Нақты өнімділігі 2011 жылы есеп бойынша  алғы дақыл қияр, дақылдың сорты grabina. Дақылды себер алдындағы 1 м топырақ қабатындағы өнімді ылғал қоры 250 мм. Ал жинтық ылғал пайдалануы 2000 мм. Ылғал деңгейі бойынша НМӨ, 220 ц/га. Нақты өнім мөлшері 162 ц/га.  Нақты ылғал пайдалану коэффиценті  500 мм ц/га. Нақты өнімділігі 2011 жылы есеп бойынша  алғы дақыл томат, дақылдың сорты Jardella.. Дақылды себер алдындағы 1 м топырақ қабатындағы өнімді ылғал қоры 300 мм. Ал жинтық ылғал пайдалануы 2000 мм. Ылғал деңгейі бойынша НМӨ, 300 ц/га.Нақты өнім мөлшері 206ц/га. Нақты ылғал пайдалану коэффиценті  450 мм ц/га

 

2.2  Қызанақтың тұқым шаруашылығы

 

Басқа топырақ климат аймақтардан әкелген тұқымдар жергілікті жағдайда, осы табиғи климат жағдайда өсірілгенге қарағанда қашанда икемділігі баршама төмен болады. Сондықтан әр облыста қызанақтың тұкым шаруашылығын өзіне сай үйымдастыру керек.

Қызанақ өздігінен тозаңданатын өсімдік болғандықтан сұрыптардың оқшаулануы шамалы - 20 м.

Тұқым телімінде сұрыптау белгілері байқалғанда, сұрыптық сұрыптау жүргізе отырып, тазалау жұмысын жүргізеді   басқа сұрыптардың барлық өсімдіктерін, негізгі сұрыптың типтес емес, ауру және жетілмеген нашар өсімдіктерін аластайды. Жемістер тұтынуға жарайтындай, піскен кезеңде егістікте макұлдау (апробация) жүргізеді тұқымдық егістіктің сұрыптық сапасын анықтайды. Тұқымға бірінші жиналған жемістерді таңдап алады, ең дұрысы бүйірлік өркендегі, екінші және үшінші шашақгүлдің жемістерін алу, себебі бұл жемістердің тұқымдары өнімдірек бо-лады және тез пісетін үрпақ береді. Дұрысы толық иіскен жемістерді алу, әрине бозғылтын да (ондайларына толық пісуіне мүмкіндік беріп, содан кейін ғана олардан тұқым алу керек) алуға болады. Бозғылт жемістердің тұқымдары да жоғары өнгіштікке ие - тіпті жүз пайызға жетуі мүмкін7

Тұқымды тққым айырғыш (бөлгіш) ВСТ-1,5 машинасының кемегімен айрып алады да, ағаш ыдысқа салып, онда 3-4 тәулік өз шырынында ашытады (су құюға болмайды). Ашыту үдерісінде сүт қышқылы бөлінеді де тұқымды бактериялы ісіктен (рактан) зарарсыздандырады. Ашытылудың аяқталуын көбіктің пай-да болуынан және шырынның мөлдірленуінен байкайды. Осыдан қейін тұқымды МОС-300-де немесе жуғышта жуады, олар біріне-бірі жабысып, кесек болып қалмас үшін жиі-жиі араласты-рып отырып кептіреді, үйкелейді және тұқым тазалағыш машиналарда тазалайды.

Аз мәлшердегі тұқымды қолмен бөліп алады және шырышы-мен эмальды немесе шыны ыдысқа салады да, ашытады, сосын оларды елеуіш немесе дәке арқылы жуып, кептіреді [17].

Бір жемісте 250-300 тұқым болады. Тұқымы аз жемістердің бір тониасынан 2-3 кг, көп түкымдыдаи - 4,5 кг түқьш алынады. Бір гектардан орташа есеппен 0,8-1,2 ц тұқым ж иналады. Бірінші санаты үшін сұрыптық тазалык 99 %-дан, ал өнгіштігі - 85%-дан кем болмауы керек. Тұқымдар өнгіштігін 6-8 және одан да көп жыл бойы сақтайды. Оларды жылы және қүрғақ жерде сақтайды. Қорғаулы грунтта ауа қозғалысының баяулығына және оның ылғалдылығыньщ біршама жоғарылығына байланысты қызанақты тозандандыру қиынға түседі. Сондықтан қызанақты азыққа, сондай-ақ тұқымға өсіргенде тозаңдатуға ерекше көңіл бөлген жөн.

Толығырақ тоңаздануына, жемісінің көлемі, оның сапасы және жемісшедегі тұқым саны, ең соңында, өнімділігі бойынша жақсы нәтижені, гүлдерді тозаңдатуға электромагнитті дірілдеткішті, сондай-ақ тозаңдатқыштың ауа ағысын қолдану берген. Тозаңдатуды жақсарту үшін аспаларды автоматты түрде сілкіндірудің тиімділігі шамалы екені анықталды.

Қызанақ өсімдігінің өсуіне, жеміс салуына, тұқымдық өнімділігіне жәнс тұқымының сапасына температураның әсері өте зор. Жемістің байлануына оңтайлы температура күндіз - 22°С, түнде - 18°С. Қызанақты СО₂-мен үстеп коректендіру де тиімді. Жылыжай ауасында СО₂ шоғырлануын 0,1-0,2 % көтеру жеміс өнімділігін 15-30 % арттырады. Тұкым шаруашьшығында микро-элементтерді қолданудың маңызы ете зор, әсіресе, олардың ішінде ерекше рөлді бор атқарады, себебі, ол өнім беретін мүшелердің қалыптасуына қатысады, тозаңдардың өнгіштігін жоғарлатуға, жемістердің пішінін жақсартуға (сүйкімдендіреді) және олардын тезірек пісуіне ықпал жасайды. Микротыңайткыштарды қолда-нудың ең жақсы тәсілі  тұкымдарды кешенді ерітіндіге мальш алу [18].

Қорғаулы жерде тіршілік қуаты мол және қолайсыз жағдайларға төзімді, қуатты өсімдікті өсірудің маңызы өте зор. Мұндай өсімдіктер ірі тұқымдардан қалыптасады. Сондықтан тұқым ша-руашылығы ірі тұқымдар алуға бағытталуы керек. Ал, ол өсімдіктін белгілі бір қоректік алаңымен және оны калыптасты-румен анықталады. Тұқымдық мақсатқа қызанақты азықтыққа қарағанда, біршама жиірек отырғызады. Ірі тұқым алу үшін өсімдікті азырақ гүл шоғырымен қалыптастырады. Жылыжайда салмақтырақ тұқымды алғашқы гүл шоғырынан алады.

Жылыжайларда кызанақ қиярдан кейін екінші орынды алады. Жылыжай грунтының әр шаршы метріне 15-20 кг шіріген көң енгізеді. Минералды тыңайтқыштарды жылыжай грунтының агрохимиялық талдауының негізінде қолданады [19].

Көшеттерді тұрақты орнына қабылданған дақыл алмасуына сәйкестендіріп, 60+80 х 30-35 см сұлбасымен орналастырады. Осы сұлбамен орналастырғанда бір шаршы метрден 10,0-10,3 кг өнім жиналған. Отырғызардан 1-2 тәулік бұрын топырақты жақ-сылып суландырады. Көшеттерді тегіс жерге отырғызады. Көшеттерді тігінен, бірінші кәдімгі жапырағына дейін топыраққа сіңіре отырғызады. Тым өсіп кеткен көшеттерді, қосымша тамырлары тезірек қалыптасу үшін, көлбеу отырғызады [20].

Өсімдіктерді аспаларда өсіреді, ол үшін отырғызғаннан 4-5 тәулік өткен соң өсімдіктерді ілмектеп байлап, сосын апта сайын өсімдіктің ұшын жіпке айналды және сонымен бірге өгей бұтақшаларын аластайды. Бір сабақты өсімдік қалылтастырады. Бұтаны қалыптастыру  қырқу өгей бұтақтарын жұлу және жоғарғы өсу ұшын  бұтақты ұзындығы 7-10 см аспағанда аластайды. Аспанның биіктігі 2,0-2,2 м болғанда өсімдік 8-9 шашақ гүл қалыптастырады сосын негізгі сабағын сымнан асырып іледі, өсімдік өседі соңына дейін тағы да 6-7 шашақгүл қалыптастырады шақгулдің астындағы жапырақтар осы шашақгүлді фотозинтездің өнімімен камтамасыз етеді, сондыктан оның жемісі піскен  жапырактарының сарғаю деңгейіне қарамай оларды аластайды. Толығырақ тоңаздануына, жемісінің көлемі, оның сапасы және жемісшедегі тұқым саны, ең соңында, өнімділігі бойынша жақсы нәтижені, гүлдерді тозаңдатуға электромагнитті дірілдеткішті, сондай-ақ тозаңдатқыштың ауа ағысын қолдану берген. Тозаңдатуды жақсарту үшін аспаларды автоматты түрде сілкіндірудің тиімділігі шамалы екені анықталды.

Қызанақ өсімдігінің өсуіне, жеміс салуына, тұқымдық өнімділігіне жәнс тұқымының сапасына температураның әсері өте зор. Жемістің байлануына оңтайлы температура күндіз - 22°С, түнде - 18°С. Қызанақты СО₂-мен үстеп коректендіру де тиімді. Жылыжай ауасында СО₂ шоғырлануын 0,1-0,2 % көтеру жеміс өнімділігін 15-30 % арттырады. Тұкым шаруашьшығында микро-элементтерді қолданудың маңызы ете зор, әсіресе, олардың ішінде ерекше рөлді бор атқарады, себебі, ол өнім беретін мүшелердің қалыптасуына қатысады, тозаңдардың өнгіштігін жоғарлатуға, жемістердің пішінін жақсартуға (сүйкімдендіреді) және олардын тезірек пісуіне ықпал жасайды. Микротыңайткыштарды қолда-нудың ең жақсы тәсілі  тұкымдарды кешенді ерітіндіге мальш алу [21].

Қорғаулы жерде тіршілік қуаты мол және қолайсыз жағдайларға төзімді, қуатты өсімдікті өсірудің маңызы өте зор. Мұндай өсімдіктер ірі тұқымдардан қалыптасады. Сондықтан тұқым ша-руашылығы ірі тұқымдар алуға бағытталуы керек. Ал, ол өсімдіктін белгілі бір қоректік алаңымен және оны калыптасты-румен анықталады. Тұқымдық мақсатқа қызанақты азықтыққа қарағанда, біршама жиірек отырғызады. Ірі тұқым алу үшін өсімдікті азырақ гүл шоғырымен қалыптастырады. Жылыжайда салмақтырақ тұқымды алғашқы гүл шоғырынан алады.

Жылыжайларда кызанақ қиярдан кейін екінші орынды алады. Жылыжай грунтының әр шаршы метріне 15-20 кг шіріген көң енгізеді. Минералды тыңайтқыштарды жылыжай грунтының агрохимиялық талдауының негізінде қолданады [22].

Көшеттерді тұрақты орнына қабылданған дақыл алмасуына сәйкестендіріп, 60+80 х 30-35 см сұлбасымен орналастырады. Осы сұлбамен орналастырғанда бір шаршы метрден 10,0-10,3 кг өнім жиналған. Отырғызардан 1-2 тәулік бұрын топырақты жақ-сылып суландырады. Көшеттерді тегіс жерге отырғызады. Көшеттерді тігінен, бірінші кәдімгі жапырағына дейін топыраққа сіңіре отырғызады. Тым өсіп кеткен көшеттерді, қосымша тамырлары тезірек қалыптасу үшін, көлбеу отырғызады [23].

Өсімдіктерді аспаларда өсіреді, ол үшін отырғызғаннан 4-5 тәулік өткен соң өсімдіктерді ілмектеп байлап, сосын апта сайын өсімдіктің ұшын жіпке айналды және сонымен бірге өгей бұтақшаларын аластайды. Бір сабақты өсімдік қалылтастырады. Бұтаны қалыптастыру  қырқу өгей бұтақтарын жұлу және жоғарғы өсу ұшын  бұтақты ұзындығы 7-10 см аспағанда аластайды. Аспанның биіктігі 2,0-2,2 м болғанда өсімдік 8-9 шашақ гүл қалыптастырады сосын негізгі сабағын сымнан асырып іледі, өсімдік өседі соңына дейін тағы да 6-7 шашақгүл қалыптастырады шақгулдің астындағы жапырақтар осы шашақгүлді фотозинтездің өнімімен камтамасыз етеді, сондыктан оның жемісі піскен  жапырактарының сарғаю деңгейіне қарамай оларды аластайды (кесте 6).

 

Кесте 6 - Өсімдіктің жасына қарай жылыжайда қызанақтты үстеп қоректендіретін минералды тыңайтқыштар ерігіндісінің құрамы,  г (Саудабаев Т., 1991)

 

Даму кезеңі	10 л суға тыңайтқыш мөлшері (г)
	аммиак селитрасыселитрасы	суперфосфат	калий тұз
Отырғызған өсімдіктер тамырланғаннан кейін	15	50	8
2-3 шашақгүлде түйін байлағанша	30	80	17
жемістену кезінде	40	40	30

 

2.3  Жылыжайда қызанақ  көшеттердін отырғызу  технологиясы

 

Жылыжайдың топырағын өңдеу жұмыстары жүргізіледі. Аталған агротехникалық шараларды жүзеге асыру үшін жылыжай топырағын органикалық және фосфорлы тыңайтқыштармен өңдейміз. Бұл ретте органикалық тыңайтқыш пен өңделген 1 т топырақа 7 кг супер фосфат араластырады [24].

