Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат жағдайының сипаттамасы

мазмұны

бет

	Кіріспе....................................................................................................	3
1	әдебиетке шолу...............................................................................	5
1.1	Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат жағдайының сипаттамасы..............................................................................................	5
1.1.1	Орналасуы................................................................................................	5
1.1.2	Климаты....................................................................................................	5
1.1.3	Топырағы..................................................................................................	8
1.1.4	Өсімдігі.....................................................................................................	9
2	негізгі бөлім.......................................................................................	13
2.1	Біржылдық шөптесін өсімдіктер............................................................	13
2.1.1	Шытыршық туысы..................................................................................	13
2.2	Көпжылдық шөптесін өсімдіктер...........................................................	17
2.2.1	Сасыр туысы.............................................................................................	18
2.2.2	Бидайық туысы.........................................................................................	26
2.2.3	Бұршақ туысы..........................................................................................	30
2.2.4	Таспа туысы.............................................................................................	36
2.3	Жартылай бұталы және шалабұта өсімдіктер......................................	49
2.3.1	Жусан туысы............................................................................................	49
	қорытынды.........................................................................................	63
	пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................	64

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Ксерофитті өсімдіктер тіршілік түрі бойынша жерсіндіруге қамтылған мал азықтық өсімдік түрлері біржылдық (шытыршық) және көпжылдық шөптесін (бидайық, сасыр, таспа, эспарцет), жартылай бұталы (изен, терсікен, жусан, күйреуік, қараматау), бұташық (шоған, қыша, ақ жүзгін, қызылқұм жүзгіні), бұталар (қызыл жүзгін, медуза жүзгіні, майдажемісті жүзгін, қарабарқын), ағаш тектес (сексеуіл, түкті сабақ жүзгіні) өсімдіктерге жатады.

Әрбір түр сыртқы ортамен белгілі бір қатынаста болады. А.И.Толмачевтың айтуынша әр түрдің таралу ареалын бөлектеуге болмайды. Түрдің таралу аймағын білу олардың жерсіну қасиетін болжаудың алғашқы қадамы болып табылады.

Жүзгін, ақ сексеуіл, құмеркек, таспашөптің кейбір түрлері құмды және құмшауытты, ал қараматау, кейреуік, шоңайна, қара сексеуіл сортаңды топырақтарға тән. Буассье шытыршығы, хорасан мен ферғана эспарцеті таулы аймақтардың сазды-топырақты жерлерінде өседі.

Флоралық аудандардың климат ерекшеліктерін талдау мұндағы мал азықтық өсімдіктердің түрлі ауа райы жайында өсіп-дамитытын көрсетті. Ғылыми мәліметтер бойынша қуаң далалық аймақтың флоралық аудандарының жылдық орта температурасы +6,8-10,2⁰С. Қаңтар айында орташа температура –3,9-11,⁰С, шілде айында +23,5-25,1⁰С.

Керісінше оңтүстік шөлдің Сырдария, Қарақұм, Қызылқұм флоралық аудандарының басым бөлігінде қыс жұмсақ, жазы аптап ыстық болып келеді. Жылдық орта температура +11,8-16,6⁰С аралығында. Қаңтар айындағы температура –0,5⁰-дан -5,4⁰С-ға дейін болса, шілде айында ол +25,5-32,3⁰С аралығында. Ең жоғары көрсеткіштер Қарақұм флоралық ауданында байқалады.

Ғылыми зерттеудің жаңалығы. Осы өңірде өсірілетін өсімдіктер өзіндік экологиялық-биологялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Сонымен жерсіндіру мақсатында әр түрдің тарихи даму кезінде қалыптасқан экотиптерінің түрлі экологиялық-биологиялық және шаруашылық маңыздылығы өзгеше болады. Сондықтан мал азықтық өсімдіктерді экотиптерге бөлуі одан да әрі жетілдіру керек.

Мысалы, шөл аймақтың жазық жерлерінде таралған тамыр жусан солтүстіктұрандық саздақ, солтүстіктұрандық құмдақ және солтүстіктұрандық сортаң экотиптеріне бөлінген. Бірақ, бұл жусан түрі оңтүстіктұран шөлінде де өседі.

А.А.Корчагиннің экотип туралы мәліметтерді талдай келіп, оны климаттық немесе географиялық, эдафиттік, ценотиптік, шалғындық, жайылымдық деп бөлуді ұсынған. Экотип жүйесін флоралық аудандармен байланыстыру кең байтақ жерді алып жатқан, климат-топырақ жағдайы күрделілеу Арал-Каспий экотиптердің табиғи өсетін жерлерінің климаттық қасиеттерін сипаттайды.

Мысалы, таспа, жусан, жүзгін туыстарының кейбір түрлерінің таралу ауқымы тұрандық, памиралайлық, тянь-шаньдік түрлеріне жатады. Ал басты мен киіз жусаны қызылқұм жүзгінінің ареалы шектеулі, яғни олар эндемдік түрлер.

Қазақстанның шөлінің климаты құбылмалы, жауын-шашын жеткіліксіз, ауасы тым құрғақ, күн радиациясынфың молдығымен ерекшеленеді. Мұнда жылдық радиация мөлшері – 140-150 ккал/см², орташа температура +10,8-12,6⁰С.

Шілде ең ыстық ай. Ауаның орташа температурасы бұл мезгілде +29,6⁰С, ал кейбір күндері +45-47⁰С-қа дейін көтеріледі.

Қаңтар – жылдың ең суық айы, оның орташа температурасы – 4,3-7,2⁰С, ал кейбір жылдары -30-35⁰С дейін суытады.

Жылдық жауын-шашынның мөлшері 146-302 мм аралығында әр жылы өзгеріп отырады.

Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты. Жоғарыда көрсетілген қатаң, континентальды климатта өсетін табиғи өсімдіктер өзгеше биологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Біз дипломдық жұмысымызда Оңтүстік шөл аймағында өсетін өсімдіктердің кейбіреулерін ғана зерттеп, олардың жайылымды жақсартуға, жерсіндіру мәселелерін қарастырдық.

Практикалық маңызы. Ксерофитті мал азықтық табиғи өсімдіктердің экологиялық және биологиялық ерекшеліктерін білу оларды жайылымды жақсарту жұмыстарында пайдаланады. Екпе жайылымның өнімділігі: еркекшөптен 3,9 ц, эспарцеттен – 12,0 ц, жусаннан – 4,7 ц дейін пішен орылады.

Жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыс 64 бетке компьютерлік мәтінмен терілген, 23 кесте, 17 сурет, кіріспеден, зерттеу нәтижелерінен, қорытынды және 13 әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Әдебиеттерге шолу

1.1 Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат-климат жағдайының сипаттамасы

1.1.1 Орналасуы

Қазақстан шөлінің физикалық-географиялық деректері Л.Я.Курочкинаның еңбегінде жан-жақты келтірілген. Шөл мен шөлейтті жерлерінің көлемі 157 млн.гектардан асады, оның ішінде жайылымдық алқаптар шөлде 73,7 млн.га. Олардың шекарасы Оңтүстік Үстірттің теріскей жағымен Арал теңізінің Жаңа-Дария жазығының оңтүстік жағын бойлап Қызылқұм шетімен Қаратауға барып тіреледі. Осы шекараны сақтай отырып В.М.Чупахин Қазақстан шөлін солтүстік және оңтүстік аймақтарға бөлді. Оңтүстік шөлге Үстірттің оңтүстік бөлігін, Қызылқұмның оңтүстігін және сонымен жапсарлас жатқан Қаратау мен Батыс Тянь-Шань бөктеріндегі жазықтар жатқызылады.

Біздер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері, а.ш.ғ.д. Ә.Сейткәрімовтың жасаған картасын пайдаланып, дипломдық жұмысты соның деректеріне сүйене отырып орындадық[4, 11, 12].

Ә.Сейткәрімовтың ғылыми жұмыстар жүргізген алқабы Оңтүстік-Шығыс Сырдария маңы аумағына жатады (1-сурет). Бұл аумақ ені 220 километр, ұзындығы 520 километрге жуық жерді алып жатыр. Географиялық жағынан аумаққа Қызылқұмның оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғар, Қаратау мен Батыс Тянь-Шань бөктеріндегі жазықтар қосылады. Жер бедері Қызылқұмда аласа жалдар мен құм жондарынан тұрса, Сырдариямаңы аңғары некен саяқ белестері бар, ертеректегі жылғалардың шағын арналары қалған жазық жерден тұрады. Ол тауға қарай бірте-бірте көтеріліп ойлы-қырлы жазықтарға ұласады.

Біздің зерттеулеріміз Оңтүстік Қазақстан облысы Арыс ауданының батыс бөлігінде, облыс орталығы Шымкенттен 160 км, аудан орталығынан 70 км қашықтықта Сырдариямаңы аңғары мен Батыс Тянь – Шань тау етегіндегі жазықтардың қиылысында орналасқан «Бақтыөлең» тәжірибе жайында жүргізілді. Жер бедері біршама жазық, аракідік құм төбешіктері кездеседі. Айта кету керек, тәжірибе жайының оңтүстік жағынан 10 шақырымдай жерде Алқақұм құмды шөлі басталады.

1.1.2 Климаты

Қазақстан шөлінің климаты алуан түрлі. Оңтүстік шөл климаты температурасының құбылмалылығымен, жауын-шашынның жеткіліксіздігі, ауаның тым құрғақтығы, ылғалдың көп булануы және тікелей түсетін күн сәулесінің мол болуымен ерекшеленеді. Мұнда жылдық радиация мөлшері Қазақстан бойынша ең жоғары 140-150 ккал/см², ал шілде мен желтоқсан айларында тиісінше 19 және 4 тең.

29 – Маңғышлақ аумағы 32 – Оңтүстік-шығыс Сырдариямаңы аумағы

30 – Үстірт аумағы 45 – Пскем-Шатқал аумағы

31 – Солтүстік-батыс Сырдариямаңы аумағы

1-сурет. Қазақстанның оңтүстік шөлінің орналасуы

Ашық теңіздерден және мұхиттан алыс жатуы бұл өңірдің жаз айларының өте құрғақ болуына әкеп соғады. Күз маусымының екінші жартысынан басталатын жауын-шашын көктемде көп жауады. Оның себебі бұл кезеңдерде оңтүстік шөл мургаб, оңтүстіккаспий және жоғарыамудария циклондарының әсерінде болады.

Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының климат жағдайының тау бөктеріндегі жазықтан құмды шөлге қарай өзгеріп отырады.

Аумақ бойынша ауаның жылдық орташа температурасы +10,8-ден 12,6-ға дейін өзгереді, яғни айырмашылықтары бар-жоғы 1,8⁰С.

Қаңтар – жылдың ең суық айы, оның орташа температурасы – 4,3-тен (Шымкент) -7,2⁰-ға (Түркістан) дейін ауытқиды. Кейбір жылдары температураның төмендеуі -30-35⁰С дейін жетеді.

Шілде ең ыстық ай. Ауаның бұл айдағы орташа температурасы +26,3⁰ (Шымкент), +29,6⁰ (Қызылқұм) аралығында. Жаз кезінде кейбір күндері температураның 45-47⁰С-ға дейін көтерілуі мүмкін. Бұл кезде оңтүстіктен ыстық аңызақ жел болып тұрады.

Ә.Сейткаримовтың ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілген 1976-2002 жылдары «Бақтыөлең» тәжірибе мекен жайынан 10 километрдей батыс жақта орналасқан «Байырқұм» метеорологиялық стансасының мәліметі бойынша +10⁰С жоғары, температураның жылдық қорытындысы +4318⁰ (1981 ж.) - +4402⁰-тан (1974 ж.) +4815⁰ (1977 ж.) аралығында болды.

Аумақтың жылдық жауын-шашын мөлшерінің орташа температураға қарағанда көп айырмашылығы бар. Егерде орташа температуралардың айырмашылығы 1,8⁰С ғана болса, жауын-шашын мөлшерінің айырмашылығы 302 мм. Оның ең көп мөлшері 448 мм шығысқа қарай тау бөктеріндегі жазықтықта (Шымкент), аз мөлшері 146 мм солтүстікке қарай Сырдариямаңы аңғарында (Жаңақорған) байқалды. Алайда жауын-шашын тұрақты емес, кейбір жылдары оның мөлшері ауытқып тұрады. Мысалы, тәжірибе жүргізген жылдары «Байырқұм» метеорологиялық стансасының мәліметі бойынша 108,5 миллиметрден 318,0 миллиметрге дейін болды. ал, тәжірибе жайынан 40 километрдей шығыс жақта орналасқан «Арыс» метеорологиялық стансасында жылдық жауын-шашын мөлшерінің көрсеткіші 157,0 миллиметрден 410,6 миллиметрге дейін ауытқыды. Айта кететін бір жағдай, ол маусым-қыркүйек айларындағы жауын-шашынның мейлінше аз болуы. Жауын-шашынның негізгі үлесі қараша-сәуір айларына тура келеді. «Байырқұм» стансасы бойынша бұл айлардағы жауын-шашын көлемі 65-100 пайыз,. «Арыс» стансасында 68-98,1 пайызды құрайды. Мұның өзі көктемге қарай ылғалдың топыраққа тереңдей сіңуіне мүмкіндік тудырады.

Жалпы алғанда зертету жұмыстарын жүргізген жылдарының ауа райы тым қарама-қайшы болып, мұның өзі өсімдік түрлерін жан-жақты сынауға, олардың тіршілік ауқымын анықтауға мүмкіндік туғызды.

«Байырқұм» стансасы бойынша ең аз жауын-шашын мөлшері (108,5 мм) 1996 жылы байқалды. Сондай-ақ 1974, 1975, 1977, 1986, 1989, 1997 және 2000 жылдары 123,6-169,4 мм болды. 1979, 1993, 1998, 2002 жылдары ылғалды, жауын-шашын мөлшері 265,3-318,0 мм жетті. Қалған жылдары оның мөлшері 175,1-241,0 мм. Ылғалдың топыраққа сіңуі 62 сантиметрден (1996 ж.) – 120 сантиметр (1988 ж) аралығында болды.

Температура жағдайына байланысты аномальдық құбылыстарға 1974 жылы мамырдың үшінші онкүндігінде температураның күрт көтерілуі, 1976 жылы наурыз айындағы үсік және шілденің 13-15 жұлдызындағы соққан ыстық жел, 1983 жылы шілденің соңында температураның +47,5⁰С көтерілуі, 1985 жылы маусымның орта шенінде қатарынан бірнеше күн тұрған күшті жел, 1986, 1989 жылдарының мамыр-маусым айларындағы аптап ыстық, 1996, 1997 жылдарының шілде-тамыз айларындағы аптап ыстық, 1989 жылы сәуірдің 30 жұлдызындағы және 1999 жылы сәуірдің 17-19 жұлдызындағы болған үсік, тағы басқалар жатады.

Сонымен, оңтүстік-шығыс Сырдариямаңы аумағының ауа-райы құбыл-малы – жазы құрғақ, аңызақ, ыстық келеді, ал қысы керісінше жылымыр. Ауа райы тұрақты емес, жылма-жыл ауытқып отырады. Әсіресеғ жылдық жауын-шашын мөлшерінің ауытқуы өте жоғары және жыл бойына біркелкі түспейді.

1.1.3 Топырағы

Қазақстан шөлінде геологиялық, физикалық, химиялық, құрамдық тұрғыдан алғанда алуан түрлі топырақ кездеседі. Қазақстанның оңтүстік шөлін негізінен құмды, сұр және қоңыр топырақтар құрайды. Сондай-ақ тақырлар мен сортаң жерлер де көптеп кездеседі.

Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм шөлі құмнан, Сырдариямаңы аңғары сұр қоңыр, шалғынды сұр, тақырлы мен кебірлі-сортаң, Батыс Тянь-Шань мен Қаратау бөктеріндегші жазықтар ашық және қалыпты сұр топырақтан тұрады.

«Бақтыөлең» тәжірибе жайы ашық боз топырағы тараған аймақта жатыр. Оның топырақ жамылғысы 1972 жылы анықталып, сипаты мен қасиеті Ә.Сейткәрімов ұзындығы 3,5 км болатын ландшафты-экологиялық кескінін жасады. Кескіннің өсімдік және топырақ жамылғысын анықтау кезінде тәжірибе жайының жазық жерлері механикалық құрамы түрлі боз сұр, ал төбелі жерлер – құмды топырақтардан құралғаны анықталды.

Төменде тәжірибе жайында кездесетін топырақ түрлерінің түрлі қасиеттері келтірілген.

Топырақ түрлерінің химиялық және физикалық-химиялық қасиеттерін талдау ашық сұр топырақтың жоғарғы қабатында шірінді мөлшерінің 0,79-0,82 пайыз, ал құм топырақта – 0,39-0,50 пайыз, яғни ашық сұр топыраққа қарағанда 1,5-1,8 есе аз екенін көрсетті. Мұндай жағдай жалпы азот пен жылжымалы калий мөлшерінде де байқалды. Жылжымалы фосфор мөлшері барлық топырақ түрлерінде бірдей дерлік. Шірінді, жалпы азот және жылжымалы фосфордың мөлшері топырақтың төменгі қабаттарына қарай күрт төмендейді. Жылжымалы калий мөлшері топырақ қабаттарында біркелкі және өзгеруі ерекше емес. Көмірқышқыл кальцийдің (карбонат) мөлшері жоғары қабатта (0-10, 10-20) 2,64 - 4,57%. Оның ең жоғаргы көрсеткіші ашық сұр топырақтың 145-155 және 155-165 қабаттарында байқалды. Борпылдақ құмда карбонаттың мөлшері өте төмен – 2,64-3,84%.

Сіңірімді катиондар қосындысы негізінен кальцийден тұрады. Сіңірімді магний мөлшері өте аз, кейбір қабаттарда ол кездеспейді. Топырақ ортасы барлық түрлерде сәл сілтілі және сілтілі.

Ерітінді заттар мөлшерін анықтау кезінде зерттелген құм топырақтарының төменгі қабатына дейін тұздар қосындысының мөлшері 0,029- 0,031 пайыздан аспады. Ашық сұр топырақтың құрамы бір метр тереңдікке дейін ғана тұзданбаған деуге болады, ал төменгі қабаттарында тұздар қосындысының мөлшері 0,298 пайыздан 0,649 пайызға дейін жоғарылады. Олардың негізгі үлесін сульфат және хлор тұздары құрайды. Бір ерекшелігі төменгі қабаттардағы натрий мөлшерінің көтерілуі.

