МИКРОБИОЛОГИЯ ДАМУ ТАРИХЫ

Микробиология – гректің «микрос»- кішкене, «биос»-тіршілік, «логос»- ілім деген сөзінен шыққан, өте ұсақ тірі организмдер микробтар жөніндегі ғылым. Ол микроорганизмдердің құрылысын биологиялық қасиетін табиғатта жүріп жатқан әр түрлі процесстегі рольін жоғарғы сатыдағы күрделі организмдермен қарым –қатынасын және  Бұлардың зиянды әрекеттінің әсерін зерттейді. Микроорганизмдердің басым көпшілігі- антиномициттерді, ашытқыштарды, зең саңырауқұлақтарын ұсақ  балдырларды, қарапайым организмдерді вирустарды зерттейді. Өйткені  бұлардың сыртқы  пішіні, құрылысы бір-біріне өте ұқсас. Микроорганизмдер әдемі өте бай және ір қилы. Олар топрақта суда және ауада кең тараған.

Ауыл шаруашылығының ең басты саласы –егіншілік Ал дауылдар өнімділігін арттырып, олардан  алынатын өніміміз сапасын  тарату топрақтың  құнарлығына тікелей байланысты. Топрақ құнарлығын анықтайтын шешуші фактор- ондағы тіршілік процесі, яғни биологиялық процесстер, соның ішінде  микроорганизмдер тіршілігі болып табылады. Бұлардың тіршілік әрекеті  басында  топрақта азот,  көміртегі және  фосфор элементтерінің  малология қолайлы  жағдай тасталады. Осыған орай өсімдіктердің  қоректенуі жақсарады, сөйтіп егін  шындығы артады. Микроорганизмдер сан жағынан көп, сапа жағынан артуы органикалық дүниенің көрінісі. Олар табиғаттың кез келген  түкпірінде тіршілік ете алады және жәй көзге көрінбейді. Ал құрылысы мен биологиялық қасиеттері, табиғаттағы ролі адам тұрғысындағы пайдасы мен зияны айта қарайлықтай. Микроорганизмдер қатысуымен топрақтағы өсімдіктер мен  жануарлардың қалдықтары  ыдырайды, олардың тіршілік қажетті заттар түзіледі. Бұл микроорганизмдер көмегімен табиғаттағы заттардың  күрделі алмасуы болады. Әрине бұл процесстер әр түрлі  топрақ климат жағдайларына сәйкес өзгеріп отырады. Осыған орай  қазіргі кезде  топырау құнарлығын арттыратырып егістен мол өнім алу,  пайдалы микробтардан арнаулы препараттар жасау қолға алынып, сол сәтті аяқтады. Соның арқасында  егіншілікке  азотбактерин, фосфор бактерин,  интрагин сияқты бактериялы  тыңайтқыштарды қолдану ұсынылып отыр.

Микроорганизмдер тіршілігінің ең бір айқын байқалатын  етрі- олардың көмегімен түрлі пайдалы заттарды өндіру. Тұрмыста белгілі спирт, гицерин, түрлі органикалық қышқылдары осы микроорганизмдер көмегімен алынады. Бұл үшін көбіне ауыл  шаруашылық өсімдіктерінің дәндері мен жемістері кеңінен қолданылады. Пайдалы микроорганизм - сүт қышқылы бактериясының адам өміріндегі маңызы зор екені  көпшілікке мәлім. Олардың түрлерін қолдана отырып, қазіргі кезде көптеген қышқыл сүт тағамдары өндіріледі.

Сүт қышқылы бактерияларының осындай пайдалы әсері  қазіргі кезде балғын көк балаусаны ашытып, одан шырынды азық  сүренді дайындауға қолданылады. Бұл үшін Республика шаруашылықтарына  осы бактериялардан  дайындалған құрғақ аштықтар түзіледі. Олардың тиімді екендігін  көптеген  тәжірибелер  көрсетіп отыр.

Микроорганизмдер тіршілік қасиетінің барысында  қоректік ортада түрлі  витаминдер, ферменттер және  антибиотиктер  өсіп дамуын жақсартады, мал шаруашылығында қолданғанда  олардың өнімділігін арттырады. Қазіргі біздің елімізде  бұл  заттарды өндіру жолға қойылды.

Жоғарыда  айтылған микроорганизмдердің пайдалы  қасиеттерін тиімді пайдалану үшін,  оларды  тіршілік ету жағдайларынан биологиялық ерекшеліктерінен бірақ мағлұмат болуы тиіс. Сондықтан да біз бұл  кітабымызда микроорганизмдің  әрекеттерін бяндауға назар  аудару. Оларды ауылшаруашылық практикасында қолдану жөнінде бірқатар бір мәліметтер бердік. Кітаптың алдына қойған  міндеті- микроорганизмдің ауылшаруашылығы ролін баяндау болағндықтан микробиологияның басқа салалары  әңгіме етілмейді.