 Жабық грунтта қызанақ өсіру үшін қызанақ тұқымын арнайы көшет өсіру питомниктерінде желтоқсан айының басында себіліп, ақпан айының басында көшеттіктер жылыжайға отырғызуға дайын болуы керек. Отырғызуға дайын  болған көшеттіктерді жылыжайға отырғызбас бұрын күндіз +22-25⁰ түнде 10-12⁰ градус жылылықта ұстау керек. Сондай ақ жылыжайдағы ауа ылғалдылығы 60-65% -ды құрап көшеттіктерді 5-7 күн аралығында суғарып тұру керек. Дайын көшеттіктерді жылыжайға ауыстырмас бұрын жылыжай топырағының 1 м² 60-80 кг органикалық 100 гр/м² фосфорлы тыңайтқыштармен өңдейміз.

Қызанақ көшеттіктері отырғызуға дайын болғанда көшеттіктерді екі қатарлы әдіспен қатар аралығы 20-30 см  көшет аралығы 10-15 см аралығында отырғызамыз. Көшеттіктер отырғызылығаннан кейінгі оптималды температура күндізгі уақытта +15-18⁰, ауа ылғалдылығы 65%-дан кем болмауы керек. Қызанақтың вегетациялық кезеңінде бірнеше рет минералды тыңайтқыштармен қоректендіру қажет. Бұл жағдайда 1-ші кезекте топырақтың құрамындағы микроэлементтердің мөлшерін анықтап білуіміз қажет (кесте 7).

Кесте 7 - Қызанақты қоректендіруге қажетті затардың мөлшері, мг/кг (Елешев Р., 2001)

 

Өсу кезеңі	Азотты тыңайтқыштар	Фосфорлы тыңайтқыштар	Калийлі тыңайтқыштар
Өсімдіктің тамырлау кезеңі	10-15	30-50	10-15
Өсімдіктің 2-3 сабақ түзіп, бүршіктену кезеңі	15-20	40-60	25
Жеміс салу кезеңі	30-40	30-40	20-30

        

Осы мәселелерді шешу үшін колледждің агрохимия кабинетінде ТИП-ОП-2 приборымен өсімдіктердің азот, фосфор, калий мен қамтамасыз ету дәрежесін анықтаймыз. Сондай ақ, бұл прибордың көмегімен өсімдіктердің құрамындағы нитраттар, органикалық емес заттар және негізгі азықтық заттардың қорын анықтауымызға мүмкіндік туады [25,26].

Сонымен қатар, көшеттіктің өсу барысында профилактикалық шаралар үшін 0,05-0,1% көлемінде калий перманганатымен өңдеу ұсынылады. Мұндағы марганец әрі микроэлемент әрі аурудан қорғау  шаралар үшін өте тиімді (кесте 8).

 

Кесте 8 - Қызанақ өсіру үшін қажетті тыңайтқыштармен препараттардың 1 айлық қажеттілік нормасы, м² ( Өтешқалиев А.Ө., 2007)

 

Атауы	1 м2 шығыс нормасы, бірлік	бір бірліктің құны, тг.	сомасы,  мың тг.
KNO3 калий селитрасы, кг.	0,6	96	528
Ca(NO3)2 кальций селитрасы, кг.	1,2	87	1 043
KH2PO4 калий монофосфаты, кг.	0,3	254	763
59% ортофосфор қышқылы, кг.	30,00	0,2	49
NH4NO3 аммиак селитрасы	0,2	50	76
MgSO4 магний күкірт қышқылы	0,5	80	400
K2SO4 калий күкірт қышқылы	50,0	0,11	56
Азотқышқыл магний - Mg(NO3)2х6H2O магнитрасы	50,0	0,13	64
Аммоний молибдат ы	0,2	17	34
Бор қышқылы	1,5	0,12	2
ОЭДФ	7,5	0,79	59
Fe хелаттары	25,0	1,9	480
Mn	4,0	1,9	77
Cu	1,0	1,9	19
Zn	3,0	1,9	58
Пестицидтер	0,10	2 370	2 370
Күкірт	15,0	0,10	15
Санитарлық өңдеу құралы	4,8	0,06	3
Барлығы			6 094

 

Қызанақ  дақылын өсіруде диқандарға кедергі келтіретін нәрсе бұл өсіріп отырған өнімнің зиянкестермен аурулармен зақымдануы,алайда бұл мәселені шешу мақсатында Алем-агро фирмасының қамтамасыз етіп отырған Топза,Фертимек сияқты препараттарды қолданып,бактериялық және саңырауқұлақ ауруларымен өрмек кенесі сияқты негізгі зиянкестерден өнімімізді қорғауға  толық мүмкіндік туып отыр.

Қызанақ көшеттіктері отырғызылып негізгі 4-5 сабақшасы пайда болғанда көшеттік тартылған сымтемірге немесе жіпке өрмелеп өсуіне мүмкіндік жасаймыз, көшеттер қажетті мөлшерге дейін өсіп 4-5 сағақ түзгенде көшеттің өсуін тоқтатамыз. Өсіп тұрған көшетте неғұрлым сағақ  саны көп болса дақылдың пісуі солғұрлым кешеуілдейді. Қызанақ көшеттері өсу фазасының гүлдеу кезеңіне жеткенде жылыжайдың желдету жүйесін күшейту қажет. Себебі, жылыжай ішіндегі ылғалдылық деңгейі жоғары болған жағдайда өсімдіктің тозаңдануы қиындайды [27].

 

 

Сурет 4. Америкалық «Принер-2004» қызанақ сортының көшеттері

 

5-ші суретте көрсетілгендей қазіргі кезде жылыжайларда көкөніс өсірудің қолданылып жатқан жаңа технологиялардың бірі тамшылатып суару, бұл жүйе 18 ғасырда Израильдік фермерлердің арқасында  егіншілік жүйесіне енгізіліп қазіргі таңда дүние жүзінде қолданылып жатқан ең ауқымды және тиімді тиімді технологиялардың бірі болып отыр

 

Сурет 5. Таматон препаратымен өңделген қызанақ гүлі

Жылыжайлардың желкөз желдеткіші жүйесі жылыжайлардың  тұйық көлемінде табиғи ауа айналымына арналған, ол мөлдір жарық қоршаудың төбе бөлігіндегі желдеткіш арқылы  ауа айналымын жасайды. 6-ші суретте көрсетілгендей, ол алыстан автоматты  түрде ашылып-жабылады.

Сурет 6. «Пушпульді» желкөздерді ашу жүйесінің схемасы

 

Ашу қондырғысы гальванизацияланған құбырға алюминий қысқышпен қосылады және әрбір  төбеге екі пластмасса шкивпен  шығарылады.

Желдету желкөз арқылы жүзеге асырылады, олар төбенің астына шахмат түрінде орналастырылған.

Желдеткіш  көздердің жалпы алаңы жылыжай төбесінде жылыжай аумағының 25 % құрайды.

Желкөздерді ашу бұрышы 46º құрайды. Негізгі жабдықтардың арасында жылыжай өндірісі үшін мыналарды бөліп көрсетуге болады.

Сондықтан да, өсімдіктерді тозаңдандыруда қазіргі уақытта жаңа технология бойынша ТУ және ДУ типтес белсендірлендіргіш стимуляторларды бүрку арқылы өсімдіктерді тозаңдандыру кеңінен қолданылуда. Өсімдіктерге белсендірлендіргіш стимуляторларды қолдану өсімдік гүлінің түсуін тоқтатып, өсімдіктің өсуі мен пісу уақыт тездетіп, жемістерінің көлемін ұлғайтады, нәтижесінде қызанақтың өніміділігі 20-30%-ға өсіп, стимуляторлардың әсерінен қызанақтың гүл шоғырының түсуі тоқтап, жұмыссыз тозаңдалудың арқасында тұқымсыз етті шырынды тасымалдауға төзімді бәсекеге қабілетті жоғары сапалы өнім алуға мүмкіндік береді.  Көптеген зерттеулер бойынша белсендірлендіргіш стимуляторларды қолданғанда 1м² жердегі өнім орта есеппен 25-30кг жететіндігі дәлелдеп отыр.

Қазіргі таңда заманауи технологияларен жабдықталған. Жылыжайларда көкөністерді арнайы (топырақсыз) жасанды қоректік ортада өсіру кеңінен қолданылып келеді. Арнайы қоректік ортада көкөніс өсірудің негізгі тиімділігі, жылыжайдың топырақ құрамын қорғап, мол өнім алуға мүмкіндік береді. Көкөніс өсіруде қолданылатын қоректік зат ретінде негізінен ағаш қалдықтарының ұнтақтары, керамзит, күл сияқты қол жетімді заттарды пайдалануымызға болады [28].

Қызанақты қысқы жылыжайда өсіру. Жылыжайларда қызанақ қиярдан кейін екінші орынды алады. Жылыжай грунтының әр шаршы метріне 15-20 кг шіріген көң енгізеді. Минералды тыңайтқыштарды жылыжай грунтының агрохимиялық талдауының негізінде қолданады. Көшеттерді тұрақты орнына қабылданған дақыл алмасуына сәйкестендіріп 60+80 х 30-35 см сұлбасымен орналастырады. Осы сұлбамен орналастырғанда бір шаршы метрден 10,0-10,3 кг өнім жиналған. Отырғызардан 1-2 тәулік бұрын топырақты жақсылып суландыруды. Көшеттерді тегіс жерге отырғызады. Көшеттерді тігінен, бірінші кәдімгі жапырағына дейін топыраққа сіңіре отырғызады. Тым өсіп кеткен көшеттерді, қосымша тамырлары тезірек қалыптасу үшін, көлбеу отырғызады. Өсімдіктерді аспаларда өсіреді, ол үшін отырғызғаннан 4-5 тәулік өткен соң өсімдіктерді ілмектеп байлап, іліп қояды. Сосын апта сайын өсімдіктің ұшын жіпке айналдыра бұрайды және сонымен бірге өгей бұтақшаларын аластайды.

 

2.4 Қызанақ өсірудің технологиялық ерекшеліктері және оның тұтынушылық құндылығы

 

Қызанақ өндірісінде дақылды өсіруге арналған бірнеше қолайлы шаралар болады, бұл жағдайлар көбінесе минералдық тыңайтқыштарды өз уақтысында, белгіленген мөлшерде беруге байланысты болады. Қызанақтың негізгі өнімділігі жемісінде болғандықтан, дақылдың өсіру технологиясында, ең алдымен олардың пайда болуына және пісу ерекшеліктеріне көңіл аудару керек, және оны өсіру мақсаттарын да ескеру керек: немесе оларды тек балғын куйінде пайдалану үшін, немесе консервілеуге және қайта өңдеуге ме, сол жағын ескеру керек. Кунделікті балғын түрінде пайдалану үшін жемісі ірі және қабығы жұқа сорттарын алу керек, ал узақ жақтарға тасымалдау үшін – орташа, қабығы қалың және берік түрлерін алады, консервілеу үшін орташа және майда жемістері тиімді болады, олар ыстықпен өңдегенде жарылып кетпейді. Өсімдік жемістерінің дәмділік және сапалылық жағдайының қалыптасуы үшін негізгі ролде тыңайтқыштар нормасының үйлесімді түрде болуы жатады, бұл жағдайлар өсірудің әртүрлі жағдайларда болуында, бұл химиялық құрамының өзгеруімен байланысты болады. Ғылыми-зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, қызанақтардың негізінен таралған сорттарының құрамында орташа есеппен 5-8% қурғақ заттар болады, оның жартысы (2,4-4%) қантқа жатады, 0,6-1,1%-ы ақуыздар болады, олардың құрамында ең алдымен бағалы амин қышқылдары: аргинин-0,17 мг/100гр. ишкі массасына шаққанда, гистедин - 0,03, лейцин-0,14, треонин-0,4, метионин - 0,2, фенил-аланин – 0,1, триптофан - 0,70 мг/100гр. ишкі массамен есептегенде, 0,4-0,9% - органикалық қышқылдар, 0,2% майлар және әфирлік майлар, сонымен қатар 20-45 мг. % С дәрумені (аскорбин қышқылы), 0,5-2,2% А провитамині (каротин), 0,04 - 0,16 –В1(тиамин), 0,05-0,06 – В2 (рибофлавин) 0,43-0,53 % РР (никотин қышқылы) және Н (биотин) бар. Жемістерінің шикі заттарында және қызанақ жемісінде едәуір мөлшерде минералдық тұздар болады : 40-мг/ % - натрий, 200-297- калий, 11-14-кальций, 12-20 магний, 26-35- фосфор, 40 – хлор, 14мг күкірт сонымен қатар аздаған мөлшерде темір, мырыш, фтор, йод болады. Қызанақ жемістерінде гликозид – томатин болады (3-5 мг/ %), бұл зат оның фитонцидтік қасиетін анықтайды. Жемістің қурамындағы осы заттар, адам организміндегі зат алмасу процесстерін қалыпқа келтіріп оның денсаулығының және еңбекке деген қабілеттілігінің сақталуына зор әсер береді [29]. Бағалы ферменттерден туратын белгілі дәрумендер – күрделі ақуыздық заттар, тірі организмдегі зат алмасуын реттеп отырады. Адам организміндегі, дәрумендердің бір тәуліктіқ қажеттілігін қанағаттандыру үшін орташа көлемдегі бір-екі қызанақты жеу жеткілікті болады. Қызанақ жемістерінің биохимиялық құрамы, негізінен оның өсірілген орынына байланысты болады. Ашық топырақта егілген қызанақ жемістерінің құрамында құрғақ ерігіш заттар және қант мөлшері жылыжайда өсірілген жемістермен салыстырғанда мол болады. Сонымен қатар, вегетация жағдайлары, қызанақтың өнімді болуына ғана емес, сонымен қатар жемістерінің биохимиялық қурамына да әсерін тигізеді. Ашық жерде өсірілген қызанақта ылғалы мол түскен жылдарда, жемісінің құрамындағы құрғақ заттардың және қанттың мөлшері қурғақ және ыстық болған жылдармен салыстырғанда төмен болады. Бұл, беріліп отырған дипломдық жумыстың мақсаты – Оңтүстік Қазақстан облысының жағдайында қызанақ өсіру үшін қолданылатын минералдық тыңайтқыштардың ең қолайлы мөлшерін анықтау болып табылады. Зерттеу үшін отандық сорт Пламя алынды. Қызанақтарды Сайрам ауданындағы ауыспалы көкөніс егістерін өсіретін сорттарды сынақтан өткізетін участкесінде өсірдіқ , бұл Ақбай ауылында орналасқан.Тәжірибені тегіс жердегі егістік алқабында жүргіздік. Варианттар және қайталауларды қорғаныс жолағымен бөліп қойдық. Тәжірибені үш реттен қайталадық. Қызанақ сорттарының өнімділігін, тыңайтқыштың органо-минералдық жүйесін қолданып дақылдарды өсірудің жалпыға белгілі қарқынды технологиясына сүйене отырып анықтадық. Тәжірибенің үш вариантында да тыңайтқыш салудың нормасы, күзде, негізгі жерді айдау кезінде 30т/га борсыған көңді ендіру болып табылады. Зерттеулер көрсеткеніндей, өнімнің көктеп шығуы және гүлдеуі мен пісуі, негізінен, ауа райының жағдайына байланысты, болды, әртүрлі мөлшердегі тыңайтқышты осы мерзімде қолданудың айта қаларлықтай әсері болған жоқ. Әртүрлі минералдық тыңайтқыштарды пайдаланудың әсерін анықтауды, оның мөлшерінің қызанақтың әртүрлі нормада берілген тыңайтқыштардың бойына әсерін, биіктікті өлшеудің биометрикалық өлшемінің негізінде жүргіздіқ, бұл жерде әрбір варианттағы 10 өсімдіктің бойын өлшеп, ондағы жеміс салған сабақтардың санын гүлдеп тұрү кезеңінде және жеміс сала бастаған кезеңіндегі санына қарай есептеп анықтадық. Зерттеу нәтижелерін 1-таблицадан көруге болады. Қызанақтардың әртүрлі мөлшерде берілген минералдық тыңайтқыштардың жеміс салған шоқтарының гүлдеу кезіндегі және жеміс сала бастаған кездеріндегі саны және өсімдіктің биіктігі.