Механикалық құрамы негізінен құмдауытты. Көлемі 3-1 мм болатын түйірлер жеңіл құмдауытты ашық сұр топырақтың төменгі қабаттарында ғана көзге түседі, басқа топырақ түрлерінде олар кездеспейді.

Көлемі 1,0-0,05 мм түйірлердің жоғары мөлшері 74,8-89,5% құмды топырақтарда болды және бұл түйірлердің мөлшері топырақ қабаттарында ерекше өзгермейді. Ашық сұр топырақта олардың мөлшері тереңдеген сайын төмендей береді. Ең төменгі мөлшері 23,5-27,2% 155-165 см қабаттарда байқалды. Ал 0,01 мм түйірлердің мөлшері керісінше төменгі қабаттарда 31,9-36,1 пайызға дейін көтерілді. Құмды топырақта олардың мөлшері төменгі қабаттарда 7,6-8,7 пайыз ғана болды. Балшықты түйірлердің мөлшері ашық сұр топырақта 2,2-4,0 пайыздан (0-10 см) 16,0-16,5 пайыз (155-185 см) аралығында, құмды топырақта 2,3-3,9 пайыздан (0-10 см) 6,9-8,9 пайыз (40-52 см) аралығында өзгерді.

Жалпы, жауын-шашын мөлшеріне байланысты көктем кезінде ылғалдың қоры топырақтың түрлі қабатында 3,63-11,4 пайыз немесе 112-138 мм болады. Мамырдың ортасынан бастап ылғал мөлшері азая бастайды, ал шілде айында – 0,5-4,7 пайызға дейін төмендейді. Ылғалдың төмендеуі негізінен топырақтың 0-80 см қабатында байқалады.

Қорыта айтқанда «Бақтыөлең» тәжірибе мекен жайының топырақ жамылғысы Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм шөлі мен тау етегіндегі жазықтардың топырақ жамылғысының ерекшеліктерін біршама сипаттайды. Бұл топырақтардың жоғарғы қабаттарында тұзды заттар мөлшері аз, механикалық құрамы жеңілдеу және эрозияға бейімдеу келеді. Топырақтағы ылғал қоры көктем айларында жоғары, ал жазға қарай күрт төмендейді. Оның өзгеруі негізінен топырақтың жоғары қабаттарында жүреді.

1.1.4 Өсімдігі

Қазақстан шөлінің топырақ және климат жағдайының біркелкі болмауы себебінен мұндағы өсімдіктер құрамы алуан түрлі болып келеді.

Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының өсімдік жамылғысы ботани-калық-географиялық аудандастыруға байланысты Л.Я.Курочкина Оңтүстік Тұран провинция тобының Оңтүстік Қызылқұм провинциясына жатқызды. Өсімдік жамылғысы бойынша Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм алқабында жүзгінді, жусанды-жүзгінді, қылша-жүзгінді, жүзгін, қылша, жусан араласқан ақ сексеуілді, теріскен, жусан, жүзгін араласқан сексеуілді шөлдер кеңінен таралған.

Сырдария аңғарының жазығы баялыш, кейреуік аралас тамыржусанды, бұйырғын, бұйырғын-тасбұйырғынды шөлдер мен бүртікті сораң, қотыр көкпек, сібір сораңшасы аралас өсімдік жамылғысынан тұрады.

Тау бөктеріндегі жазықтарда негізінен қияқөлеңді-қоңырбасты, қоңырбасты-қияқөлеңді қылтанақ араласқан эфемероидты далалар мен Қаратау жусаны, қоңырбас және басқа өсімдік түрлері аралас эфемероидты- қаратаужусан шөлі кездеседі.

«Бақтыөлең» тәжірибе жайының өсімдік жамылғысы соңғы келтірілген деректер бойынша Батыстяньшаньмаңы бөлігіндегі эфемероидты - біржылдық өсімдіктер-жусанды мен эфемероидты-біржылдық сортаң-жусанды шөліне жатады. Шынында, тәжірибе жайының топырақ жамылғысының ашық сұр мен құмды жерлерден түруы мұнда сазды және құмды алқаптарда өсетін өсімдіктердің тіршілік етуше мүмкіндік береді.

Б.А.Быков келтірген деректер бойынша Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағында өсімдіктердің 830 түрі кездеседі, оның 10 түрі эндемик болып есептеледі.

«Бақтыөлең» тәжірибе жайы мен айналасындағы жерлердің өсімдік жамылғысын анықтау кезінде 105-тей түрлердің кездесетінін байқадық. Оның ішінде аласа мерендера, Корольков және Леман қызғалдағы, дермене, бәйшешек Қызыл кітапқа енген. Басым көпшілігі өсіп-дамуы көктем мен жаздың алғашқы айларында өтетін біржылдық және көпжылдық шөптерден тұрады. Бұталы және жартылай бұталы тіршілік түрлерінің мүлде аз екенін атап өту керек.

Бұталы өсімдіктерге жалғыз ақ шеңгел, жартылай бұталық өсімдіктерге ашық сұр топырақта өсетін басты жусан мен дермене, құмды жерде кездесетін ақшыл шырмауық, дара жапырақ таспа жатады. Өткен ғасырдың 70 жылдарында аракідік кездесетін шоңайна- Halothamnus sulaphyllus (Aellenia sulaphylla) кәзір жоқ. Керісінше үшгүлді көбенқұйрық, кекре бұрын бұл маңайда кездеспейтін. Бүгінде тәжірибе жайы орналасқан қоршау ішінде үшгүлді көбенқұйрық жаппай өсуде. Қоршау сыртында ол мүлдем кездеспейді. Н.Т.Нечаева бақылаулары Қарақұм шөлінде өсетін Хиуа мен Максимович таспашөптерінің қорықтан тыс жерде тұқым байламайтынын көрсетті, өйткені оларды гүлдеу дәуіріне дейін мал жеп қояды. Сондықтан олардың саны аз, яғни қорықсыз жағдайда өте сирек кездеседі. Мұндай жағдай «Бақтыөлең» тәжірибе жайында домалақбас және түлкіше таспашөптерінен де байқалады. Қоршау ішінде жақсы өсіп жатқан бұл екі түр айналадағы табиғи жайылымда мүлдем кездеспейді десек болады. Кей-кейде мал тұяғы сирек болатын жол бойларында түлкіше таспашөбі кездесіп қалады[3, 5, 7, 8].

Климат, топырақ және өсімдік жамылғысының әртүрлілігі себебінен Қазақстанның оңтүстік шөлінде жайылымдардың көптеген түрлері қалыптасқан.

Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағына тән жайылымдар түрі мына-лар: Қызылқұм шөлінде шөптесін-бұталы, яғни раңды-сексеуіл-жүзгінді, жусанды-сексеуіл-жүзгінді, жүзгін-раңды-селеулі жайылымдар кеңінен таралған. Мұнда қызылот, қияқөлең, ақселеу, түйесіңір, таспашөптің кейбір түрлері, құм ебелегі, құм құмаршығы көптеп өседі, сондай-ақ аракідік сұр теріскен, қылша кездеседі.

Сырдария аңғарының жазығында сораңды-жусанды, бұйырғын аралас сексеуілді-жусанды жайылымдар жатыр, таза күйреуік өсетін жерлер бар, құмды төбешіктерде теріскен, сор жерлерде – қараматау, сор ажырығы кездеседі. Бұл аймақта кең тараған бағалы мал азығындық өсімдіктерге тамыржусан, баялыш, күйреуік, шоңайна, көкпек, тасбұйырғын жатады.

Шардара даласында раң тәріздес жайылымдар орналасқан. Мұнда мал сүйсініп жейтін өсімдіктерден ноқатек, қоңырбас, қияқөлең өседі.

Тау етегіндегі жазықтарда жусанды-раңды, жусанды-астық тұқымдасты жайылымдар тараған. Негізгі мал азығындық өсімдіктер-тамыржусан, келін-шекбоз, қылтанақты арпабас және басқалар.

«Бақтыөлең» тәжірибе мекен жайында раңды-жусанды жайылым басым. Ауа райының тұрақсыздығына және жауын-шашынның жыл бойына біркелкі түспеуіне байланысты оның шығымдылығы өзгеріп отырады. С.Әбдіраимов мәліметі бойынша әр он жылдың төрт жылында шөп жөнді өспейді, бес жылында шығымдылығы төмен және орта дәрежеде, бір жыл ғана жоғары болады.

Т.Қ.Рисимбетов шөл аймақтың табиғи жайылымдарының жылдарға байланысты шығымдылығын және жұғымдылығын тексере келіп қолайсыз жылдары орта есеппен өнімділігі 1,58 ц/га, азықтық өлшемі 76,6 кг/га, орта жылдары тиісінше 2,35 және 117,5, қолайлы жылдары 4,55 ц/га және 225,3 кг/га болатынын анықтаған[11].

Сонымен қатар жайылым көктем мен жаздың бас кезінде өте шұрайлы болып, жаздың соңына – күздің басына қарай оты жұтаң тартады. Жусан бұл кезде малға жұғымсыздау келеді. Сондықтан күзге қарай малдың табиғи жемшөпке деген қажеті канағаттандырылмайды.

Тозған жайылымдарда шашақты жусан (бүрген), ақшыл жусан, есекмия сияқты малға жүғымсыз өсімдіктер көптеп өсуде.

Шығымдылығы төмендеген жайылымдардың өздігінен бұрыңғы қалпына келуі оңай емес. Л.Я.Курочкина, Л.Т.Османова, Г.А.Байгозова және басқалардың зерттеулері табиғи жайылымдардың бастапқы қалпына келуі үшін 10-25 жыл уақыт керек болатынын көрсетті. Осыған байланысты жайылымды тиімді пайдаланумен қатар, оларды түбегейлі жақсарту шараларын іске асырудың, яғни өсімдік жамылғысында жетіспейтін немесе сиреп бара жатқан, өнімділігі жоғары, экологиялық төзімді, қоршаған ортаның байлығын толық және тиімді игеретін бағалы өсімдіктерді енгізе отырып екпе жайылымдар жасаудың маңыздылығын атап өтті. Әрине, бұл мәселенің бүгінгі агро-өндірістік салада болып жатқан өзгерістерге байланысты өзектілігін жоғалтпай отырғанын айтуымыз керек. Өйткені мал шаруашылығындағы дамып келе жатқан меншік түрлерінің уақыт өте шаруашылық бағытына, топырақ-климат ерекшелігіне, жер бедеріне, өсімдік қауымдастығына, басқа да әлеуметтік-экологиялық жағдайларға байланысты мал азықтық өсімдіктердің көп түрлілігіне деген сұранысты тудыруы мүмкін. Сондықтан бағалы мал азықтық өсімдіктерді жинау және іріктеу жұмысында жерсіндіру ілімінің алар орны ерекше[1, 2, 6].

Сонымен Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат - климат жағдайын сипаттау нәтижесі оның экологиялық әсерлердің шырқау шегіне жеткен орта екенін көрсетеді. Ауаның тым құрғақтығы, ылғалдың аздығы, жаздың аптап ыстығы мен ыссы аңызақ желдері, көктемде немесе күзде қайталанатын аязды күндер, топырақ құрылымының нашарлығы жөне құнарсыздығы мұнда мал азығындық өсімдіктерді жерсіндіру жұмысына көптеп әсер етеді.

Н.И.Вавиловтың жаңа ортада түрдің мүмкіншілігін анықтау үшін тікелей тәжірибе жүргізу қажет деген қағидасына байланысты Қазақстанның оңтүстік шөлінде мал-азықтық өсімдіктерді дақылдандыру мақсатында олардың тәжірибе жүзінде экологиялық-биологиялық ерекшіліктерін жете зерттеп тіршілік ауқымдылығын анықтау қажеті туындады.

2.2 Көпжылдық шөптесін өсімдіктер

Жерсіндіруге қамтылған көпжылдық шөптесін өсімдіктерге Шатыргүл-дер тұқымдасының Сасыр, Астық тұқымдасының Бидайық, Бұршақ тұқымдасының Таспа мен Эспарцет туыстарына жататын түрлер кірді.

2.2.1 Сасыр туысы

Сырдария флоралыќ ауданына ќарасты Қазақстанның оңтүстік шөлінің жазық жерлеріндегі табиғи жайылымдарда Сасыр туысына жататын түрлерден кең тарағаны сасық сасыр (Ferula foetida), Батыс Тянь-Шань таулы аудандардың қырлы жерлерінде салалы сасыр (Ferula dissecta). Бұрыңғы қалыптасқан жайылым шаруашылығында сасық сасыр мол өсетін табиғи жайылымдар пішендікке орылатын, ал салалы сасыр көптен кездесетін алқаптар сауынды сиырлар үшін сүрлем дайындауға пайдаланылатын. Жылма-жыл орудың себебінен көп алқаптарда бұл түрлердің сиреп бара жатқанын айтқан жөн.

«Бақтыөлең» тәжірибе жайында сасыр түрлерін зерттеу жұмыстары 1969 жылдан басталған. Сол жылы Түркіменияның Шөл институтынан алынған Бадқыз өңірінде өсетін бадракема (Ferula badrakema К. - Pol) және бадқыз (Ferula badghysi Eug. Kor.) сасырының тұқымдары бірінші рет егілді. Осы жерде ескеретін маңызды бір жай, ол алғашқы егілген бадқыз сасырдың егісі осы күнге дейін сақталып, былайша айтқанда тіршілік ұзақтығы 33 жылдан асып отыр.

Біздің тәжірибелер көрсеткендей сасыр тұқымы 2-3 см тереңдікке егілгенде жақсы өніп шығатынын көрсетті, бірақ егілген тұқымның барлығы дерлік көктемейді. Қалған тұқымдар екінші-үшіншы жылдары да өне береді. Сондықтан болар, сасыр популяциясы түрлі жастағы өсімдіктерден тұрады. Мұның өзі табиғаты қатал шөл жағдайында түрдің сақталып қалуының негізгі бір себебі десек қателеспейміз. Әдетте сасыр бірінші жылы 1-2 жапыраққа дейін ғана дамиды да мамырдың соңына қарай қурап кетеді. Табиғи жағдайда оның жас өскіндерін байқау қиынға түседі.

Жерсіндіру кезінде үшінші-төртінші жылғы өсімдіктердің жапырақ саны көбейіп, бойы өсе бастайтынын байқадық. Орта есеппен әр өсімдікте 3-4 жапырақ болады, бойы 25-30 см дейін өседі. Ерте көктемде көгере бастаған олар маусымның басында құрай бастайды. Генеративтік кезеңге 7-8 жылдары түседі. 4-кестеде көрсетілгендей өсімдіктердің көктеуі наурыздың орта тұсына тура келеді. Шанақтану мен гүлдеу кезеңдері ерте түседі. Сөйтіп, сасыр түрлері көктемдегі ылғалды барынша пайдаланады. Мұның өзі субтропикалық өсімдіктерге тән биологиялық қасиет.

Кесте 4 - «Бақтыөлең» тәжірибе жайындағы сасыр түрлерінің ұрық салу жылындағы даму кезеңдерінің мезгілі

Түр	Көктеуінің басталуы	Шанақтануының басталуы	Гүлденудің басталуы	Тұқымының пісуі
Сасық	15-20.III	1-3.IV	10-15. IV	25. V-5.VI
Салалы	15-20.III	1-5. IV	20-25. IV	1-10.VI
Бадракема	15-20.III	1-5. IV	10-15. IV	25.V-10.VI

Кестеде келтірілген деректер сасық және бадракема сасырының шанақтану мен гүлдеу кезеңдерінің арасындағы мезгіл қысқа екенін көсетеді.

Шынында да сәуірдің бірінші жартысында гүл шоғырының қалыптасуы сасырдың бұл түрлерінде өте қарқынды жүреді. Гүлдеу мен тұқым байлау кезеңі үш түрде де бірдей уақытта өтеді. Тұқымның толық пісуі және өсіп-дамуы дәуірінің аяқталуы маусымның бірінші онкүндігінде байқалады. Вегетациялық дәуірінің ұзақтығы сасық сасырдікі 100 күнге жуық болса, кейінгі екі түрдікі 105-110 күнге дейін барады.

Біздің көпжылдық зерттеулердің нәтижесі сасыр түрлері популяциясы-ның генеративтік дәуірге тұрақты түсе бермейтінін көрсетті. 5-кестедегі мәліметтер бойынша сасық сасыр популяциясы 10 жылдың ішінде 4 рет, бадракема сасыры 2 рет тұқым салмады. Бір ерекшілігі 1981, 1983 жылдары бадқыз сасыр ғана, 1987 жылы керісінше сасық пен бадракема, ал 1986 жылы үш түрде тұқым байламады.

5-кесте – Сасыр түрлерінің генеративтік және жапырақты сабақтарының биіктігі, см

Жыл	Сасық		Бадракема		Бадқыз
Жыл	генеративтік	жапырақты	генеративтік	жапырақты	генеративтік	жапырақты
1981	105,8	53,7	87,1	51,4	-	56,1
1982	112,0	49,4	85,6	47,3	80,2	43,4
1983	122,2	57,1	151,1	49,4	-	42,0
1984	112,0	47,6	80,4	54,7	110,0	31,7
1985	138,6	41,4	138,0	43,7	138,0	41,9
1986	-	36,0	-	56,7	-	54,0
1987	-	32,5	-	40,5	147,0	39,3
1988	-	34,4	126,0	32,1	111,6	57,7
1989	-	45,0	94,0	48,4	89,0	43,1
1990	109,0	53,4	125,0	41,0	112,0	54,1
1995	-	-	-	38,2	-	56,0
1998	-	-	129,6	50,4	132,3	64,2
2000	-	-	152,0	49,8	106,8	56,3
2001	-	-	129,0	50,4	130,8	63,7
Орта есеп	116,6	45,0	117,9	46,7	115,7	50,2

Кестеде көрсетілгендей сасық сасырдың генеративтік сабағының орташа биіктігі 116,6 см, бадракема мен бадқыз сасырдікі тиісінше 117,9 және 115,7 см. Жапырақты сабақтарының биіктігі сасық сасырдікі орта есеппен 45,0 см, бадракеманікі – 46,7, бадқыз сасырдікі 50,2 см. Әрине бұл көрсеткіштер ауа райына және өсімдіктердің өзіндік ерекше-ліктеріне байланысты жылма жыл өзгеріп отырады. Дегенде бұл өзгеру-шіліктің ауқымы барлық түрде біркелкі емес. Айталық, сасық сасырдың генеративтік сабағының ұзындығының орта көрсеткіштен төмен және жоға-ры ауытқуы 10,8-22,0 см болса, бадқыздікі 36,5-35,1 см, сасырдікі 35,5-31,1 см, яғни соңғы екі түр көрсеткіштерінің ауытқуы сасық сасырға қарағанда екі есеге жуық жоғары. Ал, жапырақты сабағы ұзындығының орта көрсеткіштен ауытқуы сасық пен бадракема түрлерінде бірдей дерлік –12,5-12,1, 14,6-10,0 см. Бадқыз сасырдың көрсеткіштері біршама жоғары –18,5-14,0 см.

