сұраныс-ұсыныстың бір – біріне әсер етуі болып шықты.

       Ақшаның сандық теориясының негізін қалаушылар  асыл металдар және  баға өсуі арасындағы  себепті және  пропорционалды байланыстың қандай екенін білуге тырысты және мынадай тезис ұсынды: “ ақша құны оның сапасымен  анықталады ”. Ертедегі монитаристер көзқарасының  тарлығы, біріншіден, ақша айналым құралы ретінде  ақша және тауар массасының   соқтығысуы нәтижесінде басым болады, екіншіден,  барлық ақша салмағы, ақшаның айналымдағы  керекті  мөлшері заңына қайшы келсе де, айналымда тұр.

       Ақшаның сандық теориясыынң қазіргі кезде екі тәсілі белгілі: неоклассикалық бағыттағы ағылшын экономисті И.Фишердің транс-акционды  тәсілі ”,М.Фридмен бастауымен  монетаристердің  және ағылшын кембридждік мектептің  А.Пигудің басқаруымен  “ кассалық  қалдықтар ” концепциясы.

       Ағылшын экономисті И.Фишер  ақшаның еңбек  теориясын мақұлдамады және ақшаның “ сатып алуынан ” шықты: ақша құны қайтадан оның санына пропорционалды.И.фишердің айырбас теңдігі   тауар бағасының сомасы мен айналымдағы ақша массасы арасындағы  сандық тәуелділікті білдіреді:

                                   MY+PQ

       Бұл жерде: M – айналымдағы  ақша саны немесе ақша ұсынысы;

                           Y - ақша айналымының жылдамдығы;

                           P – тауарлы келісім-шарттар бағасының  орташа деңгейі;

                           Q - тауарлы келісім-шарттардың көлемі (ұлттық өнім).

   Осындай түсінікте ақшаның сандық теориясының концепциясы ақша айналымы жылдамдығы көлемінің тұрақтылығына (Y) және тауарлы келісім-шарттарына  (Q) сәйкес келеді, ал ол қолданыста жоқ. Шындығында, тауар саны  экономика дамуының циклді түрінде  және  ақша бірлігінің айналым жылдамдығында  өте маңызды өзгереді,ол ақша айналымына және  баға қалыптасуына әсер етеді. “Трансакционды әдісте ” ақша тек айналым құралы және төлем құралы  функциялары ретінде  шығады.

Бірінші әлемдік кризистен кейін (1929-1933 ж.ж.) несиенің шексіз теориясы және инфляцияның күшеюі экономиканың  антициклдық  реттеу теориясына ақша – несие реттеудің  кейнсиандық және кейнсиандық емес концепцияларына сәйкес құрылды, ол ақшаның сандық теориясының негізін құрайды.Экономиканы депрессия қалпынан кейнсиандық әдіспен мемлекеттік инвестициялар, “сұраныс тиімділігінің»мемлекеттік реттеуі шығара алады.Банктік жүйе қатысатын ақша ұсынысы ақша эмиссиясын және пайыздық мөлшерлеме есебінің деңгейін реттеп, мемлекеттік шығыстарға қарағанда  аз әсер етеді.Бірақ, олардың “ақшаның мағынасы жоқ»деген пікірін екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басталған жоғары инфляция  жойды.

Көптеген экономистер  монетарлық концепцияға  сүйене бастады, инфляциямен бірге жүретін экономикалық  цикл кезеңін анализдеді. М.Фридмен және А.Шварц “АҚШ-тағы  1867-1969 ж.ж. ақша айналымының тарихы” жұмысында кең көлемдегі статистикалық материалды анализдеу барысында, ақша массасының  айналымы кезінде  өсу барысы  циклдық кестеге  негізделеді. Монетаристердің пікірінше, ақша ұсынысы (олардың монетарлық  ережелерінің  айналасында) эконо-микалық белсенділікте  маңызды рөл ойнайды,өндіріс,баға деңгейін  анықтайтын  шынайы фактор болып табылады.Рационалды күтудің ең жас концепциясы  ақша және қаржы  саясатында  белгілі бір уақыт ішінде  шешім қабылдауды  сыртқы факторлардың әсерін – конъюктуралық және  саяси  мотивтерді тоқтату үшін ұсынды.

      Ортақ көзқарас  концепциясы айналасында  ақшаның сандық теориясының бағыттары  экономикалық әр түрлі  аспекттерді көрсетеді және  бірін – бірі толықтыратын экономикалық моделдер  болып табылады.

     Банктегі ақша ағымында  ақша табиғаты  көбінесе тауарлығымен емес, өтімділікпен  анықталады.Өтімділік  түсінігі  қазіргі кездегі  қағаз ақшаларды (доллар, фунт, экю және т.б.) түсіндіреді,оларда мінсіз сатып алу  күші бар, осының нәтижесі падалылықтың оңай жүзге асырылуы немесе “абсолютті өтімділік”.Ақша құндылығы фудуциярлықпен (айна-лымда  ақшаға сенім) ғана емес,сонымен қатар мемлекеттің орталық банкісімен реттелетін ақша айналымының шектелуімен анықталады.Ақша құнының бағасы  ақшаның айналымға қажет санымен байланысты.Ақша массасы  тұрғылықты халықтың  кірісінің және өнім көлемі   көбеюі кезінде өседі,ол тұрақты дамып жатқан нарық экономикасы үшін  дұрыс.Айналымдағы ақша массасының өзгеру барысы (ақша эмиссиясы) ақша мультипликациясы барысында  жүреді және  екі деңгелі (немесе одан да көп)  банктік жүйе шарттарында жүреді.Бұл түсінік  банктер  өзінің белсенді опенрацияларын жүзеге  асыру барысында (несиелеу, бағалы қағаздарды сатып алу,  валютаны сатып алу және т.б. операциялар),шоттағы ақшаны айналым кезінде ұлғайтуына (мультипликациялайды) негізделеді.

       Ақша ұсынысының нақты көлемі  ақшаның банктік мультипликациясы механизміне сәйкес және  ақша айналымының қолда бар және қолда жоқ формасында  банктік операцияларға қатысуына байланысты өзгеруі мүмкін:

- депозиттік операциялар өсуі (тұрғылықты халықтың  кірісінің және жинағы нәтижесінде) және  банктік активтердің өсуі нәтижесінде;

-  несие операциясы және банктік активтердің  сапасының өсуі нәтижесінде;

- банк портфелінің бағалы қағаздарымен және инвестор  портфелімен сенімді басқару нәтижесінде;

     Ақша айналымының жылдамдығы  (айналымдағы орташа жылдық  ақшаның сандық  айналымы)  өндіріс көлемі және  ақша массасының  өзгеруіне байлнысты өзгереді. Бірақ өтпелі экономикада  ақша айналымы жылдамдығының түсуі, негізінде тауар өндірісінің негативті түсуі кезінде баға өсімінің  өзгеруін (инфляция) түсіндіреді.Мысалға, Ресейде ақша айналымының жылдамдығы  10-нан 8-ге дейін түсті, Қазақстанда 2007 ж 12,5-тен  2009 ж 6,3-ке түсті (кесте 1).

 

 Кесте 1

 Қазақстан Республикасының  өтпелі кезеңнің басындағы  және              қазіргі кезеңдегі  макроэкономикалық көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	2007	2008	2009	2010
Ақша массасы,млн.тенге	54818	148608	272400	399500
Жалпы ішкі өнім, млрд.тенге	1014	1861,8	2008	2540,5
Ақша айналымының орта жылдық бағасы	18,5	12,5	6,9	6,3
Экономиканың монетизациялануы,%	5,4	8	13,6	15,7
Инфляция (жылдың соңына  тұтыну бағасының индексі),%	160,3	101,9	117,8	109,8
Мемлекеттік бюджет  тапшылығы, % ЖІӨ	-4,0	-3,7	-3,6	1,3
Жұмыссыздықтың ресми  деңгейі,жылдың соңына  экономикалық белсенді тұрғылықты халыққа %	1,3	3,7	4,2	3,4

 

Ескерту:

* Қазақстан Республикасының   статистика бойынша Агенттіктің құжаттары

** Айналым жылдамдығы И.Фишер формуласы бойынша есептелген. 

*** Ақша массасының  ЖІӨ-ге қатынасы.

**** Қазақстан Республикасының экономика Министрлігінің  болжамды бағасы.

 

     Ақша жылжуы  экономика секторында ақша қорының  бірбеткейлі емес концентрациясымен және монополизациялы  бөліктерде, өнеркәсіптерде,мемлекеттің қаржыдан тыс жүйесінде капиталды жеткілікті жинақтау бірге жүреді.Нақты және қаржылық сферада жинақтаудың  бөліну процесі өтті. Ақша ағымы материалды- заттық ағымнан бөлінген соң, нақты секторда  шығарудың инвестиционды белсенділігі төмендетілді.Банктік сферада   ақша ресурстарының капитализациялануы инфляция шартында, ақша құнының нақты төмендеуі және заңды құралдардың жинақтауына дайын тұруы кезінде жүрді.Экономиканың өтпелі кезеңінің басында, рестрикциялы ақша – несие саясаты, тауар ұсынысынан 2009 ж сәуір айында ұлттық валютаға айырбас бағамының еркіндігін енгізгенге  дейінгі кезеңімен ақшаға сұраныс шектеулігінің болуымен  салыстырсақ,реттеудің монетарлы концепциясына  негізделетін жағдай ынталандырылған. Ақша – несие саясатының қатты болуы,  инфляция ұстамдары өсу темпін түсіруге ықпал етті. Бірақ,аз уақыт ішінде банктерге  30%-дан  10% -ға резервті талаптардың минималды нормасының төмендеуіне  қарамастан, ақшаға ұсынысқа  қатысты иілгіш емес  сұраныс құрылуға үлгерді.

      Сондықтан, банктік жүйенің екі деңгейлі болуына байланысты,орталық банктің ақша мультипликаторларының механизміне бақылаудың бағытталуы,яғни екінші деңгейдегі банктер жүргізетін қолда жоқ ақшаның эмиссиясына (қайталама эмиссиясы) бақылау функцияларының әрдайым жаңа енгізулері жүргізіліп жатты.Банктік бақылау  функцияларының  өзіндік әдістемелік,ақпараттық,аналитикалық,техникалық базасы бар бөлімшесіне бөліну өтті.

     Бақылау реттеуінің даму тәжірибесі бақылау функциясының нақты тиімділігі  ақша-несие саясатының қажетті  құралы ретінде анықталғанын көрсетеді:

        - экономика жағдайының макроэкономикалық көрсеткіштерін ақша-несие саясатының  монетарлы индикаторларына жағымды әсер ету;

        - банктік жүйенің  институционалды  дамуының аяқталуы;

       Банктік бақылау  әкімші- орналастыру  экономикасында  өмір сүрмеген және оның қажеті болмаған,себебі қолда бар және қолда жоқ  ақша  эмиссиясы КСРО  Мемлекеттік банкісімен монопольды түрде жүргізілген. Нарық экономикасы екі жағдайда, қолда жоқ  ақша  эмиссиясы  коммерциялық банктер жүйесіндегі  банктік операциялар арқасында , ал қолда бар ақша  эмиссиясы – мемлекеттік орталық банкпен немесе мемлекеттікҰлттық банкпен орындалады.

        Бақылау реттеуі  қолда жоқ  қайталама  ақша  эмиссиясы үшін қажет бола бастады, банктер депозиттік, несие және басқа да банктік операциялар нәтижесінде жұмыс жасайды.

         Реттеу ережелері  және олардың орындалуын бақылау,  екінші деңгейдегі банктермен ақшаны  мультипликациялау арқасында  ақша құнының өсуіне әкеледі.

         Әкімші- орналастыру  экономикасында  және бір   деңгейлі банктік жүйеде  банктік мультипликатор механизмі қолда бар және қолда жоқ  ақша айналымы мемлекетте бөлу қатынасына қызмет көрсетіп отырды: қолда жоқ айналым - өндіріс құралының материалды-техникалық  қамтамасыз ету

жүйесі арқылы бөлу,ал қолда бар айналым – пайдалану заттарын өнім және қызмет көрсетуді өткізу түрінде бөлу. Қолда бар және қолда жоқ айналым арасындағы қатынас  мемлекетпен құрылды,ақша айналымы  орталықтандырылды: оның бастапқы және аяқтаушы кезеңдері мемлекеттік банкте бейімделді.

   Нарыққа өту кезінде  бөлу қатынасы  қаржы қатынасының сферасында  қалды, ол мемлекеттік  атқарым және  муниципалды бюджетпен байланысты, орталық банк  несиені  өкімет және  коммерциялық банктерге ұсынды.Несиелеу сферасында  Ұлттық банк жылдар өте  белсенді тарылып жатқанын айта кеткен жөн.Несиелеу барысында екінші деңгейлі банктердің,ақшаны  тарту және бөлумен айналысатын қаржылық мекемелердің мағынасы өсіп келеді.Ресурстардың  негізгі бөлігін  депозит (салым), контокоррентті және корреспондетті шоттарда  ақша қалдықтарын тарту  құрайды.

    Осындай жағдайда  бақылау  жжүйесінің тиімділігінің болмауы  немесе  механизмнің толық дамымауы ақша мультипликациясының бұзылуына және “өтімділік  торы”   әсрінің болуы, қаржы институттарының өтімділігінің  жоғалуына және  мемлекеттік ақша –несие саясатының  экономикалық өсу факторына әсер етеді.Осындай жағдайда  инфляцияның жаңа түрі  пайыздық мөлшерлеменің  ақша ұсынысы  өсуіне ешқандай әсері болмайды және айналымдағы  ақша санының өсуінің номиналды жалпы ұлттық өнім арасындағы қатынасты бұзады, өнімнің  түсуіне және жаңа төлемдерге әкеліп соғады.Бұл сандық тәсіл  теоретиктерімен шешімін табады,себебі  ақша ұсынысының өзгеруі жалпы ұлттық өнім мөлшеріне әсер етеді, бірақ әсер ету  және механизмнің өзі  әр – түрлі мағынада  бағаланады. Кейнсиандардың көзқарасы бойынша, ақша – несие саясатының  негізінде  пайыздық мөлшерлеменің немесе ақшаға ұсыныстың деңгейі, ал монетаристердің пікірінше - ақша ұсынысының өзінің деңгейі салыну керек. Ақша ұсынысын реттеудің неокейнсиандық  концепциясы  ұзақ мерзімді кезеңге керексіз,себебі инфляцияның жаңа тұрғысында  экономиканы инфляционды қаржыландыру  күшейіп жатыр. Ақша – неисе саясатының эволюциясы ақша ұсынысының өзгеруімен  тығыз байланысты.

      Қазақстандық экономиканың тұрақтану  кезеңі басталысымен,2005 жылдан бастап, Өкімет пен Ұлттық банктің  әлеуметтік- экономикалық саясатының негізгі бағыттарында,2007 жылға дейін  ЖІӨ-нің өсуі  үш пайыздық деңгейге қатысты,4-5 өндірістік өнімнің пайыздық көлемінің өсуі және қолдану құнының индексінің  10 %-ға төмендеуін  алдын алу мүмкіндігі туды.2009 жылдың есебі бойынша ойдағы макроэкономикалық индикаторлардың мына деңгейде орындалуы жүзеге асырылды: ЖІӨ өсуі күтілген 3%-ға  қарсы 9,5%  болды (энергия ұстаушылар және металлдар  экспорттық  тобына баға өсуін есепке алғанда), инфляция 17,8 %–дан   9,8    %–ға төмендеген.

       Банктік бақылаудың тиімділігін  жүзеге асыру мемлекеттің ақша – неисе саясатын екінші деңгейдегі  банктермен орындау, ұлттық валютаны жүзбелі айырбас бағамына  ауысу кезінде 2008-2010 ж.ж  экономикалық процесстердің тұрақтануы кезінде  негізгі рөл ойнады және келесіден тұрды:

        -пруденциалды нормативтерді, нормативті құқықтық акттерді және ұлттық банк жазба қолхаттарының орындалмауы   бұзу кезінде бақылау реттеуінің алдын алу механизмі орын тапты;

-банктердің қайта құрылып,қосылуына байланысты,банктің меншікті капиталының мөлшерінің жеткіліктілігіне талап жоғарылады,басқа банктік емес  қаржылық мекемелерге өту ерікті өтімділікке байланысты болды;

      2010 жылдың басына таман  банктік  бақылаудың қорытындысы бойынша, екінші деңгейлі банктердің саны 2006 жылда 130-дан 32 банкке қысқарды. Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталы 14,9 млрд теңгеден 99,0 млрд. теңгеге (600 млн. долл эквивалентінде) немесе 6,6 есе үлкейді. Банкілердің меншікті капитал құрамында 1|10 бөлігі банктердің пайда ағымына сәйкес келіп отырды. Республика экономикасының бірде-бір секторы даму барысында осынша тұрақты институционалды және қаражаттық жағдайдына қол жеткізген емес. Ал осы уақытта Ресей банктік жүйесінде 4 млрд руб. (160 млн дол.) мөлшерінде зиян шеккен.

    Өтпелі экономикасы бар барлық елдерде ұлттық жинақ қорлары нормаларының төмендеуі, жоспарлы шаруашылықтың және тауарлы тапшылықтың мәжбүрлі жүйесінен дербес шаруашылықтың жинақтау шешіміне өтуі байқалған. Жинақтың төмендеуінің негізгі факторы бұл ірі банктердің (Алембанк, КРАМДСбанк және тб) күйреуінен кейін халық сенімінің жоғалуы.  Мысалы,  Ресейдегі қаражаттық дағдарыс  Ұлттық Банктік жүйенің белгілі бір ыдырауына және банктік қадағалаудың түпкілікті қайта құрылуына әкеп соқты. Ресей жүйеленген банктерінен айырылған соң,Ресейдегі  банктік бақылау өзінің әлсіздігін  көрсетті. Егер Ресейде кризиске дейінгі кезеңде жинақ нормасы 8,3% құраса, онда қазір 2%, жоғары емес,Қазақстанда біздің есеп  бойынша, 2009ж. жинақ нормасы 4% көрсеткішті жеңді және 2010 жылда 6%-ке жетті. Халықпен бірте-бірте тұтыну приоритетінің тенденциялары жеңіп келе жатыр. Инфляцияның және жүзбелі валюталық бағамның тұрақтануы, қайта қаржыландырудың пайызды мөлшерлемесінің 14%төмендеуі (банктік жүйе тарихында ең азы) жинақтардың байластыруына арналған ұнамды стимулдарды жасады, физикалық құралдарды және институционалды инвесторларды тарту, несие институттары арқылы қалай болса, дәл осылай нарықтың бірлескен құнды қағаздарының ұзақ мерзімді құралдары арқылы да жасады, бұнсыз нақты сектордың белсенді дамуы мүмкін емес.

   Банктік бақылау жүйесі елдің экономикалық дамуы мәселелерін шешуге көмектеседі, бұл зерттеушілермен жеткілікті нәтижелі болып бағаланады, бірақ нығайтылған негізде толық жетілдіруді талап етеді.

  Банктік бақылаудың жұмыс жасау тиімділігі қадағалаудың негізгі принциптерімен қатар орындалуымен қамтамасыз етіледі :              

   Бірінші, банктерді өзінің қаражаттарымен тәуекелдерін жабуды қамтамасыздандыру,тәуекел - табыстылық арақатынасына сүйене, ресурстарды  нарық принципіне сай бөлу. Бұл  жерде қадағалау талаптарының анықтығы нәтижелілеу : қорлардың және ресей банкілердің капиталының арақатынасы дағдарыстан кейін 53%, қазақстандық банктерде - 85%. Тәуекелдердің бағалау көрсеткіштері жетіспейді, мемлекеттік құнды қағаздардың ішіне салынған (инвестициялық несие портфелімен және нарықтық - сауда портфелі бойынша), яғни барлық банктік тәуекелдерді сақтауы қажет, нығайған негізде тәуекелдердің бағалау тәжірибелеріне енгізуде;

          Екінші, банктік секторда бірыңғай және міндетті пруденциалды

нормативтердың саясаты бәсекеге қабілетті орта құруына объективті жағдай жасайды, банктік активтердің орналастыруына және қаражат тарту бойынша экономикалық негізделген шешімдердің қабылдалуына  негізделген құрал болып келеді;

     Үшінші, пруденциалды қадағалаудың және бақылаудың ортақ принциптері ипотекалық несие беруде, үлестердің сақтандыруында, ірі инвестициялық жобалардың  синдикатталған несие берудің кеңейтілуі,банктердің қаржылай арақатынасы және КУПА жинақтаушы зейнетақы қорына, несие кооперация  негізін қалайды;

    Төртінші, банктік қадағалау бұл банктік қорларды инвестицияның коммерциялық көзқарасы бойынша тиімді таратуы  болып табылады;

    Бесінші, банктік қызметінің реттелуін  бақылау дәлелсіз несие тәуекелдерге тосқауыл қояды,бұл экономика нақты секторындағы қарыз алушылардың қайта құру қарқынының  толық еместігі.

Мемлекеттік саясат заңдастырылған актілердің, үкіметпен және республика ұлттық банкісімен шығарылатын қаулылар және нұсқаулар түрінде  көрініс   табады. Барлық  құжаттар экономикалық реттелу немесе дұрыс шешімді актілерге бөлінеді.

    Дұрыс шешімді реттеуге банктердің мүмкін тәуекелдерін минимизациялау  және олардың тұрақтылығын қамтамасыздандыру мақсатындағы заң-қаулылардың нұсқауларын шығаруды жатқызуға болады. Бір жағынан, дұрыс шешімді реттеу - банктік іс облысында мемлекеттік саясатты кодификациялайды. Бұндай реттеуге несие беру тәуекелдерінің шектері, ең аз капитал деңгейлері,өтімділік дәрежесі жатады. Басқа жағынан экономикалық реттеу ақша - несие, саясатшы құралдары  арқылы макроэкономикалық көрсеткіштерге жетуге бағытталған. Қадағалауды мемлекет банктерден ақша - несие саясатының  талаптарын атқару құралы ретінде көмекші етіп қолданады.

Базелдік келісімге қол қойған елдерде, банктік қадағалау ақшалардың қайталама эмиссиясын реттеуді жүзеге асыру арқылы монетарлы және  реттелу құралдарын келесі схемада көрсетуге болады(кесте 2).

 

Кесте 2

Монетарлы және реттеу құралдарының арақатынасының сипаттамасы

 

 

Жету мақ-саты және құра-лы	Ақша –несие саясатын құраушылар			Мақсат және   құ-ралдардың негізделуі
	Ақша саясаты	Несие   саясаты	Валюта-лық бағам СА   саясаты
1. мақ-сат	экономиканы жеткілікті көлемде  ақша массасымен  қамтамасыз етуі: -тауар айналымы ақшамен қамтамасыздан-дырылған; -тауарлық құны ақшамен  қамтамасыздан-дырылған. Инфляция факторының  жойылуы - “артық ақшалардың” және стагнация факторының  “айналымдағы ақшалардың тапшылығы-ның»	Экономика-лық өсу дина-микасын  реттеу арқылы несие құнының өзгертуіне қол жеткізу.	Экономи-калық дамудың және импортты ұсыну арқылы шарттар-ды сүйемел-деу,сөйте тұра, ұлттық валюта-ның бағамын реттеу	монетарлы саясаттың құрамы реттелген және бір-бірімен байланысты
2. Құ-рал	1)алғашқы эмиссияны реттеу(Ұлттық банктің эмиссиясы:  а) операциялар ашық нарықта: -бағалы қағаздармен операциялар;                     -шетел валютасымен және қымбат металдармен операция, б)(Ұлттық банктің несиелеріне шығуға  рұқсат тәртібі.  2)қайталама эмиссияны реттеу (банктердің эмиссиясы) а)міндетті резервтердің нормасы; б)пруденциал-ды нормативтер.	(...)             (...)                                                                    (...)              (+)	(-)         (...)                                        (...)                                    (...)	Ақша  массасының артық болуы ги-пертрофты сұранысқа және инфляцияға,ал жетіспеушілік гипертрофты сұранысқа және стагнацияға әкеледі,  экономиканың   демонетизация- лануы,төлем  қабілетсіздігі, салық төлемеу, көлеңкелі экономиканың өсу шегіне әкеледі.
	(+)                                    (...)	1. Жалпы              реттеу. 1.1.қайта қаржылан-дыру мөлшерлемесін реттеу     1.2. мемлекеттік қарызға алу бағаларын реттеу	(...)                                                     (...)
	(...)	(...)	3. шетел валюта-ларымен опера-ция, айыр-бастау бағамын реттеу

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Банктік бақылау дамыған елдерде қаражаттық дағдарыстарға, экономикалық оқиғалар және саяси құбылыстарға  байланысты дамыды. Банктік жүйенің  қалыптасу кезеңінің басында біз  нақты сектордан алыпсатарлық түрдегі қаражаттық операцияларға өткенін байқадық.Инвестициялық белсенділіктің төмендеуі өндірістің түсуін және төлемнің болмауын тездетті. Ақша - несие саясатының рестриктивті  қорытындысы (кесте 1-де көрсетілгендей 5,4-8%) жалпы ішкі өнімнің төмен монетизациясы-экономиканың ақшамен қанғандығы болды. Банктер өз ағымындағы минималды резервті қорларды артық активтерсіз, банкаралық нарық құралдармен және орталық банктің қымбат»қысқа»ақшаларымен қосымша сұраныстарын қанағаттандыруды

жөн көріп реттеп отырды.

Ақша –несие саясатының  реттеу – бақылау  сияқты  құралын қолдану, міндетті резервтердің нормаларының өзгеруі қатты ақша-несие саясаты арнасында жүргізілді.Басында міндетті резервтің жоғары нормативі 30% мөлшерінде жұмыс істеді,кейін ол 10%  төмендетілген, ал несие беру мүмкіншіліктері көтерілді.Казахстанда (мысалы Ресейде) міндетті резервтерінің нормативы бүгінгі таңда басқа елдерге қарағанда жоғары. ФРС мүшелесі болып келетін  АҚШ банктері  ФРС-та   талап етуге дейінгі шоттарда және депозиттардың қалдықтарынан 3%  міндетті ұстаулары керек.     Тек кейбір  қалдықтарда резерв мөлшері 12%-ға дейін көтеріледі. Швейцарияда міндетті резервтердің нормасы-2,5%. Міндетті резервтердің жоғарғы  нормасы келесі мақсатпен орындалады :

• банктердің өтімшілік мәселелерін ескерту;
• жоғары инфляция кезінде несиелердің эмиссиясын азайту;
• ақша-несие реттеу облысында орталық банктің қаржылық            мүмкіншіліктерін  кеңейту.

    Мемлекеттік  бақылау  саясатының   ақша – несие саясаты мақсаттарымен анықталатын  әр түрлі елдердегі банктерге қатысты ерекшеліктері болады. Бірде біреуі мемлекеттегі  аса маңызды мағынасы бар банктік  жүйенің  кепілді рольдерін  атқара алмайды. Банктік бақылау және реттеу  жалпы экономикалық тұрақсыздық қауіп-қатерді ескертеді және барынша кемітеді, банкітік жүйе қаржысының тұрақсыздығын  тоқтатады.

Банктер депозиттерді жинау және несиелерді үлестіруші  делдалдық функцияларды орындайды, сондықтан, олар депозиттерді алып тастау және депазиторлар сенімінен шығу  қауіп-қатерін жауаптылыққа алады.  Депозиторлар банктердің қаражаттық жайларына қатысты  толық емес  хабарға немесе жалған әңгімеге арандатылуы мүмкін.  Ірі банктің банкроттануы немесе таратушы процестердің сериясы ақшалардың ұсынысының  өзгертуіне, төлеу жүйесінің  күйреуіне, экономика тәртібінің  жойылуына, үкіметтің  айқын немесе жасырылу міндеттемелеріне әкеліп соқтыруы мүмкін.

Қорыта келе  келесі шешемдерге келуге болады.

1. Банктік бақылау жүйесі  макроэканомикалық деңгейде мемлекеттің  ақша-несие саясатының  құралы болады,ол ақша-несие саясатының іске асуын  қамтамасыз етеді және экономикалық өсуге көмектеседі.

Банктік ақшалардың сандық теорияларына теориялық жайлардың қажеттілігі,банктік операцияларды жүзеге асыру барысында мультиплика-цияның  арнайы нормаланған ретті сақтаумен және жұмыс істейтін заңға сәйкестендірілген  жүйелік тәуекелдер ескертілінген.

Банктік бақылау жүйесі екінші деңгейлі банктердің ақша ұсынысы барысында  орталық банкпен жүзеге асады, яғни қолма-қол және қолма-қолсыз  ақша  айналымының құн жетілдіру  жылдамдығын  қамтамасыз етуі мақсаттарында қаржылық делдалдық функцияларының барысында жүзеге асырылады.

2. Банктерді толық  капитализацияламау  банктік жүйелердің және банктік бақылаудың ең басты  мәселесі болып  қалып тұр. Ресей банктік жүйесі  тұтас капитал арақатынасының  соңына дейін қалпына келтірмегені 3,3% шамасын  құрайды, Қазақстан банктік жүйесі -3,6%. Бұл көрсеткіштер тек қана дамыған елдер  (Германияда -14,5%, Францияда -15,4%), деңгейінен төмен емес, сонымен қатар өтпелі экономикасы бар елдердің (Чехияда банкілердің капиталы ЖІӨ-нен  21,3% құрайды).

3.Банктік бақылаудың   құралған нақты мақсаттары  келесіге бағытталған :

• банктердің сенімділігінің және  қаражаттық   тұрақтылықтың нығайтылуы,банктік жүйе дағдарысының тоқтатылуы ;
• банктік қызметті жүзеге асыру үшін ортақ   принциптарын қолдану арқылы банктік сектордың тиімділігін   жоғарылауына  әкелу;
• банктік жүйеге салымдарын орналастырушы салымшылардың   қызығушылығын  қорғау,
• сенімін  нығайтуы;
• банктік сектор ішінде және қаражаттық өкіметтің  ірі концентрация-сын тоқтатуда сау бәсеке дамуына көмектесу.

4. Республикадағы  2009 жылда басталған  экономикалық дамудың тұрақтануына   жұмыста мынадай жағдай қалыптасқан,  бақылау функция-ларының тиімді   айтылуы ақша - несие реттеу макроэканомикалық деңгейде біркелкі ақша – несие саясатының  ақша ережесін сақтау  іске асырылған, біркелкі ақша көлемінің өсімі  жалпы ішкі өнімнің  3% өсу шегімен,  өнеркәсіп өндіріс көлемі  4-5% өсу шегін қосады,   2006 жылдың қорытын-дылары бойынша  параметрлері  қол жеткен тұтыну бағалары көрсеткішнің

 (инфляция) 10% төмендеуімен анықталған.

     5. Пайда болған  банктік реттеуді қадағалау механизмі  жағдайында келесі жайт  мүмкін  болды :

        - Банктердің меншікті капиталына  талапты күшейту,себебі  банктердің қосылу жолымен қайта ұйымдастырылуы, басқа қаражаттық банктік емес мекемелерге  орайлас ағып келуі, олардың ерікті  таратылуы;

        - Банктік жүйе дамуы және банктік бақылаудың»тұрақсыз  нүктесін «жеңуге рұқсат берген институционалды  үлгісін  құруды  аяқтауға жақындату; 

        -Екінші деңгейдегі  банктерді  халықаралық стандартқа өткізу барысында,елдің  Ұлттық банкісінің кейпі негізінде банктік қадағалау жүйе-сін,дамыған  банктік жүйелермен келісілген Базельдік келісіммен өңдел-ген,дүниежүзілік принциптарға сай, қадағалау қызметі  механизмін  және  қадағалау органанының негізі ретінде құру.

 6. Банктердегі ақша ресурстарын  жинақтау стимулы және қаржылық тұрақтылық сақталуымен  қатар, банктердің белсенді  капитализация-лануын  банктік бақылау  тиімділігі микродеңгейде  іске асырады. Бақылаудың  негізгі принциптарын орындау  қамтамасыз етіледі :

Бірінші,»тәуекел - табыстылық»арақатынасына сәйкес,нарық  принцибына сай қорларды тарату арқылы тәуекелді  банктер меншікті құралдарымен  жабуды қамтамасыз ету ;

Екінші, банктік секторда бәсекелі  орта құруына ортақ  және міндетті пруденциалды нормативтардың саясаты объективті жағдай жасайды;

Үшінші,бақылаудың  және пруденциалды реттеудің  ортақ принциптары  ипотекалық  несиелеудің,салымдарды сақтандыру,ірі инвес-тициялық жобалардың  синдикатталған несиесін  кеңейту, банктердің қар-жылық қатынасы, КУПА зейнетақы жинақтау қоры несие  кооперациясының  негізін бекітеді ;

Төртінші,банктік қадағалау инвестицияларды коммерциялық көзқарасы  бойынша  банктік қорларды тиімді  тарату болып табылады;

Бесінші, банктік қызметтің  бақылаулы реттелуі  дәлелсіз несие тәуекелдеріне, нақты экономика секторындағы қарыз алушылардың  қарқынды қайта құруының  толық еместігі әсерінен тосқауыл  қояды.

7.Мынадай  анықтама қалыптасқан :

Банктік қадағалау жүйесі Ұлттық (орталықпен) банкпен  екінші деңгейлі  банктердің ақшалай құралдарының ұсынысымен (мультипликациямен) ортақ реттеу ережелерімен қаржылық делдалдық функцияларының жүзеге асыруы барысында,банктік жүйедегі ақша ағымының  қозғалысын реттеу және бақылауға арналған  жүйесі бар,ол  қолда бар және қолма-қолсыз айналым барысындағы ақшалардың құн жетілдіруіне бағытталған, өзіндік капиталдың және операциялардың табыстылық өсу шегі жолымен  банктердің қаржылық сенімділігін  сақтауға  арналған.

8. Банктің бақылау тиімділігі - экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердегі  банктердің өтімділігінің түсуіне  орталық банктің назар аудару  дәрежесімен анықталады. Республикадағы бақылауды реттеудің тәжірибесінің  негізгі ерекшелігі  осында. Ақша айналымын  қадағалау және реттеу бақылау функцияларының дамуы бойынша өтімділікпен  белсенді басқару  және екінші деңгейлі банктерде қаржылық менеджмент сапасы жағына бірте-бірте жылжытылады.

 

     1.2 Банк қызметінің көрсеткіштерін банктік дистанционды бақылау

        

Дистанционды бақылау жүйе үлгісі, яғни мониторингі,  шетелдік банк тәжірибелерінде қолданады, көрсеткіштер анықтамалық шегінде негізделген, осының барлығын банк қызмет барысында қолдану керек, бірақ орын-орында тексеру және құжаттарды тексеру көбінесе аудиторлар өткізуі керек.

