НЕВРОЗ АУРУЛАРДЫ ЕМДЕУ ЖОЛДАРЫ

Невроздарды қалай емдеуге болады? Бұл аурулардан құтылудың қандай жолдары бар?

Невроздарды емдеуде қатып қалған үлгі болуы мүмкін емес, өйткені ол негізінен әр ауру адамның жеке өзіне тән ерекшеліктеріне, оның жоғары нерв қызметінің типіне байланысты

Невротикалық жағдайлардың пайда болуына нерв-психика процестеріне артық күш түсу жататындықтан, емдеудің негізгі принципі - ми нерв клеткаларының демалысы мен тыныштығын қамтамасыз ететін жағдай туғызу болмақ.

Ауру адамдар көбінесе өзін-өзі емдеумен айналысуға тырысады, «олар дәл осындай ауруы бар таныстарыма көмектесті» дегенді сылтауратып, әр түрлі дәрілерді ішіп көреді.

Соңғы кезде нерв жүйесіне әсер ететін сан алуан дәрілік препараттар пайда болды, оларға нерв жүйесін тыныштандыратын транквилизаторлар (француздың «транквиль» - ұстамды деген мағынадағы сөзі) жатады. Бұл триоксазин, элениум, седуксен және т. б. Міне, осындай «модаға кірген» дәрілерді көптеген ауру адамдар дұрыс пайдаланбайды.

Өзін-өзі емдеу өте қауіпті: біреуге жаққан ем біреуге жақпайды, ал үшінші біреуге пайдасыз. Ауру адамды мұқият тексергеннен кейін дәріні тек дәрігер ғана белгілеуге тиіс.

Невротикалық жағдайларды тек дәрілердің көмегімен ғана емдемейді. Невроздардан зардап шегетіндерді көбінесе жоғары нерв қызметіне артық күш түсіретін жұмыстың бір түрінен екінші түріне ауыстырады. Кейде бұл ой еңбегін дене еңбегімен ауыстыру, немесе керісінше болуы мүмкін. Невроздардың өте-мөте ауыр түріне ұшыраған ауру адамға толық тыныштық беру керек - жұмыстан мүлдем босатып, санаторийге немесе ауруханаға жіберген жөн.

Бізден мидағы қозу және тежелу процестеріне қандай дәрілер әсер етеді, деп жиі сұрайды. Олар көп. Кейбіреулері, мысалы, бром, валерьяна, бес салалы сасық шөптің тұнбасы сияқтылар тежелуді күшейтеді, басқалары қозу процестерін нығайтады. Бұл топқа кофеин, фенамин, женьшеннің тұнбасы, қытай лимоны жатады.

Ауру адамның миында қай процестің: қозудың немесе тежелудің басым екендігіне қарап барып, нерв жүйесіне күш-қуат беретін немесе оны тыныштандыратын дәрілерді дәрігер ғана белгілейді.

Стационар жағдайында ұзақ ұйықтату арқылы емдеу тәсілі кең қолданылып келеді. Ұйқы кезінде ми қабығында жайыла тежелу пайда болып, ол төменде жатқан ми қыртысының аймағына таралады. Сейтіп, мидың барлық клеткалары тынығады және одан әрі жұмыс істеуге қажетті күш-қуат жинайды.

Ұзақ ұйықтату үшін шартты рефлекс тәсілдерін қолданады. Оның мәні ауру адамның ұйықтауы үшін қолайлы жағдай туғызу. Бөлме қараңғы немесе қара көлеңкелі болса, айнала тып-тыныш әрі терезенің сыртынан жаңбырдың тырсылдаған дыбысы естіліп тұрса, адам тезірек ұйықтап кетеді. Палатада мұндай жағдай қолдан жасалады.

Бұл арада емдеу арқылы ықпал ететін объект аурудың артық күш түскен психикасы болғандықтан невроздарды емдеуде психотерапияның ролі ерекше зор. Психотерапия дегеніміз - көзін жеткізу арқылы ауруға ықпал ету. Егер дәрігер невротикалық жағдай кезінде мида өтетін процестердің сипатын ауру адамға түсіндіре алса, егер ауру адам дәрігерді дұрыс түсінсе және оның кеңестерін орындап отырса, оған сенетін болса, емдеудің иәтижелі болары сөзсіз.

Гипнозбен емдеу немесе гипнотерапия - психотерапияңың ерекше түрі болып табылады. Гипноз сонау көне дәуірден бері белгілі. Ежелгі Грецияда оны емдеу тәсілі ретінде қолданған. Алайда гипнотерапия медицинаға XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ерекше кең әрі мықтап енді.

Гипноздық жағдайдың негізінде ми қабығының жайыла тежелуі жатыр. Басқаша айтқанда бұл да ұйқы, бірақ жасанды ұйқы (грекше «гипнос» - ұйқы).

Ми қабығы жайыла тежелетін гипноз кезінде «ояу» орталық болады. Дәрігер мен пациенттің өзара байланысы осы орталық арқылы жүзеге асырылады. Сендіруге - гипнозға адамдардың бәрі бірдей берілмейді. Гипнозға берілу олардың жоғары нерв қызметтерінің типіне байланысты. Әдетте истерияны емдеу жақсы, неврастенияны емдеу нашар нәтиже береді, ал психастениямен ауыратындар гипнозға берілмейді деуге болады.

Невротикалық жағдайларды емдеудің басқа әсерлі түрі - физиотерапия. Тұзды-қылқанды немесе тұщы сулы жылы (37-38°) ванналар нерв жүйесін тыныштандырады, салкын душ - сергітеді.