Айта кету керек, бадракема сасыры сасық сасыр сияқты бір ғана генера-тивтік сабақ түзеді (4-сурет). Ал, бадқыз сасырда 5-ке дейін генеративтік сабақ болады. Орта есеппен соңғы түрде 2-3 генеративтік сабақ түзелетіні байқалды (6-кесте).

6-кесте – Сасыр түрлерінің генеративтік және жапырақты сабақ саны, дана

Жыл	Сасық		Бадракема		Бадқыз
Жыл	генеративтік	жапырақты	генеративтік	жапырақты	генеративтік	жапырақты
1984	1,0	7,0	1,0	5,0	3,0	4,0
1988	-	7,0	1,0	7,7	2,9	7,0
1990	1,0	7,0	1,0	8,5	2,3	8,2
1998	-	-	1,0	5,7	2,6	4,9
2000	-	-	1,0	13,0	2,5	11,4
2001	-	-	1,0	5,0	2,0	5,0

Жапырақты сабақ саны сасық сасырда 7, бадракема сасырында 5-8,5 дана, бадқыз сасырда 4,0-9,4 дана аралығында болды.

Сонымен, жоғарыда келтірген зерттеу нәтижелері Қазақстанның оңтүстік шөлі жағдайында бадракема мен салалы сасырдың өзгергіштік қасиеттерінің ауқымды екенін көрсетеді. Бұл дегеніміз олардың бейімделгіштік қасиеттері жоғары деп тұжырым жасауға негіз болады.

Зерттеу нәтижелері сасық және бадракема сасырының тұқым байлаған жылы өздерінің тіршілік ету қабілетін тоқтататынын көрсетті, ал бадқыз сасыры жоғарыда атап өтілгендей 30 жылға дейін өсіп-дамиды және тұқым беру қасиетін жоғалтпайды. Бұл түрлердің мұндай биологиялық ерекшіліктері олардың тамыр жүйесінің дамуымен түсіндірілуі мүмкін. Бұлай деуге негіз, ол сасық және бадракема сасырының тамыры бадқыз сасыр тамырынан мөлшері жағынан да, салмағы жағынан да көп кіші және жәй шомыр тамыр.

5-суретте көрсетілгендей, бадракема сасыры тамырының жуандығы 21 см, ұзындығы 45,5 см, ал бадқыз сасыр тамырының жуандығы 26 см, ұзындығы 60 см және шомыр тамырдың төменгі жағы 3 тамырға тармақталған. Шомыр тамырдан дамыѓан тамырлардыњ терењдігі бадрекама сасырынікі 125 см, бадќыздікі 110 см дейін барады. Тамырлардың құрғақтай салмағы тиісінше 23,7 және 1185 г. Ескеретін бір жағдай, ол бадқыз сасырдың қазып алынған тамыры көктем сайын 3 жыл бойы биіктігі 7-8 сантиметр болатын 3-4 сабақ шығарып отырды. Мұның өзі оның шомыр тамырындағы өсу қажетіне керекті заттардың мол екенін және тез уақытта жойыла қоймайтындығын көрсетеді.

А – бадракема сасыры; Б – бадқыз сасыры

4-сурет. Сасыр түрлерінің тұқым пісу кезеңі

А Б В

А – бадќыз сасыры

Б – бадракема сасыры

В – сасық сасыр

5-сурет. Сасыр түрлерінің тамыр жүйесі

Жер бетіндегі мүшелері, әсіресе генеративтік сабағы керісінше сасық пен бадракема сасырында күшті дамыған және салмақты келеді. Айталық, бадракема сасырының генеративтік сабағының биіктігі 120 см, жуандығы 8-10 см, көктей салмағы 1250 грамм. Бадқыз сасырдың екі генеративтік сабағы бар, биіктігі – 112-114 см, жуандығы 1,5-2,0 см, көктей салмағы бар жоғы 230-280 грамм. Жапырақты сабақтарының көктей салмағы екі түрдікі бірдей дерлік - 935 және 870 грамм.

Сасыр түрлерінің шаруашылық маңыздылығы жапырақты сабақтарының және тұқым шығымдылығымен анықталады. Олардың өнімділігі көктем кезіндегі, әсіресе наурыз – сәуір айларында түсетін жауын-шашын мөлшеріне және температура көрсеткішіне тығыз байланысты.

7-кестеде келтірілген мәліметтерден сасыр түрлері шығымдылығының 1984 және 1989 жылдары төмен болғанын көреміз. 1984 жылдың көктемі ылғалды келді. Наурыз-сәуір айларында 104,5 мм жауын – шашын түсті. Алайда, ақпан айының өте суық (-10,5⁰С) және кейінгі екі айдың салқын болуы (5,7 және 13,3⁰С) сасыр өсімдіктерінің вегетативтік массаның дамуына кері әсер етіп шығымдылығын төмендетті. 1989 жылы наурыз – сәуір бар жоғы 12,6 мм жаңбыр жауды, оның үстіне жақсы өсіп-дамып келе жатқан жапырақтары сәуірдің соңы – мамырдың басында болған суықтан зақымданды. Сондықтан пішен өнімділігі гектарына 5,0 ц, салалы мен сасық сасырдікі тиісінше 7,1 және 8,5 центнерден аспады.

7-кесте – Сасыр түрлерінің көк балаусасының және пішен өнімділігі, ц/га

Жыл	Сасық		Бадракема		Бадқыз
Жыл	көк балауса	пішен	көк балауса	пішен	көк балауса	пішен
1981	79,0	17,0	75,0	10,3	77,0	14,6
1982	64,0	14,3	70,8	9,7	60,2	11,3
1983	104,0	23,0	75,5	11,5	68,2	13,0
1984	36,0	7,1	76,0	12,7	36,0	7,2
1985	54,0	10,8	93,0	19,7	61,0	8,8
1986	59,3	11,0	86,5	12,6	56,9	7,5
1987	86,0	19,4	85,0	18,3	104,0	14,1
1988	104,0	24,0	95,0	18,2	107,6	26,0
1989	24,7	8,5	31,0	5,0	55,5	7,5
1990	108,0	31,0	84,0	20,5	101,3	33,8
1998	-	-	50,8	11,7	82,6	18,3
2000	-	-	107,2	23,3	81,1	16,4

Айта кету керек, 2000 жылдың көктемі де аса қуаңшылықты болды. Үш айдағы жауын мөлшері 24,3 мм. Бірақ наурыз – сәуір айлары жылы болып, өсімдіктердің жақсы дамуына қолайлы келді. Осындай аса құрғақшылықты жылдың өзінде бадқыз сасырдың құрғақтай өнімділігі 17,5 ц/га, бадракема сасырынікі 23,3 ц/га айналды. 1987, 1988 бен 1990 жылдардың көктем айлары ылғалды және жылы болды. Бұл жылдары сасыр түрлерінің өнімділігі ең жоғары көрсеткішке жетті. Сасық сасырдың өнімділігі гектарына 19,4, 24,0 және 31,0 бадқыз сасырдікі - 14,0, 26,0, 33,8 бадракема – 18,3, 18,2 және 20,5 ц құрады. Осылайша субтропикалық жағдайда қалыптасқан сасыр түрлерінің жақсы өнім беруі жергілікті жердің көктем айларындағы ауа райына байланысты екендігі анықталды. Жалпы, зерттеу жылдары кезінде сасық сасырдың құрғақтай өнімділігі гектарына 7,1-31,0, бадқыз – 5,0-23,3 және бадракема сасырінікі 7,2-3,3 центнер аралығында ауытқыды. Алынған өнімнің таза жапырақ үлесіне сасық сасырдікі 63 %, бадқыздікі – 65 %, бадракеманікі - 49% тиді. М.А. Авуджи [411] мәліметі бойынша сасырдың 1ц пішенінде 87,5 азықтық өлшем болатынын ескерсек, зерттелген сасыр түрлері гектарына жылдарға байланысты 6,1-23,6 ц азықтық өлшем алуға мүмкіндік береді.

Өсімдіктің бар тіршілігі жалпы алғанда түрдің сақталуына және көбеюіне бағытталатыны белгілі. Сондықтан өсімдіктің тұқым салу қабілеті жерсіндіру мүмкіндігін анықтайтын негізгі көрсеткіштер қатарына жатады. Оның маңыздылығын В.Н.Некрасов [289, 30 б.] былайша түсіндіреді: жергілікті жерде өсірілген тұқымның бейімделгіштік қасиеті жоғары болады және ол кейінгі ұрпақтарда тұрақталуы мүмкін дейді.

Сасыр түрлерінің тұқым өнімділігін анықтау кезінде бұл көрсеткіштің көктем айларындағы ауа райына байланысты екендігі байқалды. Әдетте, гүлдеу кезеңі сәуірдің екінші жартысынан басталып маусымның бірінші жартысында аяқталып болғандықтан осы мезгілде түсетін жауын – шашын және күннің жылылығы тұқым байлауға өзіндік әсер етеді.

Жоғарыда атап өтілгендей сасыр түрлері жыл сайын генеративтік дәуірге түсе бермейді және біздің зерттеулер көрсеткендей генеративтік дәуірге түскен өсімдіктердің тұқым байлауы біркелкі боламайды. Мысалы, 1983, 1988 жылдары мамыр айы жаңбарлы болды, оның мөлшері 40,2 және 63,6 мм құрады. Ауаның орташа температурасы басқа жылдарға қарағанда төмендеу келді – 20,1 және 18,4⁰С. Сондықтан болар осы жылдары тұқымдары қарайып, шіреленеді. Гүлдердің ұрық байлауы өте төмен болды. Біздің пікірімізше, мұның басты себебі өсімдіктердің гүлдеу кезінде жәндіктердің аз болуы. Өйткені ауа райы қалыпты жылдары сасырдың күрделі шашақты гүлін айнала ұшып жатқан қанатты жәндіктер көптеп кездеседі, сөйтіп гүлдердің жақсы тозаңдануына себін тигізеді. Ал, салқындау көктем жәндіктердің дамуын тежеп, жаппай ұшуын кешіктірді. Сонымен қатар гүлдеу кезеңіндегі түсетін жаңбырдың әсерінен тозаңдарының шайылуы мүмкін деген ой негізсіз болмас.

Мамыр айы құрғақтау болған 1984, 1985, 1990 жылдары сасыр түрлерінің тұқым өнімділігі жоғары болды. Бір түптен 200-330 грамға дейін тұқым алынды. Гүлдердің тозаңдануы анағұрлым жоғары болды.

Дегенмен 8-кестедегі мәліметтер бадракема және бадқыз сасырдың сасық сасырға қарағанда тұқым байлауының жоғары екенін көрсетеді. Алдыңғы екі түрдің тұқым байлауы 50,0 және 44,5 пайыз болса, сасық сасырдікі 24,6 пайыз. Мың дәннің салмағында да айырмашылық бар. 1984 жылы бадракеманікі 25 г, бадқыздікі – 20, сасық сасырдікі 18 г, 1990 жылы тиісінше 20, 21, 18 г болды.

8-кесте – Сасыр түрлерінің тұқым өнімділігінің құрылымы (1985 жыл)

Түр	Өсімдіктің биіктігі және ені, см			Бірінші сатыдағы сабақ		Екінші сатыдағы сабақ		Гүлдің тұқым байлауы
Түр	Н	Р	Р	саны, дана	ұзын-дығы, см	саны, дана	ұзын-дығы, см	жалпы гүл саны, дана	тұқым саны, дана	тұқым байлауы %
Сасық	136,3	69,6	74,6	26,0	22,0	18,6	6,1	13,4	3,3	24,6
Бадра-кема	132,6	53,0	51,6	18,3	16,1	10,2	3,6	15,2	7,6	50,0
Бадқыз	129,5	34,5	37,0	23,5	13,4	17,3	3,9	11,0	4,9	44,5

Өсімдіктің жаңа жерде жерсіну қасиетінің ең жоғарғы көрсеткіші түрдің өздігінен көбеюі және табиғи қауымдастыққа енуі. Бұл тұрғыдан алғанда бадракема сасыры басым келді. Бір шаршы метр жерде орта есеппен 5,5 дана жас өсімдіктері кездеседі, ал бадқыз сасырдікі бар жоғы 0,5 дана. Бір ерекшелігі бадқыз сасырдың өзінше таралуының қашық-тығы 2 метрден 41 метрге дейін, бадракема сасырінікі – 1 метрден 23 метрге дейін жетті. Осылайша, бүгінде бұл екі түр жергілікті өсімдік қауымдастығында өзінше өсіп – көбейіп таралуда, яғни бұл дегеніміз олардың жерсіну мүмкіншілігінің жоғары екенін көрсетеді.

Шаруашылық маңызының тағы бір көрсеткіші пішеннің химиялық құрамы. 9-кестеде келтірілген мағлұматтардан сасыр түрлерінің мал азықтық құнды-лығының жоғары екендігін көруге болады.

9-кесте – Сасыр түрлерінің өсу кезеңіндегі химиялық құрамы, абсолютті-құрғақ затта % есебімен

Түр	Өсу кезеңі	Күл	Протеин	Май	Клетчатка	АЭЗ
1982 жыл
Сасық	жапырақтану	12,1	10,9	3,6	19,9	53,5
Бадракема	жапырақтану	13,6	10,5	3,2	21,7	51,0
Бадқыз	жапырақтану	12,4	11,0	4,0	19,0	53,6
1984 жыл
Бадракема	жапырақтану	15,0	12,7	3,9	25,4	43,0
Салалы	жапырақтану	14,0	15,1	3,5	25,0	42,4
1987 жыл
Сасық	жапырақтану	12,0	11,7	5,1	17,4	53,8
Бадракема	гүлдеу	11,6	12,9	5,7	47,5	22,3
Бадқыз	гүлдеу	12,5	14,3	8,6	23,6	28,0

Ең алдымен протеиннің айтарлықтай екені байқалады, яғни зерттеу жылдары сасық сасырда 10,9-11,7%, бадракема – 10,5-12,9 және бадқыз сасыр-да 11,0-15,1% аралығында болды. Оның мөлшері көктем айлары ылғалды болған 1984 пен 1987 жылдары жауын-шашыны төмендеу 1982 жылға қарағанда жоғары келді. Сондай-ақ өте ылғалды 1987 жылы май мөлшері де басқа жылдарға қарағанда 41-145 % артық болды. Гүлдеу кезеңінде клетчатка мөлшерінің артатыны байқалады. Мысалы, 1987 жылы гүлдеп жатқан бадракема сасырында клетчатка 1,8-2,1, бадқыз сасырда 1,4-1,9 есе көп.

Сонымен жерсіндіруге қамтылған сасырдың екі түрі жергілікті табиғи жайылымның өсімдік байлығын арттыруға кеңінен пайдалануға тұрарлық мал азықтық өсімдіктер қатарына жатқызуға болады. Зерттеу жылдары олардың ауруға шалдыққаны немесе зиянкестермен зақымданғаны байқалмады. Дегенмен жергілікті ауа райының жағымсыз құбылыстарының бірі көктем айларында қайта соғатын суыққа шыдамсыз келді. Мұндай жағдай 1989 және 1999 жылдары байқалды, әсіресе 1999 жылдың 17-19 жұлдызында болған суықтан екі түрдің де гүл сабақтары бүрісіп, жапырақтары түгелдей қарайып кетті. Мамыр айында жүргізілген фенологиялық байқаулар олардың қайта көгермей қурап кеткенін көрсетті. Алайда тамыр жүйесі суыққа шалдықпады, өйткені жоғарыда атап өткендей келесі 2000 жылдың көктемінде олардың өсіп – дамуы ойдағыдай өтті.

2.2.2 Бидайық туысы

Шаруашылық және агротехникалық маңыздылығы жоғары көпжылдық шөптесін өсімдіктердің бірі еркекшөп.

Бұрынғы Кеңес Одағы көлемінде еркек шөптің 13 түрі, соның ішінде Қазақстанның түрлі топырақ – климат аймақтарында 5 түрі таралған. Дақыл ретінде құм еркек (Agropyron fragile), шөлдік немесе жол еркек (A. desertorum), тарақ бидайығы (A. pectiniforme), еркек бидайығының (A. cristatum) көптеген сорттары өсіріледі. Кезінде олардың егістігі елімізде 2,6 млн. гектарға жеткен. Бүгінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс және батыс бөлігінде еркекшөптің селекциялық жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Солай бола тұрса да, бұл өсімдік Қазақстанның оңтүстік шөлінде жете зерттелмеген.

Еркекшөп түрлері бидайық туысына жатады. Олар тарихи қалыптасу жағынан голарктикалық – жерортатеңіздік және аркто-үштікке жатады. Еркек бидайығы ең көне, ал құм еркегі жас түр. Соңғы түр бореальмаңы аймағының аңызақ далалы өңірінде қалыптасқан.

Оңтүстік Қазақстанда бұл өсімдіктің еркек бидайық түрі Қаратаудың орта белдеуінде және теріскей жағындағы жазықта, құм еркегі Мойынқұмда таралған. Ал, Қызылқұмның шығыс бөлігінде, Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың оңтүстік бөктеріндегі жазықтарда ол мүлдем кездеспейді. Сондықтан еркекшөптің шаруашылық және агротехникалық маңыздылығын ескере отырып оны Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында жерсіндіру мүмкіндігін анықтау бағытында жұмыстар жүргізіле бастады.

1976 жылы Алматы облысынан алынған еркекшөп тұқымы алғашқы рет «Бақтыөлең» тәжірибе жайында егілді. Біраќ бірінші жылы 100 шаршы метрдегі тірі µсімдік саны 5-аќ болды. Олардың тіршілік етуі 13-18 жылға созылды. Өсімдігінің биіктігі кей жылдары (1983 ж.) 101 сантиметрге, саны әр түпте 51 данаға дейін жетті. Алайда, жылма-жыл өсуі тұраќты болмады, тұќым байлауы өте нашар және өздігінен көбеюі байќалмады. 1984 жылы осы облыстан алынған тұќымы жаќсы өскін берді.

Өйткені, наурыз айында 67,0 мм жауын-шашын түсті, сөйтіп еркекшөп тұқымының жақсы өніп шығуына қолайлы жағдай туғызды. 1 қума метрде 110-130 өскін болды. Сәуір айында 37,4 мм жаңбыр жауды, алайда мамыр айында бар жоғы 1,0 мм-ден аспады. Өсімдіктің биіктігі маусым айының басында орта есеппен 9,0± 0,8 сантиметрге жетіп, екі жапырақ күйінде қалды.