     Мысалы, Бельгияда, арнайы аудиторларды үкімет тағайымдап олардың қызметінің ақысын төлейді. Германияда да осыған  ұқсас,  банктерді қадағалау үш сатылы тексеру жүйесінен тұрады. Федералды инспекция негізінен әдістемелік қадағалауды (Бундесбанкпен келісу арқылы) дайындау қызметін атқарады және банкты жазалау, құру немесе жою сияқты қызметтерді жүзеге асырады. Банк қызметін тікелей қадағалауды жүзеге асырады (банктің кезеңдік есеп беру негізінде) және келесі (аудиторлық фирмалар тексерулерінің негізінде) банк қызметін қадағалай отырып және қажет жағдайда Федералды инспекцияны жағымсыз жағдайлар жайлы ақпараттандырып отырады. Осы жағынан банктерді қадағалауды жүзеге асыру жүйесі Германия мен Қазақстандық жүейсімен ұқсас, алайда бізде жоғарғы және төменгі сатылары бір эгида, яғни Республикалық Ұлттық Банк қызметіне біріктірілген.

Банктік қадағалау жүйесінде  қызметтерді бөлу инспекторлық жүйенің мемлекеттік бөлініс айғағы ретінде  мемлекеттік қатал ережелермен әрі бағыттарға  бөлінуі.  Мұндай бағыттың  артықшылығы аудиторлық фирмалардың жоғары білімді әдеттегі аудиторлықты қадағалау функциясымен үйлесуші мамандарынының еңбек ақы төлемдерін либерализациялау болып табылады. Бірақ мұндай жағдайда аудиторлардың не банк, не  үкімет алдында екі жақты теңдік сақтау негізінде  дау-жанжалды жағдай алдында тіке-тіреске түспек.

АҚШ-та банк қызметінің  жағдайын жұмыс орындарында белсенді инспекциялық тексеруге көбірек назар аударылады. Американдық  қадағалау жүйесі банктердің  көп  санымен ақталған (шамамен 14000 банк ұқсас мінездемелермен 25 банк)  жақын келу жұмыс істейтін  үлкен, бөлінгендердің  үйлес топтарына бөлінген және кейбір штаттарда бөлімдік банк жүйесіз, яғни банк қызметінің кеңістігі саналы шек қоюмен негізделеді.

Егер европалық банк жүйесінде  қадағалау шығындарының үлкен бөлігін ұлттандырса, ал американдық банк жүйесінде қадағалау бағытының шығындарын регулятивті агенттіктер өз мойнына алады, ал банк пайдасыз операцияларын   сақтандыру агенттіктерінің депозиттік  ресми бағдарламалары негізінде жабылады. Бұл  банктік қадағалауға үлкен қоғамдық және саяси қысым жасайды. АҚШ-тың  қадағалау органдары,  орындарда мақсаттық жоспарлы тексерулерді шектей отырып,  компьютерлік технологиялардың қолдануымен алдын – ала  ескерту жүйесінде сыртқы бақылауды белсенді қолданады.  АҚШ-та (1978 жылдан бастап) CAMELS рейтингті   бағалау жүйесі  іске асырылған болатын (капитал барабарлық, активтардың сапасы, табыс, өтімшілік, активтарді және пассивтарды басқару, менеджмент, нарықтағы валюта бағыт тербелуіне уақытылы  қабылдау  және банк қызметтерінің  нарығында  басқа өзгерулермен), сонымен қатар банк қызметі туралы бірыңғай есеп  нәтижелерін қолдану (UBPR). CAMELS рейтингісі инспекциялық тексерулердің нәтижесінде  банк  жағдайын сандық бағалайды, ал  UBPR квартал сайынғы есептеу нәтижелеріне негізделген  статистикалық дистанциондық талдауды жүзеге асырады. Және  есептеу нәтижелері микрокомпьютерлік үлгілерде қоғамның қолы жетеді, әрі банктің  қаржылық  жағдайының  белгілі бір уақыттық болжамы  да беріледі.

Концепцияда және қатысушылардың банктік қадағалау бірыңғай принциптарында Базел конкордатында банкттікті - жөнге салу халықаралық үндестіру әрекет өз айтылуын тапты. Реттеу барысында айқын ерекшеліктер  қаражаттық нарықтарға өте жағымсыз әсер етуі мүмкін,  өйткені қайсыларды нақты уақыт  тәртібінде әртүрлі банк  тілшілердің   өте көп санымен операциялардың жиыны жүзеге асады және шекараның ар жағында жұмыс істейтін  банктердің кету қауіп-қатері бар.

Қазақстандық  банктік қадағалау үлгілері  Ұлттық банк тексеру органдарымен жүзеге асады.  Бірақ бағалаулардың рейтингтік мөлдірлігі бұқаралық хабар құралдарының дәулетімен болған жоқ, бұл  бағалаулардың рейтингілік нәтижелілігін төмендетеді және банктердің өз рейтингілерін жоғарылатуға түрткі болмайды.

Қазақстандық»тәуекел концепциялары»сәйкес банктік қадағалау, бұл  жүйелі аналитикалық тәуекелдердің бағалаулардың және басқарудың дистанциялық және инспекторлық қадағалаулы бақылау циклі сияқты қарастырылады, ал ол ішкі және сыртқы тексеруді тек  толықтырады.

Банктік жүйесін жөнге салу да   банкі қаражаттық күй-жағдайын үш сатыдан тұратын: банк өз ішіндегі ішкі тексерудің, тәуелсіз аудиторлық бағалаулар және банктік қадағалау бағалаулары тұтас бағалаудан құралған емес. Мұнда банктік қадағалау бір жақты ғана бағытты қамтиды, өйткені қадағалау әдісі  банктік қадағалау принциптерін тек тәуекелдер үшін қарастырады.  Сыртқы  тексеру, яғни аудит көп жағдайда   бухгалтерлік есептілік - тексеруімен сәйкестенеді.

Тұрақты дистанциялық  бақылау түрінде мониторингі, тәуекелдердің құртып отырған Ұлттық Банк банктерді толассыз бағалауы жайлы дәрежемен оларды маңыздылықтар шексіз қадағалау құқықтарын  ұсынады  (4 кесте).

 

Банктердің өзіне меншікті тәуекелдермен басқару іскерлік бағалауы дистанциялық қадағалау негізінде  және 12-18 ай ішінде банк және оның бөлімдерінде жұмыс орындарында тексерумен расталады.

Банк жұмысын  дистанциялық бақылау  - бұл  банктің ай сайынғы және квартал аралық  берілетін есеп негізінде қадағалаудың  сөзсіз шынайы аналитикалық әдісі болып есептеледі. Регулятивті қаржылық есеп беру жүйесі өз ішіне мына операцияларды кіргізеді, пайда және зиян жайлы есеп, пруденциалды нормативтерді орындау жайлы есеп, қаржылық операцияларды жүргізу туралы есеп, банктің кез-келген заңды тұлға   капиталының құрамына қарасты қатысы жайлы есеп болып табылады. Біздің түсінуімізде дистанциондық қадағалау пруденциалды нормативтер шарттарын банктердің  орындауын жөнге салу қызметі  (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің 27.01.2006ж. №380, 28.08.2007 ж. №157, 02.06.2009 ж. № 256  қаулымен бекіткен өзгертулермен және қосымшалармен әрі басқарулары.).

Екінші деңгейлі  банк үшін  арналған нормативтердың пруденциальных есеп-қисаптары, рекапитализации жоспарлары және қызмет жақсарулары негізінде бекітілген, екінші деңгей банктердің халықаралық стандарттарға өту туралы Шарттарды  есепке ала отырып  іске асады..

Егер дистанцондық қадағалау белгіленген нормативті коэффициенттерге қатысты сәйкессіздіктер тапқан жағдайда, инспекциялық қадағалау пайда болған  тәуекелдердің себептерін анықтайды да банктік реттеу функцияларын әрі  банкті қадағалау барысында қосымша басқару  қызметтер қосады. Атап айтқанда: дистанциялық және инспекторлық қадағалау нәтижелері бойынша мәжбүрлік әрекеттерді,  банкроттық процесс және банктерді жою, банктерді ашу процесі және лицензиялау.

Дистанцондық қадағалау инспекциялық қадағалаудан салыстырғанда ылғи өткізіледі, өйткені соңғысы  мерзімді түрде өткізіледі. Банк қызметін тексеруге арналған инспекторлық  ашық тексерулер аралары бір, бір-жарым жылды қамтиды, тексерулер ерекшелігі оның кең ауқымдылығымен ерекшеленеді. Қадағалаудың екі түрі де  талдау, бағалау, кепілдемелер,  қателіктерді түзеу және американдық деңгейі өсіп бара жатқан  CAМELS  әдістемелері қолдану қамтиды.

Берілген есептіліктің  дистанционды  қаржылық талдауы нормаларға сәйкес деңгейін (level),  тенденциялардың барысы (trend), салыстырмалы талдауын (peer group) коэффициенттердің маңызды қаражаттық көрсеткіштерін топтарымен: капитал барабарлығын,  рентабелділіктің өтімшілігімен,  активтардың сапалылығы, банкпен ерекше қатынастардағы барлық және жекелеген міндеткерлерге қатысты  несиелік тәуекелділік бойынша,  анықтайды. Дистанциялық жөнге салу банк қаражаттық күй-жағдайында проблемалы тәуекелдердің алдын алу  жүйесін қалыптастырады және олардың  өз ерекшеліктері  келесіде болады:

• қадағалаудың  жүйелілігі және жиілілігі;
• барлық банктердің есеп беру динамикалық ақпараттық база көрсеткіштерін құруы;
• талдау коэффициентінің  біркелкі әдістемесі;
• бір уақытта банктердің барлығын қамтитын қадағалаудың үнемділігі және қажетті шапшаңдығы.

Дистанциялық қадағалау жетіспеушілігімен анықтықсыз мүмкін және дистанционды  қадағалаудың кемшілігі ретінде пайдалануға берілген есептердің шынайылығының төмендігі мен бейресмилігін, кемшіліктерді алдын-ала жасыруын санауға болады.

Пруденциал нормативтерді дистанционды қадағалау барысында  орындамайтын  банктер бар болған жағдайында инспекциалы  тексеру қажеттілігі өседі.   Және де тек қана олар емес, сонымен қатар, дамыған банктер үшін де, өйткені тәуелкелділіктерді  дұрыс   бақыламауы, резервтерді дұрыс есептемеуі, бұл жағдай жақсы дамыған және қаржылық тұрақты  банк қатарынан қолайсыз  жалпы және жеке рейтингісінің төмендеген банк қатарына қосуы мүмкін.

Дистанциондық бақылауда  нормалар мен әдістердің талдау тенденциялары    коэффициенттердің өзгеру динамикасын анықтауға мүмкіндік береді, ал топталған  салыстырма әдісі -  банк нарығының  бәсеке ортасында   топ арасында  нашарлаған көрсеткішті банктерді айқындауға мүмкіндік береді.

Республика банктік қадағалау ерекшелігі отандық банктер даму жүйесін  қадағалау,  банктердің халықаралық  қызмет стандарттарына көшуімен қатар жүрді. ҚР-ның  Ұлттық Банкінің  1966 жылының 12 желтоқсанынан №292 «Екінші деңгейлі  банктерінің халықаралық стандарттарға өту реті туралы»оған қатысты өзгертулер мен қосымшалар мен бірге банктердің халықаралық стандарттарға біртіндеп өтуін қамтамасыз етті.

Дистанцондық  қадағалау нәтижелері сонымен бірге банктердің халықаралық стандарттар  бойынша қазақстандық банктерінің бірінші  және екінші топтарының капиталсыздандырудың жоспарларынан: бухгалтерлік есеп, капитал барабарлығы, өтімшіліктің, активтердың бөлінуі және қосылуы, банкпен ерекше қарым-қатынаста тұратын жеке  ниеткерлерден, ақпаратарды ұсынудан   құралады.

Бірінші топ банктері негізгі   мағыналардың жетуін қамсыздандырды (3 кесте) 2006 жыл аяғына қарай, халықаралық стандарттарға сәйкес,  екінші топтар 2010 жыл  аяғына дейін.

 

Кесте 3

Халықаралық стандарттарға асудың нормативті коэффициенттердің шекті мағыналары

          

	2006	2007	2008	2009	2010
банктердің 1тобы
К1	0,04	0,05	0,06	асу	аяқталған
К2	0,08	0,10	0,12	асу	аяқталған
К3	0,50	0,40	0,25	асу	аяқталған
Кос	0,25	0,20	0,10	асу	аяқталған
СК			1млрд. теңге	асу	аяқталған
банктердің 2 тобы
К1		0,04	0,05	0,05	0,06
К2	0,04	0,08	0,10	0,11	0,12
К3		0,50	0,40	0,30	0,25
Кос		0,25	0,20	0,15	0,10
СК			200млн. теңге	500млн. теңге	1 млрд. теңге

Минималды  коэффициенттердің бақылаулы мағыналары несие төмендеу тәуекелдерге қатысты   банктердің өзінің жеке меншік капиталының өсуіне талаптардың   жоғарылауына әсер ететін. Осыған байланысты  2005-2007 жылдар аралығында қарызды портфел негізіндегі  қосымша қор  құруға бағытталған   қатты тәртіп  қарыз несиелерінің 25%, 35% және 40% ішінде  шығындарын бөгеттеу арқылы құрылды. Бірінші топ банктерге ғана сенімді операцияларды  жүзеге асыру құқығы сақталды: ақшалармен біреудің пайдасы үшін  және тапсырмасы  бойынша басқару; банктің өзінің меншікті капиталынан асатын ауқымды  депозиттерді қабылдау; төлем карточкаларын шығаруды жүзеге асыру; заңгерлік тұлғалардың жарғылықта үлесті капиталдарын басқару және акция пакетімен сенімді  басқару; банк заң  баптарының талаптарына сәйкес құнды қағаздардың нарығында  кәсіпшілікті қызметті  жүзеге асыру. Халықаралық стандарттарға өтуге, республиканың банк жүйесін қадағалауға 2005 жылдың ортасына таман негізгі нормативтер мен  әдістемелік база жағдайларының негізін аяқтау негіз болды. Нормативтер мен әдістемелік база жағдайларының негізін аяқтау болды. Лицензиялаудың талаптары қиындатылғаннан кейін, банктерді нақты кезеңдік есеп арқылы капиталдандыру әрі өзінің жеке меншік капиталы үшін нормативтер әдісін анықтау, нарықта біркелкі капиталдандырылған банктердің санын сақтауға әсер тигізді.  Қажеттық құралдарды ылғи толықтыру және өзгертілу жузеге асырылады. Халықаралық стандарттарға банктердің өте бастауынан (2007 жылдың аяғынан) бастап, пруденциалды нормативтер жайлы және осы стандарттарға көшу  бірнеше рет  жаңартылып, ауыстырылып, толықтырылып отырады.

Қадағалау қызметінің нормативті базасын жаңарту, басқа жанама мемлекеттер тәжірибесімен салыстырғанда алда тұрса да, айтарлықтай  дамыды. Ұлттық Банктің банктерді қадағалау статусы өз бетінше көтерілуі қажет, бұл банк қаржы топтарына жоғары шенеуліктердің кез-келген банк назарларын қорғауға мүмкіншіліктерін азайтады.

 

Кесте 4

Екінші деңгейлі  банктерінің пруденциалды нормативті  орындаудағы жүйесіздігінің әсері

 

№		2005 ж	2006 ж	2007 ж	2008 ж	2009 ж
1	Екінші деңгейлі банктер- дің жалпы саны	130	101	82	71	58
	соның ішінде :
2	Нормативтерді орын- даған банктер	74	66	48	41	39
3	Нормативтерді бұз- ған  банктер	56	35	34	30	18
4	Нормативтардың сақ- тау деңгейі (2: lx 100)	57%	65%	58%	58%	67%

 

Мұндай жағдайда дистанциялық қадағалау»алдын-ала ескерту жүйесі»ретінде банк жүйесінің  реттеу құрамының дамуы іске асуы болады. Дистанциондық қадағалау нәтижесі бойынша банк жүйесінің қайта жаңарту ісі, төменділік деңгейін қажетті сатыда тоқтатылады, банктерді капиталдандыру барысы жүзеге асырылады. Бірақ дистанционды қадағалау өзі жеке банк алдында тұрған барлық тәуелділіктерді анықтауға күші жетпейді. Өзінің дистанциондығына қатысты банкті басқарудағы субъективті сапа аспектілерін ашып көрсете алмайды.

  Дистанционды бақылау үшін бухгалтерлік есеп стандартын халықаралық стандартқа жақындауы өте маңызды мәнге ие. Банктер қаржылық есептерінде  төлемдердің бірқатар принциптеріне көшті, соларға сәйкес табыс, шығындар қызмет арқылы табылған уақытта саналады, ал бұрын олар қолға алынған кезде саналатын еді. Бұл әдістің қолайлылығы, оның табыс және шығынның ақша қозғалысының нақты болуы және олардың жүйелілігі, әрі табыстар мен шығындардың тұрақтылығы.

  26 желтоқсан 1995 жылы №237 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің бекіткен  қаулысымен «Қазақстан Республикасы  бухгалтерлік есеп туралы»26 желтоқсан 1996 ж. №237, заң күшіне ие Қазақстан Республикасы Президентінің  қаулысымен сәйкестікте, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің бухгалтерлік есеп стандарттарын халықаралық стандартқа сәйкес өзгертуі жайлы бірқатар нормативті актілер қатары  өңделген болатын. Банктердің қаржылық есептілігін  құрастыру барысында бірқатар бухгалтерлік есеп принциптерін сақтау маңызды мағынаға ие  болды.  Мысалы,   сақтылық принципі орналасқан депозиттер мен  несиелерге қатысты  табыстар мен шығындарды мойындау  барысында,  дебиторлық қарыз мөлшері; банк шүбәлі несиелермен және депозиттарға пайыздық қосуларды  есептемейді,  бірақ қажетті резервтерді қамтамасыз етуге шүбәлі міндеттермен жасайды. Маңыздылық принциптерін сақтау, түсініктіліктің және маңыздылықтар,  салыстырмалылықтың және жүйеліліктің қатарында  анықтық және объективтілік принциптерін сақтау ерекше  маңызды болып  келеді,  бухгалтерлік есепте шыншыл және алаламайтын тойтарыстардың барлық келісімдердің бірыңғай ақшалы есептеуінде және банктік операцияларды активтардың сияқты немесе банкі талаптарының, оның міндеттемелердің және күнді белгілеуге  өзіне меншікті капиталдың, мойындау лайықты белгісіне бейнеленуі болып табылады.

  Егер дүниежүзілік тәжірибе  бойынша нормативтердің негізінде басқару  дистанциялық бақылауға арналған есептілікті алуды тек  қызмет барысындағы тапсырылған параметрлерден ауытқыған жағдайда ғана болжаса, ал қазақстандық дистанциондық банктік қадағалау тәжірибедесінде  жүйелі түрде  есеп беру талаптары қойылған. Бұл жағдай  жүйеге келтірілген дистанциондық мониторинг өткізуіне жол ашады.

  Бухгартерлік есеп бірыңғай стандарттары  дистанциондық қадағалау жүйесін квартал сайын»Репорт статусы»бойынша барлық ірі банктерде және  CAМELS талдау жүйесіне сәйкес  3 -»орта»,  4 -»шекті», 5-«қанағаттанарлықсыз»рейтингілеріне ие  деңгейі төмен банктерде   жүйелі  талдау өткізуді  автоматтандыруға мүмкіндік берді. Талдауға коэффициенттердің стандартты терімі және «Банктерді дистанциондық  қадағалау жүйесі (BOSS)»өңделетін    статистикалық ақпаратт қосылған, оған  рейтингілерді жеткілікті растауға арналған жазба түсініктеме берілген.

  Дистанцондық қадағалау анықтамасы бойынша, халықаралық қаражаттық дағдарысқа қарамастан, 2007 жылдың  ортасынан банктердің өзіне меншікті капиталының  өсу  тенденциясы  сақталған. Өзіне жеке меншік капитал динамикасында реттеуші  өсу деңгейі І және ІІ деңгей болып табылады.

  Банктік сектор қайта ұйымдастыру тенденциясы күшейді. Жөнге салу талаптарға жыл аяғына дейін  сай келмейтін  банктер; басқа банктермен қосылу арқылы банктік емес ұйымдарға айналдырылды, немесе жекелеген банктік операцияларды орындайтын ұйымдарға айналдырылған. 1999 жылдың 5 сәуірінен бастап қалқымалы валюталық бағыт енгізу дүниежүзілік ішкі валюталық нарықта  мұнайға және түрлі түсті металдарға  бағалардың қолайлы әлемдік  конъюктураларымен сәйкес келді,   бұл қазақстандық маңызды импорттық саудасына негіз болды да,  ірі компаниялардың шоттарына ақшалы құралдардың құйылуына жағдай жасады.

  Үшінші бақылау тәжірибелі кезеңнің нәтижесі  банктердің қаржылық жағдайына көп көңіл бөлінуіне және банк секторының капиталдандыру талаптарының күшеюі болды.  Сонымен қатар осы уақытта капиталдар мен банктердің  бірігуі арқылы қызмет істеуі және кіші банктер ірі банктерге филиал құқығымен қосылған болатын, осының негізінде қолайсыз банктерді жабуға мүмкіндік пайда болды. 2008 жыл ішінде  банктік операцияларын өткізуіге лицензияларды осы банктер қызметінде өзгерістер болған,  мәжбүрлік ретте - 7 банк, қайта ұйымдастырумен, соның ішінде осымен байланысты жолмен  қосылу негізінде - 5 банк, осыған  байланысты қайта ұйымдастыру негізінде,  басқа банкке қосылған - 1 банк, несие серіктестігіне 1 банк.Квартал  сайынғы  статус – репорттардан басқа,  ай сайынғы қадағалау жиындары банктердің дистанционды пруденциалды реттеуіші нормативтардың»статус - шолулар»талдауына, сонымен қатар  кез-келген ресми талаптарды тағайындаудың сұрауына кіреді. Банктерде рекапитализация жоспарына сәйкес ай сайын ең мұқият дистанциондық қадағалаулық»статус - шолу»мониторингі өткізіледі.

  Банктердің санының азаюы халықаралық стандартқа өту  Бағдарламасының саңғы сатысының жүзеге асуын  тездетті.

  Банктік жүйенің аймақтарда біркелкі дамымау қиындықтарын жеңу, қарыз портфелінің  сапасының төмендігіне қатысты банк бөлімдерін қысқартуы аймақтық банк жүйесінің даму саясатына өзгерістер енгізді. Алматы қаласында орналасқан банктердің  өзіне меншікті капиталдың барабар деңгейін жоғарылатпаса немесе ірі банктермен қосылуын іске асырмаса, банк жоюылуы қажет, ал аймақтық банктерге капиталдандыру және есеп мәліметтерін ұсыну үшін ұзақ уақыт беріледі.

  Банктердің қаражаттық тұрақтылығын сақтауда дұрыс тенденциясы ретінде валюталық қалқымалы бағыт  тәртіп негізінде  депозиттардың төмендеуін тоқтату   және банктік жүйе депозиттарының үлесі ақшалы көпшіліктері құрамында өсу шегі  56,7% бастап 62% дейін жетті. Мемлекет жеке тұлғалардың (100%)  және заңдық тұлғалардың (30%)  теңгелік депозиттерін  СПОК тәртіп енгізу уақытына сәйкес валюталық депозиттерге егер салымшылар өз салымдарын жеке тұлғалар 6 ай ал заңдық тұлғалар 9 ай сақтаған жағдайда, конвертациялауды  өзіне міндет етіп қабылдайтын болды.

  Шетел банктік капитал қатысу рөлі күрт күшейді. Қалған 33 банктің 23 (40% дерлік) - банк  капиталына  шетел қатысуы бар, олардың  12- шетел банктерінің бөлімдері. Сонымен қатар  шетел банктерінің 17 өкілеттігі тіркелген (Deutsche  Bank AG,  Drezdner Bank,  Commerzbank AG,   ING Bank N. V., Citibank N. A.,  NSBK және басқалар). Шетелдіктердің қатысуымен қызмет ететін банктердің өз жеке меншік капиталдарының өсуі негізгі капиталдарының деңгейінің өсуіне және таза пайданың төмендеуіне және көбейуіне байланысты. Шетел қатысуымен қызмет ететін банктердің соңғы екі жыл ішінде пайдасының өсуінің негізінде мемлекеттің қаражатына түсетін төлемдер мен салық көлемі де екі есе өскен болатын.

  Республиканың екінші деңгейлі банктерінің тіркелген капиталында шетел қатысуымен қызмет ететін банктердің тұтас капиталының тіркеуіндегі көлемі 2008 жылдың шілде айынан бастап 25% - дан 50% -ға дейін өсті. Халықаралық банктік тәжірибеде ішкі қаржылық нарықтағы шетел капиталының жұмыс істеуі ұлттық банктік жүйенің сенімділігі мен инвестициялық жағдайдың болашағы бар екенін көрсетіледі.

  Жоғарыда айтылғандардың негізінде мынадай нәтиже  жасауға болады:

1) Қадағалаулы басқарудың біркелкі негізін әртүрлі мемлекеттерде бірнеше қадағалаудың түрінің қызмет етуінің дамуына кедергі жасаған жоқ:

   -Европалық елдерде банк қадағалауының баламалық түрінің негізінде? мемлекет қадағалаудың әдісін таңдау банктерді құру және жою механизмі сияқты істермен айналысса, ал қызметін нақты қадағалауды тәуелсіз аудиторлық фирмалар жүзеге асырады.

Аудиттің екі жақты тәуелділігі, олардың қызметін мемлекет жағынан қаржыландырумен шешіледі;

   -американдық қадағалау жүйесінде баламалық принцибі бойынша шығындарды қаржыландыру көздеріне негізделген кең көлемді мөлдірлік пен қол жетерліктей рейтинг жүйелері арқылы алдын-ала ескертуге көп көңіл бөлінеді.

   -әлемдік тәжірибеде дистанциондық қадағалау сыртқы аудит негізінде табылған қателіктер негізінде ғана өткізіліп, жүйелі жолға қойылмаған.

   2) Қазақстандық (басқа да ТМД елдері мен Ресейде де) дамымаған банктік қадағалау жүйесінде баламалық принципі қолданылмайды, ал банктерді қадағалау қызметін орталық банк жүзеге асырады (мемлекет басшысына ғана бағынатын, үкіметтен  тәуелсіз мемлекеттік ұйым).

  Осыған байланысты банктерді қадағалау, бұл екінші деңгейлі банк қызметін мемлекеттік реттеу буынының бір бөлігі болып табылады.

   3) Халықаралық стандарттарға өту бағытында және тәуелсіз банктік жүйенің құрылу барысында банктердің қаржылық сенімділігін күшейту үшін Қазақстан қызметінде қадағалау жүйелі дистанциондық банктерді  жүзеге асыратын, әрі олардың тапсырылатын есептерінің негізіндегі біркелкі талдау барысында оның автаматтандырылған түрі өткізіліп, банк қызметінің бағалауы жасалады.

  4) Банк қадағалауының баламалалылығының дамуы үшін банк активтерін сақтандыру қорларының және сақтандыру нарықтық қызметінің дамуы қажет. Жеке тұлғалық салымдар кепілдігінің ашылған Қорына мүше болатын банк санын көбейтуді мақсат етіп заңдық тұлға депозиттерін сақтандыруды енгізу керек.

Негізделген сақтандыру үшін қор мүшелері – банктердің дистанциондық қадағалау барысындағы талдауды қолдануды кеңейту қажет. Қорға мүше болатын банк санын шығару керек немесе дистанциондық қаржылық рейтинг нәтижесіне сүйене отырып қордан шығаралатын банктерді анықтау.

 

1.3 Банктердің қаржылық жағдайын нығайтуға бағытталған

      инспекторлық бақылау

 

     Бақылаудың маңыздылығы дистанционды және инспекциялы бақылау әдістерін үйлестіру барысымен жүзеге асырылады. Мұның барлығы  қазақстандық банк қызметтеріне халықаралық тәуекелдерді басқару жүйесімен сәйкес болу үшін жасалады. Бекітілген жоспарлармен сәйкестікте өткізілетін ішінара және жиі жүргізілетін тексерулер негізіндегі мамандардың бетпе-бет қадағалаулар, бақыланатын банктік ұйымға көмек,банктер мен супервизорлар арасындағы үйлестірілімді жүйенің нәтижелілігін қамтамасыз ету үшін, әрі дистанционды қадағалау бағаларын сәйкестендіру үшін өткізіледі.

  Инспекциялық қадағалау ережелік негізінде банкті және оның активтерімен, аффилирілген дәрежесі, бойынша, жетекшілік ететін супервизордің ойымен әрі сыртқы және ішкі аудит тәуекелдерінің бағамымен таныса отырып нәтиже шығарады. Кең масштабты бетпе-бет инспекциялық қадағалау стратегия негізінде, банктік операциялардың орындалу барысында, қадағалау жүйесі және персоналдың қызметінің деңгейінің барысында жасалады. Бір немесе бірнеше компоненттерге жіберілген қателер, тәуекелдерді қанағаттанарлықсыз басқаратыны жайлы сөз қозғауға мүмкіндік береді. Тәуекелдерді басқару жүйесі әр банк үшін маңызды, бірақ оның басқару қиындықтары банк жүйесі мен көлеміне байланысты. Кіші банктер ірі банктермен салыстырғанда тәуекелдерді басқару жүйесі аз формаға келтірілген болып келеді.

  Банк қызметін тексеру банк қызметімен бірнеше сұрақтар және Ұлттық Банкке ұсынылатын есептер мен мәлімдемелердің нәтижесінің шынайылығы танысу негізінде оның бүтін  немесе нақты қаржылық және институтты жағдайын анықтау үшін жасалады, сонымен қатар басқарушы немесе жекелеген банк қызметкерлерінің шешімдері мен әдістерінің қолданыстағы заңға сәйкес келуін анықтау. Инспекция Ұлттық Банктің банктерді қадағалау департаменті мен жеке  немесе Ұлттық Банктің басқа да құрылымдық бөлімшесінің көмегімен немесе басқа ұйымдармен бірігіп өткізіледі.

  Қажет болған жағдайда Ұлттық Банктің банктерді қадағалау Департаменті Ұлттық Банктің облыстық бөлімшелеріне  тексеру өткізуге өкілеттілік етуге құқы бар. Банктің елеулі бөлімшесіне тексеру өткізу барысында, банктерді қадағалау Департаментінің инспекцияны қадағалауы міндетті. Бес немесе одан да көп бөлімшелері бар банктердің ереже бойынша елеулі бөлімшесі деп банк активтерінің 10 немесе одан да көп пайызын бөлімше активтері құраса, сол бөлімше саналады.

  Инспекция Ұлттық Банк тапсырмасында белгіленген сұрақтар мен күні өткізіледі. Инспекция нәтижесі бойынша Ұлттық Банктің екінші деңгейлі банктерді тексеру өткізу жайлы Шарттары сәйкестігімен есеп жасалады. Тапсырмада белгіленген тексеру уақыты банктер бойынша бір айдан, ал бөлімшелер бойынша екі аптадан аспау керек. Қажет болған жағдайда, тапсырмадағы белгіленген уақытта тексеру аяқталмаса, онда уақыт банктерді қадағалауы Департаментінің директорының рұқсатымен банктың жазбаша мақұлдауымен созылуына болады. Тексерудің келесі түрлері бар: комплексті, шектелген, арнайы, мемлекеттік ұйымдардың сұрауы бойынша.

   Комплексті инспекция – бұл банк қызметінің тексеруі, оның нәтижелері бойынша банктің қаржылық бағамы және институционалды жағдайын CAMELS рейтингтік бағалау жүйесін қолдану арқылы анықтау.

  Шектелген инспекция – банк қызметінің, оның қаржылық және институционалды жағдайын жанап өтетін жекелеген сұрақтар бойынша тексеру болып табылады. Сонымен қатар тексеру барысында жеткілікті сұрақтар қарастырылған болса, онда CAMELS бағалау рейтинг жүйесі бойынша жекелеген сұрақтар негізінде бағалау нәтижесі беріледі.

  Арнайы инспекция  - банк қызметін келесі мамандандырылған бағыттар бойынша тексеруі: кастодиалды қызмет; сенімділік басқару (трастовый) бойынша операциялар, шетел валютасымен байланысты операциялар және валюта заңдарын орындау; банктегі ақпараттық технологиялар төлем жүйесінің жағдайы.

  Комплексті және шектеулі тексерулері инспектірлеу бөлімшесінің қызметкерлерімен жүргізіледі. Арнайы тексерулердің өткізілуін банктерді қадағалау Департаментінің арнайы инспекторлық бөлімшесімен жүзеге асырылады. Мемлекеттік ұйымдардың сұрауымен өткізілетін тексерулермен инспекторлық бөлімшелермен арнайы инспекторлық бөлімшелерде айналыса береді.Тексеру жоспарланған (банктер инспекциясының бекітілген жоспары бойынша), немесе жоспарланбаған (аяқ асты) болуы мүмкін.

Тексеру өткізілген жағдайда барлық мәліметтер талданады, ал фактілер соңғы инспекция жүргізген уақыттан бастап тексеріледі, соңғы тексеру болмаған жағдайда келесі жылдың басынан бастап тексеру жүргізіледі.

Инспекцияға тапсырылған сұрақтардан басқа, тексерілу уақытына міндетті түрде банк жұмысындағы қателіктер мен жетіспеушіліктер белгіленуі керек және соңғы тексеру барысындағы қателіктер мен жетіспеушіліктерді жою нәтижелері, банк қаржылық негізгі көрсеткіштерінің (капитал, активтер, міндеттер, табыс және шығын) дамуы және олардың тексеру уақытындағы құрамы (компоненттері). Көрсетілген бөлім талаптары шектелген тексерулер, арнайы тексерулер және мемлекеттік ұйымдар сұранысы бойынша жасалатын тексерулер өткізілген жағдайда қолданылмайды.

CAMELS бағалау рейтингілік жүйесі бойынша банк қызметін талдау барысында теңдестіру жағынан және банк қызметінің тәуекелдерін азайту мақсатында инспектордың субъективті ойы басым орынға ие болады. Бірақ    CAMELS-тің жекелеген бөліктері бойынша бағалауға әрі фактілерді шығарып оларды есептеуге ғана, CAMELS-тің әрбір компоненті бойынша бағаны және жалпы банк рейтингісін инспекция басшысы шығарады.

Банк инспекцияларының жоспарларында міндетті түрде ірі және қолайсыз банктерге тексеруді жылына аз дегенде бір рет, ал қалған банктерге – мүмкіндігі бойынша жасау жоспарлануы керек. Сонымен қатар тексерулердің жиілігі банктегі істердің болып жатқан немесе  болжамалы нашарлауына байланысты қажет. Ірі банк деп, жыл басына оның активтерінің Ұлттық Банктің теңге курсына шаққандағы саны 100 млн АҚШ долларына тең немесе одан асқан банк саналады.

Қолайсыз банктерді тексеру маңызды орынға ие Қазақстандық банктік қадағалау санауы бойынша қолайсыз банк ол ағымдағы шығындары ағымдағы пайдадан асса, сонымен қатар 30% негізгі активтері мәнсіз болса қолайсыз банк деп есептеледі. Қолайсыз банк қатарына қосылу инспекторлық тексерулер нәтижесінде нақтылық орнатылып, әрекеттер қолданылған жағдайдан кейін болады. Банктердің нақтылығын анықтау отандық экономикалық моделдер бойынша толық дамымаған, негізгі банктердің жағдайларының нашарлау себептері көбінесе шетелдік коммеррциялық банктерді төлеу мүмкіндігінің болмауымен сәйкес келеді.