9-кестеден көрініп тұрғанындай, қызанақ сортының ең аласа бойлы болғаны 2011-жылы байқалды, бұл жылы топырақтағы ылғалдылық өте төмен болды, жауын-шашын мөлшері аз болды, тіпті ең құрғақшылыққа төзімді болып саналатын қызанақтың өзіне жеміс байлауға жағдай болмады. 2012-2013 – жылдары өсімдіктің биіктігі жоғарылау болды.

Әртүрлі мөлшердегі минералдық тыңайтқыштарды қолданған жекелеген варианттарда, зерттелген жылдардағы қызанақтың бойы орташа есеппен алғанда бірдей болмады және төмендеу мөлшерінің көрсеткіштері былайша көрсетілді: минералдық тыңайтқыштарды салмаған кезде (бақылау) – 40см., N60P60K90 – 50 см., N100P80K120 – 53 см., N120P100K160 – 57 см болды (кесте 9).

 

Кесте 9 - Жеміс салған шоқтарының гүлдеу кезіндегі және жеміс сала бастаған кездеріндегі саны және өсімдіктің биіктігі, см

 

Зерттеудін нұсқаулары	Өсімдіктің биіктігі, см			Орташа 3 жылдын мәліметтері	Жеміс салатын шоқтарының, саны. Орташа 2011-2013 жылдардын мәліметтері
Бақылау (тыңайтқышсыз)	38	40	44	40	8
N60P60K90	43	50	57	50	10
N100P80K120	50	54	56	53	12
N120P100K160	52	58	62	57	11

 

Сонымен өсімдіктің бойы, белгілі бір мөлшердегі минералдық тыңайтқыштарды әртүрлі нормамен беруге және қоршаған ортаның факторларының әсеріне байланысты болады екен ( температура, ылғалдылық, қоректік заттар мөлшері, тыныс алу үшін өттегінің жеткілікті болуы және топырақ астындағы ассимиляция ұшін көмірқышқыл газының болуы). Өнімділікті мына көрсеткіштен анықтаймыз, жеміс байлап болғаннан кейін бір өсімдіктегі жеміс шоқтарының немесе гүл шоқтарының орташа санын аламыз. Зерттеу мәліметтеріне сүйенсек жеміс байлаған шоқтардың ең төменгі саны 2011-жылы байқалды (бұл жерде бақылау вариантына тыңайтқыш салынбады) – 8 дана. Басқа қалған үш варианттардағы минералдық тыңайтқыш салғанда, орташа есеппен алғанда 3 жылдық аралығында бұл көрсеткіш бір өсімдікке шаққанда 10-12 дана деңгейінде болды. Қорыта айтқанда, қызанақтың жақсы өсуі үшін және жеміс салатын шоқтардың қалыптасуына қолайлы жыл 2012-2013- жылдар болды, бұл жылдары жауын-шашын мөлшері ойдағыдай және температура да қалыпты болды. Бойының өсуі және жемістерінің молдығы жөнінен N100P80K120 мөлшеріндегі минералдық тыңайтқыштарды салған вариант ерекшеленді. Қызанақ өсіру кезінде өсімдіктің өсуіне қажетті жағдай қоректік аумақтың дурыс болуы және өнімділігі жоғары вариантты таңдап алу болып табылады. Оңтүстік Қазақстан жағдайында қызанақ көшеттерін отырғызудың ең қолайлы жиілігі әрбір гектарға 55-60 мың дана болып келеді. Өсімдіктің жиілігін 70 мың/га данаға жоғарылату, тауарлық өнімнің мөлшерін жоғарылатпайды. Сондықтан, зерттеулерде өсімдіктің қалыңдығын көлемдік бірлікке қарап зерттемедік, оған салынған минералдық тыңайтқыштардың қолайлы мөлшеріне қарап анықтауға тырыстық, бұл мақсатта, сапасы жоғары, қызанақ жемістерінен жоғарғы өнімді алуды мақсат етіп қойдық. Сорттың ерекшелігін білдіретін негізгі көрсеткіш оның жемістерінің орташа салмағы болып саналады, сондықтан зерттеу нысаны етіп қызанақтың Пламя сортын алдық, бұл сорттың жемістерінің массасы да формасы да біртектес болып келеді және өнімді жаппай өңдеу үшін алғанда тұтыпушылар рыногында үлкен сұранысқа ие болып отыр. Сонымен қатар, Пламя сортының жемістері тәжірибенің барлық варианттарында минералдық тыңайтқыштардың әртүрлі нормасын салған кезде орта салмағы размерде болды, бұл жағдайлар тұтынушыға ұнайды. Жемістердің орташа салмағы жөніндегі тәжірибе мәліметтері 10-кестеде көрініп тұр.

 

Кесте 10 - Қызанақ жемістерінің орташа массасы, гр

 

Зерттеудін нұсқаулары	Зерттеу жылдары			Орташа үш жылдын
	2011ж.	2012ж.	2013ж.
Бақылау (тыңайтқышсыз)	89	92	107	96
N60P60K90	110	120	132	120
N100P80K120	122	138	139	133
N120P100K160	120	131	137	129

 

10-кестеде көрініп тұрғанындай, негізінен қолданылған минералдық тыңайтқыштарға және қоршаған ортаның табиғи факторларына байланысты болады екен, бұл жағдайлар олардың қалыптаусына тікелеі қатысады. Ең төменгі салмағы қызанақтар 2011-жылы байқалды. Олар, салынған минералдық тыңайтқыштардың мөлшеріне қарай 89-122 гр. аралығында ауытқып отырды, 2013-жылы жауын-шашын мөлшері мол болып және температура қалыпты болған жағдайда жеміс массасының орташа көрсеткіші 107-139 гр. аралығында болды. Орташа салмағы жоғарғы деңгейде болуы N100P80K120 вариантында байқалды [30]. Бұл кезде ен төменгі салмағында, минералдық тыңайтқыш салынбаған вариант болды (бақылау). Үш жылдық зерттеудің нәтижесінде көрінгеніндей, жемістерінің массасы ең үлкен болғаны N100P80K120 мөлшеріндегі минералдық тыңайтқыштарды салған вариант болды (122-139 гр.), және олар барлығынан бұрын тауарлық өнім берді. Бұдан әрі қарай минералдық тыңайтқыш мөлшерін жоғарылатқанымен қызанақ жемістерінің салмағы ұлғаймады. Қызанақтар коп рет жиналатын дақыл болғандықтан олардың өнімділігін әрбір зерттеу учаскесінен жиналған өнімді таразыға тарту әдісімен анықтадық. Өнім онырап болмауы үшін және оның сапасы төмендеп кетпеуі үшін, қызанақты жинауды әрбір өсімдіктегі піскен жемістің мөлшері 25%–ға жеткенде бастадық. Зерттеу нәтижелері көрсеткеніндей, қызанақтың Пламя сорты минералдық тыңайтқыштар мөлшерін әртүрлі нормамен берген варианттарда Оңтүстік Қазақстан облысының жағдайында жоғары өнімділік көрсетті. Бұл жағдайға сол кезеңдегі ауа-райы жағдайы және оларды өсіруге қолданылған қарқынды технология зор әсерін тигізді (кесте 11).

 

Кесте 11 - Қызанақтың Пламя сорты минералдық тыңайтқыштар мөлшерін әртүрлі нормамен берген варианттардын өнімділігі

 

Зерттеу нұсқаулары	Зерттеу жылдары			Орташа 2011-2013жж.	Бақылауға қосымша, пайыз
	2011ж	2012ж	2013ж
Бақылау (тыңайтқышсыз)	21,9	22,8	22,7	22,4	100
N60P60K90	29,4	33,4	33,8	32,2	+43,7
N100P80K120	34,0	37,4	37,6	36,3	+62,0
N120P100K160	33,0	36,7	36,9	35,5	+58,4

 

2011-жылғы ең төменгі өнімділік көрсеткіші жылдың ауа райының қолайсыз болуынан болды. Біріншіден, мамыр және маусым айларында ылғал мөлшері аз болды, бұл жағдай, қызанақтың қарқынды түрде өсуіне жәрдем бермеді, сондықтан өнім 1 және 3-вариантта төмен болды (21,9-34,0 т/га). 2012-2013- жылдары қызанақ қолайлы жағдайда өсті және оның өнімі де жоғары болды.

Сонымен 2013-жылы  жоғарғы өнімділікті N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ варианты көрсетті, бұл жағдай, бақылау вариантындағы тыңайтқыш салынбаған өнімнен басым болды, 14,9 т/га. Зерттеу жүргізілген жылдары N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ варианты басқа варианттармен салыстырғанда өнімді мол берді. Бұл варианттардың өнімділігі (2011-2013 жылдардың орташа көрсеткіштері) бақылаудан 9,8-13,9 т/га, немесе 43,7-62% басып озды. Кейінгі уақытта экологиялық таза өнім алуға баса назар аударылып отыр, әсіресе, белгіленген талапқа толығымен жауап бере алмайтын экологиялық жағдайы нашар аймақтарға көңіл бөлініп отыр. Сондықтан, зерттеу жүргізген уақытта жемістердің химиялық құрамына зор назар аудардық. Бұл үшін өнімді жинаған уақытта әрбір варианттан піскен, өзінің сортына сәйкес болып өскен, екі рет қайталанып өсірілген жемістен алып олардың биохимиялық құрылысына анализ жасадық. Барлық көкөніс дақылдарына тән нәрсе, ол органдарындағы судың мол болуы, оны адамдар қорек етеді. Көптеген, жаңадан жиналған көкөніс дақылдарының құрамындағы судың мөлшері 85-95% болады. Одан кейінгі құрамында құрғақ заттардың құрамына енетін байланыстар болады, атап айтқанда – қант, пектиндік заттар, ақуыздар, дәрумендер, клетчатка. Қызанақ жемістеріндегі құрғақ заттар мөлшерінің мол болуы қалыпты белгіні көрсетеді, ол әсіресе консервілегенде тиімді бағаланады. Жемістердің биохимиялық құрамына жүргізілген зерттеулерден көрінгеніндей, қызанақ сорттары және ауа-райының жағдайы, оларды өсіру әдістерінің сапалы өнім алуға әсер ететіндігін дәлелдеді (12 кесте).

12-кестеде көрсетілген мәліметтерге қарағанда, қызанақ жемістеріндегі құрғақ еритін заттардың мөлшері, минералдық тыңайтқыштардың әртүрлі нормасын салып өсіргенде, зерттеу жылдарындағы олардың орташа мөлшері 5,8-5,9%-дық деңгейде болды. Құрғақ, еритің заттардың ең төменгі мөлшері, минералдық тыңайтқыш салынбаған бақылау вариантында болды (4,5%). Көптеген көкөністердің нәрлі болу құндылығы олардың құрамындағы қантқа байланысты болады, көкөністердің құрамындағы қант негізінен сахароза, глюкоза және фруктоза түрінде болады [31].

 

Кесте 12 - Қызанақтын биохимиялық құрамы (орташа 2011-2013ж.ж.)