1985 жылдың көктемі құрғақ келді: наурызда 18,2, сәуірде 21,4 мм жауын-шашын түсті, мамыр айында жаңбыр болмады. Сондықтан болар, тіршілігінің екінші жылында еркекшөптің дамуы өте нашар болып, қурап кетті. Айта кету керек, осы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданына қарасты «Қожатоғай» совхозының ылғалмен қамтамасыз етілген тәлімі жеріне себілген Алматы обылысынан алынған еркекшөп те жақсы нәтиже бермеді.

Дегенмен, эфемероидтардың биологиялық ерекшеліктері оларды табиғи өсетін жерлерінен басқа жерлерде де өсіруге мүмкіндік береді. Себебі барлық жерде дерлік көктем кезінде эфемероидтар үшін жағдай қолайлы, ал жазда болатын құрғақшылық кезінде олардың өсіп-дамуының тоқтайтыны белгілі.

Біздің кейінгі жылдары жүргізген зерттеулеріміз еркекшөптің өсіп-дамуы жаутықты қоңырбас, арпаған сияқты эфемероидқа жататын түрлердің өсіп-дамуымен ұқсас келетін көрсетті. Оның нашар немесе жақсы өсуі көктемгі айлардың ылғалдылығына байланысты екендігі байқалды.

1998 жылдың көктемі жауын-шашынды болып, наурызда 33,8, сәуірде 26,5, мамырда 35,5 мм ылғал түсті. Балќашмаңы флоралыќ ауданының оңтүстік бөлігіндегі Мойынқұмнан терілген құм еркегі (БТ-44) наурыздың бас кезінде өскіні көріне бастады, бір қума метрде 62,6 дана болды.

Ауа райының қолайлы болуы олардың жақсы өсіп-дамуына жағдай жасады. Бірінші жылдың өзінде кейбір түптері гүлдеп, маусымның басында ұрық байлады. Мұндай жағдай 2002 жылы да байқалды. Осы жылы «Арыс» метеорологиялық стансасы мәліметі бойынша наурызда 69, сәуірде 76, мамыр-да 46 мм, «Шардара» стансасы бойынша тиісінше 38, 72, 54 мм жауын-шашын түскен. 10-кестеде келтірілген деректер көрсеткендей көктемі қолайлы жылдары еркекшөп өсімдіктерінің биіктігі тіршілігінің бірінші жылында орта есеппен 29,6-29,7 см болды. Дегенмен олардың биіктігі біркелкі емес екендігін атап өтуіміз керек. Айталық, 1998 жылы бұл көрсеткіш 10-50 см, 2002 жылы –13-43 см аралығында ауытқыды.

10-кесте – Мойынқұм құм еркекшөбінің тіршілігінің бірінші және кейінгі жылдарындағы өсімдіктерінің биіктігі, см

Егілген жылы	1-ші жылы				2-ші жылы	3-ші жылы	4-ші жылы	5-ші жылы
Егілген жылы	сәуір	мамырдың бірінші жартысы	мамырдың екінші жартысы	мау-сым	2-ші жылы	3-ші жылы	4-ші жылы	5-ші жылы
1998	3,4	13,1	20,6	29,6	31,0	37,2	20,6	47,9
2002	5,1	17,5	25,9	29,7	55,2	-	-	-

Тіршілігінің кейінгі жылдарында еркекшөптің өсіп дамуы көктемгі ауа райына байланысты әр түрлі сипатта өтті. Жалпы, біздің байқаулар ерте көктемде еркекшөптің жапырағының тез алшындап өсетінін көрсетті. Сәуірдің ортасына қарай жапырақтарының ұзындығы орта есеппен 12,7 см дейін жетеді. Сабақтарының өсуі сәуірдің екінші жартысынан басталып, мамырдың бірінші жартысында гүлдеуге түседі, ал дәні маусымның бірінші онкүндігінде піседі. Масақ шығаратын сабақтарының дамуы сәуір – мамыр айындағы қалыптасқан ауа райына тығыз байланысты екенін соңғы жылдардағы зерттеулер нәтижесі көрсетіп берді. Айталық, 1999 жылдың көктем айларында 119 мм, яғни 1998 жылға қарағанда 23 мм артық жауын-шашын жауған. Алайда, алшындап өсіп келе жатқан көгі сәуірдің 15-17 күндері болған үсіктің әсерінен нашар дамып, биіктігі орта есеппен 31 см ғана жетті, сабақтары дән байламады. Ал 2000-2001 жылдары көктемнің соңғы екі айы өте құрғақты келді. Егер көктемнің үш айында жауын-шашын мөлшері 2000 жылы 47 мм болса, соңғы екі айда 20 мм ғана болды, 2001 жылы тиісінше 62 және 16 мм. Сондықтан болар еркекшөп өсімдіктері бұл жылдары дән байламады, олардың биіктігі 2000 жылы 37,2 см, 2001 жылы –20,6 сантиметрден аспады. Мұндай жағдай Алматы облысының шөлейт аймағында жүргізген тәжірибеде байқалған.

Көктемгі ауа райы қолайлы қалыптасқан 2002-2003 жылдарында құм еркекшөбі өсіп – дамудың барлық кезеңдерінен өтіп, тұқым байлады. Өсімдіктерінің биіктігі 1998 жылғы егілген егістікте 47,9 см, 2002 егілген егістікте –55,2 см болды. Вегетациялық кезеңі 85-90 күнді құрады.

Байқаулар көрсеткендей, өсімдіктің сабақтар саны жылдан жылға өсіп отырды. Бірінші жылы 2,5-4 дана болса, 2-5 жылдары 14-21 данаға дейін жетті. Бірақ, сол сабақтардың толық дамып масақ шығаруы ауа райына байланысты біркелкі емес. Ауа райы қолайсыз жылдары сабақтар вегетативті түрінде қалатыны байқалды. Оның себебі тамыр жүйесінің ерекшелігімен түсіндірілуі мүмкін.

Алматы облысының құмайтты ашық сұр топырағында дамыған еркекшөптің тамыры шашақты, кәдімгі тамыр жүйесіне жатады. Қосалқы тамырлары сирек, олар 122 см тереңдікке бойлайды және 75-80 см кеңістікті алып жатады.

Копетдаг бөктерінің ашық сұр топырағында жерсіндірілген еркек шөптің тамыры бірінші жылы 60-100 см тереңдейтіні анықталған. Тамыр саны 5-10 дана, олар өсімдіктің түбінен біркелкі жан-жаққа 120 см дейін жайылып тараған. Бір ерекшелігі бірінші жылдық өсімдіктердің өсіп-дамуы аяқталған соң бас тамыр мен майда тамырлар өліп қалады.

Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында біздің байқаулар көрсеткендей үшінші жылғы құм еркекшөптің бір ғана негізгі тамыры бар және ол 91 сантиметрге дейін бойлаған, кейбір тамырлар 41 см жеткен (6-сурет). Оның бүкіл бойын ұзындығы 0,5-1,2 см болатын тамыршалар мен түкшелер басқан.

6-сурет. Үшінші жылғы құм еркекшөбінің тамыр жүйесі

Топырақтың жоғарғы қабатында негізгі тамырды айнала шашақты тамырлар қоршап түр. Біз бір түпте осындай тамырлардың 130 -ға жуығын санадық. Олардың қалың дамығандығы соншалықты тамыр кездеспейтін топырақ жоқтың қасы. Шашақты тамырлар жүйесінің ені 17 сантиметр.

Сонымен оңтүстік шөл аймағында тамыр жүйесінің ерекшіліктері көктем айларындағы ауа райына байланысты еркекшөптің түрлі дәрежеде өсіп-дамуын қамтамасыз етеді.

Шашақты тамырлардың топырақ бетіне жақын жатуы олардың ерте көктемде тез оянуына, сөйтіп жоғары қабаттағы ылғалды тиімді пайдаланып көктің алшындап өсуіне себеп болады. Біздің байқаулар көрсеткендей көктемнің алғашқы айларында топырақтың жоғары қабатында 12,7 пайызға дейін ылғал болады.

Мамырдың ортасынан бастап ылғал мөлшері азая бастайды, ал шілде айында – 0,8-4,6 пайызға төмендейді. Ылғалдың төмендеуі негізінен топырақ-тың 0-80 см қабатында байқалады. Сондықтан сәуір-мамыр айларындағы түскен жауын-шашын мөлшері өсімдіктің сабақтану-гүлдеу-пісу кезеңдері нашар немесе жақсы өтуін анықтайтын негізгі көрсеткішке жатады.

Себебі топырақтың жоғарғы қабатында дамыған тамыр жүйесі осы кезеңдерде түскен жауын-шашынды өте тиімді пайдаланады. Тереңге бойлаған негізігі тамыр өсімдіктің жаз-күз кезіндегі тіршілігін қамтамасыз етеді. Олай дейтініміз, зерттеулер нәтижесінде анықталғандай шөл аймақтағы топырақтардың төменгі қабаттарында (100-120 см) тұрақты конденсациялық ылғал болатыны белгілі.

Жалпы, құм еркекшөбі бореальмаңы аймағында, яғни жазы қолайлы экологиялық жағдайда қалыптасқандықтан, оңтүстік шөлінің өзіндік экологиялық ортасы оның жылма – жыл өсіп-дамуының ойдағыдай өтуіне мүмкіндік бере бермейтінін байқадық. Осыған байланысты еркек шөптің өнімділігі де біркелкі емес (11-кесте).

11-кесте - Құм еркекшөбінің пішен өнімділігі, ц/га

Егілген жылы	Тіршілік жылы
Егілген жылы	1-ші	2-ші	3-ші	4-ші	5-ші
1998	2,7	3,3	3,6	2,1	6,3
2002	3,3	5,4	-	-	-

11-кестедегі мәліметтерден көрінгендей, көктем айлары құрғақшылық болған жылдары құм еркекшөбінің құрғақтай өнімділігі гектарына 2,1-3,6 центнерден аспады, ал қолайлы 1998, 2002 жылдары бірінші жылдың өзінде 2,7-3,3 ц, тіршілігінің кейінгі жылдары 5,4-6,3 ц пішен берді. Еркекшөптің бір цетнер пішенінде 61,9 азықтық өлшем болады. Біздің тәжірибеде еркекшөптің бір гектарындағы азықтық өлшем 1,3-3,9 ц аралығында, яғни табиғи жайылым мөлшерінің деңгейінде болды. Айта кету керек, еркекшөптің дән байлау қасиеті өте төмен. Дән байланған сабақтарында 2-3 ғана тұқым болды және олардың сапасы да қанағаттандырарлықтай болмады. Сондықтан болар 6 жыл көлемінде бірде-бір рет тұқымның табиғи жағдайда өздігінен өніп өскін бергені байқалмады.

Жалпы алғанда, «Бақтыөлең» тәжірибе жайында 1998, 2002 жылғы егілген құм еркекшөбі бүгінгі күнге дейін тіршілігін тоқтатқан жоқ. Осы жылдар ішінде оның аурумен немесе зиянкестермен зақымданғаны байқалмады. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер құм еркекшөбін оңтүстік шөл аймағында жерсіндіруге болады деген тұжырым жасауға негіз береді. Оның нәтижелі болуы болашақта жоғары өнімді, жергілікті экологиялық ортаға төзімді сорттарын шығару және оңтайлы агротехникалық тәсілдерін анықтау жұмыстарына байланысты. Өйткені, бұл бағыттағы ғылыми – зерттеулер осы уақытқа дейін жөнді қолға алынбай келеді.

Осыған байланысты біз 2002 жылдан бастап ылғалмен орта қамтамасыз етілген тәлімі аймақта орналасқан физиологиялық кешенде еркекшөпті зерттеу жұмысын жалғастырудамыз. Мұнда бүгінде 45-тен астам үлгі бар, оның 40 Қазақ жемшөп өндіру және жайылым ғылыми-зерттеу институтынан алынған.

2.2.3 Бұршақ туысы

Көп жылдық шөптесін өсімдіктер арасында құнды мал азығы ретінде бұршақ тұқымдасына жататын эспарцеттің құрғақ аймақтың жемшөп өндіру мәселесін шешуде алатын орны ерекше. Оның шаруашылық маңыздылығы, агротехникалық мәні және басқа да қасиеттері туралы ғылыми деректер жетерлік.

Эспарцеттің 164 ботаникалық түрінің 62 түрі бұрынғы СССР аумағында, 8-і Қазақстанда кездеседі. Дегенмен, оның түрлерінің көптігіне қарамастан дақыл етінде пайдаланылатын түрлері аз.

Мәдени егіншілікке кәдімгі немесе егістік эспарцет (Onobrychis viciiаеfola Scop), кавказдық (O. transcaucasia Grossh) және құмдық эспарцет (O. arenaria (Kit.) DC) түрлері еңгізілген. Қазақстанда Гибрид – 15, Құмдық –1251, Құмдық жақсартылған, Екі орымды солтүстік кавказдық сорттары аудандастырылған. Сонымен қатар жаңа сорттарды шығару жұмыстары жалғастырылып келеді. Эспарцет түрлері мен сорттары негізінен таулы аудандар мен далалы аймақтарда өсіріледі. Құм эспарцеті Оңтүстік Қазақстан облысының далалық аймағында гектарына 20 центнер, шөлейт аймақта 9 центнер пішен берген. Алматы облысының шөл аймағында өсіру нәтижесіз аяқталған. өнімділігі 2,0 – 8,8 ц/га ғана болған және 2 –3 жылдан соң тіршілігін жоғалтқан. Эспарцеттің аңызақты далалы аймақта 5 жылға дейін өмір сүреді.

Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында эспарцет дақыл ретінде әлі енгізілмеген. Осыған байланысты 1998 жылдан бастап эспарцет түрлерін жерсіндіру жұмысы алғашқы рет Оңтүстік – Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми - өндірістік орталығының физиологиялық кешенінде жүргізіле бастады. «Бақтыөлең» тәжірибе жайында Тянь-Шань флоралыќ ауданында кездесетін хорасан эспарцетінің алғашқы көшет жайы 1999 жылы қаланды. Кейіннен зерттеу жұмысына ферғана эспарцеті қосылды.

Ферғана эспарцеті – Onobrychis ferganica (Sir) Grosch. сабағы тік өсетін көпжылдық шөптесін өсімдік. Сырдария Қаратауында кездесетін бұл түрді құмдық эспарцеттің бір тармағы. Дегенде, біздің зерттеуіміз де оның морфологиялық ерекшеліктері, әсіресе гүл масағы, дәннің пішіні құмдық эспарцеттен айнымайтынын дәлелдеді (7-сурет).

Хорасан эспарцеті – Onobrychis chorasanica Bge. сабағы тармақталған көпжылдық шөптесін өсімдік. Оңтүстік Қазақстанда ол Сырдария Қаратауының орта белдеуінде кездеседі. Мұнда ол жасылдау изен, тянь-шань жоңышқасы, түйежоңышқа, сиверс таспашөбі, қызылжемісті бұршаққап, жусан, астық тұқымдас және басқа түрлермен аралас өседі. Айта кету керек, хорасан эспарцеті сиверс таспашөбі сияқты басқа өсімдіктерге қарағанда сабақтары, жапырақтары, ұрық жамылғысы түкті келеді, яғни көптеген ксерофитті түрлерге тән морфологиялық белгілері бар (7-сурет).

1999 жылы егілген хорасан эспарцетінің өскіндері сәуірде болған үсіктен соң нашар дамыды. 2000-2001 жылдардың көктем айларының құрғақты болуы оның өсімдіктерінің ойдағыдай өсуіне мүмкіндік бермеді. Дегенмен, кейінгі жылдары жақсы өсіп-дамуда және өздігінен көбеюде. Өсімдіктерінің биіктігі 60-70 см дейін жетіп, бір түбінің көктей салмағы 250-400 г аралығында болды.

2001 жылы егілген ферғана эспарцетінің көктемде өніп шыққан өскіндер саны бір қума метрде 28, хорасандікі – 14 дана болды. Көктемнің соңғы екі айының тым құрғақ болуы екі түрдің де мамыр айының соңында құрғап кетуіне әкеп соқты. Ферғана эспарцетінің биіктігі бар-жоғы 5,5±0,6, хорасандікі 2,9±0,2 см жетті.

2002 жылдың көктем-жаз айлары эспарцет түрлерінің өсіп – дамуына өте қолайлы болды. Бұл жылы ферғана эспарцетінікі бір қума метрде 29, хорасандікі 3 өскін шықты. Бақылаулар тіршілігінің бірінші жартысында хорасан эспарцетінің ферғана эспарцетіне қарағанда жай өсетінін көрсетті (12-кесте). Бастапқы кезеңдерінде хорасан түрі негізінен жайылып, ал ферғана эспарцеті керісінше тік бойлап өседі. Мұның өзі алдыңғы түрдің жылылықты жақсы көретінін байқатады. Мысалы, маусым айында ферғана эспарцетінің бойы 28,7 см, жайылуы 15,8 –20,8 см, хорасандікі тиісінше 9,6, 18,6-20,0 см болды. Соңғының алшындап өсуі маусымның екінші жартысынан басталып, шілдеде аяқталады. Маусымның бас кезінде гүлдеуге түсіп, шілдеде тұқымы толық пісті. Вегетациялық кезенінің ұзақтығы 115-128 күн. Бір түпте 4 – 7 сабақ дамыды. Гүл шоғының ұзындығы ферғана эспарцетінде 5,6 см, хорасандікі – 17,1 см.

2003 жылы бірінші жылғы ферғана эспарцет өсімдіктерінің бойы 34,9 см, хорасандікі 15,5 см жетті. Бұл жылы олардың алшындап өсуі мамырдың екінші жартысынан бастап жүрді. Бірақ маусым айы құрғақ келді, сондықтан өсімдіктердің ары қарай өсуі байқалмады. Сабақтар саны 3-4-тен аспады.