Несиелік ұйымдардағы қолайсыздыққа алып келетін алғышарттар, әдеби деректерде былай классификацияланып және осылай бейнеледі:

     -банк басшыларының жеткіліксіз мамандануы, ол банк қызметінің  нашар ұйымдастыруына және қолайсыз басқаруына алып келеді;

     -банк қызметкерлерінің төлем мамандануы;

     -көрінбейтін және көзге түсетін заңды және нормативті құжаттардың дұрыс жүргізілмеуі;

     -ішкі бақылау қызметінің әлсіз болуы;

     -басшылар мен қызметкерлердің шүбәлі банктік операциялардың өткізілуіне барлық мүмкіндіктердің болуы;

     -активті-пассивті операциялардың өткізілу мерзімінің балансының бұзылуы;

     -жеңілдетілген несиелер беру барысында өтімшіліктің арасындағы қатынастың алшақтауы;

     -қабылданушы кепілдің және несиелер бойынша кепілдің шынайысыздығы;

     -жоғары өтімді активтердің үлесін мүмкін деңгейден төмендеуі;

     -ашық валюталық позицияның жиі бұзылуы;

     -несиелік тәуекелділік бойынша қосымша кепілдікті аяғына дейін жасамау;

    -несиелік және дебюторлық қарыз көлемінің өсу барысында банк табысының азаюы;

    -өзінің жеке меншік капиталының көлемінің азаюы, бұл несие алушылардың ақшаларының нашар қорғалғандығына алып келеді.

Банктің есеп көрсеткіштері бойынша есеп берілген күніне байланысты бір жыл ішінде қызмет барысында жоғарыда көрсетілген бөлімдер қайталанған жағдайда, банктің жетекшілік ететін және банктік қадағалау ісінің бөлімі дистанциондық қадағалаумен айналысатын ұйым, кешіктірмей  банктерді қадағалау Департаментінің басшылығына және инспекция бөлімшесін ақпараттандыру керек, сонымен қатар қолайсыздықтың банктерді тексеру жоспары бойынша салыстырып және қажет болған жағдайда кезектен тыс тексеру өткізу қажет.

Тексеруге дайындық – бұл тексеруді өткізу талаптарына сәйкес тапсырмаларды қарастыруда жатыр. Тексеруді басындағы жоспарлауда инспекцияның басшысы дистанциондық бөлім және жетекшімен бірге банктің бүгінгі таңдағы қаржылық жағдайы жайлы сұрақтар қарастырылып, банк қызметіндегі есептік уақыт ішіндегі алдыңғы тексеру барысы негізінде, бір жыл ішінде дистанционды қадағалаумен анықталған дистанционды қадағалаумен анықталған.

Жоғарыда айтылған сұрақтарды қарастыру үшін, дистанционды қадағалау бөлімі тексеру бөліміне есептік уақыт барысы жайлы сәйкес ақпаратты ұсынады, ақпарат міндетті түрде мынадай сұрақтардан тұру керек:

1)банк мінездемесі және оның қызметі, банк қызметінің көрсеткіштері және олардың (ай сайын) өзгеруі;

• капитал (құрамы бойынша);
• активтердің көлемі, құрамы және оның сапасы;
• ірі инвестициялар (негізгі салымдар, басқа заңды тұлғалардың капиталы);
• міндеттемелердің құрамы мен көлемі;
• табыс (оның құрамы бойынша);
• акционерлер құрамы;
• менеджмент;
• бөлімдік құрылым, жеке бөлімдердің маңызы;
• ақша қозғалысы;

2)өзгерістер, бақыланатын қаржылық көрсеткіштер:

• капитал құрамының азаюы;
• мамандандырылған активтер деңгейінің өсуі;
• дебиторлық қарыздың өсуі;
• банкаралық келтірілген несиелердің өсуі;
• депозитті базаның азаюы;
• жоғары төлемдік активтердің сомасының азаюы;
• табыстың (табыс статьялары бойынша) азаюы;
• шығынның ұлғаюы (шығын статьялары бойынша соның ішінде қосымшаларды қалыптастырудағы);
• қаржылық емес активтердің өсуі;

3)алдыңғы тексерулердің құжаттары;

4)аудиторлық шешімдердің құжаттары;

5)капиталдану жоспары бойынша банктің іс-шаралар өткізуіне байланысты мәлімет;

6)банкке шектеулі әсер ету және санкциялар барысынан шығатын іс-шаралар мен талаптардың орындалу барысы жайлы ақпарат;

7)несиелік регистр мәлімдемелері;

8)банкпен хат алмасу, клиенттердің наразылығы және басқа да ақпарат пен хаттар;

  Арнайы тексеріс жоспарланған жағдайда дистанционды қадағалау бөлімі арнайы тексеріс бастығына жекелеген  сұрақтар бойынша сәйкес ақпаратты ұсыну керек. Осы талқылау нәтижелерінің негізінде банктерді қадағалау Департаментінің басшылығына жекелеген сұрақтар барысы бойынша тексеру барысында тереңдетілген зерттеуді қажет ететіні, банкте пайда болған қолайсыздықтар жайлы  қысқаша анықтама құралады. Көрсетілген анықтама негізінде өткізілетін тексерудің нақты әр инспекторға банктегі жұмысқа қатысты міндеттері мен бөлімі (операциялар, бағыттар) бөлініп берілу жайлы жоспар құрылады, сонымен қатар тексеріске кіретін сұрақтар мен банк қызметінің уақыты, мақсаттары, банк тексерісінің өткізілуге арналған тапсырма қажет.

  Дистанционды қадағалау және басқа ақпараттық құжаттарымен танысу жоспардың құрылуы мен бекітілуі және тексеріс өткізуге арналған тапсырма инспекция басталғанға дейін аяқталу керек. Инспекциялау бөлімшесі инспекцияның басталуынан бес күн бұрын банкте Ұлттық Банктің, оларда жүргізілетін тексеріс жайлы және тексерістің қамтитын сұрақтары мен тексерістің құжаттары жайлы ескерту қағазын жібереді және құжаттар инспекцияның тексеру орнына келгенде банкпен дайындалып қоюы керек. Мұндай талаптар аяқ – асты (жоспарсыз) тексерулер мен мемлекеттік ұйымдар тапсырысы бойынша өткізілетін тексерістерге қатысы жоқ.

Тексеруді өткізу барысы. Жүйелі инспекцияның нәтижесі CAMELS бағалау

рейтингтік жүйесі болып табылады, оған сәйкес банктің тексеру, талдау және төменде келтірілген әрбір компонент бойынша банктің жалпы рейтингісі шығарылады:

1)»С»- капиталдың адекваттығы;

2)»А»- активтер сапасы;

3)»М»- менеджмент;

4)»Е»- табыстылық;

5)»L»- өтімділік;

6)»S»- нарықтағы өзгерістерге банктің сезімталдылығы.

  Сонымен бірге аталған компоненттер инспекторлар араларында инспекция жоспарымен сәйкестікте бөлінуі керек, олар тексеруді жүзеге асыруда және ақпараттар мен мәліметтер белгіленген бағыттарда талқылауды тексеріп, шығарып және белгілі фактілерді дәлелдейді, бірақ   CAMELS компоненттері бойынша жеке бағалау нәтижелерін шығаруға құқылары жоқ.

  Капиталдың толыққандылығы жайлы талдау мен тексеруді өткізетін инспекторлар, басқа сұрақтармен қатар міндетті түрде келесі мәселелерді қарастыру керек:

1)банктің тіркелген негізгі капиталының төленген капитал көлемдерінің сәйкестігі, сонымен қатар Ұлттық Банк белгілеген банктің негізгі капиталының ең аз көлемге сәйкестігі;

2)банк негізгі капиталының қалыптасуының заңға  сәйкес дұрыс құрылуы:

• банктің құрылтай құжаттарының мазмұны заңға сәйкес болуы;
• акционерлердің құрамы және олардың банк негізгі капиталындағы нақты үлесі құрушы құжаттарға сай, сонымен қатар құнды қағаздар даңғылына және олардың орналасу нәтижелерінің есебіне (банк акцияларының кем дегенде 5% ұстайтын  акционерлер);
• құрылтайшылар мен акционерлер құрамы банк жайлы заң талаптарына қайшы келмейді, соның ішінде компанияның заңды және жеке тұлғалардың шектеулерін қоса, оффшорлы көлемде тіркелгендер, тура немесе жанама ие болу, банктің жиырма бас пайыз жоғары акцияларда басқару немесе қолдану, дауыс беру құқымен қоса;
• қайта құрылған банктің жарғылық капиталына құрылтайшылар жеке меншік капиталының шегінде ақша салу, бірақ олардың басқа заңды тұлғалардың жарғылық капиталындағы үлес немесе қосылған акциялар активтерін санамағанда;
• банк акцияларының алғашқы  сатылуы, олардың номиналды бағасынан төмен емес бағамен сатылған және барлық акционерлерге жалпы талаппен;
• акционерлер мен құрылтайшылардың банк акцияларын сатып алу төлемі тек қана ақшалай түрде сатылған;

3)жеке меншік капиталдың көлемі, оның құрамы;

4)жеке меншік капиталдың Ұлттық Банктің ең төменгі талаптарына көлеміне сай, соның ішінде бөлімшелер мен төлем кассалық бөлімі санының сәйкестігі бойынша;

5)жеке меншік капитал компоненттерін бухгалтерлік санау дұрыстығы;

6)капиталдың активтерге қатысты тәуекелділік дәрежесімен өлшенгені бойынша және пруденциалды нормативтер талаптарының сәйкестіктері бойынша жеткіліктілігі;

7)капитал деңгейінің өсу және өзгеру темпінің динамикасы, оның ұлғаюы мен азаю себептері;

8)Ұлттық Банкке жіберілетін қаржылық есеп барысынң шынайылығы;

9)CAMELS рейтингілік жүйесінің талаптарына сәйкес капиталдың сандық және сапалық көрсеткіштерін талдау;

10)капиталдың толыққандылығы мен көлемін төмендететін тәуекелдердің маңызды талдауы;

         Активтерді талдауда және оларды тексеруде инспекторлар, басқа сұрақтармен бірге міндетті түрде мына сұрақтарды анықтау  керек:

• банк өткізетін активті операциялар, соның ішінде баланстық емес міндеттемелер, Ұлттық Банк лицензиясымен сәйкестікте жүзеге асырылады және банктің дайындалған, әрі бекітілген уәкіл етілген органын, банктің ішкі құжаттарымен;
• активтердің көлемі, олардың құрамы табыс әкелетін және әкелмейтін активтер үлесі, олардың ішінен жұмыс істейтін активтер;
• тәуекелдерінің деңгейі бойынша активтердің және баланстық емес міндеттемелердің классификациясы, активтердің орналастыруына байланысты, тәуекелдердің диверсификациясы тәуекелділік емес активтер үлесі;
• төлемдік актитвтер құрылымы, көлемі, олардың жалпы активтер сомасындағы үлесі;

-   құнды қағаздар портфелінің, соның ішінде жалпы көлемінің талдауы, құнды қағаз түрлері бойынша құрамы;

Депозиттер талдауы:

• жалпы көлем қайтару уақыты бойынша құрамы (талап етуге дейін, қысқа уақытты, орта уақытты, ұзақ уақытты), контродақтастар бойынша (Ұлттық Банктің корреспонденті шоттарында және деңгейлі банктерге, соның ішінде резидент – банктерге, резидент емес  - банктерде) және валюта түрлері бойынша;
• депозиттерді олардың сапасы бойынша классификациялау;
• несиелік портфелін талдау;
• банктің ішкі несиелік саясатының болмысы және мазмұнының толыққандылығы;
• жалпы көлем, несиелердің уақытына қатысты құрамы (қысқа уақытты, орта уақытты, ұзақ уақытты), экономиканың секторына қатысты (кіші кәсәпкерлерге берілген) және валюта түріне қатысты;
• банкаралық несие;
• акционерлерге және банкпен ерекше қатынастармен байланысты басқа тұлғаларға берілетін несие, оның берілу талаптары;
• бір қарыз алушыға қатысты тәуекелдің жоғарғы көлемі;
• берілген несиелер бойынша орташа қайтарым  құны;
• несиелердің сапалылығына қатысты классификациясы;
• банктің көрсеткіші және ақпарат негізінде оның ішкі несиелік саясаты жайлы, несиелік портфел талдауының нәтижелерінің сәйкестігі негізінде алынған ақпараты;
• деиторлық қарыздануды талдау;
• жалпы көлем, дебиторлық қарызданудың статья бойынша құрамы;
• дебиторлық қарызданудың, оның сапасы бойынша классификациясы;

Шартты міндеттемелерді талдау:

• банктің басқа заңды тұлғалардың жарлықты капиталындағы мүшелегінің, банктік заң талаптарын ұстануы;
• активтердің және шартты талаптардың өзгеру динамикасы, олардың құрамының және осы өзгерулердің жылдамдығы мен себептері;
• активтерді санаудың бухгалтерлік дұрыстығы;
• Ұлттық Банкке берілетін қаржылық есепте бейнелетіні мағлұматтардың шанайылығы;
• CAMELS рейтингілік жүйесінің талаптарына сәйкес капиталдың сандық және сапалық көрсеткіштерін талдау;

Менеджменті тексеріп, талдауда инспекторлар, басқа сұрақтармен қатар, міндетті түрде мына сұрақтарды орнату керек:

• банк органдары банктің құрылтай құжаттарымен және заңымен құрылған және қызмет етеді, банктің басшылығындағы қызметкерлер Ұлттық Банкте сәйкестіктегі өтті;
• банк персоналының саны, оның мамандандырылуы банктің персоналымен жұмыс істеу саясаты ішінде жұмысқа қабылдаудағы қойылатын талаптар, жұмыс талаптары (төлем ақы, оқыту, материалды қолпаштау т.б.);
• банктің ұйымдастыру құрамы Ұлттық Банктің талаптарына сай, соның ішінде ішкі бақылауды ұйымдастыруда және банк қызметіндегі банк тәуекелдерін басқару жүйесі;
• бөлімшелер және төлем кассалық бөлімдерінің таралуы және олардың басты офиспен байланысы;
• банк мамандануы;
• негізгі бөлімдер банкпен қызмет көрсетілу, соның ішінде клиенттермен жұмыс;
• банктің негізгі клиенттері – депозит ашқыштар және дебиттер;
• банктің көрсететін қызмет түрлері;
• банктің өкілетті органымен банктің қызметінің стратегиясы жасалған  оны қойылған уақыт ішінде орындау керек жақындағы бірнеше жылға, нақты іс-шаралармен көрсеткіштермен;
• банктің өкілетті органымен банктік заңға сәйкес банктің ішкі құжаттары жасалып әрі бекітілген, сонымен қатар банк ішіндегі бақылауды реттеуді, банктің барлық банктік және басқа опреацияларын, банкке берілген лицензия бойынша қарастырылған тәртіп пен қызметтері қарастырылған;

-      бухгалтерлік ақпаратты өңдеу және оны консолидациялау, соның ішінде

бөлімшелер аралық есеп-айырысуды ұйымдастыру;

• сыртқы және ішкі аудиттің ұсыныстарының толықтығы және оларға банк менеджментінің бағынуы;
• банктің қызметті жақсарту және капиталдандыру жоспарымен сәйкес өзіне алынған міндеттердің талаптарын іс-шараларын орындау, сонымен қатар банкке қатысты шектеулі жер және санкцияны қолданудан шығатын шаралар;
• банкпен заң талаптарын бұзу, соның ішінде басқа да лимит нормаларын сақтаудағы пруденциалды нормативтер міндеттемелерді бұзу;
• банкке қатысты есептік уақыт ішінде шектеулі әсер ету және санкциялардың бар болуы;
• Ұлттық Банктің тапсырмаларын өз уақытында және сапалы орындау, соның ішінде берілетін мәліметтердің шынайылылығы;
• CAMELS рейтингілік жүйесінің талаптарына сәйкес банктің менеджментінің талдауының спасы;

Табысты талдау әрі тексеру кезінде инспекторлар, басқа сұрақтармен қатар, міндетті түрде мына сұрақтарды орнату керек:

1)алынатын табыс пен төленетін шығындардың заңдылығы мен мақсаттылығы;

2)есеп берілген уақыттағы табыс пен шығын көлемі, олардың статья бойынша құрамына байланысты табыс пен шығын үлесі, жалпы шығын мен табыс бір-біріне қатысты көлемі;

3)өткен жылдың қаржылық нәтижесі, есеп берілген уақытта ағымды табыстың (шығынның) шығыннан (табыстың) асып түсуі;

4)алынатын табыспен төленетін шығындардың аяқ астылығы, немесе тұрақтылығын анықтау, табыстың актив тәуекелдеріне тәуелділігі;

5)пайыздық маржа және тәуелділік бағасын шығару, соның ішінде төлем және төлем ақы қойылымын уақыты кезінде активтердің міндеттемелерге сәйкестігі;

6)банктің өзінің жеке меншік капиталы мен активтердің қолайлылығының динамикасын анықтау, өткен жылдардың бөлінбеген табысы (шығыны), табысты бөлу, соның ішінде дивиденттерді төлеуге де;

7)табыс пен шығын өзгеруінің динамикасын зерттеу, олардың құрамын,өзгерулердің себептері мен ықпалын, соның ішінде сый ақы қойылымдарының өзгеруі, активті және пассивті опреациялар көлемі;

8)банктің өзінің капиталын өсіру үшін және сақтау үшін, ағымды табыстың ағымды шығынды жабу үшін жеткіліктілігі;

9)табыс пен шығынның бухгалтерлік есебінің дұрыс болуы, соның ішінде төлем ақы әдістерін қолдану;

10)Ұлттық Банкке ұсынылатын қаржылық көрсетілетін мәліметтердің шынайылығы;

11)CAMELS рейтингілік жүйесінің талаптарына сәйкес капиталдың сандық және сапалық көрсеткіштерін талдау;

Төлемділік талдауы мен тексеру кезінде инспекторлар, басқа сұрақтармен

 қатар, міндетті түрде мына сұрақтарды орнату керек:

• банкпен –өткізілетін пассивті опреациялар, соның ішінде баланспен бірге (шартсыз міндеттер) саналатын Ұлттық Банктің лицензиясына сай, жүзеге асырылады және банктің дайындалған әрі бекітілген уәкіл етілген органын, банктің ішкі құжаттарымен;
• банктің пассивтары мен активтарын басқару ішкі саясатының банкте қызмет етуі және оның толықтылығы, соның ішінде төлемдік сұрақтарға қатысты, табыс деңгейінің төмендігі, активті және пассивті операцияларға лимиттер, контродақтастар бойынша шектеу, сонымен қатар банктің активтері мен пассивтерін басқаруды жүзеге асыратын және басқаруға қатысатын тұлғалардың өкілеттілігі мен  жауаптылығы;
• міндеттер көлемі, олардың статьялар бойынша құрылымы, валюта түрлері бойынша, экономика секторы бойынша және аяқтау уақыты бойынша (талап етуге дейін, қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді), міндеттер үлесі, жалпы міндеттер көлемінде төлемге сәйкестілері;
• ликвидті активтер көлемі, олардың жалпы актив көлеміндегі үлесі, ликвидті активтердің статья бойынша құрамы;
• ликвидті активтер және міндеттердің өзгеру динамикасы, олардың компоненттерінің, осы өзгерудің себептері мен ықпалы;
• депозиттерді несие беру үшін қаншалықты қолдануға болады;
• активтердің шетел валютасына шаққандағы және міндеттерді шетел валютасына шаққандағы салыстыру;
• банктің банкаралық нарығында қолайлы қарыз алу түрлері мен мүмкіндіктері және басқа да банктің төлемдігін қолпаштау түрлері;
• жалпы актив сомасындағы қаржылық (шартты) үлес міндеттері және олардың төлемдікке әсер ету деңгейі;
• активтерді төлеп бітіру мерзімі мен міндеттемелерді қайтару мерзімін салыстыру арқылы төлемдікті ұзақ мерзімді қолайлыққа қатысты анықтау;
• Ұлттық Банктің тапсырмаларын өз уақытында және сапалы орындау, соның ішінде берілетін мәліметтердің шынайылылығы;
• банк көрсеткіштерінің төлемділігін талдау арқылы алынған және банкті өкілетті органдарының қабылданған шешімдері жайлы мәліметтердің банктің сәйкестігі, ішкі активтері мен пассивтерін басқару саясатын;
• CAMELS рейтингілік жүйесінің талаптарына сәйкес капиталдың сандық және сапалық көрсеткіштерін талдау;

  Банктің нарықтағы өзгерістерге сезімталдығы жайлы талдауларда    инспекторлар, басқа сұрақтармен қатар, міндетті түрде мына сұрақтарды орнату керек:

1)банк қызметінің тәуекелдіктерді басқару ішкі саясатының мазмұнының толықтығы және сәйкестігі соның ішінде банктік қызмет нарығындағы өзгерістерді болжау ісінің сұрақтары бойынша, сый – ақы төлемдерінің қойылымдарын қоса, құнды қағаздар мен шетел валютасының бағамы, нарықтағы алдыңғы қатарлы себептер және олардың банктің қаржылық көрсеткіштеріне ықпалын төмендету;

2)банк маркетингісінің ішкі саясатындағы ұстанымы мен толық қандылығы,

соның ішінде банктік қызмет нарық коньюктурасын зерттеу сұрақтары бойынша, мұнда банктік өнімдерді ұсыну және олардың бағасын анықтау;

3)банктік қызмет нарығындағы өзгерістер барысында банктің іс-қимылы және мұндай өзгерістерге банк қаржылық көрсеткіштерінің тәуелділігі;

4)банктің нарықтағы өзгерістерге сезімділігіне байланысты талдаулар нәтижесінде алынған сәйкестіктер, банк қызметінің тәуекелдерімен басқару жайлы оның ішкі саясатының жағдайы және банктің ішкі саясаты (стратегиясы) өкілетті органдарының қабылдаған шешімдері жайлы көрсеткіштері мен ақпараты;

5) CAMELS рейтингілік жүйесінің талаптарына сәйкес банк қызметінің сандық және сапалық көрсеткіштерінің талдануы. Комплексті инспекция басшысы, басқа қызметтермен қатар, тексеріс құжаттарымен танысып, заңға сәйкестігі жайлы нәтижелер шығаруы керек, сонымен қатар банктің ішкі құжаттарының мазмұнының  Ұлттық Банк заңдық нормативті актілеріне толықтығын, қарастылығын, CAMELS рейтингілік жүйесіне сәйкес банк қызметінің бағасын келістіру. Банктте шектелген тексеру өткізілгенде инспекция өткізуге арналған Ұлттық Банктің тапсырмасында көрсетілген CAMELS бағалау рейтингілік жүйесінің компоненттері бойынша жекелеген сұрақтар тексеріледі.

     Арнайы тексеріс кезінде Ұлттық Банк тапсырмасында көрсетілген сұрақтар тексеріледі, жекелегенде, инспектордың кастодиалды қызметті жүзеге асыру сұрағы бойынша, басқа сұрақтармен қоса міндетті түрде келесілер қарастырылады:

• банкте құнды қағаздар нарығында кастодиалды қызметін атқару үшін лицензияның болуы;
• кастодиалды келісімді мемлекеттік еңбек және халықты әлеметтік қорғау өкілеттік органымен бекітілген оның типтік күйіне сай талаптарына сәйкес құру;
• кастодиалды қызмет негізінде операциялардың бухгалтерлік есеп жүргізілуінің дұрыстығы, соның ішінде;
• кастодиалды қызмет бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есептің ретін анықтайтын ішкі құжаттардың болуы;
• зейнетақы төлем мен зейнетақы қорларының есебіне жеке-жеке қолдану үшін;
• зейнетақы активтерін, зейнетақы қорларын есептеуге және сақтау барысы;
• шартсыз сәйкес шоттарға уақытылы және дұрыс енгізу;
• банкке кастодиалды келісім бойынша оған тиісті табыс есебін және компанияның зейнетақы активтері мен зейнетақы қорын басқару бойынша инвестициялық табыстан тиесілі коммерциялық сый-ақысын шоттарға уақытылы және дұрыс енгізу;
• банктің кастодиалды қызметті жүзеге асыратынын көрсететін ішкі құжаттардың болуы;
• банк – кастодиалдионның сәйкес заң талаптарымен және кастодиан келісімі бойынша қызмет етуі;
• Ұлттық Банктің нормативті заң актілерімен қарастырылған дұрыс әрі уақытылы орындалатын, оған зейнетақы қорымен сеніп берілген, зейнетақы активтерін есептеу және сақтау жайлы банктің есептерді құрып және оларды тапсыруы;
• банкпен сенімділік  (трасттық) басқаруды жүзеге асыру жайлы басқа сұрақтармен қатар міндетті түрде, мынадай сұрақтарды  арнайы тексеріс өткізу барысында қамту керек;
• сенімділік (трасттық) басқару бойынша операцияларды өткізуге банктің лицензиясының болуы;
• сенімділік (трасттық) басқару операциялары бойынша бухгалтерлік есеп  жүргізілуінің дұрыстығы, соның ішінде;
• басқа операциялардың есебінің жинақтылығы;
• әр сенімділік келісім бойынша бөлек баланс жүргізілуі;
• банктің коммисиялық есептелінетін сый-ақы соммаларының сенімділік келісім талаптарына сай келуі;
• ішкі бақылауды ұйымдастыруда  шарттарды сақтау, соның ішінде:
• сенімділік (трасттық) басқару бойынша өткізілетін операцияларбойынша сәйкес  ақпаратты қорғау жүйесінің болуы;
• сенімділік басқару бойынша, банкпен ерекше байланыстағы тұлғалардың ақшаларымен байланысты операциялардың болмауы;
• банк құрылымында сенімділік (трасттық) басқару бойынша операциялармен айналысатын тәуелсіз бөлімшенің болуы, сонымен қатар оның жұмысын ұйымдастыруда банктік заң талаптарын сақтауы;
• сенімділік басқару бойынша тапсырылған ақша мен басқа меншікті мақсатты қолдануы;

Валюталы заң талаптарын сақтау  жайлы сұрақтар бойынша арнайы инспекция инспекторы, барлық сұрақтар мен қатар міндетті түрде мынадай сұрақтарды қарастыру керек:

1)банктік заң қарастырылатын шетел валютасымен қатысты жасалатын операцияларға банктің лицензиясының болуы;

2)банкте шетел валютасымен жүргізілетін операциялардың тәртібін реттейтін ішкі құжаттардың болуы;

3)банк заңының талаптарына сәйкес бухгалтерлік есеп жүргізу;

4)Ұлттық Банк нормативті заң актілерімен сәйкес банктің резиденттер мен резидент еместер арасында валюталық операция жүргізілуінің дұрыстығы, соның ішінде:

• резиденттің резидент емес пайдасына қарай, капитал қозғалысы мен байланысты валюталық құнның ауысуының алдын-алатын валюталық операцияларды лицензиялау бойынша талаптардың сақталуы;
• Қазақстан Республикасында экспортты-импортты валюталық қадағалауды ұйымдастыру бойынша талаптардың сақталуы;

5)Ұлттық Банк нормативті заң актілерімен сәйкес банктің заңдық тұлғалармен-резиденттермен валюталық операциялар өткізу дұрыстығы, соның ішінде:

• заңды тұлғалар – резиденттермен өз валюталық шоттарынан қолма –
•  қол шетел валютасын шешуі және қолдануы;
• заңды тұлғалар – резиденттердің шетел валютасын сатып алуы және банктің заңдық тұлға тапсырысы бойынша шетел валютасын сатуы;
• уәкіл етілген банктерде заңды тұлға-резиденттердің шотына шетел валютасын салу;
• несиелерді шетел валютасында беру;

6)Ұлттық Банк нормативті заң актілері сәйкестігі бойынша жеке тұлғалардың валюталық операцияларын банк өткізудегі дұрыстығы, соның ішінде:

• Қазақстан Республикасына шетел валютасын ауыстыру және Қазақстан Республикасынан ауыстырылған шетел валютасын шешіп алу;
• жеке тұлғалардың ағымды валюталық операцияларын шот ашпай-ақ өткізу;

     Банктегі ақпараттық технологиялар жағдайы жайлы сұрақтарға байланысты арнайы инспекция өткізуде, басқа сұрақтармен қатар инспекторлар мынаны анықтауы керек:

1) Ұлттық Банк талаптарына сәйкес, соның ішінде:

• бухгалтерлік кітаптардың Басты және жанама қызметтері;
• Басты және жанама кітаптар арасындағы интерфеис;

2) Ұлттық Банк талаптары бойынша Басты және жанама кітаптар бойынша бағдарламалы, техникалық және басқа автоматтандырылған жүйенің орындалу сәйкестігі;

3)тексерілетін банк автоматтандырылған жүйесі технологиясын дайындауды, бағалау, соның ішінде:

• ішкі нормативті құжаттардың сапасы және болмысы, автоматтандырылған ақпараттық жүйе (дайындау технологиясы, ендіру, қолдану және қолданысқа дайындау) құру процесін таныстырады;
• Басты және жанама кітаптар бойынша техно-жұмысшы құжаттарының автоматтандырылған ақпараттық жүйе сапасы мен болмысы;
• автоматтандырылған ақпараттық жүйені тестілеу және дайындау барысын талдау;
• дайындаушы – фирма жағынан, егер ақпараттық жүйені жеткізу барысын сыртқы орындаушылар өндірсе, онда техникалық және бағдарламаның сапасын бағалауда көмек беру қызметі өз қолына алынады;
• тексерілетін банктің ақпараттық қызмет құрылымын ұйымдастыруды талдау;

4)автоматтандырылған ақпараттық жүйенің қауіпсіздігінің деңгейі, соның ішінде:

• сенімділік деңгейі;
• санкциясыз қол жеткізуден қорғау деңгейі.

Төлем жүйесінің жағдайына байланысты сұрақ бойынша арнайы инспекция жүргізілгенде, барлық сұрақтармен бірге инспекторлар мынаны анықтау керек: ақпаратты енгізуде екі жақты бақылаудың болуы; бэк және фронт-офиске бөліну; коммуникация жолдарымен мәлімет берілгенде, ақпараттық базасын қорғау; ақпараттық базаны қорғау; интерфейс ұйымы банкаралық төлем жүйесімен (жүйелер, ірі төлемдер, клирингтік палата т.б.)     Инспекция өткізіліп жатқанда банк, банк қызметкерлерінің арасынан инспекторлар талабымен қажетті құжаттарды (мағлұматтар) дайындайтын мамандарды анықтап қою керек және құжаттардың инспекторларға уақытылы берілуін қадағалау керек. Сонымен бірге қажет болған жағдайда инспекторлар құжаттарды тексеру актісіне тігіп қою үшін көшірме жасауына жеңілдіктер ұйымдастырылу керек.  Инспекторларға кешіктірілмей құжаттар берілу мен қатар, банк инспекторлық топқа кез-келген қызметкерді сұрау мүмкіндігін жасауы керек. Банктің басшылық қызметкерлері инспекцияның өткізіліп жатқан іс-шараларына  қатысты банк қызметі немесе олардың қызметтік міндеттері жайлы сұрақтар бойынша жазбаша түсініктеме берулері міндетті.

Инспекция өткізілетін уақытта банк инспекторларға өз ғимаратында бөлек бөлме беруге міндетті, оларға бөлмеге тікелей байланысты, соның ішінде келісім бойынша демалыс күндері де қамтамасыз етуі керек.

Банктің инспекцияның өткізілуіне қарсылық білдіруі, соның ішінде банк ғимаратына инспекторлардың өтуіне қиыншылықтар туғызу, қажетті құжаттарды (мәліметтерді) көрсетуден бас тартса, банктің қызметкерлерінің қажетті қызмет міндеттемелеріне байланысты және олардың банкте атқаратын қызметрерінХ қатыстщ мәлеметтерді беруден бас тартса, онда бұл жағдай банкке немесе мещ£ басшыйарына заңмбн қарастырылатын санкция немесе басқа да әсер ету әдістеріе Лолдансға негіз болады.

Адекватты нақты инспекция мақсаты банк қызметінің капитал, активтер, менеджмент, табыстылық және ликвидтілік бойынша жалпы рейтинг деңгейін комплексті тексеруден тұрады, әрі қарай біртекті CAMELS жүйесінің компоненттерінің сәйкестігіне байланысты (ЕОД) тексеру

бойынша есеп құру негізінен.

 

Мақсатты (нүктелі) инспекция банк қызметінің барлық мәселелерін қамти алмайды және дистанционды қадағалау барысында анықталған жағдайлар  және олардың банк жағдайын нашарлатуға алып келетін мәселерді табуға, ыолардың пайда болу барысын және шарттарын анықтауға бағытталады әрі олардың алдын-алу әдістерін табуға арналады.

Бірнеше кішігірім мақсатты тексерулер бір кең тексеру орнынан өткізулері мүмкін. Мақсатты тексерулер жекелеген жұмыс бөлігінде шоғырлануы мүмкін,мысалға,активтердің сапасын талдау, несиелік портфель сапасы, валюталық операциялар заңдылығы және т.б. сұрақтар.

Инспекциялы тексеріс жоспары дистанционды қадағалау нәтижелеріне, банк активтерінің көлемінің және банк капиталының, банктің басқа кіші және ірі банктермен байланысы,банктің бөлімшелік торабының нәтижелеріне тәуелді.Барлық қаржылық банктік ұйымдар, трасттық компания, бөлімдік банктерді қосқанда кем дегенде жылына бір рет ірі тексеруден өтулері керек.

Өзінің жеке капиталының (Capital adeguacy) талдауының әдістемелік принципі.Капитал – салымшылардың ақшаларын қорғайтын ең басты зат.Мықты капиталы бар банк өзіне клиенттердің салымдары мен депозиттерін жоғалтып алу қорқынышын тудырмай-ақ ірі тәуекелдерді қабылдай береді.

Банк капиталы екі деңгейден тұрады. 1 деңгейлі капитал (негізгі) өзіне мыналарды жатқызады:

• тіркелген шек құрамында төленбелі жарғылық капиталды;
• қосымша капитал, өткен жылдар табысының негізінде құрылған резервтер, қорлар, өткен жылдардың материалды сомасын, өткен жылдар шығындарының сомасын алып  тастағандағы тармақталмаған табыс, өткен жылдардағы ағымды шығынның өткен жылдардағы табыстан асып кеткенде.

ІІ деңгейлі капитал келесі статьяларды жатқызады:

•    өткен жылдардағы табыстың өткен жылдардағы шығындардан асуы; негізгі ақшалар және құнды қағаздарды асырып санауы; қосымша ақшалардың сомадағы көлемі, активтердің 1,25%  сомасынан жоғары болмауы, тәуекелдерді қосып саналады; шартты міндетті қарыз, шартты міндетті қарыз ішіндегі алғашқы қарызды өтеу мерзімі 5 жылдан аса, бірінші деңгейлі капиталдың 50% сомасынан аспайтын сомада.