 

Зерттеудін нұсқаулары	Құрғақ еритін заттардың мөлшері	Қышқы-лдылығы	Қанттылы-ғы	Құрамында С дәурмен
Бақылау (тыңайтқышсыз)	4,5	0,60	2,21	20,3
N60P60K90	5,8	0,56	2,80	25,7
N100P80K120	5,9	0,55	3,22	26,5
N120P100K160	5,8	0,58	2,82	26,2

 

Қызанақ жемістерін өнеркәсіптік жолмен өңдегенде құрамындағы қанттың маңызы зор болады, олар дайын өнімнің шығуын жоғарылатып оның сапасын жақсартады. Зерттеу кезінде редукциялайтын қанттың мөлшерін анықтадық (глюкоза және фруктоза), себебі, қызанақтағы сахароза мөлшері өте аз болады. Алынған анализ мәліметтерінен көрінгеніндей, жемістегі қант мөлшері, құрғақ заттардың мөлшеріне тікелей байланысты болады екен. Жемістеріндегі қанттың мөлшері бойынша N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ варианты ерекше көрінді, бұл варианттағы қант мөлшері жоғарғы көрсеткішті көрсетті және 3,22-ні құрады. Қолданылып отырған минералдық тыңайтқыштардың мөлшерін N₁₂₀P₁₀₀K₁₆₀ –қа көтеру, олардың биохимиялық көрсеткіштерін жақсартпады, және керісінше, бұл мөлшерлер төмендеп кетті. Қызанақ жемісінің дәмдік сапалылығының негізгі көрсеткіші құрамындағы титрленген қышқылдың мөлшерін алма қышқылына есептегенде көрінеді.

Зерттелген варианттардың арасынан ең төменгі қышқылдылық N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ вариантының жемістерінде болды – 0,55%. Басқа варианттар, жемісінің қышқылдылығы жөнінен бұл варианттан 0,01-0,02%-ға дейін асып түсті. Ең жоғарғы қышқылдылық N₁₂₀P₁₀₀K₁₆₀ вариантының жемістерінде болды (0,58%). Көкөністердің барлығы дәрумендердің негізгі көзі болып табылады, ең алдымен аскорбин қышқылы, сондықтан, тәжірибе кезінде балғын, жаңадан жиналып алынған жемістерден аскорбин қышқылының мөлшерін анықтадық. Бұл көрсеткіш бойынша ең жоғарысы N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ варианты болды (26,5 мг/%). Сонымен, жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде дәлелденгеніндей, қызанақтың Пламя сортының жоғарғы өнімділігі Оңтүстік Қазақстан облысының жағдайында болды. Минералдық тыңайтқышьарды N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ мөлшерінде қосу, басқа екі вариантпен салыстырғанда өнімді болды, олардың өнімділігінен 0,8-4,1 т/га артық болды.

Сапалылық көрсеткіштері жөнінен, минералдық тыңайтқыштарды N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ мөлшерінде қолданған вариант озып шықты, оның жемістерінің құрамында аскорбин қышқылы жоғары мөлшерде болды және қант мол болды және қышқылдылық төмен болды [32].

 

2.5  Қызанақтарға арналған тыңайтқыштар

 

Қызанақтар, кеш пісетін қырыққабатпен салыстырғанда, органикалық тыңайтқыштарды тікелей салғанды ұнатпайды, сондықтан оларды алдыңғы дақылдарға салынған органикалық тыңайтқыштар тұрған орында араластырып жөн болады. Егер, шаруашылықта күзде көмілген органикалық тыңайтқыштар бар болса, солардан 2-3 кг көң немесе компасты және 60-70 г/м² нитроаммофоспен немесе аммиак селитрасының қоспасын, суперфосфатты және хлорлы калийді салуға болады. Қызанақтар – фосфорлық қоректі қажет ететін көкөніс дақылы, бірақ, топырақтан азот пен калиймен салыстырғанда фосфорды бірнеше есе аз шығарады. Тұқым өсе бастаған кезден бастап, фосфор тамырдың күшті өсуіне жағдай жасайды, ерте гүлдеуіне, жемісінің жылдам пісуіне, өнімділіктің артуына, жемістегі құрғақ заттарға және қант мөлшерінің жоғарылауына мүмкіндік жасайды. Бұдан басқа, қалыпты жеміс байлауы калийдің маңызы зор. Сонымен қатар, фосфорлық-калийлік қоректің жемістің пісуіне әсері өсімдікті азотпен қамтамасыз еткенде ғана жүзеге асады, оны аммиактың түрінде пайдаланған тиімді болады. Азоттық-калийлік қоректер өсімдікке түйін байлағанда, гүлдегенде, жеміс түзгенде (байлағанда) және жеміс салып болғанша қажет болады. Азоттың жетімсіз болуы және калийдің жеткіліксіз болуы өсімдіктің өсуін нашарлатады, жемістерінің майдаланып кетуіне және түсімінің төмендеуіне әкеледі. Дегенмен, азоттың мөлшерден артық болуы, әсіресе, вегетациялық өсу кезеңінде, өсімдікті «семіртіп» жібереді, бұл жағдай тұқым байлауды кешіктіреді және өсімдік ауруларға бейім болып тұрады. Өсімдіктердің сіңіретін фосфорының 94-%-ы жеміс байлауға жұмсалады. Ұнтақ тәріздес суперфосфаттың әрбір килограмына 180 г фосфор қышқылы болады, өсімдік оның тек қана 30-50 г сіңіреді, қалғандары оларға жетіспейтін басқа формаға айналып кетеді. Түйіршіктелген суперфосфатты салу, фосфордың жақсы сіңірілуіне және тыңайтқышты көп жұмсамауға мүмкіндік береді (2-4 есеге дейін). Жас өсімдіктер, ересектермен салыстырғанда тамыр жүйесінің даму дәрежесі әлсіз болғандықтан, фосфордың қиын еритін байланыстарын сіңіріп алуға қабілетсіз болады. Көшет отырғызған шұңқырларға түйіршіктелген фосфорды (10-12 г) салу жеміс байлауды жылдамдатады және дақылдың өнімділігін 10%-ға арттырады. Тыңайтқыш пен өсімдік тамырының арасында 2-3 см топырақ қабаты болуы тиіс. Хлор мөлшерінің артық болуы қызанақ үшін зиянды, сондықтан калий тыңайтқыштарын бұл дақылға калий сульфаты түрінде салған пайдалы болады. Дегенмен, хлор жетімсіз болса хлород ауруына ұшырайды – жапырақтары сұрғылт тартып, шеті оралып ширатылып тұрады, тамырдың өсуі тоқталады, жеміс байлауы кешігеді. Қызанақтар, тамыр сыртынан микроэлементтермен үстеп қоректендіргенді ұнатады. Сонымен, бор аталықтың өсуін жылдамдатады, ұрықтану процессіне жағдай жасайды, түйін байлап жемістің өсуіне көмек береді. Бор жеткіліксіз болса өсу нүктесі түйінмен бірге өледі. Марганец көмірқышқыл газының ассимилияциясын жоғарылатады, нитраттың азоттың жақсы сіңірілуіне әсер етеді және жемістердің жақсы туәілуін қамтамасыз етеді. Марганец өсімдікке жеткіліксіз болса оның түйнектері түсіп қалады. Мыс көмірсулық және ақуыздың алмасуды жақсартады, өсімдіктің тыныс алуын қарқынды етеді. Оның кемшілігі, магний секілді кейде, құмдақ топырақтарда ерте пісетін сорттарды өсіргенде байқалып қалады. Тамыр сыртынан үстеп қоректендіргенде борлы-марганецті тыңайтқыштардың әсері күшті болады. Қызанақтар үшін, жекелеген қоректік элементтердің жетімсіздігімен қатар, олардың артық мөлшерде болуы да зиянды. Азоттың немесе фосфордың артық мөлшерде болуы, калийдің жетімсіз болуына әкеледі, калийдің артық мөлшерде болуы – магнийдің немесе кальцийдің жетімсіз болуына әкеледі. Хлорлы калийді жұмсақ топырақтарға салу магнийге деген қажеттілікті арттырады. Топырақты известтегенде өсімдіктің калий тыңайтқыштарына деген қажеттілігі жоғарылайды, бірақ, өсімдіктің борға және марганецке деген жетімділігі төмендейді. Қызанақтан жоғарғы өнімді алу үшін, көшетті жақсы етіп өсіру керек. Егер, өсімдіктің өсуі нашар болып, сұрғылт түске боялса, оны сиырдың тезегімен немесе (1:8) құстың саңғырығымен (1:10) үстеп қоректендіру керек. Осындай ерітіндінің бір шелегіне 15 г аммиак селитрасын және 10 г күкірт қышқылдық калийді қосады. Бір стаканы екі өсімдікке жетеді. 8-10 тәуіліктен кейін қоректендіруді қайталайды, бұл кезде бір өсімдікке бір стакан тыңайтқыш құпылады. Келесі үстеп қоректендіруді 10-15 тәуліктен кейін қайталайды, бұл кезде бір шелек суға 50 г тыңайтқыш қоспасын қосады немесе осы мөлшердегі суға 15 г аммиак селитрасын және хлорлы калийді ерітеді және 20 г суперфосфатты қосады. Көшетті отырғызуғы бірнеше күн қалғанда әрбір өсімдіктің түбіне 1,5-2,0 г құрғақ, түйіпшіктелген суперфосфатты салады, одан соң бетіне жаңадан топырақ салады және сұғарады. Өсімдік ауруларының алдын алу үшін өсімдікті марганец қышқылды калийдің ерітіндісімен суғарады – 10 л суға 5 г салады. Бұл секілді суғаруды көшеттер тамырлап кетуі үшін күн сайын жасайды, ең алдымен жарты стакан құяды. Үстеп қоректендіруді көшетті топыраққа отырғызғыннан кейін де жүргізеді. Бұл кезде аммиак селитрасын жеміс байлағанша 4-5 граммнан және хлорлы калийді 3-4 г/м² салады, ал жаппай гүлдегенде – аммиак селитрасын 8-10 г және суперфосфаттан 14-15 г/м² қосады. Ерітіндідегі тыңайтқышты сұғарған уақытта қолданған тиімді болады. Дегенмен, тыңайтқыштың өсімдіктің бойының өсуіне және дамуына әсері тамырдың сыртынан үстеп қоректендіргенде жылдам байқалады. Сонымен қатар, бұл секілді үстеп қоректендірудің әсері, аздаған дәрежеде болса да метеорологиялық жағдайға да байланысты болады. Олар көктемде жақсы нәтиже береді, көктемде топырақ әлі де болса қызбай жатқанда ауа температурасы жоғары болады. Тамыр сыртынан үстеп қоректендіргенде аммиак селитрасының ерітіндісінің концентрациясы, қызанақтың көшеттерін топыраққа отырғызғаннан кейін0,4%-дан жоғары болмауы тиіс, (10 л суға 40 г) гүлдеу фазасында – 0,6-0,7% (10 л суға 60-70 г), жеміс байлағанда – 0,8-0,9% (10 л суға 80-90 г). Тамыр сыртынан үстеп қоректендірудің әсері, оны тамырды үстеп қоректендірумен үйлестірсе күшті болады – бұл кезде тыңайтқышты лункаға салады. Зерттеу мәліметтеріне сүйенсек, қызанақ өнімінің алғашқы екі апта жинаудағы қосылуы тамырды қоректендіргенде 17%, тамыр сыртынан қоректендіргенде – 12%, тамырды сыртынан және тамырды тікелей қоректендіруді бірге қосқанда – 48%-ды құрады. Жемістердің жылдам пісуіне тамырдың сыртынан микротыңайтқыштармен үстеп қоректендіру де күшті әсер етеді. Мысалы, өсімдіктерді бор қышқылымен шашыратып өңдеу (10 л суға 10 г) бұны гүлдеу кезінде пайдаланса да осындай әсер береді. Тамырдың сыртынан үстеп қоректендіруді кешке жүргізген пайдалы болады, себебі, бұл мезгілде жапыраққа себілген ерітінді баяу кебеді, ал таңертеңгі шық жапырақ бетінде қалған қоректік ерітіндінің жұтылуына әсер етеді [33,34].       

 

3 Тіршілік қауіпсіздігі

 

Нарықтық экономика қалыпатасуы жағдайларында тіршілік қауіпсіздігі проблемалары айрықша өткір әлеуметтік проблемалардың бірі болып табылады. Бұл бірқатар жағдайларда өлімге алып баратын кәсіби аурулармен зақымданумен байланысты, оның үстіне өнеркәсіп пен ауылшаруашылығы кәсіпорындарының жартысынан астамы максимальды кәсіби ықтималдылық класына жатқызылады. Кәсіби аурулар мен өндірістік зақымданудың, тұтынудың техногендік апаттар мен сәтсіздіктер саны өсуі, кәсіби, әлеуметтік және медицина сауықтырудың жеткілікті дамымаушылығы өндірісте  еңбек адамдарының тіршілік әрекетіне, олардың денсаулығына кері ықпалын тигізеді, елдегі демографиялық жағдайлардың ары қарай нашарлауына алып келеді.

Адам құрбандары бар апаттардың туындауы, кәсіби аурулар санының ұлғаюы, өндірістегі сәтсіз жағдайлар, зиянды қоқыстар мен қоршаған ортадағы қалдықтар 43%-ға жуық негізгі қор тозуының жоғарғы деңгейін, ал машиналар мен құрал-жабдықтар 60% шынайы қауіп төндіреді. Халық шаруашылығының басқа салаларымен салыстырғанда капиталды салымдар көлемі 70%-ға азайған АӨК-де айрықша ауыр жағдай қалыптасты, қайта өңдеуші салалардағы құрал-жабдықтардың амортизациялық тозуы  85%-ға, ал кей жерлерде  - 100%-ға жетіп сыни жағдай қатарына өтті. Жұмыс берушіні салауатты және қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету бойынша тиімді іс-шараларды қабылдауға мәжбүрлейтін экономикалық механизм жасалған жоқ.

Тіршілік әрекеті қауіпсіздігі мен жұмыс жасаудың қанағаттанарлықсыз жағдайынан еліміз жыл сайын көлемді адам, қаржы-экономикалық, материалдық және моральдық шығындарға ұшырайды. Өндіріс қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен жұмыскерлер еңбегін қорғау-«Еңбек қауіпсіздігі мен қорғау жөніндегі» № 528-II 2004 жылдың 28 ақпанындағы Қазақстан Республикасы заңының   елдегі ұлттық қауіпсіздіктің негізгі проблемаларының бірі болып табылады [35].