Тіршілігінің екінші – үшінші жылында өсімдіктер тез өсіп-дамуиды, вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 105-108 тәулік. Эспарцеттің екі түрі де мамырдың бірінші жартысында гүлдей бастайды. Бұл кезеңде олардың бойлап өсуі өте жоғары. Мысалы, 2002 жылы егілген ферғана эспарцетінің екінші жылғы егісінің өсімдіктерінің бойы сәуірдің бірінші жартысында 10,1±0,8 см,

Б А-ферғана эспарцеті, Б – хорасан эспарцеті

7-сурет. Ферғана мен хорасан эспарцетінің гүлдеу-пісу кезеңі

12-кесте – Эспарцет түрлерінің тіршілігінің бірінші жылындағы өсуі, см

Түр	Егілген жылы	Тіршілік жылы
Түр	Егілген жылы	бірінші	екінші	үшінші
Ферғана эспарцеті	2001	5,5±0,6	-	-
	2002	59,0±5,8	76,0±2,7	69,0±3,9
	2003	34,9±4,8	71,0±2,3	-
Хорасан эспарцеті	2001	2,9±0,2	-	-
	2002	41,0±3,5	71,1±3,5	76,1±2,9
	2003	15,5±5,4	73,2±2,1	-

мамырдың бірінші жартысында 65,3±3,5, ал үшінші жылғы егісінің бойы тиісінше 9,4±0,4, 58,5±3,5 сантиметрге жетті. 2003 жылы егілген егісі тіршіліктің екінші жылында айларға сәйкес 8,7±0,4, 69,0±3,9 см құрады. Осындай көрініс хорасан эспарцетінде де байқалды, яғни 2002 жылы егілген егісінің өсімдіктері тіршілігінің екінші жылында айларға сәйкес 8,7±1,4, 63,6±1,9 см, үшінші жылы – 8,5±1,4, 69,8±3,4 см, 2003 жылы егілген егісі тіршілігінің екінші жылында сәуірде 9,8±0,7, мамырда 72,3±4,1 см болды.

Гүлдеу кезеңі аяқталғаннан соң өсімдіктердің өсуі баяулайды. Оңтүстік Қазақстанның жауын-шашынмен орта қамтамасыз етілген тәлімі жерлерінде ферғана эспарцетінің бойы 81,1 – 120,0 см, хорасандікі 50,6 – 87,9 см аралығында ауытқиды. Оңтүстік шөл аймағында ферғана эспарцетінің ауаның құрғақшылығы мен аса ыстығына төзімсіздеу келетіні айқындалды. Олай деуге негіз: біріншіден, өсімдіктердің бойының төмендеуі болса, екіншіден, тіршілігінің үшінші жылынан кейін түгелдей өліп қалуы. Тұқымы толық пісу кезеңінде ферғана эспарцетінің бойы 69,0-76,0 см аралығында ауытқыды. Өсімдіктің сиреуі 97% жетті. Осыған байланысты оның өнімділігі де төмендеді. 2002 жылы егілген егістің екінші жылдағы пішен өнімі гектарына 23,0 центнер болса, үшінші жылы бар жоғы 2,1 центнер болды. 2003 жылы егілген егістің екінші жылғы өнімі де өте төмен – 2,5 центнер. Дән өнімділігі жылдарға сәйкес гектарына 0,5, 0,04 және 0,06 ц құрады. 1000 дәнінің салмағы 20-23 г.

Хорасан эспарцеті ферғана эспарцетіне қарағанда төзімділеу келді. Өсімдіктердің биіктігі 71,1-76,1 см аралығында ауытқып, тәлімі жердегі көрсеткіштерден көп айырмашылығы жоқ. Өсімдіктердің сақталуы 59%. Бір ерекшелігі үшінші жылғы кейбір түптерде сабақ саны мол болды. Сондықтан болар, оның 2002 жылғы егілген егісінің сиреуіне қарамастан үшінші жылы пішен өнімділігі гектарына 14,6 ц құрады. Дегенмен екінші жылғы егістігі гектарына 23,5 ц пішен берген болатын. Егер эспарцеттің бір центнер пішенінде 55-тен кем болмайтын азықтық өлшем бар екенін ескерсек [418, 101 б.], онда хорасан эспарцеті гектарына 7-12 центнер азықтық өлшем береді. Бұл табиғи жайылым өнімділігінен 2-7 есе жоғары деген сөз. 2003 жылы егілген егіс екінші жылы жаман өнім берген жоқ – 15,8ц/га. Тұқым өнімділігі 0,6-1,1 ц/га. Мың дәнінің салмағы 12,5 г. Дәндердің өздігінен өскін беруі екі түрде де байқалды. Бірақ ферғана эспарцетінің өздігінен өскіндері жазға қарай қурап кетіп отырды.

Шөл аймақта өсімдіктердің әр түрлі өсіп – дамуы олардың тамыр жүйесіне қатысты екендігі белгілі. Осыған байланысты эспарцет т‰рлерініњ бірінші жєне үшінші жылдың µсімдіктерініњ даму кезеңіндегі тамыр жүйесінің ерекшеліктерін анықтадық.

Ферғана эспарцетінің тамыры ашық қоңыр түстес, нәзік және жіпшелер сияқты салбырап тұрады. Негізгі тамырының бойлауы 110 см дейін барған (8-сурет). Топырақтың ең жоғарғы қабатында бір жанама тамыр дамып, негізгі тамырмен қатарласып тереңдеген. Тамырының бойында, әсіресе гипсті қабатта майда тамырлар көп. Тамырдағы түйнек бактериялар 5-15 см тереңдікте байқалады.

Хорасан эспарцетінің тамыры ашық сары лимон түстес және ферғана эспарцетінің тамырына қарағанда жуандау келеді. Негізгі тамыр 140 см тереңдікке бойлаған. Топырақтың жоғары 3-7 см қабатында негізгі тамырдан бірінші қатардағы 4, ал 12-17 см қабатында үшінші қатардағы жанама тамырлар дамыған. Олар аздап көлбей өсіп, содан соң тік бойлап кеткен. 30-35 см қабатта төртінші қатардағы жанама тамырлар пайда болады, бірақ олардың ұзындығы 3-7 см. Бір ғана тамыр тереңдеп кеткен. 70-75 см гипсті қабатта тамырлар ирелеңдеп барып ары қарай тіке өскен. Осы қабаттағы тамырлардың жуандығы 0,4 – 0,7 см, ал негізгі тамырдың ең жоғарғы жағының жуандығы 2,0 см жетеді. Тамыр түйнек бактериялары 6 – 20 см қабаттағы тамырларда дамыған.

Жалпы, ферғана эспарцетінің тамыр жүйесі хорасан эспарцетіне қарағанда нашар дамыған. Жан-жаққа таралып өсетін тамырлары жоқтың қасы. Хорасан эспарцетінің тамыр жүйесі керісінше көлденеңі және тереңге таралуы жағынан жоғары. Мұның өзі хорасан эспарцетінің ферғана эспарцетіне қарағанда шөл аймағы жағдайына төзімдеу келуіне және біршама тәуір өсіп-дамуына мүмкіндік жасайды.

Эспарцет пішенінің химиялық құрамын анықтау нәтижесі екі түрдің де мал азығындық сапасының жоғары екенін көрсетті. 13–кестеде келтірілген мәліметтерден протеиннің 9,4 – 10,7 %, шикі клетчатканың 43,7 – 57,3 %, АЭЗ– дың 23,6 – 39,1 % мөлшерінде бар екені көрініп тұр. Бір ерекшілігі ферғана эспарцетінде майдың мөлшері 0,9 %, хорасан эспарцетінде - 1,3 %, ал кальций керісінше ферғана эспарцетінде 11,0 г/кг, хорасанда – 8,75 г/кг.

13-кесте –Эспарцет түрлерінің химиялық құрамы

Түр	Абсолютті – құрғақ затта % есебімен					Кальций, г/кг	Фосфор, г/кг
Түр	күл	май	клетчатка	протеин	АЭЗ	Кальций, г/кг	Фосфор, г/кг
Ферғана эспарцеті	6,9	0,9	43,7	9,4	39,1	11,0	0,7
Хорасан эспарцеті	7,1	1,3	57,3	10,7	23,6	8,75	1,25

А - ферғана эспарцеті; Б – хорасан эспарцеті

8-сурет. Эспарцет түрлерінің тіршілігінің бірінші жєне үшінші жылындағы тамыр жүйесі

Сонымен, алынған мәліметтерді талдау Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында таулы аудандардың жоғарғы белдеулерінде өсетін ферғана эспарцетінің жерсіну мүмкіншілігі төмен екендігін көрсетеді. Осы жерде айтатын бір мәселе, ол ферғана эспарцеті өскіндерінің бірінші және кейінгі жапырақтары үш жапырақты, ал хорасандікі алғашқы 1 – 2 жапырақтары жай, кейінгі жапырақтары күрделі болып келетінін байқадық. Р.Я. Пленник [421] Оңтүстік – Шығыс Алтайдың бұршақ тұқымдасына жататын таспа мен кекіре туыстарының түрлерін бақылау нәтижесінде үш жапырақты өскіндер ылғалды ортада өсетін мезофиттерге, жай жапырақты өскіндер құрғақ жерлерде өсетін, яғни ксерофитті түрлерге тән деген қорытындыға келген. Сондықтан, хорасан эспарцеті ксерофитті түр ретінде оңтүстіктің шөл жағдайында дұрыс өсіп – дамиды. Тіршілік ұзақтығы 6 жылдан асып отыр. Оның өсімдіктерінің аурумен немесе зиянкестермен зақымданғаны байқалмады. Алайда, тұқым өнімділігіне зиянкестердің кері әсер ететіні белгілі болды.

2.2.4 Таспа туысы

Шаруашылық құндылығы жағынан бұршақ тұқымдас шөптер ішінде маңызды орын алатын өсімдіктердің қатарында Таспа туысына кіретін түрлер жатады. Қазақстанда таспа шөптердің 309 түрі бар. Олар еліміздің түрлі экологиялық – географиялық аймақтарында тараған. Алайда, кейінгі жылдарда болған антропогендік, техногендік әрекеттердің нәтижесінде көптеген түрлердің табиғи популяциясы сиреп бара жатқанын айту керек. Біздің экспедициялық зерттеулер көрсеткендей қаргүл, домалақбас, түлкіше, түлкі сияқты түрлері мал тұяғы бара бермейтін жерлерде ғана кездеседі. Мұның өзі бұл түрлердің малға жұғымды екенін көрсетеді. Ал, имек, турчанинов түрлерінің құрамында алколоидтардың жоғары болуына байланысты вегетациялық дәуірі аяқталып, құрағаннан соң ғана желінетінін байқадық. Сондықтан болар бұл түрлер табиғи жағдайда жиірек өседі.

Кезінде таспа туысына назар аудару қажеттігін атап өтілген. Алғаш рет таспа түрлерін жерсіндіру бағытында ғылми ізденіс Түркменстанда жүргізілді. Кейіннен таспашөпті мал азық ретінде пайдалану мәселесі жалғасын тапты. Таспа түрлерін жерсіндіруге байланысты ғылми жұмыстар Өзбекстанда да жүргізілді. Осы зерттеулердің нәтижесінде Орта Азияның шөл аймағында екпе жайылымдар жасау үшін агамет, максимович, хива және петунников түрлері ұсынылды.

Қазақстанда таспашөпті дақылдандыру мәселесіне көп жылдарға дейін мән берілмей келді. Өткен ғасырдың 70-жылдардың соңында Солтүстік Аралмаңы тәлімі жерінде 10 түрі сыналып, олардың агробиологиялық ерекшеліктері, шаруашылық көрсеткіштері анықталды.

Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында таспашөп түрлерін жерсіндіру жұмысы өткен ғасырдың 80-жылдарында басталды. Әуелгі кезде Сырдария флоралыќ ауданына ќарасты Оңтүстік Қазақстан өңірінде өсетін турчанинов (Astragalus turczaninоvii Kar. et Kir.), түлкіше (A. alopecias Pall.) кейіннен қаргүл (A. chionanthus M. Pop.), имек (A. flexus Fisch.), домалақбас (A. globiceps Bunge.) түрлері зерттеу жұмысына қамтылды. Тәжірибе нәтижелері турчанинов тұқымының майдалау келетінін көрсетті, 1000 дәннің салмағы 2,9-3,5 г. Қаргүл, имек, домалақбас, түлкіше түрлерінің дәннің салмағы 9-16 г аралығында болды. Ең ірі ұрық имек таспанікі – 13-16 г. Оңтайлы егу тереңдігі турчанинов таспасы үшін 1-2 см, қалған түрлердікі 2-3 см. Имек, домалақбас, түлкіше тұқымдарының қабығы қатты болғандықтан оларды себер алдында құммен сыртқы қабығы зақымдалып отырды.

Қыс алдында егілген тұқым ерте көктемде өскін бере бастайды. Бірінші жылы өсімдіктері өте жай өседі. Бар-жоғы 5-11 см дейін бойлап, жазға қарай өсуін тоқтатады.

Өсімдіктердің генеративтік кезеңге түсуі тіршілгінің 2-3 жылдарына келеді. 14-кестеде келтірілген мәліметтерден ең бірінші болып гүлдеуге қаргүл таспашөбі, содан соң имек, турчанинов түрлері түседі. Домалақбас пен түлкіше өсімдіктерінің гүлдеуі мамыр айының соңында басталады. Бір ерекшелігі қаргүл мен имек таспашөптерінің гүл сабақтары, вегетативтік мүшелері күрделі жапырақтар сияқты өсімдіктің түбінен өсіп шығады және күрделі жапырақтардан бөлек дамиды.

14-кесте – «Бақтыөлең» тәжірибе жайындағы таспашөп түрлерінің өсіп-даму кезеңдері

Түр	Көктеуінің басталуы	Шапақтануы-ның басталуы	Гүлдеуінің басталуы	Тұқымы-ның пісуі	Вегетациялық дәуірінің ұзақтығы
Қаргүл	10-15.III	20-25. III	1-5.IV	5-10.V	45-50
Имек	15-20.III	1-3.IV	5-10.IV	15-20.V	55-61
Турчанинов	15-20.III	10-13.IV	20-25.IV	5-10.VI	75-80
Домалақбас	20-25. III	5-8.V	25-30.V	25.VI-5.VII	105-110
Түлкіше	20-25. III	5-8.V	25-30.V	10-15.VII	110-120

Турчанинов, домалақбас және түлкіше өсімдіктерінің әуелі вегетативтік мүшелері, содан соң олардан сабақтар дамиды және оның буын аралығы арасындағы бұрышта, яғни жапырақ қолтығында гүл бүршіктері орналасқан. Одан өсіп шыққан гүл шоғының ұзындығы аталған түрлерде біркелкі емес.

Сабақтар бойлап өскен сайын жаңа гүл шоқтары пайда болады. Бір гүл шоғының дамуы да біраз күнді қамтиды. Сондықтан бұл түрлердің өсімдіктерінің ғана емес, бір шоғының бойында бір мезгілде шанақтану, гүлдеу және ұрық байлау кезеңдері бір – бірімен сабақтасып жатады.

Жоғарыдағы кестеде көрінгендей қаргүл тұқымының пісуі мамырдың бірінші онкүндігіне, имек пен турчанинов түрлерінікі маусымның басына, домалақбас пен түлкіше түрлерінікі маусымның соңы – шілденің бірінші онкүндігіне келеді. Дегенде, әр жылдың ауа райының қалыптасуына байланысты өсіп – даму кезеңдері ерте немесе кеш өтуі мүмкін. Мысалы, ылғалды жылдары түлкіше таспашөбінің тұқым байлау кезеңі тамыз айына, имек таспашөбінікі маусымның екінші жартысына дейін созылатынын байқадық. Қалған түлердің ауытқуы онша байқалмады.

Көп жылдық тәжірибе қаргүл таспашөбі өсімдіктерінің 3 жыл, турчани-новтікі – 4-5, имек, домалақбас және түлкіше түрлерінікі 9 жылға дейін тіршілік ететінін көрсетті. Тіршілігінің екінші және кейінгі жылдарындағы өсіп – дамуы жергілікті ауа райына байланысты өзгеріп отырады. Өсімдіктердің өсуі туралы алынған мәліметтерді талдау қаргүл түрінің күрделі жапырақтарының ұзындығы 14,3-29,5 см, имектікі – 15,6-39,1, турчанинов өсімдіктерінің бойы 20,5 – 45,7 см, домалақбастікі – 35,3 – 91,7, түлкіше түрінікі – 38,8 – 92,0 см аралығында бойлап өсетіндігі анықталды (15-кесте).

15-кесте – «Бақтыөлең» тәжірибе жайындағы таспашөп түрлерінің әр жылдардағы өсімдік бойы, см

Жыл	Қаргүл	Имек	Турчанинов	Домалақбас	Түлкіше
1981	-	-	41,2	-	42,9
1982	-	-	20,5	-	40,5
1983	-	-	35,0	63,7	68,7
1984	-	32,0	35,0	46,0	53,0
1985	-	23,1	34,0	49,1	59,0
1986	-	23,0	28,0	42,0	45,0
1987	-	39,1	40,0	59,3	62,4
1988	-	26,7	29,9	53,5	55,1
1989	-	20,0	26,7	54,5	56,1
1996	19,8	25,8	24,3	37,0	46,0
1997	24,3	30,2	38,0	68,6	72,4
1998	-	29,9	33,4	54,2	63,3
1999	-	-	-	35,3	38,8
2000	-	26,3	33,8	50,4	60,8
2001	24,3	28,9	37,0	54,2	61,0
2002	29,5	38,0	45,7	91,7	92,0

15-кестеде келтірілген көрсеткіштерге қарасақ, жалпы барлық түрлердің жақсы өсуі 1987, 1997 және 2002 жылдарға келеді, себебі бұл жылдардың көктем айлары ылғалды болғаны белгілі. Енді жеке түрлерге келсек наурыз айы ылғалды 1984, 2001 жылдары имек таспашөбі тиісінше 32,0 және 28,9 см, сәуір және мамыр айы ылғалды 1981 жылы турчанинов түрі 41,2 см, маусым айы ылғалды 1983 жылы түлкіше таспашөбі 63,7 см жетті. Өсімдіктердің нашар өсіп-дамуы 1982, 1986, 1996 және 1999 жылдары байқалды. Алдыңғы үш жылдың көктем айлары құрғақты келді.

1999 жылдардың наурыз айында 4,7 см ғана ылғал түскен, ал сәуір айында үсік болғаны туралы жоғарыда атап өткен болатынбыз. Алайда, кейбір жылдары көктем жалпы қолайлы болғанның өзінде барлық түрдің бірдей жақсы өсіп – дамымайтынын байқадық. Көпжылдық зерттеулер нәтижесі қаргүлдің наурыз айында, имек пен мамырдың екінші жартысынан алшындап өсетінін көрсетті. Сондықтан көктемде жауын-шашынның түсуіне қарай, таспашөп түрлерінің өсіп – дамуы әр түрлі болатыны байқалды. Мысалы, 1989 жылдың наурыз – сәуір айларында бар жоғы 12,6 мм ылғал түсті. Мұның өзі сәуірде алшындап өсетін имек пен турчанинов түрлеріне кері әсерін тигізбей қоймады. Мұндай жағдай 1996 жылы да қайталанды. Ал, 1984-1986, 1996 жылдардың мамыр айында жауын-шашын өте аз (1-9 мм) немесе мүлдем болмауы домалақбас пен түлкіше таспашөптерінің ойдағыдай өсуіне мүмкіндік бермеді.