Өз меншіктерінің жеткіліктілігі екі коэффицентпен мінезделеді – К1 және К2. Өз жеке   бір деңгейлі капиталының барлық оның активтерінің К1 сомасына қатысты 0, 06 – дан кем болмауы керек:

                         К1 = KI-ИК/ A       

         

мұнда: kl – бірінші деңгейлі жеке капитал; UK – басқа заңды тұлғалардың шартты қарызы және банк акцияларының инвестициялары; А – банктің консолидирленген балансына сәйкес барлық активтер сомасының қатынасы.

Банктің жеке капиталының оның (К2) тәуекел деңгейімен өлшенген активтерінің сомасына қатынасы 0,12-ден кем болмауы керек:

                        K2=K/ Ар-Пс

мұнда: К- банктің жеке капиталы; Ар-тәуекел деңгейімен өлшенген активтер сомасы және шартты балансты талаптар, кастодиалды келісім бойынша сақтауға қабылданған ақшаны санамағанда; Пс – арнайы резервтер (қолайсыз және тәуекелі жоғары және қолайсыз активтерден құрылған қосымшалар) өзінің жеке капиталына қосылмаған (яғни тәуекел деңгейімен өлшенген активтер сомасы 1,25% асады), жалпы жиналған қосымшалар соммасын қосу.

Банктердің қосылған жеке капиталы дистанционды қадағалау мәлімдемелері бойынша, банктер мәлімдемелері бойынша 15 851 855 мың теңгені құрады, ал инспекциялық қадағалау нәтижелері бойынша  - 11 299611 мың теңгені құрады немесе 4552244 мың теңгеге активтерді дұрыс классификациялау себебімен және қосымша қорға түспей қалған себептер үшін азайтылады. Бір жыл бойынша тексерулер нәтижесі бойынша жеті банкке»тұрақты», тоғызына»қанағаттанарлық»рейтингі, тоғыз банкке»аралық», үш банкке –»шектелген»және үш банкке –»қанағаттанарлықсыз»деген рейтинг шығарылады.

Сегіз банкке рейтингілері төмендетілсе төрт банкке – көтермеленді. Инспекция Шыңғыс банк, АлРаун Банк және ЦентрКредит Банк капиталы бойынша нормативтердің толық орындалмауы анықталған, тіпті банктердің және дистанционды қадағалау есептерін қарсы коэффициенттердің мағынасының теріскей болуы. Осы аталған банктерде активтерінің сапасының нашарлығы себебіне байланысты капиталдандыру қолайсыздығы пайда болды, осыған байланысты бұл банктерге»қанағаттанарлықсыз»рейтингі берілді. Шыңғыс банкке аталған мерзімге дейін өзінің жеке капиталының көлемін ұлғайту жайлы тапсырма берілді және К3 нормативтерін бұзбау жайлы айтылды. Үш банкке: Нұрбанк, ТКМ банк және КН Банк инспекция дистанционды қадағалау тағайымдағаннан кейін жоғары рейтинг берілген.

Капиталдың дұрыстығын тексеру нәтижелері бойынша Президенттің Жарлығының»Қазақстан Республикасының банктері мен банктік қызметі жайлы»Заң күшіне 17 статьсының 3 бөлімі бойынша  бірқатар тәртіп бұзушылықтар көзге түскен, айта келгенде банктің құрылтай құжаттары бойынша талдау негізіндегі банктің жарлықты капиталындағы акционерлердің қатысу үлесінің шектен шығуы. Тексерілген жалпы банктер ішінен Цеснабанк Ұлттық Банктің 2007 жылдың 1 шілдесіне дейін өзінің жеке капитал көлемін 500 млн. теңгеге дейін жеткізу талаптарын орындалмаған себебімен банктердің бірініші тобынан екінші топқа ауыстырылған. Транс Азиялық Сауда банкі шартты қарызды қосып санау мен бірге капиталдандыру талабын орындалмағандықтан екінші топ банктерінен бірде-бір топ банктеріне кірмейтін банктер тобына қосылды.

Тексеру нәтижелерінде анықталған қателіктер есебімен қаржылы – шаруалық қызметте бірқатар актив классификациясында табыс және банктер шығындарында, түзетулер жасалады, мұның барлығы жеке меншік капитал көлеміне әсерін тигізіп оның азаюына ықпал етеді. Негізінде инспекция барысында анықталған рейтинг  дистанционды қадағалау барысында анықталған рейтингімен салыстырғанда кему тенденциясына ие.

Әдістемелік принцип активтердің  сапасын талдау (Assets cualty).  Активтердің сапасын талдауын өткізу мақсатына, банк есебінде олардың өміршеңдігі және олардың бағасын анықтау дұрыстығы, негіз болады. Активтер сапасын талдау барлық активтер түрін және шартты баланс міндеттерін толық қамтиды, бірақ қолайсыз активтердің негізгі бөлігі несиелік портфель ішінде шоғырланған. 23 мамырдың 2006 жылғы №218 шыққан»Банк активтерін классификациялау және шартты міндеттердің және Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банк қосымшаларының есебі»жарлығымен және оған қатысты өзгертулер мен қосымшалармен сәйкес, егер оның ағымды нарықтық бағасы банк пайдасының бағасынан төмен болмаса және актив бойынша талаптар орындалатындығына күмән болмаса немесе келісім шарттарымен сәйкес орындалатын болса, актив стандартты деп саналады.

Классификациямен активтерге, оның ағымды немесе нарықтық бағасы оны сатып алғандағы бағадан төмен немесе актив бойынша талап орындалмайды немесе келіміс шарттар бойынша орындалмай жатса, осыларды санауға  болады. Кейбір активтер түрлері тәуекелмен байланысты емес -  бұл кассадағы қолма-қол ақша және Ұлттық Банктегі корреспондеттік шоттағы ақшаның қалдығы. Мұндай активтерге қарама-қарсы классификацияланған активтер бар, олар бойынша тәуекел 5% 100% дейін.  Мысалға, қолайсыз  (шығынды) несиелер және шартты талаптар барлық жағдайда 100-пайызды орындамайтын тәуекелге ие.

Пруденциалды нормативтер жағдаймен сәйкес банкпен активтердің, олардың тәуекелдерінің есебімен бағалану дұрыстығын тексеруде  маңызды көңілді мынаған бөлу керек:

• несиенің  уақытылы  жабылуы, уақыты өткен қарыздар көлемі, жабу мерзімінің қысқалығы мен нақтылығы;
• несиелік ісі зерттелу барысында ірі қарыз алушының қаржылық жағдайы қаншалықты тұрақты екенін қарастыру;
• несиені жабу үшін міндетті төлем және басқа міндеттемелерді зерттеу;
• классификацияланған активтердің орташа бағасы анықталады;
• жалпы қарыз көлемі және оны қамтамасыз ету үшін арнайы қосымшалар сомасы бойынша несиелік портфель спасы анықталады;
• арнайы қосымша сомасы.

Талдаудың негізгі принципі несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етуді талдауына негізделеді. Сондықтан активтер сапасын талдау барысында, ең кең көлемді өзгерістер инспекциямен банктің қарыз беру портфелінде болуы мүмкін, бұл жекелеген банктердің қаржылық көрсеткіштеріне әсер етеді, ол актив бағасының өзгеруінен және қосымша қорларға қаржыларды салғанға дейінгі  көріністерде айқындалады. Осылайша, Орталық Азиялық қатынас және даму банкінің активтер сапасын тексеру нәтижесі бойынша, несиелік қарыз бойынша қосымша құрып, ол туралы көрсетілген мерзімге дейін тапсырма орындалғаны жайлы жазба түрдегі есеп тапсырылу керек, Сенім банкке несиелік саясатын қайта қарастыру жайлы алынған ғимарат бағасын қосуды айтылған.»Алматы»банкінің  - табыстылықты жоғарылатуға және қызмет түрлерін кеңейту,  бөлімдерге бақылауды күшейту, іс-шаралар жоспарын дайындап олардың орындалуы жайлы бақылап отыру. Данабанкке – санау саясатын дайындау, бекітілген акционерлер үлесінің нормасын бұзбау. Нефтехимбанкке – қосымша резервтерді құру, К5 нормативтерін бұзбау, банктің несиелік саясатын және активтер мен пассивтер саясатын толықтыру, қолданылған іс-шаралар жайлы есеп беру. Активтер сапасы айтарлықтай жақсарса да жекелеген банктерде (Азия Несие, Эксимбанк, Алраун банк, Казагропромбанк, Шыңғыс банк) сияқты жекелеген банктерде қайталанған тексерулерден кейін де активтер бойынша жоғары тәуекелдер қалып отыр.

Қанағаттанарлықсыз қаржылық жағдайдың заң негізінде болуы нәтижесі,  пруденциалды нормативтердің ылғи бұзылуы және жағымсыз капитал болмысының пайда болуына Ұлттық Банк Казагропромбанк акцияларын сатып алуға мәжбүр ету және акцияларды сатып алу бағасымен АҚ»Нефтебанк», ЖЖС»НС», СҰ»ИмТранс», ЖЖС»Ордабасы»қосылған консорциумға сатуы себеп болды. Консорциумға берілу банкті емдеу бойынша, акцияларды сатып алуға Үкімет келісімімен бекітілген нақты іс-шаралар жоспарымен негізделеді. Активтерінің көлемі 500 млн. теңгеден асатын тексерілген 12 банк бойынша активтер сапасының нашарлауы 2 банктің рейтингілерінің төмендеуіне алып келді. Тек қана Нұрбанкпен несиелік қарыз бойынша уақытылы және толық резервті толықтыру өткізілген, инспекция дистанционды қадағалау және инспекция тексерулерінің нәтижелері есеп барысының толық сәйкестігін мақылдады.

Нәтижесінде Нұрбанк активтер бойынша рейтингі қанағаттанарлықтан» «тұрақтыға» көтерілген. Бұл банкте мерзімі өтіп кеткен немесе классификацтяланған активтер санының ең төменгі бағамға жеткенін көрсетеді, ішкі бақылау жүйесі мен басқару механизмдері несиелердің  нашар орналасуына ақылмен қарсы тура алатынына күмән жоқ. Банк  диверсифицирленген несиелік портфельге ие, банкпен ерекше  байланыстағы тұлғаларға қатысты және жекелеген қарыз алушыға қатысты тәуекелдің максималды көлемін сақтайды деген сөз.

     Керісінше, инспекция нефтехимбанкте тәуекелді класификацияланған активтердің өсуін анықталған,  33% ғана резервтер құрылған, бұл банктің өзінің төлемдігіне қауіп төндіріп отыр. Нәтижесінде банк рейтингісі 2-шіден»қанағаттанарлықтан»5-ке»қанағаттанарлықсызға»төмендетілді. Нәтижесінде 2009 жылы Нефтефимбанктен лицензия  қайтарып алынған. 2007 жылы 49 – банк бойынша актив орташа тексерулері жалпы рейтингілерінің 2,9 дейін 2006 жылы  тексерілген 33 банктердің жалпы рейтингінің 3,6-ға қарсы. Инспекция нәтижелері бойынша активтер сапасының төмендеуінің негізгі себебі классификацияланған активтер үлесінің көбеюі, олардың жалпы активтерге қатынасы 60% құрады. Қосымша резервтерді құру міндеткерлігі банктердің капиталды базасының төмендеуіне алып келді. 2007 жылы тексерілген екінші деңгейлі банктерге несиелік, депозитті, есептік, саясатын, активтер мен пассивтерді басқару бойынша саясатын қайта қарауға қатысты   ақыл айтылды, К2 және К3.

 Нормативтер тәртібін сақтау бойынша әдістер қолдқолданылу қажет, капитал минималды көлемге келтірілу керек, қажетті резервтерді құру және іс-шаралар жоспары мен қабылданған іс-шаралар жайлы жазба  есеп берілу керек.

     Егер банкпен берілген несиелер шартты міндеттер және қарыздар бойынша тәуекелдер жеткіліксіз бағаланбаса, инспекциялы тексерулер осы жағдайлар бойынша  дистанционды қадағалау  нәтижелеріне елеулі өзгерістер енгізе алама, қалай білсе екен. Осылайша банк активтеріндегі несие үлесі дистанциондық қадағалау мәліметтері бойынша 59,59% деңгейіндегі, ал инспекцияның нақты мәліметтері бойынша – 61,6%. Осы тенденция инспекцияның қолайсыз қарыздарды қосымша баланс сыртына апарып тастауы, инспекция нәтижелері бойынша қосымша саналған сомаларды қайта санау арнайы резервтер бойынша. Инспекция банктің басқа банктермен қосылу арқылы күшею барысындағы активтер сапасына және ерекше көңіл бөлуге негіз болды және жаңа инвесторларды қосымша тарту ТұранАлембанк пен Уентркредит актив көлемін 28% және 17% қосынды  ретінде ұлғаюға әсер етті. Бұл банктердің несие үлесі барлық банктер несиелерінің жалпы сомасынан да айтарлықтай үлкен: 31% және 17%.

Көптеген тексерілген банктер өздерінің тәуекелдерін дұрыс бағаламайды, әсіресе несиелік, сонымен  салымшылар мен несие алушылардың ақшаларын қайтармау тәуекелін ұлғайтады. Әдетте мұндай банктердің несиелік саясаты нақты жасалмаған. Қадағалау  қызметкерлерінің ойынша, дана несиелік саясат несиелік  тәуекелдерді дұрыс басқару үшін негіз болады. Несиелік стандарт шарттарын бұзу банктердің Ұлттық Банк ең көп тарамды шынайы емес мәліметтерді беруге негіз болып келе жатыр және өз артынан ликвидтілікті жоғалту әрі банктің қаржылық жағдайының ауырлауына алып келеді. Көбінесе бұл дистанционды қадағалаумен анықталады, инспекциондық тексеру барысында мақұлданады, бірталай банктердің лицензияларының алынуы мен банктің жойылу жайлы сұрақтың қойылуына себеп болады.

Банк табыстары мен шығындарының әдістемелеік принциптерін талдау (Eamings). Банктің оның табыстары жеткіліктілігі көз қарасынан, банктің қызметінің кеңейту мүмкіндіктері үшін болашағы бағаланады. Табыстылықты талдау кезінде есептік мәліметтер ерекше зерттеледі. Өйткені нақты стандарттарды қолданбаса табыс жеткілікті болып көрінуі мүмкін, ал шындығында - өтірік немесе асырылып жіберілген болуы мүмкін. Сонымен бірге, талдау өткізілуі барысында көңілге  мынадай ықпалдар алынады:

• банкте актив санағының әркелкілігі, олар уақыт өте келе алғашқы құнын жоғалтады (негізгі құндылықтар);
• салықтар бойынша қарыздар санағының дұрыс жүргізілмеуі;
• бөлінбеген пайда көлемін төмендететін акционерлерге дивидент түрінде төленетін пайда салық төлемінен кейін, сомма санағы статьяларды анықтайма, бірақ сонымен қатар егер банк»А»қор биржасының  тізіміне енсе, пайда барысы акциялар бойынша дивидент төлеуге міндет етеді.

Ұсынылған есептің шынайылығы тексерілгеннен кейін,   CAMELS жүйесі бойынша рейтинг пайдасын талдаумен қоса анықталады. Инспекторлық қадағалау банктердің шығымымен табысын тексеруге ерекше көңіл бөлінеді, олардың  көлеміне банк активтерінің жағдайы, ликвиыдтілікті бақылау және қаржылық емес активтер мен негізгі қорларға ақшалай қаржыларды шоғырландыру үлкен әсерін тигізеді.

Активтердің классификациясына енгізілген өзгерістер нәтижесінде және қосымша резервтер құруда толықтырушы құру нәтижесінде ДАБ»АзияКредит»45,5 млн. теңге сомасында және АҚ»Банк Центркредит»1717 млн. теңге сомасында осы банктер қаржылық қызметі шығынды деп табылып рейтингісі төмендетілген. Шыңғыс банктің табысын  негізсіз 27 млн. теңгеге көтеруі анықталған, Банк ЦентрКредитпен – 3493 мың теңгеге, ТрансАзиаттық Сауда банкімен – 3470 мың теңгеге, Нефтехимбанкпен – 6871 мың теңгеге.

CAMELS жүйесі бойынша табыс талдауы бойынша жалпы рейтингілік бағалау принципі мынадай:

Рейтинг 1 –»Тұрақты»деңгейіне жеткілікті табыс көлеміне ие банк, капиталдың өсуі мақсатымен резервке төлемдерді толық жіберіп отыру, активтер сапасы мен өсуіне көңіл бөлуші. Активтердің табыстылық деңгейі орташа есеппен басқа салыстырмалы банктердің орташа көрсеткіштерінен артады.

Рейтинг 2 –»Қанағаттанарлық»- тұрақты түсім көлеміне ие банкке беріледі, бірақ рентабельді деңгей төмендеу тенденциясына ие болуы мүмкін. Салыстырмалы банктердің орташа көрсеткіштерінен біраз төмен немесе бір қатардағы деңгейге ие.

Рейтинг 3 –»Аралық»несиелік қызметтен шығындарды жабу үшін резервке жеткіліксіз жіберген, онша сенімді емес банк. Банк активтерінің сапасы қанағаттанарлықмен сәл төмен, пайданың өсу деңгейі  тұрақсыз, бұл оның тұрақты өсу бағытына күмән келтіреді.

Рейтинг 4 –»Шекті»табыстың төмендеу тенденциясы тұрақты банкті мінездейді және пайданың айтарлықтай төмендеп кетуін немесе өткен жылмен салыстырғанда  шығынның ылғи болуы. Мұндай банктің табысы осы топтағы банктердің табысынан айтарлықтай төмен.

Рейтинг 5 –»Қанағаттанарлықсыз»банк деңгейінің төмендеуіне айтарлықтай қауіп төніп тұр, ылғи шығынға бататын банктер ие. Бұл банктер аз капиталдандырылған және оның қолайсыз активтер көлемі (қанағаттанарлықсыз, сенімсіз жоғары тәуекелділік пен пайдасыз) болашақта көлемді табысты болмайды.

Табыс және шығындар талдауы, банк активтерінің инспекция мәліметтері бойынша қолайлылығы дистанционды қадағалау бағалауларынан айтарлықтай деңгейде ерекшеленуі мүмкін, өйткені капитал бойынша барлық көлемді өзгертулер, активтер сапасы мен көлемі бойынша табыста, шығында және банктер пайдасында бейнеленеді, соның нәтижесінде 2007 жылы мысалға 41-тексеруден өткен банктер, табыс (пайда) рейтингі төмендетілген 18 банктерге (44%) дистанционды қадағалау орнатқан рейтингісіне қарсы. және тек 5 банкке рейтингілері көтерілген. Бұл дистанционды қадағалау үшін берілетін мәліметтердің сапасының  жеткіліксіздігі жайлы айтады, активтердің дұрыс классификацияланбауы, резервтердің дер кезінде құрылмауы, банк операцияларында тәуекелдердің жоғары болуы, дистанционды қадағалау механизмінің  нақтылау қажеттілігін туғызады.

Ликвидтіліктің әдістемелік принциптерін  талдау (Liguidity). Банктің өтімділігінің деңгейі анықталады, оның ағымды және қарастырылмаған міндеттемелерін орындауға жеткілікті көз қарас бар. Өтімділік талдауы көп қырлы және CAMELS жүйесі бойынша рейтингті анықтау келесі санақтарды қарастырады:

• тез-арада қажетті депозиттер және қызметтілікке дейінгі депозиттер арақатынасы, заңды және жеке тұлғалар депозиттері мен жабу мерзімі бойынша депозиттер;
• ликвидті активтер үлесі мен тез арада ликвидті түрде айналдыралатын активтер;
• банктің ақшалы құндылықтарының қаржылық рычагі: егер банк қарыз алуға көп сенсе, онда оның ликвидті деңгейі соғұрлым тұрақсыз болады;
• банктегі банктің өз ішіндегі ликвидтілікті басқару жүйесі, оның технологиялық деңгейі;
• активтер мен пассивтерді басқарудан пайыздық пайданың деңгейі мен өсу қарқыны;
• банктің өз ішіндегі ликвидті реттеу саясатын сақтауы.

Рейтинг 1 –»Тұрақты». Банктің жеткілікті ликвидті активтер көлеміне ие екенін анық бейнелейді. Ішкі қадағалай әдістері мен ақпаратты талдау қолайлы мәлімет береді. Банк депозит ретінде үлкен несиелеу көлеміне ие. Банктің ликвидтілік коэффиценті салыстырмалы банктердің ұқсас коэффиценттерінен жоғары. Банк қаржылық құндылықтарды сенімді  тартуға күші жетерлік.

     Рейтинг 2 –»Қанағаттанарлық». Мұндай рейтингті барктерде ликвидтілігі төмендеуге апаратын тенденция күтіп тұр және қарсы алушылыққа тәуелділік байқалады. Бірақ банк келтірілген депозит түрлерінде бірқатар несиелеу көздеріне ие және қаржылық құндылықтарды тез арада тартуға мүмкіндігі бар. Ликвидтілік коэффиценті орындалады және салыстырмалы банктердің деңгейінен ортадан жоғары мәнге ие.

     Рейтинг 3 –»Аралық». Бұл деңгейлі банктер қаржыларды тарту бойынша шекетлеген мүмкіндіктерге ие. Ликвидтілік коэффиценті жалпы орындалады және деңгейі бойынша салыстырмалы банктер ішінде ортадан төмен.

     Рейтинг 4 –»Шектеулі». Ликвидтілік көрсеткіштер нашарлауда. Ликвидті активтердің жетіспеушілігі К4 коэффицентінің бірқалыпты сақталмауымен байланысты. Қаржылық тартқыш бойынша банк қарыз алуға тәуелді, бірақ тез арада қаржы  берушілерді тартуға мүмкіндігі жеткіліксіз. Ликвидтілік көрсеткіштер салыстырмалы банктердің  коэффиценттерімен салыстырғанда орташадан төмен.

     Рейтинг 5 –»Қанағаттанарлықсыз». Ең төменгі ликвидті көрсеткішке ие банктер, бұл банктің төлемдік қабілетіне қауіп төндіреді. Ликвидтілік коэффиценті біркелкі сақталмайды. мұндай банктер өздерінің тез арада шешетін міндеттерін орындау үшін сырттан көмек тартуға негізделген іс-шараларды талап етеді.

     CAMELS жүйесінің жалпы талаптарынан шыға отыра, тексерілген  банктер  ішінен 1 рейтингілі дистанционды қадағалаумен табысталған, 7 банкте мақұлданған, 3 банкке қайта берілген және Көмірбанк пен АҚ Азия Турбанкте мақұлданбаған (1-ден 5 және 3-тен 5 – ке сәйкестік бойынша төмендетілген). Тексерілгендердің ішінен тек 9 банк немесе 22% банк активтері мен пассивтерін қолайлы басқару нәтижелерінде тұрақты бағыт ұсталған.

Рейтинг 2, дистанционды қадағалаумен мақұлданған, инспекциямен 10-банкке немесе 23% берілген және Лариба банк»тұрақтыға»көтерілген. Банк Центркредит және Валют Транзит банк 3 рейтингісіне ие болған, оның инспекторлы қадағалау растаған. АҚ Латур Аляьнс банкке 3 рейтингісі 4 рейтингісіне дейін төмендетілген, өйткені банктің фактылы жауаптылаға 26 млн. теңгеге  дистанционды қадағалауға берілген есептерінде арттырылған, бұл К4 коэффицентін төмендеткен. 13 банк 4 рейтингісіне немесе 32% ие, бұл банктерде ликвидтілікті басқару кемшіліктері бар екенін көрсетеді. 5 рейтингке сәйкес келген 5 банк жайлы ары қарай қызмет ету заңдылығы жайлы сұрақ қойылды.

Нәтижесінде, ликвидтіліктің орташа рейтингісі дистанционды қадағалау нәтижесі бойынша  2,22-ні құрады. Банктердің  орташа ликвидтілігі тексеруден кейін жоғары болып шықты және 41 тексерілген банк бойынша»қанағаттанарлық»рейтингісі мен»аралық»рейтингісінің араларында орналасқан.

Менеджмент талдауының әдістемелеік принциптері. Тексеру нәтижелері бойынша жеті банкке»тұрақты»рейтингісі берілген, он тоғызына»қанағаттанарлық»деген рейтинг, тоғыз банкке -»аралық»,  үш банкке  -»шектеулі»және үш банкке –»қанағаттанарлықсыз». Менеджмент талдауы тек инспекторлық қадағалау барысында ғана жүргізіледі, қалған екі  талдау өткізілгеннен кейін, өйткені менеджмент бағасы осы екеуіне тәуелді және оларды есептейді. Менеджмент талдауы кезінде келесі факторлар қарастырылады:

• банк басшылары басшылық және әкімшілік талаптарын көрсете білуі қажет;
• банк басшылығы заңның шектеулерін сақтау керек және ішкі қабылданған шарттарды Ұлттық Банкке және сыртқы аудитторлар ұсыныстарын;
• банк басшылары экономикалық кеңістіктегі өзгерулерді тез қабылдау керек, банк жүйесіндегі өзгерулерге де;
• банк басшылары банк ішіндегі жұмыс шарттарының дайындалуы мен орындалуына жауапты болуы керек;
• банк басшылығы қызметкерлерді басқару мамандануын жоғарлату мақсатында оқытуы керек;
• банк басшылығы өз пайдасын ойлау мен жасалатын істер үшін сынға салыну керек, әсіресе банкпен ерекше байланыстағы тұлғаларға қарыз немесе жеңілдіктер беруі үшін.

CAMELS жүйесі бойынша, менеджмент талдауының жалпы деңгейі мынадай:

Рейтинг 1 –Тұрақты. Банк қолайлы басқарылуда, қолайсыз жағдайлардың алдын-ала алады. Басқарудың технологиялық механизмдері жалпы тұрақты болып бағалануда және ақымен және қолайлы басқару мақсаты үшін нақты. Ұлттық Банк талаптарын орындау деңгейі айтарлықтай жоғары.

Рейтинг 2 –Қанағаттанарлық. Басқару жалпы қолайлы, бірақ жекелеген жетіспеушіліктер бар, олар жұмыстың қанағаттанарлық деңгейіне әсер етпейді. Басқарушылар Ұлттық Банк және сыртқы аудиттің шарттарына толық бағынады. Басқарушылық бағыттағы және оларды қысқа мерзім ішінде жөндеуге болады.

Рейтинг 3 –Аралық. Жүйенің көптеген құрамдас бөліктері аралық және қанағаттанарлық болып тұр, аздаған талаптардың орындамауы көздеседі. Банктің қызмет ету деңгейі төмен, салыстырмалы банктерге қарағанда жұмыс ортадан төмен бағамын көрсетеді. Банк қызметін басқару қолайлылығын көтеретін аудит және бақылау механизмдары қосылмаған. Банк басшыларының нақтылығы, басқарушылық тәжірибелері әрі шынайылығы салыстырмалы түрде біршама күмән келтіреді.

Рейтинг 4 –Шектеулі. Басшылық саяси іс-шаралар құралдар жүйесі мен бақылау механизмдерінің талаптарына дұрыс негіз құра алмайды. Негізгі құрамдас бөліктердің рейтингісі шектеулі және қанағаттанарлықсыз арасында жүр. Заңның және  құрылған шарттар бойынша ірі қателіктер бар, реттелген жұмыс барысы жоқ. Басшылардың және басқа қызметкерлердің жұмыс ретін өз пайдалары үшін қолданғандығы жайлы айқын фактілер бейнесі байқалады, бастықтар жағынан дұрыс басқармау байқалады. Банк басшылығы шынайылық, нақтылық, өз артынан ерте білу сияқты сапалар деңгейі төмен.

Рейтинг 5 –Қанағаттанарлықсыз.  Аталмыш рейтингке өзінің жеке істерімен айналысатын басшыларды жатқызуға болады, сонымен қатар қызметкерлердің өз жұмысымен жауапсыз айналысуы  және нашар басқару орын алады. Басшылық  бақылау механизмімінің жеткілікті қолайлығын қамтамасыз еткен жоқ, шығындардың алдын-алуға байланысты іс-шаралар қолданған жоқ, ал шығындарды алдын-ала отырып  оларды болдырмауға болатын еді. CAMELS-тің басқа да құрамдас бөліктері де қанағаттанарлықсыз деп бағаланған жағдайда реттеу мақсатында  басшылықты күшейту немесе тіптен орнынан алып тастау қажет.

 

Кесте 5

Қателіктер мінездемесі және қадағалауды реттеу нәтижелері бойынша шарттар

 

№	Айырмашылықтың себептері	Нәтижелері	Тәуекелдерді төмендету бойынша ұсыныстар.
1	2	3	4
1.	Капиталдың жеке ка-питалы бойынша. Жеке капитал баға-лаудың адекваттық-сыздығы.Банктің жар-ғылық капиталында қатысу деңгейінің асуы.Арнайы резервтеуге қосымша құйылымдар.	К1,К2 нормативтерінің орындалмауы. Жеке капиталдың минималды көлем бойынша талап-тардың орындал-мауы. Капиталды базаның төмен-деуі. Есептіліктің шынайысыздығы. Рейтингтің төмен-деуі.	Капиталдандырудың жылдамдатылуы. Акционерлі капи-талдың жоғары-латуы.Жаңа инвес-торлардың тарты-луы.Қызмет  түрле-рін көбейту.  Актив-тер мен пассивтерді басқарудан түсетін табыс көлемінің көбеюі.
2.	Активтер сапасы бойынша.Банктің ішкі әдістемелік құжат-тарының ретінің сақ-талмауы немесе тө-менгі сапасы: депо-зитті саясаттың. Не-сиелік саясат, есепті саясат, активтерді жә-не пассивтерді  бас-қару саясаты. Өзде-рінің активтерінің бағасын жоғарылату.	К3.1,К3.2 нормативтерінің сақталмауы. Тәукелдік активтер үлесін жоғарылату. Кепіл құықығының бұ-зылуы және не-сиелік мәліметтің құрылуы. Резерв-тердің аяғына дейін құрылмауы. Валюталы бағыт-тың және бағыт-тың  неттосының бұзылуы. Шынайы есептің берілмеуі.	Жетіспеушіліктерді жою үшін бақылау-дың күшеюін қосым-ша ұйымдастыру. Активтер мен пас-сивтерді басқару әдістемесінің   банк-терде  бар болуы. Ішкі аудиттің сапа-сын жоғарылату. Мамандықты ылғи жоғарылату.
3.	Өтімділік. Міндеттер-дің сомасының көте-ріңкілігі. Өтімділік ак-тивтерінің көтерің-кілігі.	К4-тің орындал-мауы. Резервті та-лаптардың нор-мативтерін орын-дамайды. Ағымды, мезетті өтімділікті жоғалту тәуекелінің өсуі.	Лицензияның қайтарып алынуы. Банкті несиелік ұйымға айналдыру.
4.	Шығын, табыс бойын-ша.  Жұмыс істемей-тін несиелер бойынша пайыздық табысты әлі күнге дейін санауда. Өтімділіктің жоғарғы деңгейі.Өтімділіктің деңгейінің төменде-тілуі.	Табыстар көтер-меленген, капитал төмендетілген. Та-быс пен пайыздың төмендетілуі. Шы-ғындардың төмен-детілуі.	Банк төмен өтімді немесе тіпті өтімді емес–бұл мәселелі банк.Шоттардан қар-жыны шешіп алған жағдайда төлемдік қабілетін жоғалтады.

 

Көптеген елдерде банктерді  қадағалау жүйесінің негізгі қателігі, бақылау қызметінің барысында қателіктер анықталғаннан кейін, тез арада қателіктер әсіресе банктерге қатысты жылдам шаралар қолдана алмайтындығы. Күштеп іс-шаралар қолдану қажеттілігі заңмен қарастырылған қадағалау органдарының банктердің қаржылық жағдайын қайта құру бойынша, банктік жүйеге деген халықтық сенімін сақтау және салымшылардың қаржыларын қорғау әрі сақтауға тәуелді. Инспекцияның анықтаған банктердің ықпалды қадағалау талаптарын орындамау жайлы фактілерге қарасты Ұлттық Банкпен келесі әсер ету түрлері мен санкциялар қолданылған:

• банк жұмысындағы қателіктерді жою жайлы міндетті- хаттар 60 жағдайда сұралған;
• қателіктерді жою жайлы шартты хатты банктерге 31 рет жіберілген;
• ескерту – хаттар – 70 жағдайда;
• валюталы лимит деңгейін төмендету түріндегі санкция – 27 жағдайда.

Міндетті – хаттар жетіспеушіліктер болмысын растау фактісімен банк басшылығы нақты белгіленген мерзім ішінде іс-шаралардың тізімі көрсетілуі арқылы кемшіліктерді жоюды міндетке алуы тиіс. Ұлттық Банк хаттық ескертулері – бұл белгіленген мерзім аралығында міндетті реттелген іс-шараларды қолдану жайлы бұйрықтар. Ұлттық Банк пен банктер арасындағы хатты келісім кемшіліктерді кешіктірмей жою және осыған байланысты бірінші қатарлы шараларды бекіту. Хат арқылы ескерту кең таралған әсер ету әрі Ұлттық Банктің банкке қатысты кемшіліктерді белгіленген уақыт ішінде жоймаған жағдайда келесі заңмен қарастырылған санкцияларды қолдану:

• заң тәртібі бойынша төлем ақы тағайымдау және алу операцияларды өткізуге арналған мінездемені уақытша тоқтату немесе жою және уақытша әкімшілік тағайымдау және банк қызметінен күшпен тоқтату (жою);
• банк консервациясы;
• бір жыл ішінде жарияланған жарғылық қорды төлемеген жағдайда банкті ашуға арналған лицензияны қайта шақыру, өз еркімен қайта құрылу, басқа жағдайларда лицензияның берілмеуі;
• капиталдың мүлдем болмаған кезінде Үкіметпен бірге келісім арқылы акциялардың еріктеріне қарсы сатып алушы жайлы шешім қабылданады әрі қарай жаңа инвесторға сату және сол уақыт аралығында банк және оның акционерлерінің міндеттері мен құқыларының түгелдей барлығы беріледі немесе сатылады.

Ұлттық Банк сонымен қатар акционерлер алдында қаржылық жағдайын міндетті түрде реттеу, басшыларын ауыстыру немесе билікті қайта ұйымдастыру, депозиттерді қабылдауды қысқарту жайлы қолдау қағазын беруді қосқанда, жарғылық қорды ұлғайту жайлы, дивиденттерді төлеуді тоқтату және резервті ұлғайту, жекелеген бөлімшелерді жабу арқылы шығындарды азайту штатты қысқарту, қызметінен уақытша кетіру немесе жұмыстан кез келген қызметкерді қызметінен босатуға, тәуекелі жоғары деңгейлі бірнеше банктік операцияларының түрлерін шектеу немесе тоқтату жайлы және басқа да шаралар.Халықтың қаржыларын тартудың актуалдігін ескере отырып және Қазақстан Республикасы екінші деңгейлі банктеріне жекелеген тұлғалардың салымдарын (депозиттерін), міндеметтелерді  (сақтандыруды) кепілді ұжымдық қорғау шарттарын енгізу 1999 жылдың 5 қарашасынан №340, банктердің депозиттік базасын өсіру деңгейін қадағалау, банктер үшін маңызды жылдам салымдары Қазақстандық салымдарды қорғау қорымен кепілденетін банктерді қосқанда, халықтың салымдарын (депозиттерін) тартудың біркелкі нормативті құру Кпд, мына формула арқылы саналады:

           

Кд = Де-Вп-Ду-Вбюл-Дг-Да-Де/ к

                          

     мұнда: Де – жеке тұлғалардың жылдам депозиттері;

               Вп – жеке тұлғалардың талап етушіге арналған салымдары;

               Ду – жеке тұлғалардың сенімді басқаруға берілген ақшалары;

              Вбюл – заңды тұлға білімісіз кәсіпкерлік қызметімен айналысатын заңды тұлға салымдары (депозиттер);

                Дг – жеке тұлғалардың салымдары (депозиттері) – міндеттер бойынша кепіл;

                Да – банктің басқарушы қызметкерлері мен акционерлерінің салымдары (депозиттері), сайлау дауысына ие банктің 5% акцияларын ұстайтын тұлғалар;

               Де – жеке тұлғалардың келісім бойынша салымдары (депозиттері), олардың сақтандыруын (кепілдеуін) қарастырмайды.