Тіршілік әрекеті қауіпсіздігін басқару нысан жағдайын талдау мен бағалаудан, іс-шараларды жорамалдау мен жоспарлаудан, ұйымдастырудан, яғни басқарылатын және басқарылушы жүйелерді тікелей қалыптастырудан, басқаруды ұйымдастыру барысын бақылаудан, іс-шаралар тиімділігін анықтаудан, жұмысты ынталандырудан тұрады.

 

3.1 Ауыл шаруашылығында техника қауіпсіздігін сақтау

 

Ауыл шаруашылық машиналарына қызмет көрсететін механизаторлар жарақаттан және басқа жазатайым оқиғалардан өз қауіпсіздігін және айналасындағылардың қауіпсіздігін көздейтін ережелерді орындауға тиіс. Еңбек қорғау мен өртке қарсы қауіпсіздік шараларын жалпы ұйымдастыру үшін жауапкершілік шаруашылық басшыларына совхоз директорларына және кәсіподақ ұйымдастыру председательдеріне жүктеледі. Еңбек қорғау жөніндегі шаралардың орындалуы және өртке қарсы шаралар үшін механикаландырылған шаруашылықтарда бас инженерлер, бригадалар, бригадирлер ал агрегаттарда - трактористер немесе агрегат бастықтары жауапты. Ауыл шаруашылық агрегаттарында жұмыс істейтін барлық адамдар үшін қауіпсіздік техникасы ережелерін орындау міндетті болып табылады. Олардың негізгілері мыналар: Өзі жүретін шассилерде, машиналарда, тіркемелі және аспалы машиналарда жұмыс істеу олардың құрылысымен таныс және қауіпсіздік техникасы бойынша емтихан тапсырған адамдарға рұксат етіледі. Жұмыс басталар алдында агрегат мұкият байқалады, сақтандырған құндақтардың бар екені және олардың бекітілуі, орнатылуының дұрыстығы, трактор мен шаруашылық машиналарының куәлігі тексеріледі.

Техникалық күтім жасағанда және машиналарды тексергенде тексерушілер орнықты тұруға, ал машиналар, олар тіреулерде түрса, берік бекітілуі тиіс. Егер механизмдерде конструкциямен көзделген сақтандырғыш құндақтар болмаса, агрегат механизмдері берік жетілмесе немесе нашар реттелсе, ауыл шаруашылық машиналарда жұмыс істеуге тыйым салынады. Двигательді тек трактористке қағидалық нұсқаларға сәйкес жүргізу рұхсат етіледі. Ауыл шаруашылық машиналарына техникалық күтім жасаудың барлық түрлері олар жерге түсірілгенде, двигатель тоқтатылып, трактордың жылдамдықтары ажыратылғанда ғана жүргізілуге тиіс.

Машина трактордан ажыратылғанда ғана жұмыс органдарын ауыстыру рұқсат етіледі. Өткір аспаптарды немесе үшкір детальдарды әпергенде алушы оларды тоқал жағынан алу үшін әперуші өткір бөлігінен ұстауға тиіс. Трактор мен машинаның қосқыш детальдары берік болуға тиіс. Машинаны басқаруды бөгде адамдарға беруге сондай - ақ жұмыс кезінде тракторда немесе машиналарда болуына, техникалық күтім жасауға, механизмдерді пайдалануға немесе реттеуге трактор мен машинаның ақауларын жөндеуге тыйым салынады. Агрегат жүріп бара жатқанда бір машинадан екіншісіне өтуге; берілістер қосулы болғанда және бірінші берілістен жоғары беріліспен еңіске қарай жүруге, агрегатты елеусіз беткейлерге көлденең жүргізуге, өткелдің қауіпсіз екеніне көз жеткізбей темір жолдан, тас және дала жолдарынан өтуге: түнгі уақытта жарығында ақауы бар агрегаттарда жұмыс істеуге және олармен жүруге тыйым салынады. Бір мезгілде бірнеше агрегат жүріп өткенде олардың арасындағы интервал 24м кем болмауға тиіс.

Агрегат өткелде тоқауға мәжбүр болса, оның тоқтағанын күндіз қызыл жалаушалармен, түнде қызыл лампалармен қоршайды.Стационарда істегенде барлық жетек ремендерімен жер сақтандырғыш қалқандарымен және торлармен қоршауға тиіс. Ременьдерді істеп тұрған агрегатқа кигізуге және одан сыпырып алынуға тыйым салынады.

Стационарлы двигателдерді сигнал бойынша ғана жүргізіп, тоқтатуға болады. Тракторист мен жүргізушілер жұмыс істегенде хомензон, ал қатты шақ болғанда - сақтандырғыш көзілдірік киеді. Агрегатта істейтін әйелдер шаштарына орамал байлап алуы керек. Агрегат жүріп бара жатқанда машинаның жұмыс органдарын аяқ басқыш тақтада тұрып арнаулы тазалағышпен тазартуға болады [36].

 

3.2 Топырақ өңдеу және  егу кезіндегі қауіпсіздік шаралары

 

Топырақ өңдейтін машиналарда істегенде жұмыс органдарын топырақ пен өсімдік қалдықтарынан бұрылыс жолақтарында тазартады. Егер плугтардың корпустары мен культиватор табандарына өсімдік қалдықтары азын - аулақ тығылып қалса, агрегат жүріп бара жатқанда оларды арнаулы қырғыш -тазалағыштармен тазартуға болады, ал қатты тығылса - агрегатты дереу тоқтату қажет. Себу агрегаты жүргенде мыналарға тыйым салынады: тұқым жәшіктерінде отыруға, сеялканың немесе отырғызғыштың рамасында тұқым жәшіктерінің алдында болуға; сеялкада немесе оның тракторға, тіркемесінде отыруға; агрегаттың алдында, трактор мен страктормен сеялканың арасында, сондай - ақ маркердің алдында тұрады. Жұмыс істеген кезде тұқым және трактор жәшіктерінің қақпағын алуға болмайды, сондықтан оларды жауып, ілгектермен бекітеді. Егер жәшіктерді ашу қажет болса, оларды сақтандырғыштарға қояды. Беріліс механизмдері сақтандырғыш қалқандармен бірге болады. Агрегат жүргенде мыналарға тыйым салынады: сеялкалардың механизмдерін реттеуге, гайкалар мен болаттарды тартуға; үйкелетін бөліктерді майлауға; себуші аппараттарды металл шыбықтармен тазартуға; аударыстыру құралы қосылу болғанда сусымалы емес тұқымды қолмен араластыруға жәшіктерге шөптердің сусымалы емес тұқымын құюға шүмектерді қолмен тазартуға. Себуші аппараттар қақалып, тұқым себу тоқтағанда агрегатты дереу тоқтатып, ақауларды жояды. Құрама сеялкамен тек қана дәнді дақылдар сепкенде шөп тұқымы, сондай - ақ тыңайтқыш жәшіктерінің аударыстыру құралдары ажыратылады. Агрегат кілт бұрылыстарға жақындағанда оның жылдамдығын баяулату керек. Тұқым себушілер өз орындарына тұрып, тұтас агрегат жұмысқа әзір болғанда аға тұқым себушінің белігісімен себу агрегатын жұмысқа қосуға болады. Бір учаскеден екінші учаскеге ауысқанда сеялкалардың жүріс жылдамдығы секундына 1,25 м (сағатына 4,5 км) болуға тиіс, мұның өзінде қосылу рычагтарын сыммен байлап қояды, ал қырғыларды тістерін төмен қаратып рамаға сыммен бекітеді. Қырғылардың сақиналарын шүмек көтергіштің шамасына кигізуге тыйым салынады. Егер себу агрегатында арнаулы сигнализация болмаса, қажетті жағдайда аға тұқым себуші ысқырықпен белгі беруге тиіс. Загонның аяғындағы бұрылыстың алдында, сондай-ақ бір учаскеден екінші учаскеге ауысқанда маркерлерді көтеріп, оларды көтерілгенкүйінде берік бекіту, шүмектер мен сіңіргіш құралдарды көтеру керек. Маркерлерді транспорттық жағдайға қойғанда шаппа тістерді вертикал жағдайдан горизонталь жағдайға ауыстырады [37].

 

3.3 Өндірістің потенциалдық қауіптілігі мен зияндығын талдау

 

Тіршілік әрекеті қауіпсіздігінің негізгі ұғымы – химиялық және биологиялық белсенді компоненттерге, энергияға ие барлық жүйелерге тән қауіптілік, сондай-ақ адамның тіршілік әрекеті жағдайларына сай келмейтін сипаттамалар. Қауіп потенциалды (жасырын, мүмкін) сипатқа ие. Ол белгілі жағдайлар кезінде- себепкерде көрінеді. Қауіптілікті айқындайтын белгілерге денсаулыққа зиян келтіру, ағзаның қалыпты қызмет ету жағдайларының бұзылу, оның өміріне қауіп төну мүмкіндіктері жатқызылады.

Әралуан еңбек түрлерінде қолданылатын микроэлементтер көпшілік жағдайларда адам, үй жануарлары мен жабайы жануарлар мен құстар үшін улы болып табылады. Бірқатар микроэлементтер оңай жанады немесе жарылыс қауіпіне ие. Олардың көпшілігі сыртқы ортада, ағза мен өсімдіктерде жинақталуға өте тұрақты химиялық қабілетке ие. Сондықтан санитарлық-гигиеналық ережелерді  қолданудың орналыған регламенттері мен сақтау кезіндегі техниканы қатаң жүйелі сақтау, тасымалдау және микроэлементтермен жұмыс істеу сәтсіз жағдайлар мен басқа да сәтсіз салдарлардың алдын алуы мүмкін.  

Шаруашылық қоймаларында микроэлементтерді сақтауға айрықша қатаң қарау қажет. Қоймалар жеткілікті бос, жарық, табиғи немесе жасанды желдеткішті, едені тегіс цементтелген немесе асфальтталған болуы тиіс. Қоймада қоймашының жұмысы үшін жеке бөлме, сондай-ақ дәретхана үшін орынжай, арнайы киімдер, противогаз бен аптечка сақтайтын орын болуы қажет.

 

3.4  Микроэлементтермен жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникасы

 

Қоймашы микроэлементтермен жұмыс істеу үшін дәрігер рұқсатын алуға міндетті. Қоймашыларды медициналық қараудан өткізу жылына 2 реттен кем емес жүргізіледі. Қоймашы микроэлементтер қасиеттерін және олармен жұмыс кезіндегі сақтық шараларын жақсы білуі тиіс. Оның қоймада болу уақыты күніне 5 сағаттан аспауы тиіс.

Барлық қоймаға түсетін және қоймадан жіберілетін микроэлементтерді шаруашылық жетекшісі қолтаңбасымен және мөрімен бекітілген шнурланған және номерленген келу-жұмсау кітабына жазылады. 

Микроэлементтерді белгілі тәртіпте сөрелерде немесе арнайы орындарда тығыз жабылған стандарттық ыдыста сақтап «абайлаңыз, улы!» белгісін жазып препарат атауын айқын көрсету қажет. Қоймада азық-түлік өнімдерін және оңған қатысты нәрселерді сақтауға мүлдем тыйым салынады. Оңай жанатын микроэлементтерді қышқылданушы қасиетке ие препараттардан аулақ сақтайды. Қоймада тек арнайы киімдер, резина аяқ киіммен, қолғаппен немесе резиналы перчаткамен  жұмыс істеуге, ал тозаң түріндегі препараттармен – респираторда немесе мақта астары бар дәке байламамен және қорғаныс көзілдірігімен жұмыс істеуге рұқсат етіледі.

Микроэлементтерді қоймадан шаруашылық жетекшісімен немесе оның орынбасары не өсімдіктерді қорғау бойынша химиялық жұмыстарды жүргізуге жауапты тұлғаның жазбаша рұқсатнамасы бойынша шығарады.

Бір немесе бірнеше жұмыс күніне микроэлементтердің қатаң шектелген санын қоймадан шығару ұсынылады. Пайдаланылмаған препараттар қалдығы ыдысымен бірге арнайы акт құрастырылып қоймаға кері қайтарылады.

 

3.4.1 Микроэлементтерді енгізу, оларды тасымалдау, себу кезіндегі қауіпсіздік шаралары

 

Микроэлементтерді енгізуді түзетуші аппаратура және машина көмегімен жүргізеді. Оны қолмен жүргізуге мүлдем тыйым салынады. Элементтерді енгізуге арналған алаңдар толтыру пункттері сияқты тұрғын үй ғимараттарынан, мал қоралардан, сумен жабдықтау көздерінен, азық-түлік өнімдерін сақтау орнынан, тағам және су қабылдау орындарынан 200 метрден кем емес арақашықтықта болуы және су шаруашылығы су қоймалары жағалауларынан 2000-нан кем емес орын болуы тиіс.

Элементтерді енгізуді жүргізу кезінде микроэлементтің түріне байланысты ауыспалы патрондары бар респираторлар көмегімен көзді, тыныс алу жолдарын қорғау міндетті. Жұмысшылар комбинизон киінуі, қолғабы, аяқ киімімен арнайы киімдері болуы тиіс. Микроэлементтерді енгізу кезіндегі ұзақтық 5 сағаттан аспауы тиіс. Жұмыскерлерде улану белгілері (бас ауруы, жүрек айнуы, жөтел, көкіректегі ауырсыну, тыныс алу қиындауы) пайда болуы кезінде оларға алғашқы көмек көрсетіліп, медициналық пунктке жіберіледі.

Микроэлементтер сақталатын орынжайларда азық-түлік өнімдерін жем мен шөпті сақтауға тыйым салынады. Микроэлементтерді беру жапсырмамен рәсімделеді. Микроэлементтерді егістік орнына тасымалдау арнайы құрал-жабдықтармен жүргізілуі тиіс. Адамдарды элементтермен бірге тасымалдауға мүлдем тыйым салынады. Сепкіштер мен қызмет етуші персонал арнайы киім мен респираторда болуы тиіс.