Жалпы бұл кітаптан ауылшаруашылық манадары өздеріне толып жатқан құнды  меатериалдарды табады, пайдалы  кеңестерді кездестеріеді,  ал жас талапкер және  бұл саланың  әуесқойлары  өздеріне қажетті  қуғылықты материалдарды оқиды.  Сөйтіп кітап өзінің  уақытына зор  көмегімен  тигізетін  біздің сеніміміз мол.

Табиғатта өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қоса, жай  көзге көрінбейтін  тірі  организмдер- микроорганизм дүниесі тіршілік етеді. Сырқты пішіні  және тіршілік ету қасиеттеріне қарай микроорганизм бірнеше  топқа бөлінеді. Олардың қайсыбіреулері ауылшаруашылығында, медицинада баға жетпес пайда  кетірсе ,  өзгелері жануарлар мен өсімдіктер және адамға  орасан зор  септігін тигізеді.

Адам баласы микроорганизмдердің тіршілік  әрекетін ерте  бастан-ақ  өздерінің күнделікті  тұрмысына  апйдалана білген. Олар сүтті ашытып, айран,  жемітен шарап, квас және сол сияқты алуан түрлі тағамдарды дайындап алатын болды. Ертедегі  египеттіктер мал азығын да  әжептеуір сүйрей білген. Адамзат микробтардың пайдалы жағын  кәдеге жаратумен қатар олардың зиянды әрекеттеріне  қарсы күресіп отырған.     

Қытайда, Индияда және Кавказда  адамдарды  шешек ауруына  қарсы егу  қолданылды. Жұқпалы аурулармен сырқаттанған адамдар  бөлектеніп, арнайы күтілді.  Тамақтың, заттардың бүлінуін  болдырмау үшін оларды тұздау,ашыту, қайнату, салқындату, кептіру қолданылды. Бұлар микроорганизмдердің  зиянды әрекетіне  қарсы  күресте  ертеден қолданып не тапқан негізгі шаралар болып табылады.

Бірақ адам баласының табиғатта микробтардың тіршілік ететін  белсенділігінен, жоғарыдағы  процестердің  сыры белгісіз болып қала берді. Сондықтан  Микробтардың қатысуымен   жүретін процестерді басқаруға мүмкіндік болмады.

Пен ХҮІІ ғасырдың аяғында үлкейтіп көрсететін шынылардың  жасалуына  байланысты микроорганизмді  тауып,  оларды жан-жақты зерттеуге зор жол ашады. Микроорганизмдерді ашу Голландия әуесқойы Антон Левенгудтың (1632-1723) есімімен тікелей байланысты. Жас кезінен  шыныларды құрасытырумен көп айналысқан ол заттарды 160-300 егеге дейін  үлкейтін алғашқы  микроскоптарды құрастырды. Осы «жабайы»  микроскоп көмегімен Левенгун  тай  көзге көрінбейтін микробтар дүниесін ашты, ет тағамдары  зең саңырауқұлақтарды,   қар суындағы тірі  организмдерді  көреді, олардың  пішінін, қозғалысын шпаттап тазды.

Тіс арасындағы тағам қалдықтарын суға  езіп микроскоп қарағанда ондағы тірі организмдер Левенгунда ғажайып әсер етті. Осы туралы Левенгун былай деген болатын: «мен бұл материалдан (яғни тіс қатарынан Н.Ш.) екпіннен,  шапшаң қозғалып жүрген ала  көптеген ұсақ  жәндіктерді көрдім. Олардың менің ауруымдағы саны  бүкіл Құрама Норольдіктегі адамдар санынан көп  болса керек» Левенгун осы  тірі организмдердің ішінде шар және таяқша тәрізді, иректеген түрлері бар екенін байқады.

Суретте назар аударсақ Левенгун өз  микроскопымен түрлі ашыту микробтарын (дрождар) және басқа да  бактериялар мен  шаруаларды  көргендігін ауғару қиын емес. Левенгунтың алуан жақсылығы микроорганизмдер дүниесін зерттеуге, сөйтіп микробиологияның дамуына  көп себебін тигізді.

Өз зерттеулерін Левенгун «Антон Левенгун  алуан табиғаттың құпия сулары» деген  атпен 1695 жылы  кітап етіп  тарыққа  шығарады. Айта кететіп жағдай Левенгун бұл организмдерді  сипаттап  жазғанымен олардың табиғатта алатын орны, атқаратын  қызметін білмейді. Сөйте  тұрғанмен, Левенгун зерттеулері сол кездегі  көптеген  табиғат  зерттеуші ғалымдардың  назарын аударды.