                к – банктер үшін депозиттерді тарту коэффицентінің нормативті көлемі халықтың салымдарын кепілдеу жүйесіне енбеген Кпд < = 1, Қазақстанның салымдарды кепілдеу қорына кірген банктер үшін Кпд>1.

Талдау келесі шешімдерге келуге мүмкіндік береді:

1. Банктердің қызметін банктік қадағалау тәжірибе негізінде дистанционды және инспекторлы қадағалау түрінде іске асады. Талдау көрсеткендей екінші деңгейлі банктер қызметіне дистанционды және инспекторлы қадағалау нәтижелері бойынша көптеген сәйкезсіздіктер бар екенін анықталды. Банктік мониторингі үшін ұсынылатын банк ішіндегі және сыртқы аудит барысын реттеу және есептердің сапасын көтеру қажеттілігін талап етеді.

Дистанционды қадағалау нәтижесінде нүктелі (бағытталған) инспекциялар санын көбейту қажеттілігі бар, операциялы ликвидтіліктің қосымша коэффиценттерін дайындау және оның талдауы мен бағдарламалы – техникалығын қамтамасыз ету.

2. Клиенттерге екінші деңгейлі банктер рейтингін клиенттері үшін инспекторлық толық қадағалау нәтижелері бойынша кадары жетерліктей ашық жасау және банктердің ақпараттық құралдарында мәліметтерді жариялау. Бұл банктік қадағалау іскерлігін және деңгейін көтеруге және банктерге өз қаржылық жағдайларын кұшейтуге талпыныстарына мүмкіндік етеді.

3. Дистанционды және инспекторлы қадағалау бағаларында үлкен сәйкессіздіктерді болдырмау мақсаты үшін дистанционды қадағалауға аналитикалық жұмыс деңгейін көтеру керек.

4. Банктік қадағалау альтернативті негіз құру үшін салымдар мен депозиттерді сақтандыру және кепілдеу қорының рөлін кеңейту үшін халықаралық қадағалау тәжірибесінің талаптарына сай келетін Ұлттық Банк және сыртқы аудит қадағалау араларындағы байланысты күшейту керек.

Дистанционды және инспекторлы талдау нәтижелерінің сәйкестігінің айтарлықтай төмен нәтижесі дистанционды талдаудың әдістемелік мына бөлімдерге күшейтілу керектігі:

• банктік шоттардағы тексерілген қалдықтардың өзгеру динамикасының себептерін зерттеу және талдау деңгейін көтеру;
• ағымды ликвидтілікті талдау барысында активтер мен пассивтер және пайыздық спрэдті басқару бөлімінде қызметті бағалау деңгейінің өсуі.

 

 

2 Қаржылық дағдарыс жағдайында Екінші деңгейдегі  банктердің қаржылық сенімділік жағдайын бақылауды реттеу

 

2.1 Экономикалық ортаның  негізгі  сенімді компоненті ретіндегі

     банктік бақылау тиімділігі

 

    Экономикада  нарықты   реформалау жүруіне банктік жүйенің  реттелген әсерлері банктік бақылау тиімділігінің  жоғарылауы, концепциялы талаптар күшейтілуінен  шығады. Біріншіден, бақылаудың  активтендірілуі, банктік сектордағы және несие берушілерге арналған транспарентті  жағдайлардың (ашықтық) жоғарылаумен ескертілінген,нақтылы банктердің және клиенттер үшін  есеп  және есеп беру  жүйелерін толық жетілдіру жолымен, бақылау қызметінің тиімділігін көтеруге арналған,халықаралық банктік талаптары-ның  тәжірибелеріне  сәйкестендірілген.

    Екіншіден,бақылау нақтылы банктердің  және банктік жүйенің қаржылық жағдай  сферасының жүйелі  екі деңгейлі  талдауына, банктік бақылаудың  диагностикалық  компоненттерін  банктердің қызметінің  жағдайын бағалау әдістемесінде, республиканың реттегіш жүйесін күшейтуді жетілдіруге бағытталған.

  - Үшіншіден,банктік бақылаудың нормативті базасын  тұрақты толық жетілдіруі,диагностика жүйелерін банктік есеп  және есеп берудің  саналы бұрмалауларын құру барысында,салық базасын және міндетті резервтердің қорын  үлкейтеді.

    - Төртіншіден,бақылауды күшейту  банктердің ұйымдық құрылымын іске асырады,нақты уақытта банкердің көп салалы ақпараттық ағымын  орталықтандыруын,компьютеризациялауды және банктік бақылау технологияларын жоғарылатуды  болжайды.

    - Бесіншіден,нақтылы банктік қызметті бақылау тиімділігінің  жоғарылауы,  банктік жүйе және  ақша - несие саясаты  үшін атқарымдылық тиімділгіне   көмектеседі.

     Банктік ұйымдардың қызметін тиімді бақылау экономикалық ортаның  негізгі  сенімді компоненті болып  келеді,төлем  және жинақтардың таратуында банктік жүйе маңызды рольді ойнайды.Ешқандай дағдарыс тәуекелді банктік қызметтің  ақтауы  бола алмайды.Бақылау - банктік операциялар жүргізіліп жатқанда, тәуекелдерді  жабуға арналған  капитал және резервтері бар,банктердің қауіпсіздік және сенімділігін қамтамасыз етеді. Сонымен,банктік бақылау тиімділігі – бұл  қоғамдық тауар, сонымен қатар,кез келген елдің тиімді макроэкономикалық саясатымен  қатар, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

Дамыған нарық экуономикасында банктік бақылаудың Базелдік параметрлері банктік бақылаудың тиімділігінің шарттарын көздейді,шетел банктік жүйесінің тәжірибесі  келесі бақылау жүйесіінң тиімділік көзі шарттарын көрсетеді:

• аз ғана банк саны;
• қадағалаушылар мен банкирлер арасындағы  тығыз байланыс;
• банк қадағалау қызметкерлерінің жоғарғы профессионализмы;
• банктердің өз ішіндегі  сапалы менеджменті, әділетсіз басқару  және алаяқтық оқиғаларды  болдырмау;

қатаң  аудиторлық және есептік тәжірибе, нарық  тәртібін  қамтамасыз етудегі ақпараттың  толық берілуі. Нәтижелі шарт жүйеге келтірілген түрінде  жұмыс жасауын  ұсынуға болады

 

Кесте 6

Нәтижелі банктік қадағалау шарттары

 

Шарттары	Құрамы
1.Тұрақты макроэканомикалық саясат	Бақылау жүйе сенімділігі мен қауіпсіздігін жанап өтетін банктік бақылаутиімділігіне жіберіл-мейтін,макроэкономикалық саясаттың болмауы
2.Дамыған мемлекеттік инфра-құрылым	- Бүгінгі таңдағы нарықтық заң жүйесі; - халықаралық стандарттарға сай бухгалтерлік есептің принциптері мен  ережелері; -  Тәуелсіз аудит жүйесі; -Қазіргі таңдағы қолданыстағы қаржылық нарық және оның қызметімен таныстыратын ойын тәртіптері; -Сенімді төлем жүйесі және қаржылық операциялар клирингі тәуекелділікті қадағалау қызметін атқарады.
3. Нарықтық тәртіп жүйесі	Нарыққа қатысушылардың мағлұматтарының шындыққа сай және мөлдір болуы.
4.Банктік кемшіліктерді шешуге арналған жүйелер	Банкроттық және оны жою заңы, қадағалаудың жеңіл және тәуелсіз құзыреті.
5. Мемлекеттік механизмдерді жүйелі қорғау	- Жүйелік қорғаныш үшін  заң жүзінде жеке және институционалды қорғау; - Қаржылық жүйенің  қауіпсіздігі  және сенімділігі;     -Бақылаулы ақпараттың  жасырын-дылығы.

 

Банктік қадағалаудағы  нәтижелі жүйесі, мекеме жауаптылығының айқын анықтамасын алдын ала ескереді, банктік ұйымдарды қадағалауда қатысушыларды, оның шапшаң дербестікпен және қажетті қорлармен қамтамасыз етеді, қадағалауды  жүзеге асыру барысында   заңға сүйенеді және мынадай  жайларды  қосады:

- Банктік мекемелерді ашуға  рұқсаттардың берілуімен;

- Олардың қызметін жұмыс барысында  қадағалауда;

- Бақылау сәйкестіктің негізінде  олардың қызметінің ағымдағы заң шығаруға,

- Бақылау органдарының қызметкерлерінің  қауіпсіздік талаптарына;

1993 жылы  республиканың  Ұлттық Банкінде қадағалау бөлімі құрылғаннан бері Ұлттық Банк қадағалау жөнінде мынадай жағдайларды ескереді:

• пруденциалды  нормативтардың құрылуы және басқа арнайы міндеттілерді, банк нормалары  және лимиттерді және  резервтегі талап нормалары, шүбәлі және үмітсіз міндеттерге қарсы болуы;
• банк қызметін тексеру;
• Банк қаржы жағдайын жақсартуға бағытталған  кепілдемелердің берілуі;
• банктерге шек қоятын өлшемдерінің қолданылуы,  банктерге санкциялардың салынуы.

Ұлттық Банктің банктік қадағалау Департаменті үш басқару бөлімінен  тұрады және  банктерге қарасты  дистанциялық қадағалауды  жүзеге асырады (Ірі банктерге және банктік холдингтерге қадағалаулық басқару қызметін атқарады,  шетелдіктердің  қатысуымен жұмыс істейтін банктерге  қадағалаулық  басқаруды жүзеге асырады, орта және ұсақ банктерге  қадағалаулы  басқару қызметін іске асырады), сонымен қатар тексерулі  басқару қызметі бар. Банктік қызмет атқармайтын, бірақ кейбір банктік операциялар жүргізетін (несие беру, шетел валютасын айырбастау,  клиринг есеп -  операциялары және т.б.)  ұйымдарды қадағалауға арналған, арнайы қадағалаулы басқару бөлімі құрылған болатын. Сонымен қатар Департамент құрылымында мамандандырылған бөлім бар, бұл бөлім мемлекеттік  банк секторының  дамуы көрсеткіштеріне зерттеулер өткізеді, шетелдік тәжірибе зерттеуімен шұғылданады және банк басқару қызметінің  нормативті заң негізін зерттейді әрі талдайды соған байланысты басқару методологиясын жасайды. Банктердің ұсынатын  есеп ақпараттарын  автоматтандырып өңдеу және оның  жүйеге келтіруін ақпараттық  - статистикалық басқару бөлімі жүзеге асырады. Банктердің қызметінің арнайы сұрақтарына қатысты тексерулерді өткізетін арнайы бөлімі, несиелердің тіркеу бөлімі банктердің клиенттеріне қатысты  іс қағаздар жүргізеді, лицензиялау секторы  және банк аудитін бақылау,  банк қызметін аудиттік тексеруден өткізуге арналған  аудиттерді лицензиялауды   жүзеге асырады.

   Банктік қадағалау ұйым жүйесі қызметкерлер арасындағы  функцияларын айқын бөлінуін дистанциялық қадағалау жүзеге асыратындармен,сонымен қатар банк тексеру қызметін атқаратындар арасында алдын ала ескереді.Сонымен қатар олардың тар әрекеттестігін қамтамасыз етеді,бұл жайт  қадағалау нәтижелілігінің маңызын  жоғарылатуға мүмкіндік  береді,  ал бұл мәселелердің барлығы банк қызметінің қателерін алғаш туу сатыларында-ақ белгілеп олардың одан арғы өрбуіне жол бермейді.

Салымшылар мен клиенттердің  назарларын заң жүйесі сәйкестікте  қатысты  қорғау мақсаттарында банк  қадағалау департаменті құрылымында қайта құрылған мамандандырылған жұмысшы топ қызмет етеді, топ мақсаты  департамент құрамында жағымсыз көрсеткіштерге ие банктерді жою.

Банктік қадағалау нәтижесі өзіне  меншікті капитал құндылықтарының ұлғаюымен ескертілінген.  Базель комитетінің  нормативтарының  орындалмауы пайда көрсеткішінің төмендеуіне  және өзіне меншікті капитал мөлшерінің азаюына алып келмек. Банк және жеке меншік  үлес өсімінің арасындағы графикалық тәуелділік пруденциалды   нормативтарды орындаушылар – қадағалау қызметінің барысы ретінде  2006 жылдың аяғына қарай қадағалаулы басқарудың өзара әсеріне байланысты анықталған ережелерін қабылдағаннан кейін әсерін тигізді.  2008 жылға қарай пруденциалды нормативтардың  орындалу дәрежесі әрі  өзіне меншікті капитал мөлшер арақатынасы банктердің жарғылық, акционерлік капиталының  өсу шегі баяулатуына, банктердің өзіне меншікті капитал құруына түзу ықпалын жасайды.  Бұл дәуір  экономикалық тұрақтанудың басы ретінде  болады, өйткені экономикалық тұрақсыздық,  өндірістің төмендеуі, нақты инвестициялардың төмендеуі, ішкі  төлем сұранысының төмендеуі, бюджеттің құлдырауы және қаражат тапшылығы, валюталық бағыт тұрақтысыздығы банктердің қызметіне объективті әсерлерін тигізеді.

Банктердің капиталға дейінгі маңыздылығы бұл сұрақты  арнайы қарастыруға итереді, өйткені біздің ойымызша банктік қадағалау мақсаты – оның жекелігін сақтай отырып капиталдандырылған банк жүйесін құру.

 Капитал жеткіліктілігін бағалауға негізгі үш параметр кезеңін қосады:

• нақты қолданатын  капиталдың көлем мөлшерінің есеп-қисабы;
• банк қабылдаған тәуекелдерді жабуға арналған  Капитал есеп-қисабының аз көлемі. Бірақ жабу деңгейі сұраулы нормалармен жабылады;
• капитал мөлшерлерін нақты және қажетті талапты салыстыру нәтижесі, не оның жеткіліктілігі туралы немесе тапшылығы туралы.

Жалпы анықтама бойынша  капитал (өзіне меншікті құралдар, таза активтар)­ - бұл банк жеке меншігі, ол міндеттемелерге тәуелсіз,  оның дамуына арналған шарттар жасайтын   стратегиялық резерв,  қажеттілік туғанда  қарыздарды таратады және банк бағасы және ғұламалығы  туралы іс қозғалғанда  өте маңызды бағаланатын  факторлардың біреуі болып табылады.

Банк қызметінің  нәтижелілігін анықтайтын көрсеткіш ретінде жоғарыда айтылып кеткен фактілерге қарасақ  бұл пайданың капиталға қарасты көрсеткіші екеніне көзіміз жеткендей. Көрсеткіш маржы пайдасының өзара тәуелділігі мен ара-қатынасын  ашып көрсетеді. Және капитал мультипликаторы әрі банктің сапалы қаржысын қолдану маңыздылығы – оған жету банкті қадағалауда өзінің қолданатын  әдістер арқылы жүзеге асады.

 Дюпонның  классикалық факторлық үлгісі, банк қызметін бақылауда үлгілі ретінде жарияланған. Ол  операциялық тәуекелді, несие тәуекелді және қаражаттық тәуекел есепке ала отыра банк капиталдандыру интегралды  мінездемесін  ұсынады (леверидж - фактор):

 

Пайда         Пайда     Табыс       Активтер

Капитал =   Табыс * Активтер*  Капитал

 

Өзінің экономикалық құрамы бойынша капиталға қатысты пайда нормасы (капитал пайдалылық дәрежесі) банкі шығындарының нәтижелілігін көрсетеді. Актив табыстылығы  активтардың таза пайда түсіру қабілеттілігі бар екенін қарастыруға мүмкіндік береді, ал  қаржылық рычаг  капитал регенерация активтеріндегі  ролін анықтауға мүмкіндік  туралы. Банк қызметін басқару әрі қадағалау түрі актив құндылықтарын жүйелі нәтижелілігін басқаруды қозғайды, гэпті басқару (пайызды айырмамен аралық сезгіштермен пайызды ұтыс тігуге активтармен және пассивтармен), спрэд (тартылған және берілген несиелер аралық пайызды айырмамен),  құнды қағаздар портфелін басқару нәтижелілігі, банкі өтімшілігімен және  өтімді  банк қызметтерінің сатылуымен.

Банк жағдайын қадағалау нәтижелілігі  немесе  банкті қадағалай маңыздылығы капиталдың пайдалылық дәрежесімен белгіленуі мүмкін, капитал көлемінің өсуімен әрі, әрдайым қадағалау нормативті  сақтау дәрежесімен  бейнеленеді. Сол уақытта факторлық үлгі келесі түрге ие болады:

      

Қадағалау нәтижелілігі =  *Rn* Ks

          

       Мұнда: ROE  - капитал  рентабелділігі.

Эксперттік бағалауға сәйкес, 10-20% деңгейге ие  банктер, сенімді және тұрақты дамушы ретінде есептеледі.

Банктің нормативті қадағалаулы басқару   талаптарын орындауы оның нәтижелі қызметін болжайды. Біріншінісінсіз  екіншісі мүмкін емес. Пайда нормасының  капиталға қарасты өсуінсіз пруденциалды реттеу де мәнсіз болады. Банктердің өзінің меншікті капитал мөлшері (Ks) нәтижелі ақырғы көрсеткішті  ретінде келтірілген. Кестеде мәліметтеріне сәйкес,  екінші деңгейлі  банктердің жарғылық капитал мөлшерінің өсу деңгейі салыстырмалы артта қалуының саясында (өсу деңгейі 2,7 есе)  меншікті капитал мөлшері 4,6 есе өсті.  Банктердің  санының төмендеу  48 жетті (01.07.2005 жылы), нормалы пруденциалды сәйкестікте жұмыс істеуші  банктер үлесі, 12.1999 жылмен салыстырғанда шамамен он пайызды дәрежеге жоғарылады.

 

Кесте 7

Пруденциалды нормативтердің  орындалуы және республиканың екінші деңгейлі банктерінің  өзіне меншікті капиталының мөлшерлі үлесі                                    

Ке-зең-нің соңы-на қарай	Норматив-терді орындаған банктер үлесі, %	соның ішінде**								. Ks млн тг
		Кl	К2	КЗ.1	К З.2	К4	К5	ЛВП	minK
2005	57	...	95	82	91	80	...	...	...	...
2006	65	82	96	88	95	93	77	...	...	15
2007	58	80	80	66	93	74	93	72	63	27
2008	58	91	90	84	91	91	89	82	83	47
2009	71	87	93	89	93	87	87	87	93	69

                                                                            

     Корреляциялы – регресстік әдісті  қолдану,  көрсеткіштер арасындағы жеткілікті тұрақты тәуелділік моделдеуге мүмкіндік береді. Банк жүйесіндегі  капитал дәрежесін ұлғайту мақсатында корреляциялы  құру   сәйкестікте қисынға келген әдістемеліктерден банк меншікті капитал көлемінің өсуі нормативті жұмыс дәрежесінің нәтижелі жұмысы бейнелеу керек.

Кl >0,04- бірінші деңгейлі  капитал барлық активтар сомасына  қатысы;

К2>0,05-өзіне меншікті капиталдың активтарға қатысты байланысы,           өлшенгенмен дәрежелі тәуекел;

Кз.1<0,25-банк меншігіне қатысты тәуекел мөлшерінің  қарыз алушыға оның   міндеттемелері бойынша,  барлық қарыз алушыларға арналған;

Кз.2<0,10- қарыз алушының өзінің меншік капиталына қатысты тәуекел мөлшерінің  банкпен ерекше  байланыстары;

К4>0,2- ағымдағы өтімшілік коэффициенті;

К5>0,5-инвестициялардың банк қорларында және басқа қаржысыз активтердегі   көп мөлшер коэффициент көлемі;

ЛВП<25-  ашық валюталық позиция лимиты;

 min К - банкі жарғылық капиталының  ең аз мөлшері.

 Модел алгоритм үлгілерінің анықтамасын корреляционды-регрессионды сараптауға ықпалына әсерлік дәреже нормативті банк өз  капиталын сақтауға арналған. Негізгі хабар сапа және оның экономикалық  біркелкілігі Базел конкордат  принциптерімен  және критерияларымен дәлелденген. Төрттік ұлғаю көптік корреляция жалпы коэффициенті  0,725 мөлшерлерді құрады (8 кесте).

        

Кесте 8

Банк өз меншігін корреляциялы тәуелді мөлшер  талаптарын реттеу банк қадағалау талаптарын орындау деңгейінен

 

	Нормативтардың пруденциальных коэффициенттері
	Кl	К2	КЗ.1	К4	К5
Банктің өз жеке меншік капита-лы (Ks)	r =0,0224	r =0,5766	r =-0,4676	r =0,4629	r=-0,2605

 

  r -  корреляцияның  есептелген қос коэффициенттері.

 

Анықталған және жеткілікті  өзіне меншікті капитал мөлшерлері өсу шегі арасында бар болады және коэффициенттермен арақатынасы.

Капитал жеткіліктілігінің көлем биіктігі және  капитал активтері үшін капитал жеткіліктілігі коэффициентінің арасында тығыз әрі түзу сызықты  тәуелділік  бар екендігі дәлел - К2, бір қарыз алушы тәуекел көлем коэффиценті -  КЗ.1,  ағымдағы өтімшілік коэффициенті - К4,  Бұл коэффициенттердің жоғарғы фактілік мағынасы өз  жеке меншік капиталының ғұламалық өсу деңгейін көрсетеді.

Банктің беретін  несиелерінің экономикалық теріскей мән-мағынасы мен өзінің жеке меншік капиталының Ks-тің үлкендігі арасындағы байланысы түсінікті: тәуекел бағамының төмендігі сақталған капиталдық  құндылықтар соған байланысты жоғары болады. Осыған ұқсас бірақ кері мағыналы, Ks жоғарғы байланыс және  К5 коэффиценті арасындағы, яғни  өзіне меншікті құралдарының сақталған капитал сомасы мағына болады. Тәжірибе жүзінде  шамадан тыс иммобилизациялы қымбат офистардың құрылысына шығындары жекелеген  банктердің  банктер өзіне меншікті капитал»пайдасын жеп тастайды»және банк  банкроттығына  әкеледі.

Корреляция мөлшері жоғары функционалды  тәуелділік барысын растады.   Банк активтерінің сапасы, тәуекел дәрежесімен, несие тәуекел мөлшерінен, өлшенгендердің ағымдағы өтімшілік сақтаулы активтармен және банк пассивтарымен басқаруына тікелей тәуелді екенін анық көрсетеді. Зерттеудің статистикалық әдісі  бір уақытта жұмыс істейтін факторларының осы сандық вариация қадағалау нәтижелілік коэффициенттердің негізгі индикаторлардың тобына, қазіргі кезде банктік бақылау маңыздылығын және банктің нәтижелі жұмысының қолайлы нәтижесін анықтайды. Мынадай мысал келтіруге болады: тәуекел дәрежесіне сәйкес капиталдың  өзінің активтер  сомасына қатысты арақатынасы, несие тәуекелділігінің әр қарыз алушыға қатысты төмендетілуі,  ағымдағы өтімшілік деңгейі. Осы көрсеткіштер арасындағы тәуелділікті көптік регрессия теңдігі арқылы көрсетуге болады:                     

                                    у = а + аlх + a2z + а3и,

            мұнда: у  - Ks,х - К2,z -,и - К4.         

Функцияның  түзу сызықты графикалық бейнеленген мінез-құлығы Кз.1 коэффициентінде  резервтердің жоғарылау барысына нұсқап тұр.  Осы графикте несие портфельдердің сапа талаптарының орындалу негізінде  артта қалушылық  айқын бақыланып отыр. Пруденциалді талаптардың орындалмай қалуы депозиттық базалар және банктік активтардың көлемінің баяу артуымен ескертілінген,  олар біртіндеп өсуде.  Активтердің барлық көлемінде  және банктіік міндеттемелердің, салыстырмалылардың сапалы активтердің салмағы (стандарттылардың), соның ішінде несие құрамына салынғандардың жетіспеушілігі  айқын көрінеді.

Мысалға, 2008 жылғы  белгіленген қарыз үлесі  2007 жылғы жеті пайыз сатысына қарсы  69% төмендеді. Активтердің төменгі сапасы, банктердің несие портфельдердің сапасын қосқанда, банктің өзінің құндылығын  азық-түлікке айналуы үмітсіз және шүбәлі  активтер бойынша 16,2 млн. теңгеге, соның ішінде несиелер бойынша – 15,6 млн. теңге  2009 жылдың 01.01 айында пайда жоғалтуға жеткізді.

Тағайымдалған банк  өзінің  меншікті капиталы бойынша  олардың банктік қадағалау нормативтарын  орындалу деңгейіне байланысты  өзінің меншікті капиталы жыл сайын орта есеппен  2-3 млрд. теңге (2.5-3,5%) және  01.01.2009 жылы  шамамен 93 млрд. теңге құрауы керек. Өзінің жеке меншік капиталы 2008 жылдың басына дейін шамамен  85 млрд. теңгені құрау керек. Көрсеткіштердің ұқсастығы бойынша теориялық ауытқу минималды көрсеткіш бағамын береді.

Шамаланған біздің есебіміз бойынша 01.01.2009 жылы екінші деңгейлі  банктердің  өзіне меншікті капитал мөлшер көрсеткіші Кз.1. нормативті пруденциалды  шарттардың  орындалу деңгейі жоғарылаған жағдайда кем дегенде  93 млрд. теңгені құрайды.

Қадағалаудың банк жүйесіне әсер ету нәтижесінің анықтамасы дистонционды, әрі инспекторлы қадағалау несиелік тәуелділік және банк қызметінің негізгі өтімшілік тәуелділігінің өсуін бақылау сапасын жоғарылатуға негізделген. Алгоритмдердің қолайлылығын дайындау барысында банктің аналитикалық жұмысын және қадағалау қызметінің технологиясын жоғарылатуға бағытталған. Пруденциалды нормативтардың орындалуының нәтижелілік анықтамасы  автоматтандырылған технологиясы микрокомпьютерлі және капитал мультипликаторының, сандар нормативтардан капитал пайдалылығы көрсеткіштерінің жүйелік пайда маржисы және активтардың - банкі табыстылығының және банктер топтары болады. Бұл банк жүйесінің қызмет атқарудағы диогностикалық, аналитикалық, болжау компоненттерін, макро және микро қадағалау мониторингінің қолайлылығын бағалауға мүмкіндік береді.

Сонымен :

1.Банктік қадағалау қолайлылығы, банк капиталдандыру сатысына ең басты жағдай ретінде, ал жанама ретінде, пруденциалды нормативтердің, яғни регулятивті коэффиценттердің банк капиталына өсу барысы әсер етуі жатады. Нормативті пайдасының капиталға қарасты өсуінсіз банк жинақтарын пруденциалды реттеудің де мағынасы жоқ.

2. Регрессивтік талдау алгоритмдерінің қолдану негізінде олармен - нормативтардың орындалу дәрежесінің банктердің өзіне меншікті капитал өсу шегі тәуелділік функционал - факторлық үлгісі ұсынылған, нормалардың пруденциальных орындалулары әр түрлі деңгейлер жанында  қолдану көрсеткіштері - банктерді есептелген, жақын арадағы болашаққа 2009 жылға таман банктердің капитал мөлшерлері айқын болуы  мүмкін.

 

1.  Екінші деңгейдегі  банктердің қаржылық сенімділік жағдайын

        бақылауды реттеудің негізгі объектісі ретінде қарастыру

 

Банктік бақылауды толық жетілдіру қажеттілігі бір жағынан,реттеудің  нор-мативті базаларын  жасауға арналған бақылау жұмысының  мақсаттары және қызметтері,екінші жағынан,  банктік жүйенің жаңаша  жағдайымен  шартталған.Қазіргі кездегі  зерттеулерде банктердің қаржылық сенімділігі екінші деңгейдегі  банктердің өтімділігін жоғалту  шарттарын  миними-зациялауға бағытталған ең конструктивті мақсаты болып отыр. Банктік жүйе  нарық механизмінің толық  еместілігімен, экономикадағы  құры-лымдық  өзгертулердің аяқталуынсыз, экономиканың  даму циклділігі,баға  динамикасының біркелкіліксіздігімен  байланысты негізгі қаражаттық тәуекелдердің шоғырлануын еріксіз жалғастырып отыр.Зерттеушілердің экономикалық көзқарасы бойынша банкке сенімділік түсінігі  қаржылық тепе-теңдік  тұрақтылығы немесе қаржылық ресурстарды қалыптастыру, активтердің құрылымы,қызметтің нәтижелерін бағалау   көздерінің тұрақтылығы мәнінде көрсетілген.Коммерциялық банктердің  тұрақтылық түсінігін толық Фетисов Г.Г.берген.Ол банктің тұрақтылығын,эконо-микадағы рөлін және оған қатысты функцияларды берілген дәрежеде клиенттер,кредиторлар, салым салушылар алдында міндетін орындау және  өзгерілетін сыртқы және ішкі шарттарында  ұзақ және қысқа мерзімді несиелеу қажеттіліктерімен қамтамасыз ету деп түсінеді.

Сондай түсінуде банктің тұрақтылығы оның сенімділігімен қауымдасады, жоғалту салымшылардың жинақтарын жоғалтуымен, заңды тұлғалардың  айналым капиталының,банктік жүйенің залалдарымен  байланыстырылады. Э.Рид және Р. Коттер  пікірі бойынша  банктердің қызметіне сенімділіктің жоғарылауы және ұғымы реттеуші органдардың сыртқы бақылауы арқылы төлем қабілеттілігі,заң сақтау,операцияларда бұзулардың жоқ болуы, қыз-метті жақсартуға арналған ұсынысын бақылау нәтижесінде пайда болды  дейді.Л.П.Белый  пікірінше,  Куканың есептеу  коэффициенті әдісімен (0,08 үйлесімді мағынаға тең) банк сенімділігін есептеу банктің  меншікті капиталының  ең аз арақатынасын және  балансталған және оның баланстан тыс  тәуекел дәрежесімен өлшенген  активтермен сипатталады. Қазақстандық банктердің сенімділігі бақылауды  реттеуде капиталдың жеткілікті  коэффициенттерімен kl және k 2 бағаланады, 2009 жылда минималды талаптар  үлкейтілген. Сөйтіп,банкке сенімділік  ұғымы банк-тердің қаржылық жағдайымен,яғни табыс  әкелуімен байланысты.

Біздің пікірімізше,банктің қызметінің сенімділігін банктік бақылауымен бағалау қаражаттық тұрақтылықты бағалаумен тура  келеді. Бірақ»сенім-ділік»статикалық бағалаумен сәйкес келеді, сол уақытта»тұрақтылықтың»жағдайы»сенімділік»өзгеруін есепке ала банктің дамуын перспективалы болжайды.

Банктердің қызметін реттеу жүйесінің  қиындығы бақылау мақсаттарының әлеуметтік- экономикалық даму  мақсаттарына  белгілі бір  қайшылықпен  ескертілінген, бұл несиелеу масштабтарын кеңейтуге, бағалы қағаздарға инвестицмялық ағымдардың күшеюіне бағытталған, ол банктік мекемелердің қызметінің қаражаттық сенімділігін  қопаруға алып келеді. Осыған орай,бақылау жұмыстары  бірінші кезекте,банктік тәуекелдерге  шек қоюдан банктік қызметтің лицензияларын  тартып алуға дейін бағытталған танумен,аңдумен,анализдеу және бағалау,бақылаумен  байланысты.

Экономикалық тұрақтану басталуымен банктік өтімділіктің артық  болуы банк  жұмысының  сенімділігінің  негізгі көрсеткіші ретінде  белгіленген. Артық өтімділік  кезінде экономика  белсенді несие беру талаптары   жиналған  меншікті капитал және алынған таза табыстың мөлшерлерімен орындалуы тоқталады.Олар активтермен  резервтелу үшін,халықтың  тар-тылған сақтауларының сақтандыруына арналған және заңды тұлғалардың қорларын қалыптастыру үшін жеткіліксіз.Бұл бұдан былай банктердің қаражаттық тұрақтылығын тіпті шайқай  алады.Мысалы,ресей банктерінің капиталының экономика масштабтарының адекватсыздығын мойындау банктердің тұрақтылығына жетуге кедергі жасайды,басталған өнеркәсіпті өндіріс өсу шегін сүйеуге рұқсат етпейді.Жалғасып жатқан банктерді тарату  процесі банктердің  активтерін  орналастыру кезінде  маңызды тәуекелдері болатынын  куәландырады, демек,банктердің қызметінің үстінен бақылау механизмін онан ары толық жетілдіру қажеттілігінің де,соның ішінде нығайған негізде.

Ұлттық банктің банктік бақылау қорытындылары  банктік жүйенің  артық деңгейлі  өтімділік  позициясын  растайды.Өтімділіктің құрама коэффициенті 2009 жылы жүйелі үлкейді және 0,2-ден кем емес,норма кезінде 01.01.05 ж.Барлығы 0,95 құрады,бұл  өтімді және тез жүзеге асатын активтердің  өсу темпі  міндеттіден талап етуге дейінгі  өсу темпінен асып түсті.

Міндеттемелердің активтерге қатынасы, есеп беру  мерзіміне  міндеттеменің үлесі активтардың жалпы сомасына тұтас алғанда 79,4%,капитал-20,6%.Өтімді активтердің ара салмағы банктік секторда жиынтық ак- тивтердің сомасы 1 жылдың ішінде  24%-тен  34,9% өсті, жиынтық міндет-темелер сомасында  міндеттемелердің талап етуге дейінгі  ара салмағы  47%-тен 46,3%-ке қысқарды.Банктермен берілген несие сомасының  тар-тылған депозиттерге  қатынасы 01,01,05 ж -0,85  құрады,бұл  несие  тәуе-келдердің хеджирлеу дәрежесін  құралдарды белсенді тартуды сипаттайды .