Микроэлементтерді қорғаусыз қалдыруға және оларды қатаң есепке алмай жұмсауға болмайды.

Микроэлементтерден босаған орынжайды тазалау және ылғалдап сүрту қажет. Залалсыздандыруға арналған негізгі құралдар- сілті ерітіндісі; күйдіруші соданың  3%  ерітіндісі, кальцийлендірілген соданың  5% ерітіндісі мен  10% жаңадан ерітілген әк.

 

3.4.2 Микроэлементтерді топыраққа енгізу кезіндегі қауіпсіздік шаралары

 

Минералды тыңайтқыштар күздік бидай өнімділігін жоғарылатудың қуатты құралы болып табылады. Минералды тыңайтқыштарды топыраққа құрғақ және ұнтақты жағдайында енгізеді, жабысқандарын қолданар алдында ұсақтайды және сепкілейді. Минералды тыңайтқыштарды егістік беткейі көмегімен тепе-тең бөлістіреді. Тепе-тең емес енгізудің жағымсыз ықпалы азотты пайдалану кезінде айрықша бірден көрінеді. Минералдық тыңайтқыштардың гранулометрикалық құрамының теңестірілуі де маңызды роль ойнайды, өйткені түйіршіктердің теңестірілмеуі компоненттердің қатпарлануына алып келеді.

Қоректендіруді желсіз ауа-райында немесе әлсіз желде (2-Зм/с) және  15-20 С⁰  температурада, күн ашық ауа-райында таңертең және кешке жүргізеді. Бұл кезеңде тыңайтқыштармен жұмыс кезіндегі сақтық шараларын сақтау қажет. Минералды тыңайтқыштар қоймасы үшін санитарлық – қорғаныс аймағы - 200-300м. Минералды тыңайтқыштармен қоймада жұмыс істеуге, тасымалдау мен егістіккке қауіпсіздік техникасын меңгерген және машиналарды пайдалану ережелерін игерген 18-ден асқан тұлғалар ғана жіберіледі. Механизаторлар мен жұмыскерлерді арнайы киімдермен (қолғап пен қорғаныс көзілдірігімен, респиратормен, камбинизонмен, етіктермен) қамтамасыз етеді. Минералды тыңайтқыштармен бірге адамдарды ауыз су мен өнімдерді тасымалдауға мүлдем тыйым салынады. Барлық операцияларды агрегаттарды толық тоқтату кезінде жүргізеді, үйлестірілген сепкіш сошниктерін арнайы тазалағыштармен тазалайды. Жұмыскерлерден дискілі тастаушылардың минимальды арақашықтығы 50-80 метрден кем болмауы тиіс. Машиналарды аммиакты сумен толтыру кезінде тек желден пана жақта тұрып, машинаның жабық тәсілмен толтыруға болады. Респираторда ылғалданбаған қолғаппен аяқтар мен көкіректі жабатын клиенкалы алжапқышта жұмыс істеу қажет. Бұл кезеңде темекі шешуге, сіріңке жағуға, қыздырғышты қолдануға, электрлік дәнекерлеу, ұстахана, пеш және т.б. маңайында аммиак тиелген машинаны тоқтатуға болмайды.  

Егер де тыңайтқыш теріге түсетін болса, онда оны тез арада сумен жуады, егер көзге түссе оны шапшаң мол сумен шаяды. Одан кейін дәрігерге көріну қажет.

 

3.5 Қорғаныс құралдары мен алғашқы көмек шаралары

 

Қауіпсіздікті  қамтамасыз ету құралдары ұдымды қорғау және дербес қорғау құралдарына бөлістіріледі. Олардың қайсысы болсын өз кезегінде қауіпсіздік сипатына, құрастырмалық орындау, қолдану саласына байланысты топтарға бөлінеді.

Алғашқы көмек- бұл жәбірленушінің өмір мен денсаулығын сақтауға немесе қалпына келтіруге бағытталған іс-шаралар кешені.

Алғашқы дәрігерге дейінгі көмек көрсету байлау материалдары мен медикаменттердің минимальды жиынтығы болуынсыз мүмкін емес. Сондықтан барлық өндірістік бөліктер медициналық аптечкалармен қамтамасыз етілуі тиіс. Медикаменттер мен медициналық құралдар тізімі:

1.Ауыруды басатын, қабынуға қарсы және зақымдану кезіндегі  қорқынышқа қарсы құралдар (соғылу, сыну, шығу кезінде):

Анальгин 0,5№ 10 және аспирин -  1 орамнан, портативті салқындатушы пакет контейнер 1; сульфицид натрий ерітіндісі 1 флакон.

2. Қан ағуды тоқтату, залалсыздандыру мен жараны таңуға арналған құралдар: мөлшерленген компрессиялы сығымдаумен өзіне және өзара көмек көрсетуге арналған артериалды қан ағуды тоқтатуға арналған жгут  - 1% бинт залалсыздандырылған  10см х 5м= 1м:

Диоксидинді немесе күміс нитратты лас жараларды таңуға арналған МАГ прагматикалық таңбасы-1;

Бактерицидті лейкопластыр - 8;

Фурагинді, сатин (ұнтақ) 1 г  «Колетекс ГЕМ» капиллярлық және веналық қан ағуды тоқтатуға арналған залалсыздандырылған сүлгілер-3 орам;

5% спиртті иод ерітіндісі;

3.Жүректегі ауру кезіндегі құрал:

Таблеткадағы немесе капсуладағы нитроглицерин-1 орам;

Естен тану кезіндегі көмек көрсетуге арналған құрал (коллапс) - аммиак  ерітіндісі(нашатыр спирті)-1 флакон,корвалол-1 флакон.

Дәрігерге дейінгі көрсетілетін жәбірленушіге көмек сапасы оны қоршаған адамдардың адам ағзасының өмірлік маңызды функцияларының бұзылуының негізгі белгілерін білуіне және зақымдану сипатына қатысты алғашқы көмекті көрсету шеберлігіне елеулі тәуелді болады.

Көмек көрсетуші зақымданушы жағдайын бағалай алуы және ол алғашқы кезекте қандай көмекті қажет ететіндігін анықтай алуы; жасанды тыныс алдыруды және жүректің жабық массажын дұрыс орындауы; қан ағуын тоқтатуы; зақымдану кезінде таңуды жүргізуі; үсу, күю, соғылу кезінде алғашқы көмек көрсете алуы тиіс.

 

3.6 Өртке қарсы іс-шаралар

 

Жыл сайын ауылшаруашылығы өндірістік нысандарында туындайтын өрт үлесі Қазақстан республикасында болатын өрттің жалпы санының шамамен 5пайызды құрайды, ал ауылдық жерлерде ол тұтастай  30%-ға дейін болады.

Өрт пен жарылыс туындауына көп жағдайда жарылғыш тозаң немесе ғимараттардағы талшықтар қатысуы мүмкіндік береді. Ұсақтағыштарды, ұсақтау аппараттарын және т.б. пайдалану кезінде, сондай-ақ пневмотранспорттық және жұмыс үрдісі ауаның қуатты ағынын пайдаланумен байланысты басқа да құрал-жабдықтарды пайдалану кезінде көп тозаң бөлінеді.

Ауылдар немесе жекелеген ғимараттарды жобалау кезінде өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жолдардың қолайлы желісін, ғимаратқа енетін жерлерді, олардың арасындағы сәйкес аралықтарды және құрал-жабдықтар мен жер асты коммуникациялардың орналасуын қарастырады. Ауылшаруашылығы кәсіпорындарының аумағы әралуан бағытқа ие. Олардың арасында 50 000 метр ендіктегі жасыл жолақтар құрылады. Территорияның жекелеген бөліктерін ішкі жолдар сыртқы жолдармен біріктіреді. Ғимарттан жолға дейінгі арақашықтық 25 км кем болмауы тиіс.

Жарылу қаупі бар қоспалары мен құрал-жабдықтарға ие ыдыста сақталатын орынжайды негізгі ғимараттың сырт жағынан орналастырады немесе аулақтатылған бокс, тамбур түрінде орындайды. Өртке қарсы қорғау пункттерін өндірістік нысандар мен тұрғын үй массивтеріне таяу орналастыра отырып сол жер мен өткел жолдардың жақсы шолынуын қамтамасыз етеді.

Кәсіпорын аумағы  таза болуы тиіс (әсіресе ішкі жолдар, ғимараттар мен оырнжайларға өтер тұстар, өрт гидраттары мен су қоймаларына баратын жолдар).

Өндірістік, тұрмыстық және тұрғын үй ғимараттары құрылысына жер телімін мемлекеттік және санитарлық қадағалау органдарымен келісім бойынша таңдайды.

Жоғарыда атап өткеніміздей өрттің алдын алу жүйесі- бұл өрт мүмкіндігін жоққа шығаратын техникалық және ұйымдастырушылық іс-шаралар кешені. Тұрғын үй мен қоғамдық ғимараттар бір жерде, ал өндірістік құрылыстар басқа жерде, тұрғын үйден белгілі арақашықтықтағы жеке кешен түрінде орналасатындай жоспарлау маңызды техникалық іс-шара болып табылады. Кешен ішіндегі ғимараттар, отынның ашық қоймалары, мұнай өнімдері, жем-шөп орынжайлары арасында арақашықтық болуы тиіс. Мәселен өндірістік кешен ғимараттары арасындағы минимальды арақашықтық 6 метр, ал максимальды арақашықтық 18 м.

Сөндіру үшін сонымен қатар судан және  3...10% бромэтилден түзілетін су эмульсиясын, көбік түзуші ұнтақты пайдалану кезінде пеногенератормен жасалатын және сілті мен қышқылдан тұратын ерітінді әрекеттесуі кезінде өрт сөндіргіштерден түзілетін химиялық көбіктер де пайдаланылады.

Қойма шаруашылығы құрылуы кезінде қоймадағы материалдардың физикалық және химиялық қасиеттерін: өздігінен жану мүмкіндігін ауа ықпалынан немесе материалдар арасындағы өзара әрекеттестік нәтижесінде жану мүмкіндігін, жарылғыш қоспалардың түзілу қабілеттілігін білу қажет.

Көптеген өрттер жоғары ылғалдылықта сақталатын органикалық заттардың өздігінен жануы салдарынан туындайды.

 

3.7 Жер сілкінісі кезінде жұмысшы персоналы іс-әрекет ережелері

 

Жер сілкінісі- бұл жер қыртысының белгілі бөліктерінде жүретін айрықша құбылыс. Олар құрлықта да су астында да жүруі мүмкін. Жер сілкінісі барлық уақытта өзінің қиратушы күшімен салдарларымен вулканикалық белсенділікті жандандырумен, су тасқынын түзумен адамдарды зақымдайды.

Адам үшін жер сілкінісі қашан және қай жерде болатындығын білу өте маңызды, қазіргі таңдағы ғылым белгілі бір күшке ие стихиялы апат қай жерде болатындығы жөніндегі мәліметтерге ие, дегенмен оның болатын күні мен сағатын әзірге ешкім болжай алмайды.

Жер сілкінісі барлық уақтта адамдарда дұрыс емес іс-әрекетттен көрінетін психика бұзылысының әралуан деңгейін туындатты.

Жер сілкінісі қаупі жөнінде алдын –ала қуаттандыру кезінде ғимартты тастап шығудан алдын қыздырғыш приборлар мен газдарды істен ажырату, егер де пеш жанып жатқан болса оны сөндіріп көшеге шығу қажет. Көшеде ғимараттар мен құрылыстардан мүмкіндігінше аулақ кетіп алаң, жазықтық, кең көшелер, спорттық алаңдар бағытына кету қажет.

Кәсіпорындар мен мекемелерде жер сілкінісі кезінде барлық жұмыстар тоқтатылады, өндірістік және технологиялық құрал-жабдықтар істен шығарылады, токты істен ажырату шаралары, ауа қысымын төмендету бу оттегісін, су, газ және т.б. төмендету шаралары қабылданады, жұмыскерлер мен қызметкерлер қауіпсіз орындарға жіберіледі [38,39].

 

4  Қоршаған ортаны қорғау

 

Соңғы онжылдықта, планетамыздың тіршілік  белгісі бар бөлігіне төнген қауіп, көптеген өнеркәсібі дамыған елдерді экологиялық проблемаларға алаңдауға мәжбүр етті. Табиғатқа  келтірген шығынның орнын толтыру, қоршаган ортаны сақтау шаралары үшін орасан үлкен қаржы бөлу күнделікті құбылысқа айналды. Бірақ,   мұның   бәрі   жартымсыз   шаралар,   өйткені  табиғи объектілерге     деген     өндірістік,     индустриалдық     негативті әсерлердің   жаппай   етек   алуы,   әлгі   шаралардың   нәтижесіне сапалық  та,   сандық та  көрініс   бере  алмайды.   Ол  үшін,   біз қоршаған    ортаға   деген    бұрыннан   қалыптасқан   үйреншікті стандарттар  мен  көзкарасымызды  түбірімен  өзгертуіміз қажет. Биосфераны,    біздің    мақсаттарымыз    бен    кажеттіліктерімізге бейімдеп өзгерту кезінде, сол мақсаттар мен қажеттіліктердің өзі, биосфераның мүмкіндіктеріне бейімделіп өзгеруі тиіс.

"Адам-Табиғат" жүйесін комплексті түсіну және оның адам іс-әрекеті мен табиғаттың гармониялық дамуы ретінде өзгеріске үшырауы - қазіргі ғылыми-техникалық прогресті экологизациялаудың интелектуалдық базисін құрайды және ол төмендегі принциптерге сүйенеді:

1. Өмір сүрудің рухани сипаты - табиғат пен қоғам қарым-қатынасын реттейтін экологиялық моральдің негізі.

2. Болашақ маманға тәрбие, білім беру жүйесі – экологиялық ойлауды дамыту принциптері негізінде құрылуы шарт.