Таспашөп түрлерінің жауын-шашын мөлшеріне және оның түсу мезгіліне байланысты өзгеріп отыруы тамыр жүйесінің ерекшеліктерімен түсіндірілуі мүмкін.

Жалпы, зерттеуге қамтылған таспашөп түрлерінің тамыр жүйесі салыстырмалы түрде алғанда даму деңгейі біркелкі емес және өзіндік ерекшеліктері бар.

Өсіп-даму кезеңі ерте басталатын қаргүл таспасының тамыр жүйесі 70 сантиметрге дейінгі кеңістікті алып жатады (9-сурет).

А Б

А – тіршілігінің бірінші жылы

Б – тіршілігінің үшінші жылы

9-сурет. Қаргүл таспашөбінің тамыр жүйесі

Толық қалыптасқан ересек өсімдігінің негізгі тамыры анық байқалады. Суреттен бірінші қатардағы жанама тамырлардың негізгі тамырдың 1,5-6,0 см бойында өсіп шыққанын көруге болады. Олардың саны 10 дана. Бір ерекшелігі жанама тамырлар негізгі тамырды айнала біркелкі тарамдалған және 62-68 см тереңдеген. Жан-жаққа жайылуы 21-38 см. Екінші қатардағы тамырлар өте аз. Негізгі және жанама тамырлардың жуандығы 0,2-0,4 см, олар майда тамыр түктерімен жамылған.

Сонымен, қаргүл таспашөбінің тамыр жүйесі топырақтың жоғарғы қабатында дамыған, яғни көктемде түсетін жауын-шашынды тиімді пайдалануға бейімделген.

Жер бетіндегі мүшелерінің тұрқы қаргүлге ұқсас, гүлдеу мен тұқым байлау кезеңдері қаргүл мен турчанинов таспашөптерінің аралығында жататын имек түрінің тамыр жүйесі жақсы дамығанын айтуымыз керек. 14-суреттен көрінгендей, қуатты күре тамыры 130 см дейін бойлаған. Топырақ бетінен 6 см тереңдіктегі күре тамырдан ені 3,5 см, 30 см тереңдіктегісі 1,5 см жеткен. Екінші қатардағы жанама тамырлар 7-30 см және 60-70 см топырақ қабаттарында тармақталған. Олардың саны 13 және жан-жаққа таралуы 33-47 см дейін барады. Кейбір қосалқы тамырлар күре тамырмен бірдей бойлаған. Үшінші қатардағы жанама тамырлар өте аз.

Имек таспашөбінің тамыр жүйесін сипаттау оның қаргүл тамыр жүйесі сияқты көктемгі жауын-шашын, сондай-ақ төменгі қабаттағы ылғалды пайдалануға бейімделгенін көрсетеді. Сондықтан болар, тұқымы піскеннен кейін де жер бетіндегі мүшелері – жапырақтары маусымның соңына дейін көгеріп тұрады.

Турчанинов таспашөбінің тамыр жүйесі нәзіктеу келеді (10-сурет). Топырақ бетінен 5-6 см қабатта жуандығы 0,7 см күре тамыр бірден жіңішке-ріп 110 см дейін тереңдейді. Екінші қатардағы жанама тамырлардың басым бөлігі күре тамырдың жіңішкерген тұсында тарамдалған. Суретте көрсетілген-дей ұзындығы әр түрлі 10 жанама тамырлар 20-26 см дейін жайыла немесе аздап көлбей өсіп, төмен кеткен. Топырақтың 13 см қабатында 2 жанама тамыр шыққан. Олардың біреуі күре тамырмен қатарласып тереңдеген. Тамырлардың өн бойын ұзындығы 1 – 2 см болатын ұсақ майда тамыршалар жапқан. Жалпы алғанда төменгі қабаттағы тамыр жүйесі салыстырмалы түрде қарасақ нашарлау дамыған. Дегенмен жер бетіндегі мүшелерінің – сабақтың, жапырақтың және тұқымдарының өте түкті болуы мамырдың ортасы – маусымның басында өтетін гүлдеу – тұқым байлау кезеңінде топырақтың төменгі қабатынан көтерілетін ылғалды үнемдеп жұмсауға мүмкіндік береді. Ал, жоғары қабаттағы жанама тамырлардың топырақ бетіне жақын және жайыла жатуы көктемде түсетін жауын – шашынды тиімді пайдалануға, сөйтіп өсімдіктің тез алшындап өсуіне себін тигізеді.

Домалақбас таспашөбінің тамыр жүйесін зерттеу оның кейбір ерекшеліктері бар екенін көрсетті. Толық дамыған ересек өсімдіктерінің негізгі тамыры 140 см дейін тереңдейді (11-сурет). Бірінші қатардағы жанама тамырлардың тармақталуы 20-25 және 65-70 см топырақ қабатында байқалады. Олардың жан-жаққа таралуы 70-80 см жетеді. Екінші қатардағы жанама тамырлар гипсті қабатта өскен және олар қысқалау келеді.

А Б

А - имек таспашөбі

Б - турчанинов таспашөбі

10-сурет. Имек және турчанинов таспашөптерінің тамыр жүйелері

Табиғи жағдайда, экспедициялық байқаулар көрсеткендей домалақбас таспа шөбі топ-топ болып кездеседі. Өйткені ол көгентамырлы өсімдік түріне жатады. Бұл ерекшелік біздің жұмысымыздың нәтижесінде де дәлелденді. Суретте көрсетілгендей негізгі тамыр топырақ бетінен 8 см тереңдікте шіріген. Бірақ оның шіріген жерден төменгі жағы тірі және одан ұзындығы 35 см дейін көгентамырлар өсіп шыққан. Оның бойында әр 8-10 см сайын өркендер өсіп шығатын бүршіктер орналасқан. Осылайша домалақбас түрі вегетативті жолмен де көбею қасиеті бар екені анықталды.

11-сурет. Домалақбас таспашөбінің тамыр жүйесі

Оңтүстік-Шығыс Алтай өңірінде өсетін таспашөп тамырларын зерттей отырып кейбір түрлердің негізгі тамырының сақталып қалатынын, ал бәз бір түрлердің негізгі тамыры өліп қалтынын немесе тіршілік қабілетін жанама тамырларға беретіні анықталған. Біздің зерттеуде, домалақбас таспашөбінің негізгі тамыры өзінің тіршілігін жанама тамыр ретінде жалғастырып отырғанын байқадық.

Домалақбас таспашөбінің тамыр жүйесін анықтау оның топырақ қабатындағы ылғалды тегістей пайдалану мүмкіндігі бар екенін көрсетеді. Сондықтан мамыр – маусым айындағы жауын – шашын мөлшері домалақбас өсімдіктерінің бірқалыпты дамуына әсер етеді (12-сурет).

Біз зерттеген көпжылдық шөптесін таспашөп түрлерінің ішінде тамыр жүйесі күшті дамыған түлкіше түрі болып есептелінеді. Оның күре тамыры 160 см аса тереңдейді (13-сурет). Бірінші жанама тамыры топырақтың 11 см қабатында дамыған. Ол тиісінше екінші және үшінші қатардағы жанама тамырларға тармақталған. Басқа түрлерге қарағанда түлкіше таспа түрінің жанама тамырларға тармақталуы бүкіл топырақ қабатында жүреді. Жанама тамырлардың жан – жаққа таралуы 60 – 70 см дейін барады. Осылайша оның тамыр жүйесі топырақтың барлық қабаттарындағы ылғалды пайдаланады. Тереңге кеткен күре тамыры өсімдіктің жаз кезінде өтетін гүлдеу – тұқым байлау кезеңдерін ылғалмен қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды.

12-сурет – Домалақбас таспашөбінің көгентамырынан шыққан өсімдіктер

13-сурет – Түлкіше таспашөбінің тамыр жүйесі

Сонымен зерттелген таспашөп шөптесін түрлерінің тамыр жүйесі өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады. Бұл ерекшеліктердің әр жылдарда қалыптасқан ауа райына байланысты өсімдіктердің өсіп-дамуына қалай әсер ететінін қайталап айтпасақта түсінікті. Қосымша дәлел ретінде кейінгі жылдардағы таспашөп түрлерінің өсіп – дамуы және өнімділігі туралы мәліметтерді келтіруге болады.

16-кестеде имек және қаргүл таспашөптерінің өнімділігі жән оның құрылымы көрсетілген. Алынған мәліметтерді талдау барысында қаргүл түрінің тіршілігінің үшінші жылында өсімдіктердің өсіп – дамуы жоғарылайтыны, соған сәйкес өнімділігі де көтерілетіні байқалды. Ең жоғарғы өнім көктем айлары өте қолайлы болған 2002 жылы алынды: көк балауса 13,7, құрғақтай 5,4 ц/га. 1997 жылдық көктем айлары да ылғалды болғаны белгілі. Бұл жылы гектарына көк балауса шығымдылығы 11,6 ц, құрғақтайы 4,3 ц. Дегенде 2001 жылдың наурыз айында жауын – шашынның мол түсуі (46 мм) екі жылдық қаргүл таспашөбінің өсуіне қолайлы болды. Бірақ өнімнің негізін құрайтын жапырақты сабақ санының үш жылдық өсімдіктерден 2 еседен төмен болуы жалпы шығымдылыққа әсер етті.

Имек таспашөбінің де өнімділігін жапырақты сабақтар құрайды. Сондықтан олардың өсіп – дамуы жалпы шығымдылықты анықтайды. Кестеде көрсетілгендей, зерттелген жылдар кезінде жапырақты сабақ санының анау айтарлықтай өзгермейтіні байқалды. Керісінше жапырақты сабақтардың ұзындығы 21,4 сантиметрден 33,7 сантиметрге дейін ауытқыды. Олардың жақсы дамуы 1997 және 2002 жылдарға тура келді. Сондықтан имек таспашөбінің жоғары өнімділігі осы жылдары, яғни гектарына көк балауса жылдарға сәйкес 16,4 және 18,1 ц, құрғақтай – 6,7 және 7,2 ц болды. Ең төменгі өнім көктем айлары аса құрғақты болған 2001 жылы алынды. Айта кету керек, қолайлы жылдары қаргүл мен имек таспашөптерінің шығымдылығы табиғи жайылымның көрсеткіштерімен деңгейлес болды. Өте құрғақшылық жылдары олардың өнімділігі табиғи жайылым өнімділігінен 1,5 - 2,0 есе жоғары болатыны байқалды.

Турчанинов, домалақбас және түлкіше таспашөптерінің мал азықтық өнімін өсімдіктің сабақтары мен жапырақтары құрайды. Сондықтан осы мүшелердің өсіп – даму кезеңіндегі қалыптасқан ауа райы олардың шығымдылығына ықпал етеді.

17-кестеде келтірілген көрсеткіштерді қарасақ зерттелген үш түрдің де төменгі өнімділігі көктем айлары құрғақты болған 2000 жылы байқалады. Дегенде сабақтану кезеңі ертерек өтетін турчанинов таспашөбінің сабақ саны қалыпты жылдардағыдай. Ал, осы кезеңі мамыр айында өтетін домалақбас пен түлкіше түрлерінің сабақтануы басқа жылдарға қарағанда нашар өтті. Соған байланысты олардың шығымдылығы да төмен болды. Кестеде келтірілгендей өсімдіктердің ең жоғарғы көрсеткіштері ауа райы өте қолайлы болған 2002 жылға тура келеді. Турчанинов таспашөбі өсімдіктерінің биіктігі басқа жылдармен салыстырғанда 8,4-13,9 см, домалақбастікі – 29,3-38,0 см, түлкішенікі – 28,7-31,2 см жоғары, ал сабақ саны тиісінше түрлерде 7,3-7,5, 2,7 -4,3 және 4,2-5,3 дана артық. Мұның өзі түрлердің шығымдылығының да

16-кесте – Имек жән қаргүл таспашөбінің өнімділігі және құрылымы

Түр

Жыл

Өсімдіктің биіктігі, см

Жапырақтың саны, дана

Жапырақты сабақ

ұзындығы, см

Генеративті сабақ саны, дана

Генеративті сабақ ұзындығы, см

Өнімділігі, ц/га

көк балауса

құрғақтай

Ќаргүл

1996

19,8

21,0

15,1

0,6

1,4

4,3

1,7

1997

24,3

70,6

18,1

1,0

9,0

11,6

4,3

2001

24,3

33,2

19,6

0,6

2,1

5,8

2,4

2002

29,5

77,5

24,3

1,2

5,2

13,7

5,4

Имек

1996

29,1

27,7

5,4

18,4

23,1

10,7

4,6

1997

30,2

27,4

7,2

24,1

26,7

16,4

6,7

1998

29,9

27,3

6,0

23,0

22,5

9,8

3,9

2000

26,3

26,4

7,4

21,0

21,4

8,7

3,3

2001

28,9

30,8

6,0

13,0

22,5

9,1

3,4

2002

38,0

8,5

27,5

33,7

18,1

7,2

ЕЕА 0,5 0,45

17-кесте – Турчанинов, домалақбас және түлкіше таспашөптердің өнімділігі және құрылымы

Түр	Жыл	Өсімдіктің биіктігі, см	Сабақ саны, дана	Өнімділігі, ц/га
				көк балауса	құрғақтай	соның ішінде
				көк балауса	құрғақтай	сабағы	жапырағы	шанағы
Турчанинова	1997	33,2	3,9	6,7	2,9	1,8	0,7	0,4
	1998	37,3	4,1	7,8	3,3	2,0	0,8	0,5
	2000	31,8	4,0	5,1	2,1	1,6	0,4	0,1
	2001	37,0	4,0	8,3	3,2	2,2	0,7	0,3
	2002	45,7	11,4	15,7	7,1	4,3	1,6	1,2
Домалақбас	1997	62,6	3,0	21,7	9,0	4,4	2,9	1,7
	1998	54,2	2,7	17,3	7,1	3,6	2,0	1,5
	2000	53,7	1,4	13,1	5,3	3,6	1,4	0,3
	2001	54,2	1,4	14,0	6,2	4,0	1,9	1,3
	2002	91,7	5,7	34,0	12,0	6,7	3,2	2,1
Түлкіше	1997	63,3	4,1	32,1	14,7	8,7	3,7	2,3
	1998	63,3	4,4	22,6	10,8	5,8	3,1	1,9
	2000	60,8	3,3	18,1	7,7	5,5	1,5	0,7
	2001	61,0	3,4	20,8	8,3	5,6	1,8	0,9
	2002	92,0	8,6	47,0	18,8	10,4	5,3	3,1
ЕЕА 0,5 1,57

жоғары болуына себеп болды. Мысалы, 2000 жылы турчанинов түрінің көк балауса өнімділігі гектарына 5,1 ц болса, 2002 жылы 15,7 ц, домалақбастікі 13,1 центнерден 34,0 центнерге, түлкіше түрінікі 18,1 центнерден 47,0 центнерге дейін өсті. Осылайша, жергілікті жердің экологиялық ортасына табиғи сұрыптау нәтижесінде морфологиялық және биологиялық ерешеліктері қалыптасқан бұл түрлердің өсіп – даму мүмкіншіліктерінің жоғары екенін көрсетеді. Демек келешекте осы ерекшеліктерді ескере отырып оңтайлы агротехникалық тәсілдерді анықтау және дұрыс қолдану олардан мол өнім алуға кепілдік береді деген сөз.

Көп жылдық зерттеулер нәтижесінде байқағанымыз, таспашөп түрлерінің сәуір айында үсік болған 1999 жылдан басқа жылдардың барлығында дерлік ұрық байлағандығы. Әрине тұқым өнімділігі біркелкі болмады. Дегенмен жылма – жыл тұқым байлаудың өзі өсімдіктердің жерсіну мүмкіншілігінің жоғары екенін көрсетеді.

Төменде, 18-кестеде тәжірибе жұмыстары жүргізілген таспашөп түрлерінің көктем айлары қалыпты (1997) және құрғақты болған (2000) жылдардағы тұқым шығымдылығының құрылымы келтірілген.

18-кесте – Таспашөп түрлерінің тұқым шығымдылығының құрылымы

Түр	Бір түптегі генератив-тік сабақ саны, дана	Бір сабақ-тағы гүл шоғының саны, дана	Гүл шоғының ұзындығы, см	Бір гүл шоғында-ғы жеміс саны, дана	Бір жемістегі тұқым саны, дана	1000 тұқымның салмағы, г
1997 жыл
Қаргүл	17,0	3,0	1,0	1,2	18,0	13,0
Имек	8,2	13,2	8,4	12,0	5,8	16,0
Турчанинов	3,8	7,0	15,9	9,5	5,2	4,1
Домалақбас	3,0	4,2	3,4	55,0	1,5	11,0
Түлкіше	4,1	7,0	14,5	160,0	0,5	12,9
2000 жыл
Имек	6,7	2,3	7,3	2,0	2,4	15,1
Турчанинов	3,0	8,9	13,9	3,3	2,0	2,0
Домалақбас	1,4	2,4	3,1	39,3	0,9	10,2
Түлкіше	3,3	4,7	13,0	121,0	0,2	12,6

Кестеде келтірілген мәліметтерден көктемі құрғақ болған 2000 жылы жеміс салатын сабақтың, гүл шоғының, жеміс және тұқым санының көрсеткіштері өте төмен. Гүл шоғының ұзындығы мен 1000 тұқымның салмағы айтарлықтай өзгермейді. Алайда турчанинов түрінің тұқымдары жақсы дамымай 1000 данасының салмағы 1,2 г төмен болды. Мұның себебін турчанинов таспашөбінің тамыр жүйесінің әлсіздігімен түсіндірілуі мүмкін. Тамыр жүйесінің қуаттылығы – топырақ ылғалдылығы мен құнарлығын барынша пайдаланудың арқасында маңызды бірқатар органикалық қосылыстардың алғашқы синтезінде айтарлықтай қызмет атқаратын және өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінің жоғары өнімділігін қамтамасыз ететін көрсеткіштердің біріне жатады. Әрине бұл мәселе ылғалы тұрақсыз шөл аймақта ерекше орын алатынын айтуымыз керек. Дегенмен, зерттелген таспашөп түрлері бар ылғалды тиімді пайдалану үшін жер бетіндегі мүшелерінің де әр түрлі бағытта бейімделгені анықталды.