Қазіргі кезде банктердің қызметін депозиторлардың құқықтарын қорғау арқылы  реттеу,Қазақстан Республикасының Президентінің қаулысымен

«Қазақстан Республикасының ұлттық банкі туралы»(заң күші бар) және 1995 ж 31 тамыздан»Қазақстан Республикадағы  банктер және банктік қызметтер туралы»қосымшалар және өзгертулер енгізілген  қаулымен  бекітілген.Заңның 4 бөлімі мемлекеттің ақша - несие саясатын  жүзеге асыруы барысында  екінші деңгейлі банктер қызметінің динамикалық және жүйелі болуын  ескереді.Қазіргі кезеңде банктік бақылаудың негізгі нормативті заңға сүйінген базасы жасалған,лицензиялаудың,реттеудің  және банктерді тексерудің жүйесі анықталған.Арнайы заңға сүйенген акттермен қатар,пруденциалды нормативтердің  есеп айырысу тәртібі және тізімі анық-талған.Банктік бақылаудың нормативті құқықтық базасын халықаралық стандарттарға  жақындату және  жетілдіру жұмысы әрдайым жүргізілуде .

Республикадағы  банктік бақылаудың  ұйымдастыру  ерекшелігі - банктік жүйенің  институционалды дамуының жалғастырылуында,бұнда тармақ-талған филиалды бөлімдері бар ірі жүйелі банктер және менеджменті жеткілікті,сонымен қатар қайта құру және жаңарту  жолында тұрған ұсақ банктер табылады. Әртүрлі менеджментпен және басқару құрылымымен, әр түрлі деңгейлі  банктердің капитализациясы  және банктік активтердің көлемдерін  банктік  қызметпен  біркелкі принциптер және реттеу  әдістерін қалыптастыру  бақылау жүйесін реттеудің жүйесін   қалыптастыруда еріксіз көндіреді.Банктік операциялардың табыстылық өсу шегі бөлімінде және  епті менеджменттің банктік жүйе дамуының  стратегиясына  сәйкес  Ұлттық банк тәуекелдермен жұмысқа  банк-кастодиандар қажетті капитали-зациясымен (зейнетақылық активтармен жұмыс істеушілердің) 2010 жыл сәуірде 1 млрд.теңгеге дейін талаптарын күшейтті,бұл әрине ұсақ банк-тердің болашақ жұмыстарын (олардың ара салмағы 34% шамасында) тарылтты.

Банктердің жиынтық  меншікті капитал өсу шегінің баяулау тенденциясы қалады (кесте 9),төменде көрсетілген.2010 ж 1 қазанда  жиынтық  меншікті капиталдың  өсу шегі баяулау тенденциясы сақталады:банктің жиынтық  меншікті капиталының аз ғана  өсуі  2008 жылға  47,6%-дан,2008 жылға 74,7%, 2007 жылға 79,7%  қарағанда  21,1% белгіленген.

2009 жылда  ұлттық валютаның жүзбелі айырбас курсын енгізгеннен кейін, капитализацияның ерекшелігі екінші деңгейдегі капиталдың   қайта бағалау қоры шотының және ағымдағы пайданың есебінен ұлғаюы  (4,2 млрд. теңгеден  17 млрд. теңгеге дейін  немесе 3 есе ) болды.Сол уақытта, бірінші деңгейдегі  капитал (бұған жарғылық капитал, екінші деңгейдегі  капитал және пайда немесе өткен жылдардың залалдары,қайта есептеу  қоры және резервтері, әлеуметтік дамудың және өндіріс қорлары кірді) 20% үлкейді (тек қана 9,8 млрд. теңге) негізінде банктермен 9,5 млрд. теңге пайда алу (өсу шегі 21%).

 

Кесте 3

Республикадағы  екінші деңгейлі банктердің капитализация динамикасы(жарғылық және меншікті капиталмен)

        

	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж
Банктердің саны,бірлікпен	130	101	82	75	55
Банктердің жарғылық капиталы-ның  өсу шегі,%	100	1737	156.6	149.0	128.2
Банктердің меншікті капиталы-ның  өсу шегі,%	...  **	100	179,7	174,7	147,6
Банктердің  1300 млн. теңгеден жоғары тө-ленген жар-ғылық капиталы	1	4	6	7	9

 

Жарғылық капиталмен 1 млрд. теңге төленген банктердің саны жеткілікті баяу өседі. Жиынтық меншікті капитал 84 млрд. теңге (2010ж 1 қазанына) біріктірді.

Макроэканомикалық даму көрсеткіштерінде  капитализация деңгейі   халықаралық эксперттермен жеткілікті деп бағаланған, бірақ коэффициенттердің  бәрімен  төмендеу болды (кесте 10), бұл банктік сектордің капитализациясының артта қалушылығын растауымен көрсетеді.

 

Кесте 10

Екінші деңгейдегі  банктердің меншікті капитал адекваттығы  көрсеткіштерінің өзгеруі

 

№ пп	Коэффиценттер	2009 ж	2010 ж
1	Бірінші деңгейдегі меншікті капиталдыңжиынтық капиталға қатынасы (К1)	0,22	0,15
2	Меншікті капиталдың тәуекел деңгейіне   тиесілі  активтерге қатынасы	0,30	0,28
3	Меншікті капиталдың класификацияға  тиесілі  активтерге қатынасы	0,29	0,23
4	Меншікті капиталдың ұйымдасқан провизияларға қатынасы	4,76	4,14
5	Меншікті капиталдың несие портфеліне қатынасы	0,43	0,41
6	Меншікті капиталдың  үмітсіз несиелерге қатынасы	9,11	7,56

 

  Шығыс Еуропа деңгейіне жету үшін,банктік капиталды екі есе еселеу керек. Капиталдың Отан акционерлердің кірістері арқасында өсуін банктік қызмет рентабелділігі  кезінде күтуге  бола қоймас. Банктердің ағып келіп қосылуы және бірігуі  банктік жүйені қосымша капиталмен толтырмайды. Банктердің жиынтық  активтары мөлшернің өсу шегі екпіндері (436,8 млрд. теңге)  меншікті капиталдың өсу шегі мөлшерінің  екпіндері былтырғыдай  1,5 еседен   асырмауды жалғастырады.Банктердің активтарында несие  портфель үлесі - 49% -тен  53%-ке;құнды қағаздардың портфель үлесі - 10,8% -тен 17%-ке дейін өсті.

  Жиынтық банктік активтардың құрамында клиенттерге талаптардың салыстырмалы түрінде,несиелердің  (53%)»ностро»шоттарында - ақша орналастыруы 20%, мемлекеттік және қалған құнды қағаздарда-17%, қолма-қол құралдарда-6%,банкаралық депозиттарда-4%.2008жылы  классифи-кацияға  қатысты  активтардың мөлшері 113,3 млрд.теңгеге,несие порт-фелінің мөлшері-56,7 млрд,теңгеге (51,3%),стандартты активтердің  салыс-тырмалы мөлшері 71,9 % -дан 70,3 % -ға, стандартты несиелер үлесі 24,4% -тен 26%-ға  және субстандартты несиелер  19,7 % -дан 22 %    өсті.

  Сенімсіз несие үлесі 2,7%-ден 2,2%-ке, сонымен қатар  күмәнді  активтердің жоғары тәуекелімен 2%-тен 2,2%-ға төмендеді Сенімсіз активтардың үлесі 3,7%  деңгейінде қалды.Кесте 11.

 

 

 

Кесте 11 

Банктік сектордың жиынтық активтерінің сапасының көрсеткіштері

 

Активтер группасы	2009ж		2010 ж
	Негізгі қарыз сомасы  млрд, тг	Қоры-тындыға %-бен	Негізгі қарыз сомасы  млрд,тг	Қорытындыға %-бен
Стандартты	103,58	71,9	180,92	70,3
Күмәнді	35,23	24,4	67,00	26,0
Субстандартты	28,40	19,7	56,76	22,0
Қанағаттандырмайтын	3,90	2,7	5,61	2,2
Күмәнді жоғары деңдейлі тәуекелмен	2,93	2,0	4,63	1,8
Сенімсіздер	5,35	3,7	9,53	3,7
Қорытынды	144,16	100	257,45	100

 

Жиынтық міндеттемелер өсу шегі 85,1 % (валюталық эквивалент - 12,2%)    құрады.Өсу шегі  міндеттемелердің барлық  түрлерінде көрінеді (басқа банктерден несиелеуденбасқа).

Міндеттемелердің динамиккасына депозиттық база мөлшерінің  өсу шегі маңызды позитивті ықпалын көрсетті(2009 жылға  өсу -81,2 млрд.теңге немесе 69,8%, валюталық эквивалентте -3%),2009 жылға банктік сектордағы  міндеттемелерінің сомасында банктермен тартылған депозиттардың  үлесі 79,5% - 72,9%-ке  төмендеді.Жеке тұлғалардың  депозиттық  сомасы динамикалы түрде өседі,әсіресе валютада.Депозиттердің өсу шегі 23,3 млрд. теңге және 73,7%де теңгені құрады(валюталық эквивалентте -5,5%),сол уақытта шетел валютасында деноминацияланған  депозиттер 15,9 млрд. теңге немесе 148,6%  құрады. Бұл клиенттердің ағымдағы шоттарында қалған  қалдықтардың мен орайлас. 2009 жылға қарай  депозиттардың талап етуге дейінгі сомасының өсуі 54,9 млрд.теңгені біріктірді (79,9%, валюталық эквивалентте -9,1%),жедел депозиттер өсу шегі-26,3 млрд. теңге (55,3%, валюталық эквивалент өсу шегі  5,9% азайды).

Банкаралық  несиелердің  сомасы міндеттемелердің көлемінде маңызды рөлдер ойнамайды.Міндеттемелердің есеп беру жылына өзгертілуі  маңыз-ды болмады.Қазақстан Республикасының Үкіметінен және ұйымдардан банктермен алынған  несиелердің үлесі,банктік операциялардың  жүзеге асыратын,банкті сектордың 01.01.2010жылға  жиынтық міндеттемелердің сомасы аз болды және соған сәйкес  3% және 8% құрады.

Банктердің капитализациясының толық еместілігінің негізгі себебі болып  екінші деңгейдегі  банктердің қызметінің  таза қаражаттық нәтижелерінің аз ғана  өсуін жатқызуға болады. 2009 жыл нәтижелеімен банктермен 9,5 млрд. теңге мөлшерде пайда алынған болатын (алдыңғы жыл нәтижесінен 2,5 есе асты), пайданың  негізгі бөлігі банктік қызмет көрсетуден емес(залал 300 млн. теңгені құрады),ал жүзбелі курсқа өту қорытындысында  шетел валютасына  деноминацияланған активтардың және міндеттемелердің қайта бағалауларынан. Және тіпті сондай  шарттарда 33 банк  10,3 млрд. теңге мөлшерде пайда алды, ал 10 банк (15 бөлігі ) 0,8 млрд. теңге сомасында залал тапты (кесте 12).

 

Кесте 12

Банктердің табыстары және олардың құрылымының  өзгеруі

 

№	Құрама  көрсеткіштер	2009 ж	01.01.2010 ж
1	Сыйлық алумен (қызығу-шылық) байланысты табыс:	20,5	30,3
2	сыйлық төлеуімен (қызығу-шылық) байланысты шығын :	7,0	12,2
3	сыйлық  алуымен  (қызығу-шылық) байланысты таза табыс (1.-2.)	13,5	18,1
4	Провизияны құру үшін қаржыландыру	9,4	18,4
5	негізгі банктік операциялармен  алынған таза табыс(3.-4.)	4,1	-0,3
6	таза комиссиондық табыс	6,3	7,6
7	қаражаттық (дилингтік) опера-циялардан  алынған таза табыс	7,4	5,2
8	қайта бағалаумен алынған таза табыс	0,0	11,8
9	Басқа  банктік операция-лармен алынған  таза табыс  (6.+7.+8.)	13,7	24,6
10	әкімшілік шығындар	14,6	21,1
11	банктердің салық төлемдері (кіріс салығынан басқа)	1,2	2,0
12	таза табыс	4,2	10,
13	кіріс салық төлеуінен кейінгі  таза табыс	3,8	9,5

 

Жалпы қаражаттық нәтиже  оң  нәтиже бергенмен  негізгі банктік операциялар  жеткіліксіз рентабелді болды(қарыз, депозиттық  және т.б.), ал 2009 жылдың  қорытындысында  тіпті залалды болды.        

2008 жылмен  салыстыра  банкітердің әкімшілік өзгеше өсу шегі белгіленген (44,5%),бұл банктердің компьютеризациялауға кеткен шығындардың   жоғарылауымен; қызметтің  халықаралық стандарт-тарға,бухгалтерлік  және банк ішіндегі стандарттарға өту кезінің   аяқтауы барысында   филиалдарды ашу және бағдарламалық жабдықтауды қамтамасыз ету.Пайда болған қыз-меткерлерге  төлемақының көптігі, банктік технологияларға қызмет көрсету үшін  компьютерлік - желілі қызмет етуіне қаражаттың көп жұмсалуы,  активтармен және пассивтармен тиімсіз басқару банктердің табыстарын едәуір аласартиды.Тек қана әкімшілік шығындар табыстың сыйлық берумен (қызығушылық) алынған70% құрайды.

   Банктік сектортағы   пайдалылықтың  жиынтық  коэффициенттері

ROA -0,028 (01,01,04 ж-0,019);

ROE-0,138(01,01,04 ж-0,08).

Бұл көрсеткіштерге ресми анықталған белгілері жоқ.

Бірақ  мәліметтерді зерттеуден, банктер қызметінің  жиынтық көрсеткіштері  RОА=0,05-0,1 және RОЕ = 0,1-0,2% деңгейінде көрсетеді,  банктер банктік жүйені қаражаттық сенімді және тұрақты дамитын  сияқты мінездеме береді.

 Демек, банктік қызмет пайдалылығы пайдаланылмаған өсу шегі резервтері және ең басты банктердің меншікті капитал өсуінің  артта қалуы  себебінен  келеді.

Пайда болған  шарттарда  прогресшіл тенденциялар  белгіленді:

-Экономиканы банктермен  несиелі  инвестизациялауы  меншікті құралдармен сақтауды  жалғастырады.

-  Заңды тұлғаларға  орта және қысқа мерзімді  несие үлесі  38%-дан  47% -ға көтерілген, орта пайызды мөлшердің 20,3%-дан 19,5%-ға  төмен-деуімен;Несиелерге банкnермен меншікті құралдардың 120|0 орналасқан;

- Отан нарығында  банктік қызмет көрсетулерде халықаралық банктік капиталдың қатысуы күшейді : 19 млрд. теңгемен  олардың  екінші деңгейлі  Отан банктері несиелендірілген;

--Институционалды банктік жүйені  нығайтуы жалғастырылуда  (01.10.2010 ж 47 жұмыс істейтін банктер қалды).Банктік бақылау нәтижесінде 9 қаржылық - банктердің лицензиялары шақырылып алынған, бес банк қайта ұйымдастырылу арқылы 2 банк болып біріктірілген, үш банкке үш  банк қосылған, екі банк несиелі серіктестікке  қайта ұйымдастырылған, 41 банк ішіндегі 5 банктің  өндірістік өтімділігі   мәжбүрлі  және ерікті  өтімділік процесссінде  аяқталған,

Белгілі деңгейде банктік жүйе көрсеткіштерінің  жағдайы бір  жағынан   бақылау қызметінің қорытындыларынан, екінші жағынан  Ұлттық банктің бақылау функцияларының  даму бағыттарын анықтайды, олар бақылаудың келесі  талаптарын   көрсете алады :

 -Банктік қызметті лицензиялау кезінде талаптарды көтеру

-Банктердің құрылтайшыларының қаржылық жайларын  талдауды  енгізу, құрылтайшылардың және бірлескен топтардың  банктердің қызметке    тәуелді ықпалын зерттеу;

- Банктік қызмет туралы Заңға қосымшаларды  қабыл алуымен Қазақстан Республикасында нығайған бақылау және нығайған қаражаттық есеп беру әдістемелік жайларын  өңдеу;

-Несие тәуекелдердің агрегаттандырылған бағалауымен және өтімділік тәуекелдерінің нарық  тәуекелдермен және операциялық тәуекелдермен аналитикалық жұмысты  кеңейтуді,  банктік жүйенің жағдайын  әдістемелік жетілдіру жағдайында  талдауды  жалғастыру,;

-Банктердің қызметінде мүмкін мәселелердің жүйедегі  онан арғы дамуын  ерте ескерту және инспекциялық тексерулердің жүйесін қамтамасыздандыру;

- Резервтерді құруы шамасында жоғалту мүмкіндігін толық жетілдіру;

-Банкаралық дамуды  тәуекелдермен басқару .

       Нақты секторды  несиелеу  өзекті  қиындықпен жеңетін кедергілерге соқтығысады,қазақстандық кәсіпорындарды биік тәуекелдермен несие берумен ескертілінген,бұл Ресей экономикасында да орын алады. Макроэкономикалық жағдайды  жақсарту, өнім  өтімі шарттарының және пайда өсу шегінің есебінен  нақты сектордың  несие тәуекелдерінің түсуі,  несие тәуекелдері деп  аталатын институционалды элементтері  жоғары  болып  қалады, бірінші қатарда  өндіріс және қаражаттық қызметтің  салық салу жүйесінің  нәтижесіздігі, несие берушілердің  құқықтарын  заң шығаратын  базасын  қорғау  тарлығы, қарыз алушылардың қаржылық тұрақтылығының мөлдірлігінің  толық еместігі. Мамандар нақты сектордың  жылдамдатылған  несиесі  күшейтілген деген пікірде, бұл финанстық емес сектормен  әсерлі қарым -қатынасына кедергісі  келеді.  Активтерді  банктермен  жинақтау, меншікті капиталдың өсу шегін көтеру, артық өтімділік тұрақтығына және банктермен  пайданы  жоғалтуға  әкеледі, бұл  қорларды жасау процесіне   жоғалту мүмкіндігіне  әкеледі.

Банктердің сенімділігін күмәнді  активтардың жаппай қысқарту жолымен күшейту, ең алдымен, несие салымдарына тиеді. Формалды көзқарас бойынша  бұл  бақылау тәжірибесіне  тиімді нәтиже береді, ол реттеуіштік талаптардың екінші тобын құрайды.Бірақ шаруашылықты  банктердің сенімділігін  күшейту мақсатында несиелеу  банктерге кері әсер етеді, ол  клиентік шоттардағы  құралдарды азайту нәтижесінде несие операцияларының қор базасын  қалыптастыруды ескерсе. Қорыта ,  бақылау линиясы  экономиканың  нақты секторының   несие инвестизациялауының іске асу тенденциясының артынан пассивті еру керек,ол меншікті капиталдың коэффицентіне талаптардың  жоғарылауымен ,яғни к1 0,04-тен 0,08 –ге  02,06,2009ж №265  пруденциалды нормативтер ережелеріне сәйкес  толықтырулар мен  өзгертулерге сәйкес расталады.

Қайшы бақылаулы несие тәуекелдердіне қызмет көрсету инерциясы экономикалық даму динамикасы үшін  ұстамды фактор  болуы мүмкін. Қадағалау нәтижелілігі тек қана орталық банк өлшемдерімен емес, сондай –ақ жалпы экономикалық жағдайдан,экономикалық саясаттың  нақтылы нәтижелерінен,конструктивті монетарлы құруда банктік сектордың  ал-дыңғы қатарлы жай саясатына  тәуелді болады.Жүргізіліп жатқан  банктік жүйені қайта құруды,аяқталған банктік қадағалау жүйелерін нәтижелі ұйым-дастыру деп айтуға болады.Бұны ұйымдық құрылымда болып жатқан өзгер-тулерге  тұрақты және иілгіш  болуын түсіндіреді.

 Банктік қадағалау саясаты,Қазақстанның Ұлттық банкісімен қолданылатын, нәтижелі банктік қадағалаудың  25 принцибына негізі салынған, банктік қадағалаумен Базелдік  комитетпен  жарияланған.

Банктік реттеу бойынша Базелдік комитет 1975 ж дамыған елдердің орталық  банкімен негізі салынған:Бельгия,Канада,Франция,Германия,Италия,Люк-сембург,Нидерланды,Швеция,Швецария,Ұлыбритания, және АҚШ.Оның аймақтық топтары:банктік бақылау бойынша Араб комитеті,банктік ба-қылау бойынша Карибтік топ,Латын Америкасы және Карибтік бассейн  елдерінің қауымдастығы,Шығыс және Оңтүстік Африка топтары,Шығыс және  Орталық Еуропа елдерінің тобы, Персиялық шығанақ елдерінің өзара жәрдемі бойынша  Кеңес Комитеті, банктік бақылау бойынша Оффшорлық  топ,Закавказ және Орта Азия елдерінің банктік бақылау бойынша аймақтық комитетті,банктік бақылау бойынша Шығыс және Орталық  комитеті.

Банктік бақылау тиімділігі  бақылау директивасы тізімі және банктік бақылау  шарттарын  жүзеге асыруды ұсынады (кесте 13).Нәтижелілігі кепілге берілген

 

Кесте 13

Банктік бақылаудың  негізгі Базельдік принциптері

 

Принциптар	Мазмұны
Принцип 1 «Банктік бақылау тиімділігі үшін  арналған шарттар»	Қажетті ресурстар, жауапкершілік, шапшаң және саяси тәуелдсізділік,банктік заңды ұстану, басқа елдердің бақылау органдарымен ақпаратпен айырбас мүмкін-шілігімен сыртқа жаймау
Принциптер2-5»Құрылым және лицензиялау»	Банктер және банктік қызмет  туралы заңмен сәйкес лицензиялаудың  реттеуші процессі
Принциптер 6-15     «Пруденциялды талаптар және пруденциялды  реттеу»	Пруденциялды талаптар және пруденциялды  реттеу (капитал жеткіліктілігі,нарық тәуекелі, тәуекелді басқару, ішкі бақылау  және т.б.)
Принциптер  16-20»Ағымдағы  банктік  реттеу әдістемесі»	Ағымдағы банктік бақылау әдістері
Принцип 21«Хабар алу бойынша талаптар»	Бухгалтерлік стандарттар, рамкалар және хабар беру жиілігі, оның конфидициалдылығы,банктің қаржылық жағдайы(ашықтық)туралы ақпаратпен жүйелі жариялауы
Принцип22»Бақылау  инстанциясы  өкілеттігі»	банктік бақылау органы адекватты  мүмкіншіліктермен банктерге жайғастырады (түзететін өлшемдер,лицензиялар  пікірі),6-21 принцип-терін  сақтамайды :
Принциптер 23-25«Халықаралық банктік операциялар»	Трансшекаралы банктік операциялардың кедергілерін  шеттетуге   кепілдеме
Соның ішінде : принцип 23	Өз банктік ұйымдарына глобалды жиынтық бақылау (шетел филиалдары,біріккен кәсіпорындар еншілес мекемелер)
Принцип 24	Қабылдаушы елдің  бақылау органдарымен ақпаратпен айырбас  және әсерлесу
Принцип 25	елдің  бақылау органдарымен  ақпаратпен айырбас  және әсерлесу

 

Базелдік  принциптер негіздік құжат болып қызмет етеді және ең аз талаптарды ұсынады және басқа  жағдайларда қосымшаларды талап етеді,ол нақты  елдердің қаржылық сферасында нақтылы шарттарға және тәуекелдерге сәйкес келеді. Базелдік  принциптарға сәйкес жетістіктер  әрбір елмен қаржылық тұрақтылыққа  жету  барысында бөлек алынған елмен  және әр түрлі елдерде әр түрлі жылдамдықпен жүзеге асады әр елге.

Шығынның  жүйелі  реттелуі елдерде жеткілікті биік  болып саналады, бірақ залалдар,нәтижесіз бақылау нәтижесінде жоғарырақ болады.Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі,талаптарды ұстана,банктік бақылаудың  25 негізгі принциптарымен анықталған, халықаралық стандарттарды  есепке ала,нормативті құқықтық  актілердің өңдеуімен жұмыс жасайды.

Негіздік принциптер  тиімді банктік бақылауды  олардың орындалу шарттарына сәйкес  қамтамасыздандырады.Банктік бақылау  жүйесінің  тиімділігінде әрбір субъект,бақылауда  іске кірістірілген   айқын мақсаттары және міндеттері болады,шапшаң дербестікпен және лайықты материалды базамен сәйкес болады.Реттеудің Базельдік  принциптарымен адекватты заңды  база өңделу керек,оған банктік қызметке рұқсат алу ережелері қосылған және  оның үстінен бақылау кіру керек,қызметке заң шығару талаптарын,бақылау субъектілерінің құқықтарын қорғау,ақпаратпен алмасу механизмын қамтамасыз ету керек.Базелдік негізгі  принциптар халық-аралық   органдар  жағынан, аймақтық бақылау  топтардың және бүкіл  ақша нарығымен,мүдделес ұйымдармен:Базелдік комитетпен Халықаралық валюталық қормен (МВФ), Дүние жүзілік банкпен және ұйымдармен, тәуелсіз аудиторлармен тексеруге беріледі.

Базелдік келісім принциптарын іске асыру барысында біршама қиын-шылықтар туатынын айта кеткен жөн.Себебі Отандық банктер бағдар-ламаларды орындау барысында бухгалтерлік есептің халықаралық стан-дарттарға көшу кезінен  осы күнге дейін,анық және сапалы есеп бермейді,біз қазақстандық банктермен  тек қана жартылай  бақылау прин-циптары  орындалады деп  есептейміз.Ұлттық банктің  бақылау саясаты халықаралық стандарттарға жету барысында,капитал жеткіліктілігі көрсет-кіштерімен,өтімшіліктің,активтердің сапалары,ақпарат  жүргізу  және тап-сырулары,менеджмент,бухгалтерлік есептің сапалары (есептердің жаңа жоспарының,қосалқы есеп конвертациясы  және негізгі бухгалтерлік кітап енгізу,есептеу әдісімен банктік операциялардың есепін жүргізу) банктік заңға  өңделетін консолидациялық бақылауға өзгертулер енгізуге  көмектесу керек.Бұл   мәселе Ресей банктік жүйесінде де  шешілмей  отыр.

ҚР Ұлттық Банктің қатты бақылау саясаты арқасында, республика банктерін Ресей жүйелі банктерімен салыстырғанда 1994ж-1996 ж  басталған»өтімділіктің жаппай жығылу құзынан»өтті.Ресейде жүйелі банк-тер қайта құрылымдаумен соқтығысып отырады,топтастырылған актив-термен жұмыс істеу барысында қатты тәуекелдеу саясатын жүргізеді.

Ресей банктік жүйесінің  жүйелік дағдарысы әлі уақытқа дейін жеңілмеген, реттегіш  принциптер тек қана үш мемлекеттік банктермен:Внешторгбанк,  РФ жинақ банкісімен және Внешэкономбанкпен орындалады.Қалған 1315  банктер  2009 жыл ақпан айының  соңында,көптеген  федералды және жергілікті масштабты,240 банк немесе 20% қиын жағдайда болып тұр. Толассыз өтімділік  процестер және банкротталу арқылы,салымшылардың сенімінің жоғалуы арқылы  мәселелер  шешімін табады.

Қазақстандық банкер халықаралық стандарттарға сәйкес жоспарлардың рекапитализациясымен өңделген шараларды өткізеді,ол Ұлттық Банкке  банктермен ай сайынғы мониторингтеуді  жүзеге асыру міндеттемелерін  орындауға мүмкіндік береді,бұл бақылау  функцияларының  бірі болып табылады.Бағдарламаға қатысушы банктердің саны жыл ішінде  50-ден 33-ке  қысқарды.Бағдарлама талаптарын орындаған тек 1 банк  болатын, бағдарлама талаптарын орындамаған 4 банк   бірінші топтан екінші топқа аударылған болатын, 15 банк бағдарламадан шығарып тасталған (кесте 14).

 

Кесте 14

Банктердің тобы халықаралық  стандарттарға көшу

 

Көрсеткіштер	2009 ж	2010 ж
1топқа  жататын  банктер	16	11
1топқа  жататын  банктер	34	25
Бағдарламаға кірмеген  банктер	17	14
Тума банктер – резидент емес»А»дәрежелі еншілес банктерге жатқызуға болады	4	4
Бағдарлама талаптарын орындаған банктер		1

                                      1      

Әзірше Отан банктерінің саны,халықаралық рейтингтік  агенттіктерден несие рейтингтері 4-тен  7-ге, еншілес резидент емес банктер  аналогиялық рейтингері – 9-дан 10-ға дейін  үлкейді.17 банктің  активтері банктік сектордың  тұтас активтарының  басым және өспелі  бөлігін -77,8% құрады.

 Ресей жүйесінің пруденциалды реттеуіне қарағанда,Қазақстанда капитал-дың жеткіліктіліктігін бағалаудың  күрделі өзекті әдісі қолданылады,ол Базельдік комитетпен ұсынылған.Және ол Қазақстанда екі коэффициентпен - kl, k2,ал Ресейде - біреумен ғана, Н1 сипатталады.Ресейдің әдістемесімен салыстыра,қазақстандық капиталдың әр түрлі топтарының құру қайнарын к1 тобы- бірінші деңгейлі  капитал, к2- екінші деңгейлі капиталымен ерекшелінеді.Әрбір топ рамкаларында капиталдың құрылуы тең болып, ал топтар арасында теңдік жоқ болады. Басқаша айтқанда,капитал компо-ненттері»жақсылар»(1 деңгейлі  капитал, негізгі капитал) және»нашар»

(II деңгейлі  капитал,қосымша капитал)жиынтық мөлшердегі нашар компоненттерге шек қою деп бөлінеді. 2010 жылға  қарай Ұлттық банкпен капитал жеткіліктіліктігінің  нормативтерін енгізген соң,бес жыл өткен соң,  бірінші деңгейлі  kl  капитал жеткіліктілігінің  нормативтары 0,04-тен  0,06-ға  және k2 екінші деңгейлі капиталы- 0,08-ден  0,12-ге жоғарылады. Бұндай капитал жеткіліктілігіне талаптарды жоғарылатуды әрбір экономикалық тұрақтану басталғанда  екі жыл  сайын  өткізіп тұру қажет.

Капитал жеткіліктілігін есепке ала,несие тәуекелді үшін тек қана Ресейде капитал жеткіліктіліктігін  бағалаудың оңайлатылған түрі  қолданылады, бірақ тәуекелдердің басқа түрлері бар:пайызды,валюталық,нарық, опера-циялық.Ресей орталық банкіне капиталдың  екі топқа бөліну әдістемесі енгізілді.

2010 жылға қарай Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісімен банктердің өтімділігінің артынан  бақылау күшейту өзгертулері енгізілген, мерзімдерді  салыстыру әдістемелері және банк міндеттемелерінің активтарын  анықтау туындатылған.Бірақ негізінде, бақылау ағымдағы банктердің өтімділігімен жүзеге асады,ол жеткіліксіз. Банктік қаражаттық менеджмент сапаларын жоғарылату мақсаттарында қосымша өтімділік коэффициенттерін  енгізу, айлық орташа мөлшер негізде тек қана ағымдағы өтімділікті талдау және бақылауға мүмкіндік береді.Бірақ апталық өтімділіктің үстінен дистанциялық қадағалауды  жүзеге асыру, дәл осылай операциялық күн өтімділігімен,сонымен қатар банк міндеттемелері және активтардың жиынтық мерзіміне тәуелді.Бұл банктік технологияларының қаражаттық талдауын және қаражаттық менеджментін  жақсарту кезінде мүмкін болады.

Банктік активтардың сапасын бақылау ар жағында және активтардың таптастыру дұрыстығы және шартты міндеттемелер инспекциялық тексерулердің маңызды құрастырушысы болып  келеді.Тек қана банкімен берілген қарыздың емес, сонымен қатар лизинг,овердрафт,факторинг, форфейтинг,вексельдердің есебінен,аккредитив түрінде,депозиттар, деби-торлық қарыз және шартты міндеттеме түріндегі активтар жатады. Сонымен қатар,банктік бақылау  қол астында банктердің ішкі тексеруін ішкі бақылау процедуралары, банктік қызметтің  керексіз тәуекелдері  болады.

Сыртқы қаражаттық нарық  дағдарыстары  банктердің тәуекелге жақынын растады, валюталық курстар өзгерісіне байланысты.Осыған байланысты Қазақстан Ұлттық банкісімен қаржылық құралардың спектрін кеңейтуімен, шетел валютасына деноминацияланған,валюталық позиция есептеуіне қосылатын шарттары қабылданған.Банктердің валюталық тәуекелдері  объективті бағаланады.Ұлттық банк  талаптарына сәйкес,банктерге бір  қарыз алушыға тәуекел мөлшерімен шек қою анықталған банкпен байланыспайтын 25% мөлшерде, өзара қатысты  беттер үшін меншікті капиталдан 10%-тен аспайтын.

«Күмәнді  капиталдың»келуімен, ішкі  нарықты қорғау мақсатында заңды тұлғалардың оффшорлық аймақтарда,ұлттық банкімен анықталған  банктер-резиденттерінің жарғылық капиталына қатысу тиым салынған.Банктерге санкцияларды қолдану алдын ала ескерілген,мысалы, консервациялау және санация тәртіптерін енгізу,банк акцияларының жағымсыз меншікті капиталы бар,мәжбүрлі  төлеу механизмін  қолдану.Бастапқы кезеңде банктер жабық акционерлік қоғам түрінде жасала алады, сонымен қатар мемлекеттік кәсіпорын түрінде.Банктердің ашық акционерлік қоғамға өзгертілуі,банктің залалсыз жұмыс жасаулары шарттарында  бір  календарлық жылдың ішінде,сонымен қатар пруденциалды  норматив-тардың және басқа нормалардың және лимиттардың сақтауына  рұқсат етеді. Жарғылық капиталы тек қана ақшалы құралдармен қалыптаса алады. Банкті шетел қатысумен  жасауында  банк-резидент еместің  орталық банкісі болуы міндетті.Отан банкілеріне арналған ұлттық банкімен анықталған барлық талаптардың орындалу міндеттілігне  басқа,еншілес банктерге қосымша нормалар орындау қажет,сонымен қатар,Қазақстан Респуб-ликасының ішкі активтеріне,меншікті капитал мөлшерінде активтер орналастыру.

Ұлттық банктің  жүйелі либерализация саясаты бірінші дәрежелі шетелдік қаражаттық институттардың қатысуымен,Отан нарығында банктік сектор-дың жиынтық жарғылық капиталында шетел капитал үлесіне лимит жоғарылауы алдын ала ескереді,ол 25%-тен  50%-ға, рейтингі барысында, халықаралық рейтингтік агенттіктерден иеленген, Ұлттық банкпен тізімі бекітіледі, Қазақстан тәуелсіз рейтингісінен  төмен емес.Standart & Poor's  халықаралық рейтингтік агенттігі Қазақстан ұзақ мерзімді несие рей-тингтерін растады,шетел және жергілікті валютаға міндеттемелермен В + және ВВ -сәйкесті деңгейлерде, рейтингтердің болжауын негативтіктен» «тұрақтыға» мемлекет валюталық резервтерінің көлемін  қалпына келуі өлшемімен өзгертті.Бірақ,себептер арасында,мемлекет рейтингтерін жоға-рылатуға рұқсат бермеген, Standart & Poor's эксперттері фискалды саясаттың  иілгішсіздгін, бюджет  тапшылығын, салықтарды жинаудың аласа деңгейін белгілеп қояды.Сонымен қатар,рейтингі В +ел төлемдерді іске асыра алады,бірақ,оның экономикалық жайы тұрақсыздығын білдіреді. «ВВ-» рейтингі облигациялар тәуекел салуларына  жатады, бірақ,төлеудің негізгі міндеттемелері жеткілікті қорғалған.