3. Кез   келген   маманның   негізгі   кағидасы   -   "биосфераны бұлдірмеу" болуы тиіс.

4. Ойлау - глобальды, ал іс-әрекет — локальды болсын.

5. Белгілі территориялар  масштабында  және  бүкіл  планета
бойынша техносфераны басқарудың репрезентативті экологиялық
модельдерін жүзеге асыру.

6. Шаруашылық нормалары мен деңгейін адам және биосфера коэволюциясы негізінде дамыту.

7. Табиғи ресурстарды рациональды пайдаланудың бірыңгай нормалары      негізінде,  табиғат   қорғаудьң  экологиялық  критерийлерін  комплексті унификациялау.

8. Іс-әрекет бірлігі  - табиғат бірлігінен туындайды.

9. Ғылым, техника, өндіріс - экологиялық мүмкіндіктер тоғысында ғана бағалануы және дамуы тиіс.

10. Ғылыми-техникалық іс-әрекеттің барлық бағыттары -  экологиялық когерентті  болуы  қажет.

Қоршаған орта барлық материалдық игіліктердің қайнар көзі. Оның байлықтары (жер, су, ауа, өсімдіктер элемі мен жануарлар дүниесі) ежелден бері қарай адамзат баласының барлық мұқтаждықтарын өтеп келеді. Қоршаған ортаның барлық сыйы біздің қоғамымыздың жан-жақты дамуына үлес қосады, тіршіліктің негізгі көзі.

Қоршаған ортаның жағдайының көрсеткіштері ретінде табиғи кешендердің бұлінбеген жағдайлардағы көрсеткіштері немесе ортаның фондық параметрлері алынады. Адамның табиғатқа әсер ету мүмкіншіліктерінің нормативті көрсеткіштері жасалуда. Мониторинг бақылауда негізінен екі топты көрсеткіштер қолданылады: санитарлық-гигиеналық және экологиялық. Санитарлық-гигиеналық көрсеткіштері халықтың экологиялық қауіпсіздігінің талабына сай қарастырылады. Оларға ауадағы, судағы, топырақтағы, тамақтық заттардағы ластаушы заттардың ШМК (шектеулі мүмкін концентрациясы) көрсеткіштері жатады. Сонымен қатар, адам үшін белгіленген санитарлық-гигиеналық нормалар, басқа организмдердің бұған мүмкін болатын реакцияларын есепке алмайды. Адам үшін жіберілуге мүмкін ластану мөлшері көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің, жалпы экожүйенің жағдайын бұлдіруі мүмкін. Сондықтан табиғи ортаның жағдайын    бағалау    үшін    санитарлық-гигиеналық    нормалармен    қатар экологиялық критерийлерді қолдану қажет.

Экологиялық критерийлер ретінде экожүйелерге тиетін негізгі функционалды-құрылымдық сипаттамалары табиғи өзгерістердің шегіне шықпайтын антропогендік өлшем қаралады. Экологиялық көрсеткіштерді екі топқа бөледі - компонентті және кешенді. Бірінші топқа ауа, су, топырақ жатады.  Екінші топқа жататын - жалпы табиғи жүйелерді  сипаттайтын қорытынды көрсеткіштер. Оларға биотикалық айналымның қарқыны, өзін-өзі тазалай алатын табиғи қабілеті (биотикалық айналымның қарқынына байланысты), табиғи жүйелердің зат-энергиялық балансы және т.б. жатқызуға болады.

Біз өмір сүріп отырған ғасыр - техникалық ғылымның барынша өркендеген заманы. Алуан түрлі механизмдер мен машиналарды, қисапсыз көп техниканы қолына үстаған қазіргі кездегі адамзат баласының қоршаған орта компоненттерін жер бетінен мүлдем жойып жіберуге мүмкіншілігі жетеді. Сондықтан да қоршаған орта компоненттерін қорғау проблемалары үнемі алға қойылады. Қоршаған орта байлығын қорғау жөніндегі жүмыстар қысқа мерзімді жүмыстар емес, ол жүйелі түрде, кешенді жүргізілетін, үзақ мерзімдік, халық шаруашылығының барлық саласын қамтитын мемлекеттік зор маңызы бар мәселеге айналып отыр. Өйткені, қорыта келгенде қоршаған орта компоненттерін қорғау халықтың түрмысы мен әл-ауқатының артуына, денсаулығының мықты болуына, қоршаған ортаның жақсара түсуіне, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының барлық салаларының өркендеуіне жағдай жасайды.

Жердегі судың әлемдік қоры орасан зор. Егер гидросферадағы барлық суды біртекті етіп жер бетіне жайсақ, оның қалыңдығы шамамен 2,5 км болар еді.Әлемдік мұхит шегінде орташа тереңдік   3,96 км, ал ең тереңмаксималды тереңдік 11022 м .

Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселен Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бұлдірумен аяқталады.

 

4.1 Судың сандық мөлшерінің сарқылуы мен ластану мәселелері

 

Қазір адам әртүрлі су көздерінен алып, тұщы судың табиғи қорының 0,1-0,15%-ын пайдаланады. Судың болмашы мөлшерінің алынуы сырт көзге судың жетіспеуін туғызбау керек сияқты. Оның үстіне ол сарқылмайтын ресурс етінде зат алмасуға қатысып қайтадан су көздеріне қайтып келеді. Бүкіл гидросфера аумағында судың таусылмауы мүмкін емес. Бірақ бұл мәселе аймақтық тұрғыды болуы мүмкін.

Тұщы сулардың шамамен 70%-ы мәңгі мұздықтар мен қар түрінде болады. Бұл суды адам іс жүзінде пайдаланбайды. Олар «өлі» су қорын түзеді. Сонымен қатар топырақтағы су, атмосфералық су мен тірі ағзалардығы су пайдаланылмайды. Батпақтардың суын пайдалану шектелген. Жердің терең қабаттарындағы суды игеру қиын.

Табиғи су көздерін пайдаланғанда су ресурстарының қайта қалпына келу жылдамдығын есепке алу қажет (кесте 13).

 

Кесте 13 - Су ресурстарының қайта қалпына келу жылдамдығы

 

Сулардың категориясы	Қалпына келу жылдамдығы
Өзен	16 күн (басқа мәліметтер бойынша 11-12 күн)
Атмосфера	8 күн
Топырақ грунты	1 жыл
Батпақ	5 жыл
Көл	17 жыл
Әр түрлі горизонттардың жер асты сулары	1400 жыл
Әлемдік мұхит	2500 жыл ( араласу 63 жыл)

 

Мына кестедегі мәліметтер оның ең максималды шамасы өзен суларына тән екенін корсетеді (12-16 тәулік). Көл сулары орташа шамамен 17жылда, жер асты сулары тек 1400 жылдан соң қалпына келеді. Жер астының терең қабаттарындағы су қоры тіпті қалпына келмейді. Себебі атмосфера – жауын-шашын – құрлық – зат жүйесіндегі зат алмасуға қатыспайды. Қазіргі кезде ең таза болып есептелетін жер асты сулары олардың қорының көп болуына қарамай тез таусытуы мүмкін.        

 Техникалық және экологиялык жағынан ең тиімдісі жылдам қайта келуі, жеңіл алынуы, территорияда салыстырмалы бірқалпты орналасуы, жогары дәрежеде өздігінен тазаруға қабілетіне байланысты өзен сулары болып табылады. Қазіргі кездегі суды пайдалану негізінен өзен көздерінен алынады.

 Қазіргі дүние жүзі бойынша пайдаланылатын судың жалпы мөлшері 4000 км³ (4 трлн. м³) жақын. Судың негізгі бөлігі өнеркісіпте, ауыл шаруа-шылығында және басқа да салаларда қолданылады.

Қайтымсыз суды қолдану негізінен суармалы егістікке тән. Бұл жерде ол 60-70% және одан да жоғары. Бұл кезде суды пайдаланудың негізгі мақсаты судың максималды булануымен байланысты және ол судың берілген аймақтың су алмасуынан шығарылуына әкеледі.

Судың жетіспеуі өзен агыстарының біртекті болмауы нәтижесінде де орын алады. Оның негізгі көлемі су тасу кезінде байқалады (қоңыржай белдеудің жазық аудандарында - көктемде, тауда - мұздықтардың еруі кезінде,  жазда, экватор маңында - жауынды кезеңде).

Ағыстың уақытында әртектілігін нейтралдау ушін су қоймаларына су қорын жинайды. Бірақ бұл кезде де өзіндік теріс әсері болады. Олар ылғал айналымның бузылуымен, жерлерді алу, су қоймасының бетінен судың көп булануы және т.б. құбылыстармен байланысты. Олай болса Жердегі тұщы су қорының көп болуына қарамай, адам мен көптеген экожүйе үшін судың жетіспеуі мүмкін. Ол судың жекеленген категорияларының баяу қалпына келуіне, кеңістікте біртекті емес таралуына, уақыт бойынша су қорының динамикалығына (өзен суы үшін), қайтымсыз пайдалану жнне т.б. құбылыстармен байланысты болады. Уақыт өте келе судың жетіспеуін болдырмау жолдарын іздеу қажет [40].

Судың ластану мәселесі. Ластануға судың барлық категориялары: мүхит, континенттік, жерасты, әр түрлі дәрежеде ұшырайды.

Судың, әсіресе ауыз судың сапасы халықтың денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша судың, сапасының төмен болуы себепті шамамен 5 млн. адам (негізінен балалар) өледі де, әр түрлі дәрежеде уланған немесе ауырған адамдардың саны 500 млн.-нан 1 млрд.-қа дейін жетеді.

Барлық сулардың қүрамында еритін заттар болады. Судағы көп кездесетін элементтерге кальций, натрий, хлор, калий жатады.

Судагы химиялың элементгердің жиынтығы жануарлар мен адамның қанының кұрамына жақын болады. Бұл өмірдің суда пайда болғандығының дәлелі бола  алады 

Судың түздылығы әдетте онда еріген химиялық жалпы мөлшерімен немесе қүрғақ қалдықпен апықталады.

Суды ластаушы заттар. Сулардың ластануы ең бірінші рет су қоймаларына әр түрлі заттардың келіп түсуіне байланысты болады. Екінші ретті ластану бірінші ретті ластанулардың әр түрлі тізбекті реакцияға түсу арқылы журеді. Ластаушы заттарға негізінен топырақ эрозиясының өнімдері, минералды тыңайтқыштар, химиялық улы заттар және т.б. жатады ( азот, фосфор және басқа биогенді элементтер мен олардың қосылыстары, органикалық заттар, пестицидтер, тұомыстық қалдық, мұнай және мұнай өнімдері ).

 Ластаушы заттардың басым бөлігін атмосфералық жауын-шашын әкеледі. Сулардың канализация ағысымен, тұрмыстық қалдықтармен, өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен, су транспорттарымен ластану үлесі де жоғары.

Су жүйелеріне жылулық ластану айтарлықтай зиян келтіреді. Ол ыстық су төгу немесе басқа да факторлардың әсерінен ьемператураның өзгеруі нәтижесінде орын алады.

Егіншілікпен айналысытын аудандарда ауыл шаруашылығы судың негізгі ластаушысы болып табылады. Су топырақтың бұзылу өнімдерімен, тыңайтқыштармен, улы химикаттармен, мал шаруашылық кешендерінен шайылған сулармен ластанады. Мұндай кешендердің негізгі ластануы органикалық заттармен және азоттың әртүрлі қосылыстарымен, биологиялық агенттермен байланысты.

Судың жылулық ластануын да атап өтуге болмайды. Жылынгған сулардың негізгі көзі жылу және атомдық электростанциялар болып табылады. Осы және басқа да объектілерде суды салқындатқыш ретінде қолданады. Жылу электростанцияларында әрбір миллион киловатт энергияны алу 1,5-2 км² суды жылыту арқылы журеді. Ал атом электростанцияларында жылынган судың көлемі алынатын энергия бірлігіне шаққанда 2—3 есе көп. Жылытылған сулар арнайы салқындатқыштарда салқындатылып, қайтадан өндірістік процестерде пайдалануы керек. Бірақ, жылы сулардың айтарлықтай мөлшері су қоймаларына төгіліп, олардың жылулық ластануын туғызады.

Сулардың негізгі ластануы көбінесе олардың су обьектілерінен тыс су жинағыш бассейндерде, айналымның бұзылуы нәтижесінде орын алады. Мүндай құбылыстар табиғи экожүйелердің (әсіресе орманды және батпақты) қайта құрылуы немесе бұзылуына байланысты.

 Суды пайдалануға оны қалдықтар мен қоқыстардан, соның ішінде улы және радиоактивті элементтерден құтылу үшін қолдану жатады. Мүндай қалдықтар суға контейнерлерде тасталса да, олар мәңгілік, уақыт өте келе бұзылады да, ішіндегі заттар суға түседі.

Орманды тасымалдауда пайдаланылатын өзендер, әсіресе солтүстік, ағызу кезінде бататын ағаштың ыдырау өнімдерімен ластанады. Көптеген осындай мақсатта пайдаланылатын өзендерде бірнеше қабат ағаштар болады. Олар фенолдар, лигниндер және т.б. органикалық заттардың көзі болып табылады.

Айтарлықтай теріс экологиялық нәтижелер су қоймаларына байланысты болады. Олар да биодеградацияга ұшырайтын немесе нашар ұшырайтын зат-тардың қоймасы болып табылады. Көптеген су қоймаларының түбінде ауыр металдар, радиоактивті элементтер шоғырланған. Олар әдетте метан мен басқа да шіру өнімдерінің тузілу көзі болып табылады. Мұндай су қоймаларының суының деңгейінің төмендеуі ауаның және шекаралас жатқан территориялардың да ластануына әкеледі.

  Мұнан да ауқымды мәселелер су қоймасын жою кезінде туындауы мүмкін. Себебі әрбір, тіпті ең ірі су қоймасының өзі ерте ме, кеш пе өзінің су резервуары немесе гидроэнергия көзі ретіндегі маңызын жояды.