ХҮІІІ ғасырдағы  тведтің табиғат қызметшісі Қары Линей  өзінің «Табиғат  системасын» жасағанда тауарлар мен өсімдіктерді белгілі бір тәртіппен орналастырғаны белгілі. Бұл системаға  микроорганизмдер дүниесі   енгізілген жоқ. Оны  Кары Линней «хаос»,  тобы, яғни   ешқандай бірнеше жоқ  жатқызған болатын. Бұдан ол  тай көзге  көрінбейтін  организмдерді зерттеудің қажеті жоқ деген қортындыға  келді. Бір  сөзбен  айтқанда  ол  микроорганизмдерді  адам түсінбейтін  қпия сыры бар дүние  деп  танытпаушы  болды.

Дегенмен микроорганизмдер жөніндегі деректі материалдардың  тиянлуы толастаған жоқ. Сондықтан бұл  кезеңде біз  микробиология  дамуының морфологиялық сатысы деп  айтуына болады.

ХҮІІІ ғасырда  микроорганизмдерді  ашылуымен байланысты ғалымдар арасында ғылыми  тартылыстар туды.  Ғылымда бұл кезде «Тіршілік  өздігінен пайда болады» деген талғап ұғым үстем еді.  Микроорганизмдердің бірқатар  жерлерде  өніп-өсетіндігін байқаған  бұл ғалымдар олардың дамуына ешқандай  заңдардың жоқ және  кез-келген  жерде өздігінен пайда болады. М.М. Тереховский өзінің итальяндық  әріптесі Спаланцианмен бірлесе отырып, мұндай жалған  көзқарасты жоққа шығарды.

Тұту суда немесе басақа  ұйықтықтарда кездесіп организмдер негізінде тірі жәндіктер. Ал бұл сұйықтарды 45 минут бойынша қайнатып, содан соң  ыдыстың  аузын ауа кіретіндей етіп тапса, онда  бұдан әрі  бұл сұйықтарда тірі  жәндіктердің  өніп-өсуі, осы  сұйыққа, ауаның екеуінен болатынын  дәлелдеді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында   өнеркәсіптік  капитализмнің даму барысында  ғылым мен техниканың  қарқындап дамуымен байланысты.  Микробиология ғылымы  табысқа ие болды. Микробиология ғылымының көрнекті қайраткері және  негізін  қалаушысы Луй Пастер (1822-1895 )  өзінің зерттеушілері мен  табыста және  өнеркәсіпте  кездесетін ашу  процестері  микроорганизмдер әсерінен  облатындығын дәлелдеді. Сөйтіп ол микробиологияда  физиологияның  бағыттау негізін қалады.

Адамдарда  кездесетін жұқпалы аурулардың табиғатын зерттей отырып, Пастер оларды қоздырушы, микроорганизмдер екенін анықтады және  мал мен адамды бұл аурулардан сақтандырудың жолдарын көрсетті. Топалаң және құтыру ауруларына қарсы  вакуиналарды іс жүзінде қолданды. Өзінің  әйгілі  еңбектерімен  Пастер  микробиологияны  практикалық мәні зор ғылымға  айналдырды. Пастер жұмыстарының  соншалықты маңызды  екендігін  академик Заболотный былай  сипаттаған еді: Пастер еңбегінен шаруалар топрақ құнарлығын  арттыратын микробтың процестерлдің құпия сырын түсіне алады, жұмыстар ашу процесінің мәтін  аңғартады.

Микробиология ғылымына  үлес қосқан неміс  оқымыстысы  Роберт Нох (1843-1910) еңбектерінің зор  маңызы болды. Ол  туберкулез (оны ауру), холера ауруларын қоздырушы микроорганизмдерді тауып, зерттеп, олармен күресудің нақты жолдарын көрсетті. Осымен қатар ол белгілі бір  микроорганизмді жеке бөліп алып, өсіру үшін қатты қоректік ортаны  қолдануды ең бірінші  болып, ұсынды. Бұл әдістерді қолдана отырып, мамандар микроорганизмдердің және топрақтың қажетті  мөлшерде бөліп ауруларына  мүмкіндік туды.

Пастер мен  Нох жұмыстарынан кейін микробиология өзіндік қасиеттері бар бірнеше  жеке салаларға бөлінді. Олар жалпы  аулшаруашылық, техникалық,  мал дәрігерлік және  медициналық микробиологиялар.

Микробиология ғылымының бұдан әрі  дамуына біздің  отандық  оқымыстылар елеулі үлестерін қосты. Әсіресе орыс ғалымы И.И. Мечниковтың (1845-1916) еңбегі енді.