Банктердің қызметінің артынан бақылау әдістерінің стандарттарға жақындауы,халықаралық тәжірибелерде қабылданған,ол банктік бақылау департаменті мамандарының кәсіпшілік деңгейін  тұрақты жоғары болуын  талап етеді.Оқу сертификация бағдарламаларының базасында жүзеге асады және қызметкерлердің оқуы Қазақстан оқу орталықтарында және орталық банктерде шет елде, басқа елдердің орталық банкілерінен біліктілігі жоғары мамандарын тартуымен Ұлттық банк базасында арнайы сұрақтармен лайықты семинарларды ұйымдастырады.

 

 

          3 Банктік бақылау тиімділігінің негізгі даму бағыттары

 

3.1 Бақылау реттеуінің  нормативті-құқықтық базасының дамуы

 

Банктік бақылау бойынша заңдық ерекшелік ретінде банктік тексерушілерді қаржылық жағдайды бағалауда, әртүрлі қызметтік қателіктер, басқарудың дұрыс орындалмауы сияқты қызметтерге кең мүмкіндіктер беру әрі сәйкес талаптар бойынша басылым шығару.

Заңды бақылау банктің нарыққа шығуын лицензиялау қызметінен басталады. Көптеген дамыған елдерде лицензиялауды қадағалау функциясын орындамайтын үкіметтік агенттіктермен беріледі. Лицензия алу үшін тежегіштерді азайту немесе жою үшін және оны алу үшін қарсылықтарға төтеп бере алу үшін біршама шартты талаптар бар. Мысалға, заңды тұлға ретінде жаңа банкті құруда ол Ұлттық Банк банктік операцияларды өткізуге лицензияны алғаннан кейін, ол юстиция Министрлігінде  тіркеуден өтеді, сонымен қатар Ұлттық Банк лицензиясын банк заңдық ретте қайтадан шақырылып алуы мүмкін. Банк құрылтайлық келісім негізінде құрылады, келісім құрылтайшылар жайлы мәлеметті, банктің акцияларының номиналды бағасы мен деңгейі әрі саны жайлы; банктің жарлықты минималды капиталын қалыптастыру бойынша банктің дайындалған жарлығы жайлы мәліметтерден тұрады.

Банктік қызмет және республиканың  Ұлттық Банкі қадағалау функцияларын жариялайтын нормативті және құқықтық  актілерге негізделген мазмұны»Қазақстан Республикасының банктері мен банктік қызметі жайлы»Заңында және»Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі жайлы»Заңында шоғырланған. Банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында, олардың депозиттерінің құқықтарын қорғау үшін, сонымен бірге Қазақстан Республикасының қаржы-несиелік жүйесінің тұрақтылығын қолдау үшін Ұлттық Банк банктердің қызметін реттеуді жүзеге асырады – 1995 жылдың 31 тамызынан №244 банктегі және банктік қызмет заңында жазылған 1996 жылдың 24 қаңтарында №08 Ұлттық Банк басқару Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі»оған тапсырылған шарттармен сәйкестікте, Маңызды функциялар қатарында: банк қызметіне басқару мен қадағалау орындалу, сонымен қатар олардың қызметінің реттелуі қарастырылған.

Көрсетілген нормативтің құжаттарда банк жүйесінің»тұрақтылығы»деген анықтама жоқ,»банктің қаржылық тұрақтылығы»,»банктің қаржылық жағдайы», салымшылар мен несие алушылар қажеттіліктерінің толық ашылған мінездемесі жоқ.»Реттеу»терминінің анықтамасысыз 41 банктер жайлы заң статьясы реттеудің түрлері жайлы мағынаға ие. Бірақ бақылау және қадағалау кейде реттеу процессімен бір қатарда тұратын мағыналар сияқты емес синонимдері ретінде қарастырылады.»Бақылау»және»қадағалау»сияқты ұғымдардың анықтамасы да жоқ. Нормативті актілерде нақты және бір жақты анықтамалардың болмауы тіпті Базель комитетінің қолдау қағаздарында»қаржылық тұрақтылық, қаржылық сенімділік», қаржылық қауіпсіздік»терминдері қадағалаулы реттеуде жағдайды түсіндірмейді.

Жұмыста қаралған дистанционды қадағалау, инспекторлы қадағалау»терминдері және банк қызметі мерзімді тексеру де заңда өзінің нормативті анықтамасын таппады. Банк қызметінің қадағалау тәжірибесінің барысында қалыптасқан»комплексті толық тексеру»,»мақсатты толық емес тексеру», түсінігтеріде  өз анықтамасын таба алмай отыр, сондықтан тексеру қызметтері кең көлемде болса да, соншалықты тексерілетін сұрақтары бойынша қысқа болуы мүмкін.

Ұлттық Банктің (1995 жылы) банктерді қадағалау бағдарламасы көбінесе жөн айтушылық мінездемеге ие. Соның  арасынша жылдам қадағалау тәжірибесі өзінің шоғырланған және нақтыланған түрін қалыптастыруды заман ағымына қарай талап етеді. Нормативті аналитикалық және ұйымдастырушылық қадағалау базасын кеңейту мен нақтылау қажеттілігі негізгі банктер санының халықаралық есеп стандарттарына, аудит және қызметті бағалауға көшудің аяқталуымен негізделген.

Рейтингілік бағалау критерилерін нақты жүйелеу қажеттілігі жайлы ұсыныс құрылуына көрсетілген, мысалға, пруденциалды нормативтерді орындаумен, бухгалтерлік есеп және талдау жағдайымен, қателіктердің көлемдігімен және қайталанатындығымен және т.б. Басқа сөзбен айтқанда»CAMELS»рейтингілік жүйесін нормативті құжат ретінде қабылдау басқаратын қадағалау қызметіне сай ерекшелене түсуі қажет. Дистанционды және инспекциялы қадағалау бойынша бақылау әдістерін қабылдау нақты ұйымдастырылған жүйенің болуын талап етеді, екінші деңгейлі банктерге бірінші деңгейлі банктер тобына қызметтерінің халықаралық стандарттарға сәйкес енуіне кейін бөлу. Басқа сөзбен айтқанда, дистанционды және инспекторлы қадағалау тәртібін талдау бойынша олардың өткізілуі және нәтижелерін бағалауға жүйеліктің жоқ екенін көрсетті, себебі  олардың орындалуына нормативті регламенттің нақты болмауы.

Біздің түсінігімізде»банктердің қызметін реттеу»- айтарлықтай кең түсінік, өзіне банк қызметін лицензиялауды (кеңеюді) қосады, яғни банктер қызметіне қадағалау, талаптарына сай күштеп әсер ету, олар көбінесе»банктің қаржылық жағдайын дұрыстау бойынша ұсыныстар»деп аталады және ұсыныстарды орындамаған жағдайда – лицензияны қайта шақыртып алу, банкроттық іс: банкті жою, іріктеу.

Шетел әдебиеттерінде көбінесе банктік қадағалау толық түсінік ретінде қолданылады, келесі қызметте  оның құрамында дистанционды қадағалау және банктерді инспекциядан өткізуге бөлінеді, бұл жүйелі қарастыру үшін ақталған қызмет болып есептеледі. Біздің  заңды нормативтерде банктің қаржылық жағдайын дұрыстау бойынша және шектеу әдістерінің әсері жайлы ұсыныстар,»реттеу»жүйесінің негізгі барыстары ретінде, бірде – бір нормативті құжаттарда әсер ету әдістері және ұсыныстарды қолдану барысын»реттеумен»байланысты болып келмейді.

Алайда»реттеу»және»бақылау»түсініктері симантикасы өзара байланысты, өйткені»реттеу»бастапқы не өз бетіне жүзеге аспайды. Негізі бойынша осы үшін банктік инспекция және

дистанционды қадағалау»нормативті анықталмаған» болып қалып отыр.

«Реттеу» анықтамасына қарасақ онда – бұл нақты тәртіп немесе шарттарға бағыну, ал бақылау – бір нәрсенің орындалуын тексеру, мысалға, заңдарды, жарлықтарды, шешімдерді, және т.б.

     Онда банктерді қадағалау қызметі мен міндеттерін нақты анықтау керек. Әсіресе дистанционды қадағалауды ақпараттық және аналитикалық міндеттерді қамтамасыз ету, ал қадағалау бағдарламасында жалпы жағдайлармен түсіндірілген, мүмкін осы себептер үшін дистанционды қадағалау нәтижелері көбінесе инспекторлы тексерулер нәтижелері бойынша нақтыланады және түзетіледі. Бұл процестің мәні логикалық дөңгелекке жұмылу керек, басқарушылық әсерлердің орындалуы; келесі нәтижелердің тексерілуі (бақылануы); тексерілетін (бақыланатын) мәліметтерді талдау және өңдеу; талдау нәтижелерінің негізінде басқарушылық жаңа шешімдердің өңделуі және т.б.

Қадағалаушы жүйе құрамында  дистанционды қадағалау мен инспекциямен банктердің істерінің жағдайы жайлы артқы байланысының ақпараттық  - мерзімдік реттеуші бақылау ролін ойнау керек.

Көп жағдайда сапалы өткізілген инспекция алдын-ала бекітілген әдістердің болмауынан, кез-келген қателік үшін дәл рейтингілік бағалауынан, кез-келген қателік үшін дәл рейтингілік баға бермеуі мүмкін. Мысалға, К1 және К2 капиталдың жеткіліктілігі бойынша жекелеген айлық нормативтердің бірнеше рет бұзулуы бөлігінде банктік заң бұзылуында. Бес айдың ішінде, 10% (470 млн. теңгеге) негізделген өзінің жеке қажетті капиталы құрылмаған, банк пайдасына несиелер бойынша артық пайыздардың құйылу болмысы, несие бойынша банктің сый-ақы пайыздарын мерзіміне сәйкес төленбеуі бірнеше қарыз берушілеріне сый-ақыларын уақытылы төленбеуі бойынша инспекция банкке жалпы рейтингісін «қанағаттанарлық»деп бағалаған, бұл біздің ойымызша, көтермеленіп қойылған деп санаймыз. Мұндай нәтижелер қателіктің қысқалығы және мәнділігінің нақты негізінің болмауынан кездеседі. Егер банк бес айдың ішінде капиталдың жеткіліктілігі нормативін орындамаса, бұл осы мерзім ішінде, осы банк өзінің жеке капиталының депозиттер мен салымдар көлемінің кепілді қауіпсіздігін қамтамасыз етпеген деген сөз, бұл жағдай  банкке қарасты қорқыныш туғызуы мүмкін. Сонымен бірге 2»қанағаттанарлық»       бағасы бұл жағдайда субъективті қате мінездемеге ие. Рейтингілік CAMELS жүйеісне сәйкес»қанағаттанарлықты»банк жұмысын тұрақты және сенімді атқаратын, банк иемденеді алайда бес ай банк атқара алмаған заңдық тәртіпті мінездемесі бойынша банк 3»аралық»рейтингісінің бағасынан жоғары ала алмайды. Мұндай бағалардың  сәйкессіздігі жеке рейтингілік бағаның нормативті шарттарының әділетті болмауына байланысты болуы мүмкін. Инспекцияның жалпы рейтингісі CAMELS жүйесінің ұсыныстарымен сәйкес жеке рейтингілік бағалардың  орташа арифметикалық мағынасы ретінде анықталған.

Біздің түсінігіміз бойынша, мұндай жол кіші немесе орташа капитал көлеміне сай банктерге сәйкес, оларда сәйкесінше халық салымдары мен қаржылар және қарыз берілген қаржы құны орташа болып келеді.

Орташа капиталы ортадан жоғары банктер, сәйкесінше тәуекелдері де жоғары, осыған байланысты мұндай – тәуекелдерді жабуға қажетті капитал жеткіліктілігінің коэффиценті банктің қаржылық  тұрақтылығын сақтауға үлкен маңызға ие, депозитшілерге және банктік жалпы жүйесі үшін. Яғни рейтингілік бағамен бірдей қатынас ірі, орташа, кіші және аймақтық банктерге қатысты бөліну керек. Мұны қадағалау нормативті құжаттарда нормативті түрде бекіту керек және банктердің жеке капиталының минималды көлеміне сәйкес талаптардың өзгеруі әдістері бойынша банктерді бөлу шарттарын біркелкі жаңартып біліп отыру кажет.

Рейтингтік бағалау жүйесі алдын-алу әдістер мәні бойынша сәйкестендірілмегендіктен,онда әсер ету мәндері бойынша  қолайсыз-дықтармен кездесуі мүмкін. Дистанционды қадағалау және инспекторлық қадағалау есептерінің баяндамалық анықтамаларында орын алатын жүйелі мінездеменің нақты анықтамасы бүгінгі таңда негізгі теориялық міндет болып отыр.

Сонымен қатар,сыртқы аудит нәтижелері бойынша анықталған қате-ліктерді қолдану жайлы тісініксіз.Сыртқы аудит және инспекция нәти-желері бір банк бойынша,бір уақытта өткізілген болса, нәтижелері араларында логикалық байланыс өзара қатынасу керек және нормативті белгіленген болу керек. Мұндағы ең маңыздысы бір тексеріс банк бойынша нәтижелерінің сәйкессіздігі де нақты ұсыныстар әдістерінде әсер етуі мүмкін.

Дистанционды талдау және банк өтімділігінің инспекторлы тексеріс бөлімінде gap – талдау әдісінің болмауын айта кету керек, ал оған шетелдік банктік тәжірибеде қаржылық делдалдықтың негізгі кіндігі және ақшалай қаржыларды қаржылық қуаттартыратын  банктің пайыздық саясаты және ақша ағымдарымен ликвидті басқару аса маңызды орын беріледі.

Отандық инспекция үшін пайда болған жағдайда тексеруге негіз болатын нақтыланған топтар және алынған нәтижелердің жүйелі мінездемелері, қабылданатын әдістерге адекваттылық нәтижелері, санкцияларға және бақылау түрлеріне жетіспеуші еді. Қазіргі кезде  қабылданған қаржылық жағдайдың көрсеткіштерінің бейнесі банктік тәуекелдердің интегралды бағасының мінезіне ие,олар банк табыстары және капиталы үшін мүмкін ірі шығын ретінде талқыланар еді. Мұндай интегралды көрсеткіштерді  қолдану  жолы шетелдік  қызметті қадағалау тәжірибесімен расталған. Бірақ қаржылық  жағдайды АҚШ – CAMEL және Ұлыбританияда CAMELS нәтижелік бағалау жүйесін зерттеу аяқталғандықтың сезімін таныптайды және көбінесе инспекторлық мінездемеге ие. Бұл банктік жүйенің мінездемесінің жағдайын анықтауда күмәнсіз жинақтау жолы. 

Банктік бақылау бойынша бағдарлама біршама нақты тәртіпке ауысуын талап етеді, дистанционды және инспекторлы бақылауды ұйымдастыру және өткізу шарттарын белгілейді, банктің комплексті тексеру әдістерін ұсынатын, комлпексті тексеру нәтижелерін, gap - талдау әдісі бойынша ликвидтілікті талдау. Мұнда экспертті шешімдердің нұсқауларының көлемді санының  бейнесін, банктік істі дұрыс жүргізу фундаменталді талаптарымен сәйкес ұсыныстарды табу керек, провизорлықтың қызметқор кодексі дайындалған, Болашақтағы нәтижелердің өзгеру мүмкіндігі сияқты, несиелік   тәуекелдер, активтер сапасы, ликвидтілік және капиталдың фактілі мінездемелерінен арылатын, болашақтағы қаржылық жағдайы өзгеруге мүмкіндігі бағаланатын жылдам мінездемеге ие банк қаржылық жағдайының моноторингінің ақпаратық базасының жиналу барысының сыртқы аудит нәтижелерінен ерекшелігі болып табылады. Мұндай жол бағалардың жинақтылығын математикалық статистика әдістерімен және банктің қызметін қадағалаудың алгоритмдік шешімін анықтылық теориясы үшін банктік қадағалауды ақпараттық – аналитикалық қаматамассыз етуде процестік технологиялық негізінде шешу.

Банктің ай аралық бақылау көрсеткіштерін нормативті коэффицент бойынша орындауда,Ұлттық Банкте  қабылданған активтер бойынша капи-тал жеткіліктілігі жағынан, тәуекел деңгейімен белгіленген бір қарыз алушыға қатысты несиелік тәуекел көлеміне және ликвидтілік коэффиценті банктің жеке капиталы 7,687 млрд. теңгеден кем болмау керек. Құрылып бітпеген резервті санамағанда жеке капитал 4,442 млрд. теңгені немесе есептен 74% төмен пайызды құрады.

Валюталық саясаттың өзгеруі 2008-2009 ж.ж. банктердің несиелік портфелінің нашарлауына алып келді.

Валютада несие алған несиешілерге өздерінің бизнес жоспарын қайта қарастырып, валютаны қайтару керек болды. Банктерді қадағалау резервтің толық құрылып бітуіне талап білдіргендіктен 2009 жылы банктердің табысының төмендеуі байқалды. Экономикада несиелердің 70% өсуі банктерді мүмкін пайда болатын шығындар үшін қосымша резервтер құруына итермеледі. Банктердің (салық төлегеннен кейін) алдыңғы жылмен салыстырғандағы таза табысы 1,7 млрд. теңгеге қарсы 7.8 млрд. теңгені құрады. Сәйкесінше активтердің рентабельді көрсеткіштері (ROA) түсіп кетті және сәйкесінше жеке капиталда (ROE) оларға мұндай активтер көлемі қарсаңында бірегей деңгейге дейін жетер – жетпес жол бар секілді.

Банктік операциялардың табыстылығының төмендеуі жалғасуда. Сити – банк, HSBC, ABN-AMRO банктер ыңғайлы пайыздық салымдар бойынша»ұзын ақша»ұсынып жатқанда, отандық банктерге өздерінің операцияларын күрделі қайта құрулардан өткізу қажеттілігі тұр.

Банк қызметі жайлы кейбір заң құрамы банктерді қадағалау нәтижелеріне қатысты болу керек. Осылайша өз жеке капиталының, оның максималды көлемімен салыстырғандағы біршама төмендеуі соңғы 12 ай ішінде қол жеткізілетін шамамен 20% нормативтердің біреуі бір уақытта бұзылуы – банктің экономикалық өміріндегі жиі қайталанатын жағдай, жыл аяғындағы пайданы бөлшектеу және бюджетті есепке салудағы пайда болатын қолайсыздықтармен байланысты емес. Көп таралған ой бойынша, банктегі экономикалық нормативтер бұзылуын, банкроттықты болжайтын әдістерді өткізу болмайды. Және мұндай түрлі жағдайлар банкті заң негізінде қолдауы қажет.

Сонымен, адекватты нормативті заңды базасының болмауы банктік индустрияның дамуына кедергілердің біреуі болмақ. Елеулі үлес қосатын саты ретінде Банктік қадағалау кодексі Ұлттық Банк қадағалау функцияларын күшейту бойынша заңды нормативті актілердің жинағымен бірге дайындау болу керек.

Нормативті аналитикалық және қадағалау базасын ұйымдастыруды кеңейту және нақтылау қажеттілігі туғандай, ол негізгі ірі банктердің есеп аудит және бағалау қызметтерінің халықаралық стандарттарға көшуінің аяқталуымен белгіленген.

Нормативті құжаттарда банк жүйесінің»тұрақтылығы»,»банктің қаржылық тұрақтылығы»,»банктің қаржылық жағдайы»жайлы несие алушылар мен салымшылар қажеттіліктерін кең мінездейтін анықтама жоқ. Банктер жайлы Заңның 41 статьясында»реттеу»терминінің анықтамасысыз, реттеудің түрлері жайлы ғана түсініктеме береді.

Жұмыста қарастырылған»дистанционды қадағалау»,»инспекторлы қадағалау»түсініктері заңда өздерінің нормативті анықтамасын таппады, сонымен бірге банк қызметін инспекциялауды деңгейлеу де негізін таппаған еді. Банк қызметін қадағалау тәжірибесі барысында қалыптасқан»комплексті  толық тексеру»,»мақсатты толық емес тексеру»түсініктері де регламентті мазмұнына ие емес, сондықтан тексеру фукнкциялары кең де, сонымен бірге тексерілетін сұрақтарды қамту бойынша тар болуы мүмкін, Ұлттық Банк банктерді қадағалау бағдарламасының орнына, қадағалаудың бес жылдық тәжірибесінде нормативті -  нұсқаулы құжаттар жинағын дайындау қажеттілігі туды, ол ұсыныстық мінездемеге ие.

CAMELS рейтингілік бағалау жүйесін нормативті пруденциалды орындаумен бухгалтерлік есеп және банктердің есептілігін бағалау шынайылығына  байланыстыру ұсынысы айтылып жүр.

Дистанционды талдау және инспекторлы тексерудің банктің ликвидтілігін анықтау бөлімінде дайындылған gap-талдау әдістемемсінің болмауын айтып кеткен жөн, өйткені оған шетелдік банк тәжірибесінде банк пайыздық саясатын бағалау және ақша ағымдарын басқарудың өтімділігіне өте маңызды мән беріледі.

 Сәйкесінше активтердің қолайлы көрсеткіштері (ROA) түсіп кетті және сәйкесінше жеке капиталда (ROE), олардың өзгеруі

Банктік операциялардың табыстылығының төмендеуі жалғасуда. Сити – банк, HSBC, ABN-AMRO банктер ыңғайлы пайыздық салымдар бойынша»ұзын ақша»ұсынып жатқанда, отандық банктерге өздерінің операцияларын күрделі қайта құрулардан өткізу қажеттілігі тұр.

 

1. Банктерді бақылау нәтижелерінің банктік жүйе дамуының тиімді

       стандарттарына жақындауы

 

Ең алдымен біз банктерді қадағалау қолайлылығын экономикалық тұрақтылығының негізгі себебі ретінде қарастырамыз, ал онда негізгі орында банктік жүйе тұр. Бір мерзімде талқыланған және өлшенген жалпы экономикалық саясатты өткізу барысында мемлекеттің тұрақты дамыған экономикасына қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Кез-келген мемлекеттің банктік жүйесінің экономикалық жағдайының индикаторы болады. Бір мемлекетте қаржылы тұрақты, біркелкі қаржылық дамитын институттар және банкроттықты басынан кшіріп жатқан өнім өндіретін өндірістер қарсы тұра алмайды. Сондықтан өздерінің негізгі қарыз алушы (беруші) жағдайының нашарлауымен бірге және нарықтық бағыттардың бір қалыпсыздық әсерінен банктер ликвидтілікпен қатысты айтарлықтай қолайсыздық жағдайды тап болды. Сонымен қатар банктік қызметтер барысындағы тәуекелдіктер деңгейінің өсуі болды.

Осыған қатысты банктік қадағалау органдарының рөлі өсті, олардың қабылданатын әрекетінен және әдістерінен банк секторының тұрақтылығы, ол қоғамдық өмірде тұрақтылықты сақтауда тәуелді болды. ІӨК негізгі өндірушілердің өздері жеке комплексті қажетті іс-шаралар өткізуге мүмкіндіктер болмағанда, сол кезде банктер позитивті өзгерістердің бірегей алға тартушысы болмақ, әрі экономиканың инвестициялауын жүзеге асырады.

Кавказ және орта Азия елдерінің банктерді қадағалау бойынша аймақтық топ мемлекеттері әртүрлі деңгейде өз бастарынан аталған процесстердің жағымсыз жақтарын өткерді. Қазақстан Республикасында жоғарыда көрсетілген проблемалардың көбімен кездескен болатын. Қазақстанның экономикалық дамуына өз жағымсыз әсерін сыртқы факторлар тигізді, жекелей келсек, негізгі экспорттық тауарларға (мұнай, темір, астық) әлемдік бағаның төмендеуі. Осының нәтижесінде экономикада өндірістің әрі қарай азаюына итермеледі. Ұлттық валюта  - теңгенің көтеріңкі бағасы экспорттың қымбаттауына және импорттың арзандауына алып келді. Осылайша теңгенің тұрақты айырбастау бағасын ұстап тұру, экономикалық деңгейідің көтерілуіне әсер ете алмады. Осыған байланысты Қазақстанның Үкіметі және Ұлттық Банк біріккен шешімінде осы жылдың  5 сәуірінен бастап теңгенің еркін қалқымалы айырбас бағасы енгізілді. Валюталық курстың жаңа тәртібінің енгізілуі теңгенің бағасының күрт төмендеуіне алып келді – 50,2%-ға, бұл теңгенің бағасын көтермелеуді жоюға мүмкін беріп, сол арқылы қазақстандық тауарлардың бәсекеге түсе алатын және нарықтағы қызмет деңгейінің көтерілуіне мүмкіндік тұғызды. Алдымен инфляцияның дерек өсуінен кейін төмендеуге бағытталды. Осы уақытша Қазақстанның Ұлттық Банкі шетел валютасының ішкі нарықтағы таза сатып алушысы бейнесінде болды, бұл ағымды нарықтық жағдайға адекваттылық кезінде валюталық нарықтағы жағдайдың тұрақталғанының дәлелі.

Жағымды тенденция ретінде ақша массасының құрылымында банктік жүйе депозиттерінің деңгейінің өсуін атап   өткен жөн, мемлекеттің өзіне жеке тұлғалардың (100%) және заңды тұлғалардың (30%) теңгелік депозиттерін СПОК жаңа тәртіп енгізілу күнінен бастап валюталы депозиттерге айналдыру міндеттемелерін алды, егер заңды тұлғалардың алты айға және жеке тұлғалардың тоғыз айға салымдарда қаржыларын сақтаған болса.

Банктік сектордың соңғы екі жыл ішінде дамуы қалған барлық негізгі көрсеткіштердің біркелкі өсуімен мінезделеді. Жекелегенде, жеке капиталдың өсуі 67%, активтердің  -63%, міндеттердің – 37%. Сонымен қатар, айта кететін жай, біріктірілген жеке капиталдың өсуі банктердің жарғылық капиталдың ұлғаюымен байланысты – 53 %. Банктік сектордың капиталдануының Ұлттық банк белгілеген жалпы көрсеткіштері   ағымды ликвидтілік коэффицентінің мәні де өсе түсті.

Соңғы жылдарда әлемдік қаржылық нарықтардағы дағдарыстың әсеріне қарамастан, қазақстандық бес банк халықаралық рейтингілік агенттіктерден несиеге мүмкіндігі бар деген рейтингке ие болды. Қазақстанда әлемдеге әйгілі қаржылы институттардың бөлімдік банктері қызмет атқарады, бұл әлемдік қаржылық топтардың біздің елдің банктік жүйесіне деген қызығушылығының өсуі кажет жатқанын көрсетеді. Банк акционерлерінің құрамына шетел инвесторлары кіретін банктер, банктік сектордың дамуына үлкен үлес қоспақ. Мысалға, біріккен активтер үоесіндегі олардың орны 27,7% құрайды, міндеттемелерде – 21,3%, капиталда 37,3%. Сонымен қатар, жылдың басынан бері уақыттағы көрсеткіштер барысының өсуі сәйкесінше 2,8, 3,5% және 3,3% құрады. Сол мерзім ішінде шетел қатысуымен қызмет атқаратын банктердің жалпы шектеулі қызмет етуін айта кету керек, мысалға банктердің жалпы көлеміндегі шетелдіктердің қатысуымен қызмет ететін банктер саны 38%-ды құрады.

Банктердің жалғасып келе жатқан қайта құрулару олардың санын 40 банкке дейін қысқартты. 2009 жылы аудит нәтижелері бойынша банктер саны тағы 6-7 банкке қысқаруы мүмкін деген болжау бар. Олардың ішінен 3-4 банк капиталданудың жеткілікті деңгейін растай алмауына байланысты (2009 жылдың қаңтарының 1 дейін млрд. теңгеден кем емес) және әлемдік стандарттардың талаптары бойынша жойылады немесе несиелік депозиттік сейкестікке өзгертіледі. Қаржылы тұрақсыз банктердің лицензияларын растамаумен қатар банктердің санының қысқаруына капиталдың бірігуі әсер етті, сол арқылы бірнеше банктің бір банкке бірігуі болды. Екінші деңгейлі банктердің капиталдану деңгейінің өсуін бақылай отырып, оларды тек ірі банктердің кіші банктерді жұтып қоюы ғана емес, сонымен қатар аймақтық банктердің жалпы мәселелер негізінде бірігуі де орын алуда, олардың капиталының өсуінен басқа, біріккен банктер құрылымы негізделеді, бұл шығындардың азаюына және бәсекеге мүмкнідігінің бар болуы,  әрі қарай өсуіне  әсерін тигізеді. Аталған процесстер Ұлттық Банк Халықаралық стандарттарға банктердің өту Бағдарламасының біту негізінде болып жатыр, бұл жоғарыда айтылғандардан басқа банктердің ақпараттық жүйелерінің құрылуы мен дамуында, ол банктің жағдайына қажетті бақылау мен қауіпсіздікті жоғарылатуды қамтамасыз қажет, Банктік сектордағы мемлекеттік үлестің азаю процессі жалғасады, ол банктердің нарықтық тәртібінің, бәсекелелілігі  күшеюіне әсер етеді.

Айта кететін жай, бұрын банктердің шетелдік қатысуымен қызмет ететін негізгі иевестициялары қаржылық секторға жіберілсе, яғни валюталы нарық және құнды қағаздар нарығы негізінде мемлекет жақа жіберілсе, ал кейінгі кезде несиелердің үлесінің қаржылық емес ұйымдарға жіберуі өсуде, бұл банктердің отандық қарыз алушыларға және жалпы экономикакаға деген сенімділіктің өсуін көрсетуде. Осы жақында қабылданған банктік заңдағы өзгертулер бойынша шетелдіктердің банктердегі үлесінің  максималды банктік сектор жарғылық капиталының біріккен тіркелген шектеуі 25% 50% дейін ұлғайтылды. бұл банктерді қадағалау саясатының қосымша шетел қаржылық институттарының отандық банктік қызмет нарығына жіберілуіне қажетті жағдайлар құруға бағытталатынның дәлелі. Біздің санауымызша бұл қазақстандық банктердің құлдырауының себебі болмауы керек, керісінше біріккен бақылаулы олардың дамуындағы динамизмге әсер ету, сапалы өсу процесін активтелуіне мүмкіндік ашады.

Республикаға ірі батыс банктерінің келуі шарт, өйткені ірі проектер іске асыруда батыс капиталының активті өсуі қажет. Өз кезегіне, бұл жағдайдың өзінің түсініктері бар. Бұрыңғы мемлекеттік меншікті жекелеу барысында, сонымен қатар жаңа шикізат орындарын ашуға байланысты кең масштабты проектер бос инвестициялы капиталдың қолайлы қолдану мүмкіндігі ашылады.

2006 жылы банктердің бөлінуі, яғни сақтандыру Қорының  мүшелері (яғни толыққанды банктер) және басқалар, олар шектелген лицензия және тәуекелдің шектелген деңгейіне ие болады. Бұл банк қызметіне деген бақылаудың қолайлылығының күшеюі секілді қарастырылмақ.

Банктерге қатысты қадағалау бөлігінде, яғни қаржылық жағдайы қорқыныш  тудыратын банк, негізгі мақсат бұл банктің  опреацияларды өткізу лицензиясын тездетіп жою болмайды, ал бұл банкке қатысты оны жеке ұйым ретінде сақтап қалуға мүмкіндік беретін іс-шараларды қолдану, не болмаса  оны басқа банкке, яғни қолайлы банкке қосу арқылы қайта құру немесе басқа қаржылық ұйымға ауыстыру. Кез-келген жағдайда алдыңғы қатарлы мақсат салымшылар мен клиенттердің жағдайларын  толық қатастыру.

Айта кететін жай, әр елдің басынан кешіріп жатқан проблемаларына қарамастан, интеграция процесстері, Аймақтық Топ шеңберінде жылы жан-жанты қарым-қатынас  консультативті кездесулер түр ретінде, форумдар өткізілу ретінде жалғасып отыр, бұл банктік сектор жағдайы жайлы нақты түсінік және мемлекеттің макроэкономикалық дамуы жайлы мәлімет береді.

Қадағалау қызметін жаңарту проблемасы банк жүйесінің дамуы және жалпы жағдайына сүйенеді. Қазақстанның банктік жүйесін бірде-бір жүйелі дағдарысқа түспегені, ол әлемдік қаржылық дағдарысқа шалынған жоқ және ұлттық валютаны еркін қалқымалы валюталы курс етіп енгізгеннен кейінде дамуы Ұлттық Банк қадағалау қызметінің пайдасын көрсетіп тұр. Мысалға, 2007 жылдың тамызынан кейінгі Ресейде болған жүйелі қаржылы дағдарыс, ресей банктерінің өтімділігі 80-85 пайызының жоғалуына алып келді, қадағалау саясатына қажетсіз»аяныш»өзгерістерін алып келді. Абсалютты көлемдегі экономикалық нормативтердің ерекше есеп тәртібі енгізілген болатын, жекелеген нормативтерге бірқатар өзгерістер енгізілді, жеке капиталдың абсалютты  көлеміне қатысты минималды талаптар алынып тасталды. 5 млн евро көлеміндегі капитал талаптарының  минималды көлемі тек резидент-банк болуға дайындалып жүргендер үшін ғана сақталды.

Қазақстандық банктерге қадағалау жасайтындарға мұны айналып өтуге мүмкіндік болды. Аналитиктердің айтуы бойынша қазақстандық банктердің тек ішкі нарықта қызмет атқаруы сесбеп болды және фондылық қордың бірқатар дамымағандығы да септігін тигізді. Соған қарамастан қадағалаулы реттеу тәжірибесін талдау барысындағы көрсеткіштер бойынша қазақстандық банктердің кем дегенде үштен бірінде капиталдың жеткіліктігіне қатысты бірқатар проблемалар бар, басқа іштен бірінде – активтермен және пассивтермен басқару бөлігінде және ликвидтілік жағдайында, классификацияланған активтер дамуында да бар.Банктік біріккен капитал өсуі барысында проблемалар 2006 жылы әлемдік стандарттарға ауысуының аяқталуына қатысты актуалды болып келе жатыр. Осыған байланысты қазақстандық банктер депозиттерді, салымдарды және зейнетақы активтерін  сақтандыру  бағдарламасын жүзеге асыруға қосылған, сол арқылы халықтың депозиттерін тартуды күшейту үшін, республикадан шығарылған капиталды орнына келтіру арқылы  жағдай жасау үшін. Бірінші бөлімнің үшінші тарауында келтірілген пруденциалды нормативтер тәуелділігінің есеп түрі реттеу нормаларының  орындаудалуына қатысты капиталданудың деңгейін бағалау  мүмкіндігін бейнеледі. Сонымен қатар банктік қадағалау жүйесінде басқа да қадағалаулы реттеу түрлері бар, мысалға, лицензиялау, жекелеген банктік операцияларды өткізу құқықтарынан айыру, немесе лицензияны қайтарып алу барысы, банктерді қайта құру, оларды жою. Көрсетілген реттеу жүйелері көбінесе Ұлттық Банктің жұмысты реттеу заңдық, банктік қызметке рұқсат бермейтін немесе шектейтін  құралдарына жатады.