Су айдындарының ластануын былайша топтайды:

• биологиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бұлдіретіндер;
• химиялық ластану: жылу-қызу,электромагнитті өріс, радиактивті заттар.

Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады.

Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температуралар әртүрлі болуы мүмкін.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Ал, Қазақстанда ауыз су сапасы МемСТ 287482 бойынша 30 түрлі міндетті көрсеткішпен анықталды.

Су бассейнінің ластануының негізгі себептері – тазартылмаған ағын сулырды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері:

• тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар;
• онеркәсіп орындары;
• ауыл шаруашылығын химияландыру;
• халық шаруашылығының басқа да салалары.

Ағын суларға құйылытын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар ( ерімейтін, коллойдты, ерйтіндер), лас сулар               ( минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық ) деп жіктейді.

Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%, минералдық заттар 42%-тей болады. Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулармен, синтетикалық жуатын заттармен судың ластануы өте қауіпті. Бұл заттар – химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс-жидек, бау-бақша, таплица (жылы жай) зиянкестеріне қарсы бұрынғы Кеңес өкметі кезінде өте көп химиялық заттар қолданылған. Нәтижесінде, су ластанып оның сапасы мен микрофлорасы және микрофаунасы, ірі хайуанаттар, құстар зардап шеккен. Өз кезегінде химиялық заттардың зиянды қосылыстары азық-түлікпен адам организміне кері әсерін тигізеді.

Қазіргі кезде ашық озен, көл суларымен қатар жер асты сулары да сарқынды, шайынды сулармен және еріген зиянды заттармен ластанып отыр.

Негізгі ластаушы көздері мыналар:

• өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар;
• химиялық заттар және тыңайтқыштар;
• тұрмыстық қалдықтар;
• жер асты суымен жалғанатын құбырлар;
• ірі құрылыс учаскелері;
• сүзгі алаңдар, бұрғы-скважиналар болып табылады.

Жер асты суларында әр түрлі жұқпалы аурулар тарататын микробтар, вирустар кездеседі.

Қазақстан жағдайында өзен-көлдердің ластануы көбінесе өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретін жерлерде жаппай сипат алуда.

Өзендердің ішінде Ертіс су алабы, Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Лениногор қорғасын зауыты, Березов кені, Зырян зауыты секілді өндіріс орындарының сарқынды лас суларымен ластануда. Су құрамында қорғасын, мырыш, сынап, т.б. ауыл металдар шекті мөлшерден асып кетуі жиі байқалады.

Іле-Балқаш бассейіні суының сапасы да мәз емес. Мұндағы ластағыш заттар-ауыр метеллдар, мұнай өнімдері мен фенолдар. Әсіресе, «Балқаш мыс» өндірістік бірлестігі, «Балқаш балық өнеркәсібі», «Сарышаған ракета полигондары», т.б. кен рудаларын байыту комбинаттары Балқаш көліне мыңдаған тонна зиянды заттарды төгуде. Іле өзенінің ортанғы ағысы, жалпы өзен экожүйесі, күріш алқаптары «Ақдала, Шарын массивтері» және Шеңгелді массивтерін игеруге байланысты минералды тыңайтқыштар мен химиялық препараттар өте көп қолданылуына байланысты сапалық құрамы төмен. Оның үстіне Іле өзені арқылы мұнай тасмалдау, Қапшағай су қоймасы Қытай жерінде судың ластануы ондағы экологиялық жағдайды ұшықтыра түсуде [41].

Сырдария, Шу, Талас, Қаратал, Ақсу, Лепсі,Тентек, Көксу өзендерінің сулары біршама таза деп есептеледі. Соның ішінде Сырдария, Шу, Талас өзендері ауыл шаруашылығын химияландыру мен дренажды сулармен ластануда. Әсіресе, Арыс, Келес өзендері күріш пен  мақта егісінде жиі қолданылатын пестицидтермен ластанып отыр.

 

Қорытынды

 

Қазіргі кезде әрбір елдің басты проблемасы өзін-өзі азық-түлікпен қамтамасыз ету. Бұл пребламаны шешіу жолдары өнімді жеткілікті көлемде өсірумен қатар оны ұтымды пайдаланып, шығындарын азайту. Көп шығынсыз жыл бойына өніммен қамтамасыз ету үшін қайта өңдеу жұмыстарын жүргізу. Сондықтан да қайта өңдеген консервілерді пайдалану тиімді, әрі қолайлы.

Стандартқа сай құндылықтары да адам ағзасына пайдалы, керекті дәрумендерге бай.

Қызанақтың  құрамында  С дәрумені 140-940 мг, каротин 120 мгдейін  болады. Сонымен  қатар  қызанақ  құрамында  0,39 мг  Е0,08 мг В   және  0,53 мг РР  дәрумендері  бар. Қызанақты  осы  дәрумендерінің  пайдалығы  жоғары  болғандықтан  оны  медицина  саласына  көптеп  пайдаланады.

• 2013-жылы  жоғарғы өнімділікті N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ варианты көрсетті, бұл жағдай, бақылау вариантындағы тыңайтқыш салынбаған өнімнен басым болды, 14,9 т/га. Зерттеу жүргізілген жылдары N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ варианты басқа варианттармен салыстырғанда өнімді мол берді. Бұл варианттардың өнімділігі (2011-2013 жылдардың орташа көрсеткіштері) бақылаудан 9,8-13,9 т/га, немесе 43,7-62% басып озды.
• Әртүрлі мөлшердегі минералдық тыңайтқыштарды қолданған жекелеген варианттарда, зерттелген жылдардағы қызанақтың бойы орташа есеппен алғанда бірдей болмады және төмендеу мөлшерінің көрсеткіштері былайша көрсетілді: минералдық тыңайтқыштарды салмаған кезде (бақылау) – 40см., N60P60K90 – 50 см., N100P80K120 – 53 см., N120P100K160 – 57 см. болды. Сонымен өсімдіктің бойы, белгілі бір мөлшердегі минералдық тыңайтқыштарды әртүрлі нормамен беруге және қоршаған ортаның факторларының әсеріне байланысты болады екен
• Қызанақ жемістерін өнеркәсіптік жолмен өңдегенде құрамындағы қанттың маңызы зор болады, олар дайын өнімнің шығуын жоғарылатып оның сапасын жақсартады. Зерттеу кезінде редукциялайтын қанттың мөлшерін анықтадық (глюкоза және фруктоза), себебі, қызанақтағы сахароза мөлшері өте аз болады. Алынған анализ мәліметтерінен көрінгеніндей, жемістегі қант мөлшері, құрғақ заттардың мөлшеріне тікелей байланысты болады екен. Жемістеріндегі қанттың мөлшері бойынша N₁₀₀P₈₀K₁₂₀ варианты ерекше көрінді, бұл варианттағы қант мөлшері жоғарғы көрсеткішті көрсетті және 3,22-ні құрады. Қолданылып отырған минералдық тыңайтқыштардың мөлшерін N₁₂₀P₁₀₀K₁₆₀ –қа көтеру, олардың биохимиялық көрсеткіштерін жақсартпады, және керісінше, бұл мөлшерлер төмендеп кетті. Қызанақ жемісінің дәмдік сапалылығының негізгі көрсеткіші құрамындағы титрленген қышқылдың мөлшерін алма қышқылына есептегенде көрінеді.

 

Пайдаланылған   әдебиеттер  тізімі

 

1. А.Ө.Өтешқалиев. Көкөніс өсіру технологиясы // Алматы, «Білім» баспасы, 2008ж. 192 б.
2. А.Ө.Өтешқалиев. Қызанақ, пияз, сарымсақ дақылдары және олардың емдік, тағамдық қасиеттері //Алматы «Білім» баспасы 2007ж. 96б.
3. В.Н.Бочаров, Г.Ф.Соколова. Минеральное питание растений огурца и томата при капельном орошении // Астраханская область, г. Камызяк, ГНУ ВНИИОБ 1995г. 65с.
4. Справочник по применению гербицидов // Россельхозиздат М. 1994г.
5. И.Т.Васильченко, О.А. Пидотти. Определитель сорных растений районов орошаемого земледелия // Л. 1995г. 158с.
6. Г.Т. Каплина. Рассадные овощные культуры // Кайнар. Алма-ата 1996г. 56-64с.
7. Ю.Н. Гештовт. Применение гербицидов - на научную основу // Ж.Защита растений в Казахстане №2 1997г. 25с.
8. А.М. Гулидов. Для борьбы с засоренностью посевов - система мероприятий // Ж. Защита растений №4 1998г. 12с
9. И.Ш.Сулейменова, Ж.К.Еспергенов, К.Н. Уразымбетова. Экологические и экономические критерии применения гербицидов В сб. Материалы научной конференции Каз.СХИ //  А-Ата 1997 г.112-14с.
10.  Г.А. Чесалин. Сорные растения и борьба с ними // М. 1995г. 140с
11.  А.К.Курбанов, Ш.У. Жарасов. Рекомендации по химической прополке на посевах сельскохозяйственных культур в условиях Талды-Курганской области // г. Талды-Курган 1999г. 16с.
12.  М.С.Баранов, З.В.Жуховицкая. Агротехника и гербициды против сорняков // А-Ата 1998 г. 55-64с.
13.  И.Т. Васильченко. Определитель сорных растений //  Колос 1999 г. 203-214с.
14.  Н.В.Курганская, Л.И. Романова. Томат // Алматы, Алейрон 2006 г.35с.
15.  Т.Е.Айтбаев, Н.С. Искаков и др. Защита томата и огурца от вредителей, болезней и сорняков на Юго-востоке Казахстана (рекомендации) // Алматы Өнер 2009г. 20с.
16.  Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Т- I, II, III // Алма-Ата. «Наука»,  1999г. 198с.
17.  С.Е.Петров, Е.П. Петров.  Структура рассадного и посевного томата на юге Казахстана // Вестник  с.-х.  науки  Казахстана, №10 2006г. 13 – 14 с.
18.  С.Е.Петров, Е.П. Петров.  Сортоиспытание томата // Вестник  с.-х.  науки  Казахстана, №7 2006г. 12 – 13 с.
19.  Н.Можаев  , Қ.К. Әрінов т.б.  Өсімдік  шаруашылығы //  Ақмола  2011ж.
20.  Оңтүстік Қазақстан облыстары бойынша ауыл шауашылығын жүргізуге арналған ұсыныс // Алматы «Қайнар», 2005ж.102-105бет.
21.  Н. Сейітов, Т. Саудабаев, Ш.Әбдірайымов. Агрономия негіздері // Алматы 1991ж. 32-33бет.
22.  Р.Елешев, Т.Смағұлов, Ә.Балғабаев. Агрохимия және тыңайтқыш қолдану жүйесі // Алматы 2000ж. 88-95бет.
23.  А.Ф.Наместников. Консервирование плодов и овощей в колхозах и совхозов // М. 1983г. 56-61с.
24.  Ж.С.Жүргенов. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру,сақтау және өңдеу технологиясы // Алматы  2009ж. 65-69бет.
25.  Е.П. Ширков. Технология хранения и переработки плодов и овощей // Колос  2000г. 35-42с.
26.  К.К.Арынов және т.б. Ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау және өңдеу. Ш. Қ. Мұқатова, Қ. М. Мұсанов. Өсімдік шаруашылығы өнімін сақтау және    өңдеу технологиясының    практикумы // Ақмола 2002ж. 30-35бет.
27.  В.А.Гудовский.  Жемістерді ұзақ уақыт сақтау // Алматы "Қайнар" 1978ж. 172-179бет.
28.  Қ.Күзембаев, Т.Құлжанов, Г.Күзембаева. Азық -түлік өнімдерін тану // Алматы 2006ж. 100-110бет. 
29.  Г.П.Илюхин, С.К Иманқұлова, Г.Н.Рябинина, Қ.Б.Бақтыбаев.  Қазақстан жағдайында Қызанақ, жемістер мен көкөністер дайындау және қайта өңдеу туралы оқу құралы (сынам басылым) // Астана 2003ж. 172-177бет.
30.  М.Жанзақов. Өсімдік шаруашылығы // Қызылорда 2007ж. 46-58 бет.
31.  Агрономия негіздері // Астана Фолиакт 2007г. 125бет.  
32.  А.Ө Өтешқалиев. Қызанақ, қияр, пияз дақылдары және олардың емдік тағамдық қасиеттері // Алматы Білім  2007г. 356бет.
33.  А.Ө Өтешқалиев. Көкөніс өндіру технологиясы // Алматы Білім 2008г. 125бет.
34.  Ж.Қалекенұлы. Өсімдіктер физиологиясы // Алматы 2004г. 145бет.
35.  К.Аяпов, О.Үкібасов, М.Есеналиева. Жеміс, көкөніс шаруашылығы // Астана 2009ж.  124-129бет.
36.  Н.Щепетков, М.Ысқақов. Жеміс-көкөніс шаруашылығы //  Алматы 2011ж. 169-175бет.
37.  Т.Ж Омарова.  Көкөніс тағамдары // Алматы Қайнар 2001ж. 46-49бет.
38.  Т.Н.Нұрғасенов, Ә.Н. Қалиев, С.Е. Сүлейменова, С.С. Асұанбаев. Өсімдіктер селекциясы және тұқым шаруашылығы негіздері // Астана 2007ж. 154-159бет.
39.  Ә.Ә.Әуезов, Т.А.Атақұлов, Н.Ш.Сүлейменова, Қ.Ш. Жаңабаева.  Егіншілік // Алматы 2005ж. 85-87бет.
40.  П.П. Вавилов, В.В.Гриценко, В.С.Кузнецов. Практикум  по растениеводству // М. Колос 1995г. 352с.
41.  Концепция экологической безопасности республики Казахстан // Казахстанская правда от 10.12. 2007г. 7-8с.