Әсіресе бұл жеміс түрлерінің дамуынан көрінеді. Біздің тәжірибеде көрсеткендей қаргүл, имек, турчанинов, таспашөптерінің түйін байлаған жемісі бұршаққынға, домалақбас пен түлкішенікі бұршаққап түріне жатады. Қаргүл мен имек жемістері ірі, қабығы қатты әрі түксіз келеді. Жемістерінің ұзындығы 2,5-3,0 см, ені 0,5-1,2 см. Пісу кезеңі жаздың басында (турчанинов) және ортасына қарай өтетін (домалақбас пен түлкіше) түрлерінің жемістері өте түкті. Турчанинов пен түлкіше жемістерінің сыртқы қабаты жұмсақ, ал домалақбастінікі өте қатты. Ерекше атап өтетін мәселе, ол түлкіше түрінің тұқымы қосымша жеңіл сыдырылып түсетін түкті жұқа қабықшамен қапталғандығы. Мұның өзі тұқым пісу кезеңі жаздың аптап ыстығында өтетін түлкіше таспашөбінің шөл жағдайына бейімделгенінің тағы бір көрінісі. Сонымен жоғарыда аталған ерекшеліктер таспашөп түрлерінің тұқым байлауына тиісінше ықпал етеді. Есептеулер көрсеткендей қаргүл түрінің тұқым байлау мүмкіншілігі бір бұршаққында 28-35 данаға, имектікі – 13-15, турчаниновтікі – 11-13, домалақбастікі – 2, түлкішенікі – 2-3 данаға дейін жетеді. Бірақ ауа райына және басқа да жағдайларға байланысты олардың нақты тұқым байлауы әр түрлі дәрежеде өзгеріп отырады. Мысалы, қаргүлдікі 7-18,0 болса, имектікі 2,4-тен 8,8-ге, турчаниновтікі – 2,0-ден 5,2-ге, домалақбастікі – 0,9-дан 1,5-ға, түлкішенікі – 0,2 –ден 0,5-ке дейін ауытқыды. Соңғы екі түрдің тұқым байлауы төмен болғанымен бір гүл шоғындағы тұқым саны басқа түрлерге қарағанда, әсіресе құрғақ жылдары өте жоғары. Айталық, 2000 жылы имек және турчанинов түрлерінің бір гүл шоғындағы тұқым саны тиісінше 4,8 және 6,6 болса, домалақбастікі 35,3, түлкішенікі 24 данадан жоғары болды. Жерге түскен тұқымдарының өздігінен өскін беру қасиеті бойынша турчанинов пен түлкіше түрлері ерекшеленеді. Байқаулар көрсеткендей олардың бір түбінің айналасында 3-7 өскін шығады, ал өсіп – даму кезеңінің соңына дейін 1-3 өсімдік ғана тірі қалады.

Қоректілік қасиетін анықтау зерттелген түрлердің мал азықтық құндылығының жоғары екенін көрсетті.

19-кестеде келтірілген мәліметтерге қарағанда имек түрінің құрғақ азық құрамында жылдарға байланысты протеин 14,2-17,8%, май 2,2-3,9%, күл 7,9-10,1%, турчаниновтікі тиісінше 16,1-17,2, 4,0-6,4, 5,3-6,8, түлкішенікі – 14,5-18,1, 3,4-4,3, 7,2-10,0, домалақбастікі – 10,0, 7,6 және 1,7% болды.

Жалпы алынған мәліметтердің қорытындысы зерттелген жергілікті көпжылдық шөптесін таспашөп түрлерін жерсіндіруге болатынын көрсетті.

Әрине бірінші кезекте домалақбас пен түлкіше таспашөптерін өндіріске және селекция жұмыстарына пайдалану қажет (14-сурет). Біздің көпжылдық зерттеулер осы бағалы түрлердің тұқым шығымдылығына зиянкестердің қатты зақым келтіретінін көрсетті. Сондықтан келешекте осы жағына баса назар аударлыуы тиіс.

19-кесте – Таспашөп түрлерінің химиялық құрамы, абсолютті-құрғақ затта % есебімен

Түр	Өсу кезеңі	Күл	Протеин	Май	Клечатка	АЭЗ
1984 жыл
Имек	гүлдеу	7,9	14,5	2,7	25,0	49,7
Турчанинов	гүлдеу	5,3	16,1	4,0	27,8	46,6
Түлкіше	шанақтану	7,2	14,5	4,3	27,8	46,0
1985 жыл
Имек	гүлдеу	8,6	14,2	3,9	24,7	48,6
Турчанинов	гүлдеу	6,8	17,2	6,4	35,6	34,0
Түлкіше	шанақтану	9,7	18,1	3,4	28,3	41,5
1987 жыл
Имек	пісу	10,1	17,8	2,2	31,7	38,2
Түлкіше	шанақтану	10,0	17,0	3,5	25,2	41,3
2003 жыл
Домалақбас	гүлдеу пісу	1,7	10,0	7,6	41,5	39,2

Жалпы, көпжылдық шөптесін түрлерді жерсіндіру нәтижесі олардың құрылымдық және функциональдық қасиеттеріне тығыз байланысты екенін көрсетті. Демек, оларды оңтүстік шөл аймағында жерсіндіру экологиялық-морфологиялық және экологиялық-физиологиялық заңдылықтармен анықталады.

2.3 Жартылай бұталы немесе шалабұта өсімдіктер

Еліміздің құрғақ аймағында табиғи өсетін түрлердің ішінде жартылай бұталы немесе шалабұта өсімдіктердің кең тарағаны белгілі. Солардың арасында аса құнды, шаруашылық мәні бар Алабұта тұқымдасының Изен, Теріскен, Қараматау, Сораң туыстарына және Күрделігүлдер тұқымдасының Жусан туысына жататын түрлердің орны ерекше. Сондықтанда болар көптеген ғылыми еңбектер осы туыстарды зерттеуге бағытталған. Ол туралы мал азықтық өсімдіктерді өсіру тарихында жан-жақты айтылды.

2.3.1 Жусан туысы

Еліміздің табиғи жайлымдарының басым бөлігінің өсімдік жамылғысы-ның басты құраушысының біріне жусан түрлері жатады. Қазақстан аумағында 81 түрі кездеседі.

Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағының Қызылқұм алқабында тамыр жусан Artemisia terrae-albae, құм жиегінде тұран Artemisia turanica, Сырдария маңы жазығының сортаңды жерлерінде сораң Artemisia salsoloides, сұр топырақта дермене Artemisia сina, басты Artemisia diffusia, тау бөктеріне қарай жырық Artemisia tenuisecta жусаны өседі. Кейінгі кездері байқалған келеңсіз

А Б

А- домалаќбас, Б - түлкіше

14-сурет. Бағалы таспа түрлерінің тұќым пісу кезеңі

антропогендік, техногендік әрекеттердің, яғни Сырдариямаңы жазығындағы көшпелі көкөніс өсіру үшін жусанды алқаптарды айдау, елді мекен айналасындағы оның табиғи жайылымдарын үздіксіз пайдалану, отынға немесе қысқы сақтық қорға пішен ретінде шауып алу, сондай-ақ жиі қайталанып жатқан өрттер салдарынан жусандық жайылымдар тозып, жел эрозиясына ұшырауда. Сондықтан жусанның табиғи қауымдастығын сақтау және қалпына келтіру шаралары өзекті мәселеге айналып отыр.

Соңғы жылдары жусан түрлерін дәрілік, малазыќтық, тағы да басқа мақсаттар үшін зерттеу жұмыстары еліміздің әр түрлі аймақтарында кеңінен жүргізілуде. Бүгінде боз жусанның алғашқы сорты шығарылып, аудандастырылып отыр.

Қазақстанның оңтүстік шөлі жағдайында жусанды жерсіндіру жұмысы 1974 жылдан басталған. Осы жылы 2 үлгі, 1976 жылы 21 үлгі, 1979 жылы 2, 2002 жылы -5 үлгісінің көшетжайы қаланды (15-сурет). Негізінен зерттеу жұмысына Арал-Каспий флоралық аудандарының бөлшекті Artemisia diungueloba (К-287), Қызылқұмның тұран А.turanica (БТ-75), Сырдарияның басты А.diffusia (БТ-15, БТ-87), А.сina (БТ-28, БТ-88), Тянь-Шанның ермен А.salsoloides (БТ-71), жырық А.tenuisecta (БТ-86) түрлері қамтылды.

15-сурет. Жусан үлгілерінің көшетжайы

Тұқым себу мерзімі желтоқсан – ақпан айлары, себу тереңдігі 0,0-0,5 см. мың дәнінің салмағы 0,3-0,5 г.

Жусан дәнінің өнуі біркелкі. Жалпы өскіндердің көрінуі наурыз айының ортасынан басталады. Алайда, қыс айларында байқалатын жылы күндер кезінде оның дәндерінің өскін беріп, содан соң суыққа ұрынатыны байқалды.

Мұндай жағдай 1976 жылы көрініс тапты. Қаңтар айында күн жылынып жусанның 6 түріне жататын 21 үлгінің барлығы өскін берді. Бір қума метрде 2-60 өскін болды. Кейіннен ақпан айында болған суықтан олар түгелдей дерлік өліп қалды. Жалғыз ғана жергілікті басты жусанның бір қума метрде 1-2 өскіннен аман қалды.

Біздің байқаулар көрсеткендей, әр жылдың қалыптасқан ауа райына және жиілігіне байланысты өскіндердің сиреуі біркелкі емес. Жауын-шашын мөлшері өте аз болған 1975 жылы Арал-Каспий флоралық ауданының басты жусанының (К-287) өсімдіктері үш есеге дейін сиреп, екінші жылы бір қума метрде 33 дана болды, төртінші жылы 2,0 данаға төмендеді, сегізінші жылы – 0,6, он үшінші яғни тіршілігінің соңғы жылында 0,2 дана қалды (20-кесте). Сырдария флоралық ауданының кең тараған басты жусан да (БТ-15) бірінші жылдары қатты сиреді, ал тіршілігінің соңғы жылдарында бір қума метрдегі өсімдік саны 0,8-1,0 дана болды. Ауа райы өте қолайлы болған 2002-2003 жылдары жусан түрлерінің сиреуі үшінші жылы байқалды. Дегенмен экологиялық ортасы қолайлылау Тянь-Шань флоралық ауданында қалыптасқан ермен (БТ-71) мен жырық (БТ-86) үлгілері тіршілігінің екінші жылының өзінде – ақ 42-50%, ал үшінші жылы 80-92% сиреді. Кестеде көрінгендей, БТ-15 үлгісінің де сиреуі жоғары – 70,9%. Оның себебі екінші жылғы өсімдіктердің жиілігімен түсіндіріледі. Соның өзінде үшінші жылғы өсімдіктердің саны басқа үлгілерге қарағанда 2,3-11 есе жоғары.

Біздің көпжылдық зерттеулеріміз Қазақстанның оңтүстік шөлі жағдайында басты мен дермене түрлері 16 жылға дейін тіршілік жасайтынын кµрсетті. Осы жерде ескеретін жағдай, ол 1975 жылы нығыз құмда егілген басты жусан, тіршілігінің 9 жылында өліп қалды. Керісінше, онымен қатар егілген бөлшекті жусан 13 жылға дейін өмір сүрді. Айта кету керек, бөлшекті жусан табиғи жағдайда құмды алқаптарда тараған, ал басты мен дермене түрлері құмды жерлерде кездеспейді.

Олардың негізгі таралған алқабы механикалық құрамы түрлі ашық сұр топырақ. Мәселен, «Бақтыөлең» тәжірибе мекен жайының құмдауытты ашық сұр топырағында өсіп тұрған басты жусан шекаралас жатқан құмды төбешіктерде мүлдем кездеспейді. Мұның өзі құмды жерлердің экологиялық ортасы басты жусанның ойдағыдай өсіп-дамуына қолайлы жағдай туғыза бермейді деген алғашқы тұжырым жасауға негіз береді. Ал, 2002 жылы егілген көшетжайдағы Тянь-Шань флоралық ауданының ермен мен жырық жусанның екінші жылғы өсімдіктерінің салыстырмалы түрде алғанда жиілігінің жоғары болмауына қарамастан тіршілігінің үшінші жылында қатты сиреуі олардың жергілікті ортаға төзімсіздеу келетінін байқатады.

Зерттелген жусан түрлері тіршілігінің бірінші жылында гүлдеу кезеңіне түсе бермейтіні анықталды. Жауын-шашынды болған 2002 жылы ғана ермен түрінен басқалары тұқым байлады. Ауа райы қалыпты жылдары екінші жылдан бастап тұқым бере бастайды. Алғашқы болып гүлдеуге маусымның соңында ермен жусан түседі.

20-кесте – Жусан үлгілері өсімдіктерінің сақталуы, дана/құма метр

Флора-лық аудан	Түр	Каталог нөмірі	Егілген жылы	Тіршілік жылы
Флора-лық аудан	Түр	Каталог нөмірі	Егілген жылы	бірінші	екінші	үшінші	төртінші	сегізінші	он бірінші	он үшінші
Арал-Каспий	Бөлшекті	К-287	1975	103	33	2,6	2,0	0,6	0,4	0,2
Сырдария	Басты	БТ-15	1975	131	74	2	1,6	0,4	-	-
		- // -	1979	13	6	3	2,6	1,2	1	0,8
		БТ-87	2002	56	48	14	-	-	-	-
	Дермене	БТ-28	1979	11	5	4	2,2	1,2	1	0,5
	Дермене	БТ-88	2002	17	13	6	-	-	-	-
Қызыл-құм	Туран	БТ-75	- // -	8	8	6	-	-	-	-
Тянь-Шань	Ермен	БТ-71	- // -	24	14	1,2	-	-	-	-
Тянь-Шань	Жырық	БТ-86	- // -	20	10	2	-	-	-	-

Тамыз айында дермене, жырық, бөлшекті, тұран, ал қыркүйектің басында басты жусан гүлдей бастайды. Тұқымның толық пісуі ермен жусандікі қыркүйектің соңына, дермене, жырық, бөлшекті, тұран түрлерінікі қазан айының ортасына, басты жусандікі қазан айының соңы – қарашанің бірінші онкүндігіне тура келеді. Өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы ерте гүлдейтін ермен түрдікі 189-195 күн, кеш пісетін басты жусандікі 225-230, қалған түрлердікі – 210-215 күн аралығында.

Жусан түрлерінің бойлап өсуі әр түрлі. 21-кестеде келтірілген мәлімет-терден Арал-Каспий және Тянь-Шань флоралық аудандардан алынған үлгілердің бойлап өсуі жоғары екенін байқауға болады.

Бірінші жылғы өсімдіктердің бойы әр жылдың қалыптасқан ауа райына байланысты түрліше болды. Мысалы, жауын-шашыны аз болған 1975 жылы бар жоғы 5,8 – 7,3 см болса, жауын-шашынды 2002 жылы 41,0 – 55,9 см аралығында болды. Бір ерекшелігі, ауа райының қолайлы болғанына қарамастан ермен өсімдіктері 5-6 жапырақ күйінде қалды, бойы 11,6 см аспады, ені 14 х 10 см құрады. Айталық тұран жусаны өсімдіктерінің биіктігі 41,0 см, ені 31 х 39, бастынікі тиісінше 50,4, 40 х 42, дермененікі – 43,0, 27 х 23, жырық жусандікі 55,9, 41 х 35 см болды.

Көп жылдық зерттеулер нәтижесі басты мен дермене түрлері тіршілігінің екінші жылынан бастап бойлап өсу көрсеткіштерінің айырмашылығы шамалы екенін көрсетті. Мәселен, Сырдария флоралық ауданының БТ-15 үлгісінің бойы негізінен 44,8 - 53,5 см, БТ - 28 - 44,3 - 55,2 см аралығында ауытқыды. Басты жусанның 1975 егілген көшетжайдағы өсімдіктерінің тіршілігінің тоғызыншы жылындағы бойының төмен болуы 1983 жылдың аса құрғақты болуымен түсіндіріледі. Осы жылдың қолайсыздығы Арал-Каспий флоралық аудандарының бөлшекті түріне де қатты әсер етті. Оның өсімдіктерінің бойы мамырдың соңында 46,0 см болса, маусымның ортасында сабақ ұштарының құрауына байланысты 35,3 см төмендеді. Бұл түрдің ең жоғарғы көрсеткіші өте қолайлы болған 1978 жылға тура келді. Айта кету керек, 1987 жылдың ауа райы да қолайлы қалыптасқаны белгілі. Бірақ, тіршілігінің соңғы жылы болғандықтан болар оның өсімдіктері нашар дамып 46,0 см ғана биіктеді.

Біздің бақылаулар көрсеткендей жусан түрлерінің алшындап өсуі вегетациялық өсіп-даму кезеңінің алғашқы жартысына тура келеді. Оны 16-суретте келтірілген өсу барысы туралы мәліметтерден байқауға болады. Талдау нәтижесі өсімдіктердің сәуір-мамырдың бірінші жартысында қарқынды дамитынын көрсетеді. Мәселен, Сырдария флоралық ауданының басты мен дермене жусандарының бойы 2003 жылдың сәуір айының басында тиісінше 8,0 сантиметрден болса, мамырдың бірінші онкүндігінде 56,8 және 47,4 см жетті. Маусымның бас кезінде, яғни бір айдың ішінде басты жусан 2,8 см, дермене 16,3 см өскен. Мұндай жағдай 2004 жылғы тәжірибеде де сақталды. Қызылқұм флоралық ауданының туран мен Тянь-Шань флоралық ауданының төменгі белдеуінде өсетін жырық жусаны өсімдіктерінің өсу жолы жоғарыдағы екі түрдің өсу ерекшеліктерімен сәйкес келеді.