         Талдаудың көрсеткіштері бойынша инспекторлық тексеріс дистанционды тексерудің нәтижелері банктік қызметтің проблемаларының барлық тікелей және жанама салдары нақтылайлы және расстайды. Банктердің инспекциясы банктердің қаржылық жағдайын бағалаудың ең радикалды диогностикалық құралы ретінде қалып отыр (кесте 15).

 

Кесте 15

 

Дистанционды және инспекторлы қадағалаумен анықталатын банктердің қаржылық жағдайының проблема салдары

 

№	Тікелей салдары	Жанама салдары	Бақылау (анықтау +)    ДН        ИН
1.	Міндетті нормативтерді бұзу және резервті талаптардың сақталмауы	Жоғары тәуекелді және сенімсіз на-рықтардағы жұмыс	+	+
2.	Корреспонденттік шоттар-дағы қаржы қалтықтарының тез тербелуі, клиенттердің төленбеген шоттарының бар болуыжәне қаржыларды есептен сөзсіз шығаруға қатысты наразылықтар.	Қаржыларды тарту және оларды орна-ластырудың реттел-меуі.	+	+
3.	Бухгалтерлік есептің дөрекі бұзушылығы, өтірік есептердің берілуі, тәуекелді несиелік және пайыздық саясат.	Банкаралық тартылған ресурстардың жоғары үлестік салмағы.	+	+
4.	Шығынды қызмет, әрі ішкі инфрақұрылымға өз жеке қаржыларымен қамтамасыз етілмеген салымдарды салу.	Нарықтық тәртіп-терден жоғары шарттар негізінде қаржыны тартуға арналған агрессивті бағытталған жарнама.	+	+
5.	Банктің қанағаттанарлықсыз жағдайы кезінде дивиденттердің төленуі.	Банктің капиталдандыруының төмендеуі.	+	+
6.	Банктің басшылығы мен құрылтайшыларының құрамының тез-арада өзгеруі.	Қанағаттанарлықсыз менеджмент.	+	+
7.	Жыл сайынғы аудиторлық тексерудің болмауы

 

Бүгінгі таңда біртекті банктерді инспекторлы қадағалаудың қолайлы  дамуының әдістемесі жоқ.Ол тексеріс барысында анықталған,  банк қызметінің жетіспеушіліктерін жою бойынша іс-шараларды орындаудан әрі, қадағалау арқылы реттеудің әлемдік стандарттарға максималды түрде жақындауынан да тұрады.

Сақтандырулы қаржы нарығының даму деңгейі бойынша және банктік жүйенің күшейуіне қатысты қазақстандық банктерді қадағалау  біртіндеп дистанционды қадағалау функцияларын аудиторлық ұйымдарға беру міндеттемелеріне, мақсаттық (нүктелік) инспекцияны активті қолдануға   жолығады. Қаржы-несиелік саясатты қолайлы талдау үшін Ұлттық Банктің банктерді қадағалау нәтижелерін мақсатты   түрде, басқа қаржы ағымдарын реттейтін түрлермен қатар, экономикадағы дағдарысты зіл-залаларды өткеру үшін,     легитивті қолдану   актуалды болып қалып отыр.

Қазақстанның ІІ қаржы қызметкерлерінің Конгрессі (2008 жылдың  қараша айы) экономикалық деңгейдің өсуіне бағытталған, төлем балансының жақсаруы, экономиканың инфляциялық емес әдістермен монеталануының жоғарылауы және халықтың сатып алу қабілетінің өсуі, қаржы-несиелік саясаттың жаңа сатысының келуін анықтады. Нақты секторын несиелеу, республика бәсекеге түсе алатын проектер мен бағдарламаларға, аймақтық,  басым бағытталған проектерге  белсенді инвестицияларды құйуға  талап етеді. Ол үшін банктердің біріккен активтерінің озық ұмтылысын және оның экономикаға несиелік  салымдарымен салыстырғандағы қажетті капиталдандырылуын  қамтамасыз ету керек. Соңғы көрсеткіштер бойынша нақты секторді несиелеу үлесі біріккен банктер активтерінде 32 пайыздан 27 пайызға дейін төмендеп кетті. Фондылық қор дағдарысы мемлекеттік құнды қағаздармен байланысты олперацияларда инвестициялық құралдар үлесін төмендетті. Өтімді құралдардың шектелген капиталға салынған  табыстылығы банктік жүйеде корреспондеттік шоттардағы қалдықтардың өсуінің түрінде пайда болуына алып келді.

Қазақстандағы қаржы-несиелік тенденциясы экономиканың дамуы алуыспалы кезеңінің толқынды (циклдік) тербелістерінің әсерін сезуде. 2006 жылғы экономикалық өсудің позитивті тенденциясының күшейуі бойынша  тұрақтанудан кейін Ресейдегі тамыз дағдарысы кедергі болған еді, ол әлемдік экономикадағы толқын іспектес төмендеу тенденцияларымен дәлме-дәл түсті, әрі қазақстандық экономикадағы тұрақтану салдарын тежеді.

Қаржылық агрегаттардың тербелісінен 1-1,5 жылға лагпен бірге қалып отырсада, банктерді капиталдандыру тұрақты өсу барасына ие, өйткенгі капиталдың 2/3-ке жарғылықты капиталмен жеке акциялардың орналасуы және эмиссия жолымен қамсыздандырылды. Банктер табысының өсуі айтарлықтай жоғары емес және мысалға, 2008 жылы  ұлттық валютаның девальвациясы үшін 90 пайыз дилингілік операциялардан қамтамасыздандырылды. Өндірістік ұйымдарды басталған қайта көтеру процесстерден және импортты қамтамасыз етуден  кейін  жарты жылдық лагпен, сатып алнатын сұраныс такарларының ішкі бағалары  импорттық тауарлардың бағасынан төмендегенде және энергоресурстарға және металдарға қатысты әлемдік бағалардың өскенінде, экономикалық көрсеткіштердің біршама өсуі байқалды, ішкі валюталы нарық тұрақтылығы сезілді және инфляциялы болжаулар деңгейі төмендеді.

         Банктік сектордың қолайлы дамуы толық банктердің қызметінен және осы қызметті қадағалаулы реттеуден тәуелді болды. Ресей авторларының анықтаған екінші деңгейлі банктер қызметінің        көрсеткіштерімен олардың шекті мағынасымен салыстырып көрсе, онда келесі нәтижеге тоқтауға болады (16 кесте):

• негізгі банктік опреациялардың жеткіліксіз рентабельділігі (пп. 1,2);
• тәуекелдерді орналастыру үшін резертердің қалыптастырылып бітпеу тенденциясы сақталуда (п.3);
• активтердің ликвидтілігінің 2,5,-3 есе өсуі (п.5);
• табысты активтердің жинақталунда (пА), әкімшілік шығындар
• банктердің табыстарын азайтады (п.9);

 

Кесте 16

Ауыспалы экономика кезеңіндегі Қазақстанның банктік секторының даму қолайлығы

 

№	Көрсеткіштер	Негізгі мағына- лары**	01.07.2009 ж.	01.07.2010 ж.
1.	Біріктірілген активтерге таза табыстың ара-қатынасы (ROA)	>=0,06	0,01	0,02
2.	Өз жеке капиталына қатысты таза табыстың ара-қатынасы (ROE)	>=0,13	0,06	0,10*
3.	Классификацяланған активтер бойынша қа-лыптастырылған резервтердің біріктірілген активтерге ара-қатынасы	>=0,21	0,04	0,06*
4.	Табыстылық активтердің біріктірілген активтерге ара-қатынасы	>=0,12	0,80	0,79
5.	Жоғары өтімді актив-тердің  талап етуге дейінгі міндеттемелерге қатысты ара-қатынасы.	>=0,3	0,72	0,92**
6.	Талап етілгенге дейінгі депозиттердің біріктірілгендерге қатысты ара-қатынасы	>=0,45	0,45	0,37*
7.	Бірінші деңгейлі капи-талдың біріктірілген ак-тивтерге қатысты ара-қатынасы	>=0,06	0,15	0,17
8.	Жеке капиталдың тәуекел деңгейі бойынша өлшенген активтерге қатысты ара-қатынасы	>=0,12	0,23	0,26
9.	Сый–ақы алумен байла-нысты табыстардың бірік-тірілген табыстарға қа-тысты ара-қатынасы	>=0,105	0,49	0,18
10.	Сый–ақы берумен байла-нысты шығындардың біріктірілген шығындарға қатысты ара-қатынасы	<=0,09	0,16	0,07

 

Дағдарыс алды кезеңінде банктік сертордың тез өткізілетін және ликвидті көлем деңгейінің айтарлықтай өсуі байқалды. Сонымен қатар осы кезеңде»ұшқалақ»активтер бойынша өтімділік міндеттемелерінің өсуі айтарлықтай жоғары болған жоқ.  Сондықтан өтімділіктің негізгі коэффиценті, 15 суреттің 5 бөлімінде келтірілген негізгі көрсеткіштен аса түседі, бұл өз алдына жалпы жағымды мәнге ие, бірақ пайыздық табыстың төмендеуін болжайды.  Пайыздық табыс коэффицентінің төмендеуінің (п. 9 15 сурет) 0,45-тен 0,18 дейін және пайыздық табыстың коэффицентінің өсуімен (п.10 15 сурет) 0,16-ден 0,07 дейін. Қаржылық нарықтың тұрақтануы Ұлттық Банкке банктердің неиселелері бойынша ставкалардың азайтылу мақсатына негізделді, 2008-2009 жж. аралығында қайта қаржыландыру ставкасын бірнеше рет төмендету (14 пайыздан 7 пайызға дейін).

Қазақстанмен салыстырғанда инфляцияның тұрақтанылуы және ұлттық валютаның біркелкі девальвациясы ресей банктерінің активтерінің валюттену барысын төмендетті. Ресейдегі жүйелі банктік дағдарыс әлі күнге дейін бастан кешірілмеген. Ресей банктеріне қатысты  сенімділік дағдарыс банктердің ресурстық базасын айтарлықтай қысқартты жеке тұлғалардың банктердегі депозиттік үлесі біріктірілген пассивтерде 25 пайызға дейін төмендеп кетті, шетел валютасындағы депозиттер көлемі – 55 пайызға төмендеді.Ең маңызды проблема ретінде Ресей банктік жүйесінің капиталдануы болды. Біріктірілген капитал 59,5 пайызға төмендеп кетті, бірақ оның төмендеуі төлемге қабілеті жоқ банктердің лицензияларын қайтарып алынғаннан кейін тоқтатылған секілді. Дәстүрлі несиелік операциялар бойынша табыстардың айтарлықтай төмендеуі байқалды және ереуше құнды қағаздар операциялары бойынша байқалды, активтердің сапасының нашарлауына байланысты резервтердің жеткіліксіз төленуінің себебінен банктік табыс деңгейінің төмендеуі жалғасуда.

Аймақтық Топ мемлекеттерінің бірқатарының банктік жүйе жағдайын салыстырмалы талдау, Кавказ және Орталық Азия мемлекеттерінің ауыспалы экономикасымен дамыған нарық жолына бағытталған банктік қадағалау бойынша. Ең алдымен, айтып кететін жай қаржылық нарықтардың даму деңгейі бірдей емес, ол қаржы нарықтарының индикаторларында өз бейнесін  табады. (17 кесте).

 

Кесте 17

Ауыспалы экономикасы бар мемлекеттердің қаржы нарықтарының индикаторлары

 

№	Индика-торлар	Қазақ- стан	Ресей	Қырғыз-стан	Әзірбай- жан	Грузия	Тәжікс стан
1.	Қаржылау қойылымда-ры	25	55	52,98	14	-	-
2.	Несиелер бойынша банктердің ұлттық валютада берілетін орташа сый–ақы қойылымда-ры	23,9	43,5	46,01	18,5	33	26.8
3.	Қажетті де-позиттерді тарту бойынша орташа сый-ақы қойы-лымдары	14,5	27,2	37,02	10.8	17	-
4.	Мемлекет-тік бағалы қағаздар бойынша орта жыл-дық табыс	8.2	66	52,98	21,66	-	68,18
5.	Маржа орташа табысы	9	16	8	7	16	21

 

Артық өтімділікке ие Қазақстанның банктік жүйесімен салыстыру бойынша, Қырғызстан банктер жүйесінде ликвидтілік жетіспеушілігі күйзеліске келді. Көптеген ірі банктік институттар, уақытында ірі қарыз алушылар шытынаған қаржылық жағдайын нақты бағалай алмауы мысалға, ГПК»Қырғыз газ мұнайзат»сияқты, мерзімді әкімшілік кеңістігіне тап болды. Несиелік портфелдің адекватсыз бағалануы және олардың төмен сапасы, қаржылық тәртіптің және есеп саясатының бұзылуы,капиталдандыру бойынша Қырғызстанның Ұлттық банкінің бірқатар талаптарын орындамау, міндеттемелердің активтер бағасынан айиарлықтай асуына және шығынға алып келді. Ұлттық валютадағы депозиттердің ағып кету тенденциясы шетел валютасындағы депозиттердің өсу тенденциясына ауысты. мысалға,»Бишкек»банкінің   салымшыларының мыңдаған шоттары»Қайрат-банкке»табыстылық қойылымдарының төмендетілуімен берілген, ал несиелерді беру және тікелей аудару Қырғызстанның Ұлттық банкінің өзімен алынған.

Мемлекеттің қадағалау жүйесінің халықаралық стандарттарға жақындауының әртүрлі деңгейіне сай мемлекеттің банктік жүйесінің қаржылық көрсеткіштер жағдайын халықаралық банктерді реттеу стандарттарына жақындау деңгейінің әртүрлі екенін мінездейді деген нәтижеге болады (18 кесте).

 

Кесте 18

Банктерді қадағалау Аймақтық Топ мемлекеттер – мүшелерінің банктік секторының дамуының қолайлылығы

 

№	Көрсеткіштер	Қазақ стан 55 банк	Ресей 1401  банк	Қыр- ғыз- стан	Әзір- бай- жан 63 банк	Гру- зия 37 банк	Тә-жік-стан	Түрк-мен- стан
1	Таза пайданың біріктірілген активтерге қатысты ара-қатынасы ()	0,01	-0,0317	-0,03	0,006	0.031	0.004	0.003
2	Жеке капиталға қатысты таза табыстың ара-қатынасы	0.06	0.096	-0.18	0.3	0.096	0.039	0.073
3	Біріктірілген активтерге қатысты классификацияланған активтер бойынша қалыптастырылған резервтер қатынасы	0.04	0.0844	0.057	0.04	0.023	0.027	0.003
4	Жинақталған активтергеқатысты табысты активтер қатынасы	0,08	0,646	0.049	0.06	0.552	0.742	0.876
5	Жоғары өтімдімді активтердің талап етуге дейінгі міндеттемелерге қатынасы	0.72	0.4491	1.21	1.2	0.821	0.753	0.454
6	Талап етілгенге дейінгі депозиттердің жинақталған  міндеттемелерға қатынасы	0.45	0.5478	0.4	0.4	0.519	0.149	0.114
7	Бірінші деңгейлі капиталдың жинақталған активтерге қатынасы	0.15	0.0577	0.12	0.02	0.293	0.102	0.029
8	Жеке капиталдың тәуекел деңгейі бойынша өлшенген активтерге қатынасы	0.23	0.1025	0.37	0.03	0.413	0.125	0.209
9	Сый – ақы алумен байланысты табыстардың жинақталған табысқа қатынасы	0.49	0.1467	0.59	0.4	0.62	0.51	0.994
10	Сый – ақы төленумен байланысты шығындардың жинақталған шығындарға қатынасы	0.16	0.1287	0.51	0.1	0.262	0.16	0.787
11	ЖІӨ (АҚШ млрд. долл.)	17.8	72	0.36	1.7	1.444	0.487**	1.5

 

Көрші республикалар:Қазақстан, Ресей және Қырғыстанның банк қызметінің қадағалау коэффиценттерін салыстыру айтарлықтай өнімді деп ойлаймыз. 3.5. кестенсінің мәліметтері келесі жағдайлар жайлы дәлел етеді:

• Ресей және Қырғызстан банктік секторы әлі шығынды;
• барлығы үшін резервтің жеткіліксіз қалыптастырылуымен мінезделеді;
• қазақстандық банкті жүйесінде активтердің шығынды ликвидтілігі;
• қазақстандық банктік жүйесіндегі талап етілгенге дейінгі қаржылардың елеулі энергиялануы;
• капиталдың жеткіліктілік көрсеткіштері Қазақстанда жоғары;
• Қырғызстанда табыстылық активтерілген басқару сапалы, бірақ олар банктердің шығындарының жоғарылығымен толық»желініп»қояды;
• ресейлік банктерде шығындар жоғары;
• банктерді қадағалау қазақстандық банктер бойынша жоғары қаржылы сенімділік нәтижелерін береді.

Қорытынды

 

1. Банктерді қадағалау жүйесі екінші деңгейлі банктер орталық банкпен ақша ұсыныстар үстінен банктердің қолма-қол жалпы айналымы барысындағы ақша бағасын  көбейту үшін қаржылық қадам делдал қызметін атқару барысында  ұсыныстар үстінен атқарылады.

Қазақстандық банктерді қадағалау жүйесінің концепциясында (Ресей және тағы басқа ТМД елдерінде банктерді қадағалау альтернативті принципі жоқ және банктерді қадағалау орталық банкпен жүзеге асырылады (мелекет басшылығына тікелей бағынатын және үкіметтен тәуелсіз мемлекеттік ұйыммен). Осыған байланысты банктерді қадағалау екінші деңгейлі банктердің қызметін  мемлекеттік тұрғыда реттеу жалғасын ұсынады.

Мароэкономикалық деңгейде банктерді қадағалау жүйесі мемлекеттің қаржы-несиелік саясатының маңызды банктік жүйенің құралы болып табылады. Банктерді қадағалау банктердің және сенімді қызмет етуіндегі біртекті тәртіп болуы және сол арқылы экономикалық  дамуға септігін тигізеді.

Макро деңгейдегі банктерді қадағалау қолайлығы қаржы ресурстарының банктерде жинақталу стимулы және олардың қаржылық сенімділігінің сақталу барысында банктердің жылдам капиталдануын өзінің жүзеге асырылуын табады.

2. Банктерді қадағалаудың нақты міндеттері мынаған бағытталған:

• банктік жүйенің сенімділігі және қаржылық тұрақтылығын күшейту;
• банктік қызметті жүзеге асыру принциптері мен жылдарының біркелкі бағытта қолдану арқылы банктік сектор жұмысының қолайлығын көтеру;
• қаржыларын банктерге салатын салымшылар құқықтарын қорғау және банктік жүйеге деген сенімділікті күшейту;
• банктік сектор ішінде дұрыс малуына өз септігін  тигізу және ірі қаржылы биліктің бір жерде шоғырлануын болдырмау;

3. Қазақстандық банктік жүйесіндегі банктердің Базель   келісімінің стандарттары бойынша қызмет етуі банктерді қадағалаудың бірқатар негізгі талаптарын орындауды талап етеді:

• бірінші, қызметтің жалпы және пруденциалды нормативтерін орындауға мәжбүрлеу, бұл банктердің өз қаржыларымен тәуекелдерді жабуға мүмкіндік береді;
• екінші, сапасыз активтерге және ең алдымен негізсіз несиелік тәуекелдерге,  яғни экономиканың нақты секторының қарыз алушыларының онша интенсивті емес құрылымды құру мен бағытталған, депозиттерді сақтандыру негізін құрады.
• үшінші, банктердің жеткіліксіз капиталдануын өткерді бұл банктік жүйелердің маңызды проблемасы болып қалып отыр және банктік қадағалаудың негізгі бағыты;
• төртінші, екінші деңгейлі банктерді халықаралық стандарттық қызметке ауыстыру барысына қадағалауды күшейту.

Көрсетілген республиканың банктерді қадағалау принциптерін сақтау республикадағы жүйелі  қаржылық дағдарыстың дамуын тоқтатты, банктердің капиталының жеткіліктілігін реттеу бойынша Базельді стандарттарға максималды жақындатылған (Ресей және ТМД банктік жүйелерімен салыстырғанда барлығы бастапқы бірдей мүмкіндіктерге ие болған).

Ауыспалы кезең кезінде қадағалаулы реттеу зерттеу обектісі екінші деңгейлі банктердің қаржылық сенімділігін жоғарылату болып табылса, онда банктерді қадағалауды жаңартудың негізгі бағыттары мынадан тұрады:

• нақты экономиканы көлемді несиелеу міндеттеріне банктік  өтімділіктің  шектен артық болуы  кедергі болады және капиталдың қозғалысына (бағала қағаздарға бағытталған инвестициялар),  ол табыстың жедел өсуі бойынша талаптардың кеңейуімен реттеледі және банктердің жеке капиталының төменгі сапалы банктік операцияларды істен шығару

барысымен;

• жылдамдату үшін қазақстандық банктерінің капиталының жеткіліктілігі  нормативтер күшейтілу бағытына қарай үшін қадағалау күшейтіледі, яғни екі жылға бір реттен кем емес, өйткені қазақстандық банктік жүйе  орташа және кіші банктердің төмен 1/3 дейін  капиталдандырылғандығына ие;
• Пруденциалды нормативтер жайлы тәртіпке өтімділікке қатысты қадағалауды күшейту, ол бір күннің барысындағы операциялардың өтімділігінің үсітнен дистанционды қадағалауды іске асыруды қамтамасыз етпек, сонымен қатар банктердің өтімділігі жайлы жалпы түсінік қалыптастыру үшін (банктердің капиталдандыру жайлы жоспарлары және олардың дамуы жайлы стратегиялық жоспарлары).

5. Ренрессионды талдау алгоритмдерін қоданумен қатар банктердің жеке капиталының өсуінің олардың пруденциалды нормативтерді орындау деңгейіне байланысты болатын функционалды-факторлы модель ұсынылған, соның негізінде 2007 жылға дейін банктердің жеке капиталының өсу, әрі жақын арадағы  перспектива көрсеткіштері анықталады. Динамикалы мінездемелік талдауд жеке банктің және жалпы банктік жүйенің болашақтағы қаржылық жағдайының  өзгері мүмкіндіктерін бағалауды математикалық статистика және мүмкіндік теориясы әдістерін қолдану арқылы нақты  қадағалаулы реттеудің прогрестік технологиялық негіздегі алгоритмдік шешімдерін  жасау үшін қолдану ұсынылуда.

6. Банктерді  қадағалаудың   альтернативті дамуы үшін банк активтерін сақтандыру қоры  мен сақтандыру қызметінің нарығының дамуы қажет. Жақында құрылған жеке тұлғалардың  алымдарын сақтандыру қорының мүше-банктерінің санын көбейту қажет, заңды тұлғалардың депозиттерін сақтандыруды енгізу керек.  Негізделген сақтандыру үшін  қордың мүше – банктерінің үстінен дистанционды қадағалаудың талдау мәліметтерін қолдануды кеңейту. Дистанционды қаржылық рейтинг  нәтижелеріне сәйкес Қорға кіруі қажет немесе қордан шығарылатын банктердің санын анықтау. Депозиттерді сақтандыру және кепілдендіру Қорының қызметін кеңейту мақсатында және бантерді қадағалаудың альтернативті негізін құру үшінҰлттық Банк және сыртқы аудитқадағалауының ара-қатынасын күшейту қажет.

7. Екінші деңгейлі банктердің қызметін инспекторлы және дистанционды қадағалау мәліметтерінің  әртүрлілігінің көптігін талдау анық көрсетіп тұр. Бұл есептің  банктік дистанционды мониторингі үшін берілетін презентативтілігін жоғарлатуын талап етеді, талдаудың деңгейін ұлғайту бөлімінде дистанционды талдаудың әдістемелік күшейтілуі банктік шоттар бойынша қалдықтардың консолидирленген өзгерістердің себептерінің талдануы; активтер мен пассивтер және ағымды өтімділік барысындағы пайыздық спрэд басқаруын бағалауды енгізу; соммалары, мерзімдері және пайыздық спрэдтері бойынша әлемдік банктік тәжірибеге жақындатылған ағымды өтімділік жағдайын талдау әдісін дайындау; дистанционды қадағалау нәтижелері бойынша бағытталған инспекция санын көбейту.

Инспекторлық  қадағалау нәтижелері бойынша екінші деңгейлі банктер рейтингін  банктердің консолидирленген жылдық есебімен бірге клиенттер үшін ашық етіп бұқаралық ақпараттар бетінде жариялау пайдалы болады. Бұл банктерді қадағалаудың іскерлігі мен статусын жоғарылатады және банктердің өздерінің қаржылық жағдайын жоғарылатуға талпыныс жасауларына итермелеу күші болмақ.

9. Банктердің қызметіне қолайлы қадағалау күшті заң жүйесіне сүйену қажет, ол өз ішіне үш деңгейді бірітіру керек: бірінші деңгей – Банктердің қызметі жайлы Заң; екінші – қадағалау жүйелік бағдарламалары және шектелуі; үшінші – бірқатар бағдарламалық құжаттар қатары, олар өз ішіне заңды орындау ретін түсіндіруден немесе жеке жағдайлардан тұру керек. «Дистанционды қадағалау»,»инспекиорлы қадағалау»түсініктері өз нормативтітүсініктерін заң ішінен тапқан жоқ және банк қызметін инспекциялау кезеңдері де, инспеция кеңейтілген және шектелген сұрақтарды қарастыр барасын реттейтін мәліметтер де жоқ.

10. Ұлттық банктің банктерді қадағалау бойынша бағдарламасы көбінесе ұсыныстық мінездемеге сай. Сонымен қатар активті қадағалаудың бес жылдық тәжірибесі өзінің нақтылануын және жинақталуын талап етеді, яғни қадағалау бойынша Банктік кодекс түрінде жинақталған  бағыт беретін құжат ретінде  құрылу.

Банктерді қадағалау бойынша бағдарлама өзінің дистанционды және инспекторлы қадағалауды өткізу және ұйымдастыру, комплексті тексеру әдісітері мен тексеру нәтижелерінің талдануын қосатын, өтімділіктің gap-талдану әдісін,   шарттарының негізгі Бағдарламасына трансформациялануын талап етеді, CAMELS жүйесі бойынша бағалау  мінездемелерін айқындап жүргізу үшін: банктің тұрақтылығы – ресурстардың жеткіліктілігін орындау үшін.

11. ТМД мемлекеттерінің қадағалау жүйесін салыстыруы қазақстандық бантік жүйесі әлемдік қадағалау стандарттарына жақын екенін көрсетті. Банк қызметінің көрсеткіштері ең тұрақты екенін анықтады.

Банктерді қадағалаудың болашақтағы   қолайлылығы қадағалаудың заңдық нормаларының кеңейуі бағытында жүруі керек,заңды тұлғалар депозиттері үшін  тартылатын қаржылар үшін   кепілдік және сақтандыру  жүйесі тарқалуы керек; Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен    банктік инспекторлық қадағалау рейтингісіне сай»А»листингіне кірген, кепілдендіру Қорының  мүшелері және банктер тізімін қалыптастыру; Ұлттық Банк қызметкерлерінің сыртқы аудитке  ауысыуын болдырмау және коррупция тәуекелдігін азайту  мақсатында және тәуелсіз аудиторлық фирмалар  айлықтарымен сәйкес банктерді қадағалау қызметкерлерінің енбек ақысын жоғарылату.

12. Бүгінгі таңда проблемалы банктер жағдайын  біркелкі бағалау әдістемесі жоқ, бірақ негізгі кезеңдер бар, соларға сәйкес қадағалау арқылы банктердің төлемділігін  анықтау негізіне бағытталу керек. Негізгі себебі өткізілетін активті-пассивті опеерациялар бойынша банк төлемділігінің үлкен ара-қашықтық негізінде қаржының ағымдығы болып табылады. Екінші орынға капиталды жоғалтумен байланысты процесті қоюға болады, яғни есепті жазу барысында және банктің төлемдік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін банктер қаржылық нарықта көтермеленген пайызбен ресурстарды тартады сол арқылы шығындарды табыстардан жоғарылатады. Бағдарламалық жағдайлардың болмауы жоғарыдағыдай жағдайларды алдын-алу үшін нақты дистанционды қадағалау қолайлылығын төмендетеді.  Үшінші орында – несиелік портфель сапасының проблемасыжәне несиелер бойынша қолайсыз табыстардың алдын-алу. Қарыз алушылардың жағдайын қадағалау мониторингінің біркелкі әдістемесінің болмауы, олардың ішінде бірталай  құрылтайшылардың және банктің ірі клиенттерінің үлесі бар, бұл жай біріктірілген қадағалау қажеттілігін анық етеді.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Н.Ә.  Назарбаәв., “Қазақстан, -2030” ұзақ  мерзімді  даму   стратегиясы.     Алматы,  Жеті  Жарығы,  - 1997 .
2. “Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  банкі  туралы”  ҚР –сы  Президентінің Заң  күші  бар  Жарлығы,   1995  жылғы  30  наурыздағы,  № 2155;
3. “Қазақстан  Республикасындағы  банктер   және банк  қызметі туралы”  ҚР-сы    Президентінің  Заң  күші  бар  Жарлығы,  1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444;
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасының   Үкіметі  мен Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  Банкінің 2004  жылғы  арналған  экономикалық  және  әлеуметтік  және  саясаттың  негізгі бағыттары  мен  экономикалық  көрсеткіштердің  болжамы  жөніндегі  мәлімдемесі  туралы:  2004 ж.  5  ақпан  № 137  Қаулысы  //Егемен Қазақстан.-2004.-10 ақпан.
5. Қазақстан  Республика  Ұлттық  банкі  басқару және ішкі  бақылау  жүйелерінің  болуына  қойылатын  талаптар  туралы  нұсқаулықты  бекіту  жөнінде:  2003 жылғы  6 желтоқсан  № 434.  Қауымы // Егемен  Қазақстан.-2004.-11  ақпан.
6. Мақыш  С.Б.  Коммерциялық   банктер  операциялары. / Оқу  құралы. 2 – ші  басылым, - Алматы: ИздатМаркет,2004.-272 б.
7. Баян Көшенова,  Оқу  құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000 .
8. Ғ.С.  Сейітқасымов. -  Оқулық  / Ақша  несие  банктер, - Алматы:  экономика, 2001,-466  б.
9. Банки  Казахстана,  2003  год.  № 12;  “Банковская  система  Казахстана – крупнейший  институтциональный   инвестор  национального  фондового  рынка”// Донцов С.
10. Банки  Казахстана,  2004 г  № 1; “ О  некоторых аспектах  развития  филиальных  сетей  коммерческих  банков” // Кил  А.Б.
11. Вестник КазНУ,   экономическая   серия, 2001 г. № 4; “Проблемы  стабильности  банковской  системы  РК”   // А.А.  Ильясов.
12. Мырзабеков  Ш.  Қазақстанның  банк  жүйесі  ТМД  көлемінде  бірінші  орында: “Центркредит”  банкінің  директорымен  сұхбат // Дала  мен  қала. – 2004.-1 қазан  (№39). – 13б.
13. Көшербаев.  Банктер  және  несие   алушылар  қарым – қатынастарын , алушылар  қарым – қатынастарын  реттеу. Қарағанды., 2002. – 29 б. 
14. Мақыш  С.Б.  Ақша  айналысы  және  несие. / Оқу  құралы.-Алматы:      ИздатМаркет, 2004.-246 б.
15. Мақыш  С.Б,   Ільясов  А.Ә. / Оқу  құралы Банк  ісі.  Алматы  2004.- 237 б.
16. Саниев  М.С.    Ақша,   Несие, Банктер.  /Оқу  құралы.- Алматы:  Алматы      экономика және  статистика  институты,  2001.
17.  Активтер  мен  шартты  міндеттемелерді  жіктеу   және  оларды  күмәнді  және үмітсіздер  қатарына  жатқыза  отырып, провизия  (резерв) құру  ережесі. Қ.Р. Ұлттық  Банк  Басқармасының  № 456  қаулысы. 16.11.2002.
18. “Қазақстан  Республикасының     банктеріндегі  клиенттердің  банктік  шоттарын ашу, жүргізу  және   жабу  тәртібі  туралы  нұсқаулық”.  Қазақстан       Республикасының  Ұлттық  Банк Басқармасының  № 266  қаулысы. 02.06.2000.
19.  Словарь  банковских  терминов.   Уткин  А.А. идр. – М. :Акалис, 1997.
20. 1995 ж  арналған  Қазақстандағы  банк  жүйесін  реформалау  бағдарламасы.
21.  1996 – 1998 жж. Қазақстандағы  банк  жүйесін  әрі   қарай  реформалау       бағдарламасы.
22.  Қазақстан  Ұлттық  Банкінің  статистикалық  бюллетені  № 6 (103)  2003       маусым.
23.  Қазақстан  Республикасының    Ұлттық  Банкінің  2002-2005 жылға  арналған ақша -  несие  саясаты.
24. “Қазақстан  Республикасындағы  банктер  және  банктік  қызмет  туралы” Қ.Р  заңы  30.08.1995.
25.  2002 жылғы 3  маусымындағы  Ұлттық  Банк  Басқармасының  № 213  қаулысымен бекітілген.  “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” ереже.
26. “Ақшалай төлемдермен аударымдар туралы” Қазақстан  Республикасының заңы 29.06.1998.
27. 2000 жылғы 2 маусымындағы Ұлттық банк Басқармасы бекіткен  “Қазақстан  Республикасының    банктеріндегі клиенттерінің банк  шоттарын  ашу, жүргізу тәртібі  туралы”  № 266 нұсқау.
28.  2002  жылғы  16  қарашадағы  № 465 қаулысымен  бекітілген  “активтердің,  шартты міндеттемелердің   жіктелуі  және  оларды  күмәнді  және  үмітсіз  санаттарға жатқыза  отырып,  оларға қарсы  провизиялар  құру”  туралы   ережесі.
29. 1999  жылғы 15  қарашада  Ұлттық  Банк Басқармасының  қаулысымен  бекітілген  “Қазақстан  Республикасының  екінші  деңгейдегі банктерде  кассалық  операцияларды  жүргізу”  ережесі.
30. “Қазақстан  Республикасы   аумағында  төлем  құжаттарын  пайдалану  және    қолма - қолсыз  төлемдермен  ақшалай  аударымдарды  жүзеге  асару  ережесі”  туралы  Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  Банк  Басқармасының  2000       жылғы  25  сәуірде  бекіткен  № 179  қаулысы.
31. Усоскин.В.М. Современный коммерческий банк: управление и операцій. – М.: Антидор, 1998.
32. Мустафин.М.А. Определение доли банка на рынке банковских услуг. Банки Казахстана Ежемесечный финансовый журнал. №5 (83).2004.
33. Қаржы рыногындағы ағымжағы жағдай туралы. №015 Баспасөз релизі 2004 жылғы 7 шілде.  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  Банки Казахстана. Ежемесечный финансовый журнал. №7(85). 2004.
34. М.А.Бухтин. Принципы управления рисками в коммерческом банке.- М: Оперативное управление и стратегический менеджмент в коммерческом банке №2/2009(12).