21-кесте – Жусан түрлері өсімдіктерінің бойының биіктігі, см

Флоралық аудан	Түр	Каталог нөмірі	Егілген жылы	Тіршілік жылы
Флоралық аудан	Түр	Каталог нөмірі	Егілген жылы	бірінші	екінші	үшінші	төртінші	жетінші	тоғызыншы	он бірінші	он үшінші
Арал -Каспий	Бөлшекті	К-287	1975	5,8	65,5	68,0	74,1	52,5	35,3	61,0	46,0
Сырдария	Басты	БТ-15	1975	7,3	44,8	45,4	53,0	51,0	31,0	-	-
		- // -	1979	23,0	37,7	49,3	53,5	47,8	54,3	47,0	-
		БТ-87	2002	50,4	57,2	65,0	-	-	-	-	-
	Дермене	БТ-28	1979	21,0	44,3	47,2	55,2	50,8	51,1	51,0	-
	Дермене	БТ-88	2002	43,0	62,5	45,0	-	-	-	-	-
Қызыл-құм	Туран	БТ-75	- // -	41,0	61,1	65,0	-	-	-	-	-
Тянь-Шань	Ермен	БТ-71	- // -	11,6	79,2	80,0	-	-	-	-	-
Тянь-Шань	Жырық	БТ-86	- // -	55,9	76,5	71,0	-	-	-	-	-

16-сурет. Жусан түрлерінің өсу үрдісі

Тянь-Шань флоралық ауданының жоғарғы белдеулерінде өсетін ермен жусан өсімдіктерінің өсу барысының басқа түрлерге қарағанда өзіндік ерекшелігі болғанын атап өтуіміз керек. Егер 2003 жылы оның өсімдіктерінің µсіп-дамуы жоғарыдағы түрлерге ұқсас келсе, 2004 жылы қарқынды өсуі мамыр айынан басталып, маусым айында биіктігі 61,1 см жеткен. Осылайша бір ай ішінде 51 см өскен.

Жалпы жусан түрлерінің өсу ерекшеліктерін талқылау бұл биологиялық көрсеткіштің топырақтағы ылғал қорының өзгеруімен байланысты деген қортындыға алып келеді. Өйткені, тарихи қалыптасқан климатқа байланысты сұр топырағы тараған аймақта қыс-көктем айларында жауын-шашын мол. Сондықтанда бұл топырақтың қабатында ылғал қоры көктем кезінде жоғары болады. Мамырдың екінші жартысынан бастап топырақтың жоғарғы қабатындағы ылғал мөлшері төмендей бастайды. Маусым-шілде айларында 0-80 см, кей жылдары одан төменгі қабаттарда да ылғал мүлдем азайып кететіні, ал күзге қарай жоғарғы қабатында конденсациялық ылғал есебінен аздап жоғарылайтыны белгілі. Топырақтағы ылғал өзгерістерінің әсерін өсімдіктің тамыр жүйесі негізгі мүшелердің бірі ретінде тікелей қабылдайды, сөйтіп соған сәйкес жер бетіндегі мүшелерінің өсіп-дамуын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты басты мен жырық жусан түрлерінің үшінші жылғы өсімдіктерінің тамыр жүйесін зерттедік.

17-суретте көрсетілгендей екі түрдің де тамыр жүйесі ұқсас. Күре тамыры анық және аздап қана ирелеңдеп барып 125-140 см тереңдікке жеткен. Күре тамырдың жанама тамырларға тармақталуы топырақтың 3-8 см және 45-80 см қабатында байқалады. Жанама тамырлардың негізгі шоғырланған қабаты 3-55 см. Күре тамырмен қатар дамыған жанама тамырдың саны 2-3 – ден аспайды. Олардың төменгі қабаттарда тармақталуы өте нашар. Осылайша, зерттелген жусан түрлерінің тамыр жүйесі топырақтың жоғарғы қабатындағы ылғал мен қоректік заттарды барынша тиімді пайдалануға бейімделген. Осыған байланысты жусан өсімдіктерінің сәуір-мамыр айларында алшындап өсуі, жазға қарай өсіп-дамуының нашарлауы, күзде өсіп-дамуының дұрысталып гүлдеуге түсуі топырақтағы ылғал өзгерісімен анықталады. Сондықтан да жауын-шашыны аз әрі жазы аңызақты болған 1981, 1983 жылдары жусан өсімдіктерінің сабақтары қурап, жапырағы түгелдей түсіп қалды, тұқым салуы тым нашар болды. Әйткенмен осындай жылдардың өзінде ойпаңдау жерде өсетін даналары ойдағыдай жетіліп ұрық салатынын байқадық. Ал 1985 жылы изен, күйреуік, теріскен түрлерінің солтүстік-батыс аудандардан алынған үлгілерінің кей жылдары өте ќұрғаќты, аптап ыстыќты жаз кезінде сабақ ұштары қурап, тұқым байлауы өте нашар болатынын жоғарыда айтқанбыз. Жусанның Арал-Каспий флоралық ауданының Ақтөбе облысында өсетін бөлшекті түрі керісінше жақсы дамып гүлдеді. Өсімдіктерінің бойы 61 см жетті. Бір ерекшелігі, жер бетіндегі мүшелерін қалың киіз тәріздес түк басты. Мұның өзі, өсімдіктердің жазда болған аптап ыстық желдер әсеріне бейімделгенін байқатады. Айта кету керек, бөлшекті жусанның экологиялық ауқымдылығы төмен, сондықтан оны екпе дақылға айналдыру мәселесі қиындау. Бұл түр табиғи жағдайда солтүстік-батыс аймақтағы құмды

А Б В

А – басты

Б – жырыќ

В - туран

17-сурет. Басты, жырық және туран жусан түрлерінің тамыр жүйесі

алқаптарда тараған, эндем. Дегенмен, Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында ол өсімдіктерінің биіктігімен, жапырағының молдылығымен, тіршілігінің ұзақтығымен бағалы түр екенін көрсетті. Бір кемшілігі сабақтануы нашар, сондықтан өнімділігі де төмен.

Біздің байқаулар көрсеткендей бөлшекті жусанның бір түптегі сабақ саны 2-8 аспады. Қолайлы деген 1978 жылы бар жоғы орта есеппен бір түпте 5 сабақ болды. Сабақтанудың ең жоғарғы көрсеткіші басты жусанда 1987 жылы байқалды. Бір түптегі сабақ саны 140 дана болды. Ең төменгі көрсеткіш ермен түрінде. Айталық, 2003 жылы бір түптегі сабақ саны 2,4, 2004 жылы 1 данадан келді. Жырық жусан түрі 2003 жылы 10 сабақ, 2004 жылы 4 дана түзді.

22-кестеде келтірілген мәліметтерден басты мен тұран түрлерінің өнімділігі жоғары екенін көреміз. Дермене, ермен, жырық жусандары 2003 жылы біршама өнім бергенімен, құрғақты келген 2004 жылы өнімділігін 2 еседен аса төмендетті. Егер 2003 жылы олардың көктей салмағы бір шаршы метрде 240-280 г, құрғақтайы 120-175 г болса, 2004 жылы тиісінше 75-120 және 50-85 г төмендеді.

Осылайша жусан түрлерін зерттеу жұмысы Сырдария флоралық ауданының басты мен Қызылқұм флоралық ауданының туран түрлерінің бағалы екенін көрсетті. Әсіресе, жергілікті жердің өсімдік жамылғысында басымдау түр ретінде таралған басты жусанның орны ерекше. Оның 1973 жылы егілген өсімдіктерінің бойы тіршілігінің 15 жылында 50,6±1,6 см, ені 74х75 см, сабақ саны 80,6±22,1, сабақ ұзындығы 34,5±4,7, гүлшоғының ұзындығы 12,5±1,3 см болды. Көк балауса өнімділігі гектарына 17,8, құрғақтайы 9,3 ц құрады. Көбейту көшетжайындағы өсімдіктерінің көк балауса өнімділігі гектарына 1997 жылы 19,0±1,7 ц, құрғақтайы 10,3±1,4 ц, тұқымы 0,4 ц, 1999 жылы тиісінше 11,3±0,9, 8,1±0,9, 0,2 ц болды. Тұқым пісу кезеңінде бір центнер жусан пішенінде 45,7 азықтық өлшем болатыны белгілі. Демек, екпе жусан алқабы гектарына 3,7-4,7 ц азықтық өлшем алуға мүмкіндік береді. Мал азықтық құндылығын тексеру нәтижесі бұл түрдің құрамында өсу кезеңіне байланысты әр жылдары 6,1-18,6% протеин, 2,9-7,4% май 16,8-38,7% клетчатка, 37,0-52,9% АЭЗ болатынын көрсетті (23-кесте). Са көрсеткіші көп өзгермейді. Оның мөлшері 10,2-15 мг/кг аралығында ауытқыды, фосфор қосындысыныњ ең жоғарғы мөлшері 5,3 мг/кг өсімдіктің сабақтану кезінде байқалады.

Туран жусанының химиялық құрамын анықтау кезінде оның пішенінде 18,3% протеин бар екені белгілі болды.

Сонымен жусан түрлерін зерттеу нәтижесі Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында Сырдария мен Қызылқұм флоралық аудандарының басты мен туран түрлерінің жерсіндіруге бейімдеу келетінін көрсетті. Басты жусанның өздігінен көбею қасиеті жоғары, ауру мен зиянкестерге төзімді.

Арал-Каспий флоралық ауданының бөлшекті жусаны құмды алқаптарды игеру үшін бағалы түр боп есептелінеді. Бірақ зерттеу жылдары оның өздігінен көбеюі байқалмады.

22-кесте – Жусан түрінің өнімділігі, г/шарш.м

Флоралық аудан	Түр	Каталог нөмірі	Егілген жылы	Тіршілік жылы
				екінші		үшінші		төртінші		жетінші		тоғызыншы
				көк балауса	құрғақ-тайы	көк балауса	құрғақ-тайы	көк балауса	құрғақ-тайы	көк балауса	құрғақ-тайы	көк балауса	құрғақ-тайы
Арал -Каспий	Бөлшекті	К-287	1975	58	17	65	28	118	61	89	53	28	19
Сыр-дария	Басты	БТ-15	1975	73	41	108	71	152	62	105	68	-	-
		- // -	1979	78	53	118	75	105	94	180	110	245	167
		БТ-87	2002	250	190	350	280	147	81	-	-	-	-
	Дермене	БТ-28	1979	51	37	98	60	80	54	118	67	138	76
	Дермене	БТ-88	2002	240	120	120	85	-	-	-	-	-	-
Қызыл-құм	Туран	БТ-75	- // -	270	156	250	205	-	-	-	-	-	-
Тянь-Шань	Ермен	БТ-71	- // -	280	175	75	50	-	-	-	-	-	-
Тянь-Шань	Жырық	БТ-86	- // -	260	138	100	73	-	-	-	-	-	-

23-кесте – Басты жусан түрінің химиялық құрамы

Өсу кезеңі	Абсолютті-құрғақ салмағындағы, %					Мг/кг
Өсу кезеңі	май	күл	протеин	клетчатка	АЭЗ	Са	Р₂О₅
1982 жыл
Сабақтану	4,7	14,3	14,4	25,2	40,9	-	-
Гүлдеу	4,2	7,3	10,2	33,3	37,0	-	-
¤сіп-дамуы-ның соңы (желтоқсан)	2,9	6,8	7,9	45,4	37,0	-	-
1984 жыл
Сабақтану	5,7	20,4	13,8	16,8	42,9	-	-
¤сіп-дамуы-ның соңы (қараша)	7,4	6,8	6,5	34,5	44,6	-	-
1998 жыл
Сабақтану	4,3	12,6	18,6	20,4	44,1	15,0	5,3
Гүлдеу	7,0	5,7	9,4	38,7	39,2	10,2	1,2
¤сіп-дамуы-ның соңы (желтоқсан)	5,8	5,4	6,1	40,6	42,9	12,0	0,9

Тянь-Шань флоралық ауданының ермен мен жырық жусандары шөл аймақтың экологиялық ортасына төзімсіздеу келеді. Тіршілігінің үшінші жылында басқа үлгілерге қарағанда қатты сиреп, өнімділігін күрт төмендетті. Мұның өзі, жусан түрлерін жерсіндіру жұмысын бірінші кезекте экологиялық –географиялық заңдылық аясында жүргізу керек деген тұжырым жасауға негіз болвды. Олардың ойдағыдай өсіп-дамуына топырвқ құрылымының және ондвғы ылғалдың әсері басым екенін айтуымыз керек.

Қорытынды

1. Оңтүстік Қазақстан облысы табиғи өсімдіктеріне биологиялық-экологиялық талдау жасап, шөл аймақтың континентальды климатына төзімді біржылдық (шытыршық), көпжылдық (кеурек, еркекшөп, эспарцет) шөптесін, жартылай бұқталы (жусан) ксерофитті өсмдіктерден азып-тозған жайылым-дардың өнімділігін арттыру мақсатында әрқилы географиялық ортадан алынған түрлерін жерсіндірудің биологиялық ерекшеліктері зерттелді.

2. Қазақстанның оңтүстік шөл аймағында құм шытыршығының тіршілік ұзақтығы 4-6 ай болса, еркекшөп – 7 жыл, кеурек – 6-7 жыл, эспарцет – 6-7 жыл, жусан – 8-16 жыл болатындығы анықталды.

3. Ксерофитті өсімдіктердің бойлап өсуі қалыптасқан ауа райына байланысты болып, шытыршық ұзындығы – 31-90 см, еркекшөп – 47-55 см, эспарцет – 60-120 см, жусан – 23-54 см болды.

4. Жерсіндірілген ксерофитті өсімдіктерінің өнімділігі ауа райына байланысты болып, шытыршықтың 1 гектарынан – 4,9-10 ц, еркекшөптен – 1,3-3,9 ц, эспарцеттен – 7,0-12,0 ц, жусаннан – 3,7-4,7 ц пішен орылды.

5. Тіршілік мерзімі ұзақ, мал азықтық сапасы жоғары, оңтүстік шөліне төзімді өсімдіктерден екпе жайылымдар экономикалық жағынан тиімді болып, әр гектар жақсартылған жайылымдардан 1296-2052 теңге аралығында шартты пайда келтірілді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Байтулин И.О. Предпосылки и тенденции опустынивания в Казахстане //Трансформация природных экосистем и их компонентов при опустынивании: научный сборник. –Алматы, 1999. –С.7-15.

2. Шамсутдинов З.Ш. Эколого-фитоценологические предпосылки коренного улучшения пастбищ подгорных равнин Средней Азии //Каракулеводство. –Ташкент, 1975. –С.10-15.

3. Базилевская Н.А. Об основных теории адаптации растений при интродукции //Бюллетень Главного ботанического сада. -1981. –Вып.120. –С.3-9.

4. Вавилов Н.И. Центры происхождения культурных растений //Избранные произведения. –Л.: Наука. –Т.1. –С.88-202.

5. Ларин И.В. Кормовые растения сенокосов и пастбищ СССР. –М.:Сельхозгиз, 1951. – Т.2. – 948 с.

6. Матвеев Н.А. Улучшение пастбищ Прикаспия. –Ашхабад, 1987. -63 с.

7. Нечаева Н.Т. Научные основы улучшения пустынных пастбищ Средней Азии //Кормопроизводство. –М., 1986. -№12. –С.16-18.

8. Егизбаева Р.А. и др. К культуре Artemisia terrae-albae Krasch в пустыне Южного Прибалхашья //проблемы освоения пустынь. -1984. -№1. –С.69-70.

9. Алимаев А.И. Агробиологические аспекты создания и использования пастбищных фитоценозов в подзоне северных Казахстанских пустынь. –Алматы, 2001. -50 с.

10. Курочкина Л.Я. Псаммафильная растительность пустынь Казахстана. –Алма-Ата, 1978. -272 с.

11. Сейткаримов А. Культура прутняка протертого (Kochia prostrate (L) Schrad) в предгорной равнине Южного Казахстана. –Шымкент, 1982. -25 с.

12. Әбдіраймов С., Сейткаримов Ә. ж.б. Оңтүстік Қазақстан шөл жайылымдарын пайдалану және жақсарту. –Алматы: Бастау, 2004. -24 б.

13. Борангазиев К., Юсупов Б.К. Кейреук – кормовая культура. –Алма-Ата: Кайнар, 1986. -15 с.

14. Байтурин М.А. Научные основы применения микроэлементов в животноводства Казахстана (рекомендации). –Алма-Ата, 1986. -29 с.

15. Беляков Г.П., Чубинская А.А. Минеральное и витаминное питание сельскохозяйственных животных. –Л., 1970. -300 с.

16. Георгиевский В.М. и др. Минеральное питание животных. –М.: Колос, 1979. -471 с.

17. Дмитриченко А.П. Кормление сельскохозяйственных животных. –Л., 1964. -527 с.

18. Кальницкий Б.Д. Минеральные вещества в кормлении сельскохозяйст-венных животных. –Л.: Агропромиздат, 1985. -207 с.

19. Калашников А.П. и др. Нормы и рационы кормления сельскохозяй-ственных животных. –М.: Колос, 1985. -352 с.

20. Кормоновская М.А. Химический состав и питательность кормов Казахстана. –Алма-Ата, 1968. -238 с.

21. Методические рекомендации по изучению физиологии питания сельскохозяйственных животных. –Дубровицы, 1977. -31 с.

22. Овсянников А.И. Основы опытного дела в животноводстве. –М.: Колос, 1976. -302 с.

23. Риш М.А. Биогеохимические провинции Зеравшанского бассейна //Тр. ВНИИК. –Самарканд, 1958. –Т.7. –С.337-359.

11. Росляков А.К., Байтурин М.А. Микроэлементы в питании животных в условиях Тянь-Шаньской предгорной зоны //Тр.АЗВИ. –Алма-Ата, 1961. –Т.12. –С.148-152.

24. Олль Ю.К. Минеральное питание животных в различных природно-хозяйственных условиях. –Л., 1967. -207 с.

25. Рисимбетов Т.К. Применение кобальта, меди, йода при выращивании молодняка крупного рогатого скота в условиях предгорной зоны Заилийского Ала-Тау. –Алма-Ата, 1960. -28 с.

26. Рисимбетов Т.К. Разработка нормы кормления каракульских овец при пастбищном содержании. –Алма-Ата, 1991. -40 с.

27. Омарходжаев Н. Малды құнарлы азықтандыру. –Алматы, 1969. -161 б.

28. Омарходжаев Н. Мал азықтандыру нормалары мен рациондары. –Астана, 2005. -302 б.

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2013-12-31 17:53:38 Қаралды-6308

А Б

АДАМ ОТТЫ ҚАЛАЙ "БАҒЫНДЫРДЫ"?

ЖҰМЫРТҚА НЕГЕ СОПАҚ ПІШІНДЕ?

АРА НЕ БЕРЕДІ?

НЕЛІКТЕН КЕМПІРҚОСАҚ ДОҒА ТӘРІЗДІ?

КЕМПРҚОСАҚ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

АЮЛАР НЕГЕ ҚЫСТАЙДЫ?

МАҚТАДАН НЕ ЖАСАУҒА БОЛАДЫ?

НЕГЕ АНТАРКТИКА ЕҢ СУЫҚ КҮНТИНЕНТ?

АНТИБӨЛШЕКТЕР ДЕГЕНІМІЗ НЕ?