Невроздарды емдеуде емдік физкультураға ерекше орын беріледі. Невротикалық жағдайларды емдеудің бұл тәсілінің мәні - сырқат адамдардың назарын ауруын уайымдаудан дене жаттығуларын орындауға аудару. Тек денешынықтырумен айналысу сабағына жарыс элементтерін енгізуге болмайды, өйткені бұл ауру адамды қоздырыңқыратуы және мазасыздандыруы мүмкін.

Невротикалық жағдайлардың дамуын алдын алу дегеніміз кең көлемдегі медициналық және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы әлеуметтік-гигиеналық шаралардың жиынтығы, яғни сыртқы ортаны жақсарту мен организмнің өзін нығайту болып табылады.

«Ауруды емдегеннен гөрі, алдын алған оңай» деген мәтел жұрттың бәріне белгілі. Невроздарға қарсы профилактика баланың мінез-құлқы қалыптаса бастайтын сәби кезден, ол өзін қоршаған ортадағыны, жақсы, жаманның бәрін талғамай қабылдай беретін кезден басталуға тиіс. Бала кезде невроздардың дамуын алдын алу сонымен бірге ересек адамдардың да невротикалық жағдайларының профилактикасы болып табылады, өйткені бала кезден қаланатын негіз адамның мінез-құлқын айқындап, өте күшті сыртқы ықпалдың әсерінен ғана өзгере отырып, өмір бойы қалады.

Невроздардың алдын алудағы басты нәрсе - дұрыс тәрбие беру. Совет педагогы А.С.Макаренко баланы қайта тәрбиелегеннен гөрі, дұрыс әрі қалыпты тәрбиеленген оңай деген болатын.

Дүниеге келген алғашқы күнінен бастап баланы қатаң түрде белгілі бір сағатта тамақтануға үйрету керек. Баланың ашуланшақтығын болдырмаудың басқа бір міндетті жолы сәбидің жасына сәйкес ұйықтау режимі болып табылады. Бұл жерде баланы үнемі қарап жүрген дәрігер ғана әрбір нақты жағдайға сәйкес дұрыс кеңес бере алады.

Жас өспірім кезіндегі баланың жоғары нерв қызметінің негізінде де еліктеу процесі жатады да, баланың бүкіл өсіп-жетілу процесі осы еліктеуден құрылады, сондықтдн бала психикасы ешбір жағдайда да жарақаттанбас үшін оны қоршаған орта, оны тәрбиелейтін адамдар арасындағы қарым-қатынас моральдық жағынан барынша сау, бірқалыпты әрі жақсы болуға тиіс. Семьяда жанжал, ата-ана арасындағы ұрыс-керіс балаға қатты әсер етеді, сөйтіп оны невроздың дамуына әкеп соқтыратын уайым-қайғыға душар етеді. Мұндай қолайсыз жат қалдықтар, мәселен, алкоголизм, ерлі-зайыптылар арасындағы дөрекі әрі бір-біріне көңіл бөлмейтін қарым-қатынастар, семьядағы жанжалдар, адамгершілік жағынан ақсау және ең ақырында, семьяның бүлінуі өмірден аласталуға тиіс.

Ересектер арасында тәрбиеленіп, жалғыз өскен балалар көбіне невроздарға бейім тұрады. Олар әсіресе, ата-анасы асты-үстіне түсіп, барлық еркелік қылықтарын көтеріп, бетінен қақпай өскен балалар. Ойыншықтарының өте көп болуы баланы ерке-шолжаң етіп жібереді, тағы да жаңадан ойыншықтар сатып әпергенін күтіп, оларға ықыласы тез жойылады, ал сатып әперген ойыншықтарды бағаламай тағы да тез суынады. Баланың ойыншығы көп болмауға тиіс, бірақ олар аз болса да оны қызықтырып алдандыра алатындай болуы тиіс, не ойыншықтар міндетті түрде баланың жасына сәйкес келуі керек.

Балаларға телевизия хабарларын, әсіресе ересектерге арналған хабарларды жиі қарауға рұқсат ете бермеу керек. Бұл үлкен зиян келтіреді: балаларды желіктіріп қоздырады, ерекше әсерленгіш етеді, ұйқыларын бұзады.

Балалар хабарды талғамай қарап үйдегі экран алдынан шықпай отыра беретіндіктен оларға ересектер тарапынан бақылау қойылу керек. Аптасына екі-үш рет!

Міне, бала үшін ең жақсы телевизиялық режим. Соның өзінде ол барлық хабарды түгелдей емес, өз жасына және ой-өрісіне лайығын ғана қарауға тиіс.

Тәрбие әдістерінде ақылға қонымды және жүйелі тәсілдерді қолданып отыру керек. Балаға өте қатал болу және үнемі шектей беру оның мінез-құлқында қорқақ арі жағымпаздық қасиеттер туғызады. Шектен тыс еркелету тежелу процестерін әлсіретіп, баланы ұстамсыз, шолжаң, ұшқалақ етеді. Тәрбие үйлесімділікке құрылуы тиіс. Еркелету мен әр түрлі мадақтауларды аздап зілсіз, белгілі бір талап қоюшылықпен үйлестіріп отыру керек. Бала сәби кезден «болады» мен «болмайды» ұғымын айыра білуге тиіс. Балаға қойылатын талаптардың бұлжымай орындалып отыруын қатаң түрде сақтау керек. Оған бір нәрсені істеуге қазір рұқсат етіп, артынан тыйым салуға болмайды. Мұндай жүйесіздік мидағы қарама-қарсы процестердің қақтығысуына әкеп ұрындырады, соның салдарынан невротикалық жағдайлар пайда болуы мүмкін.

Кез келген нәрсені сылтауратып «кінәлы» баланы жазалауға болмайды. Оның қылығы неге дұрыс емес екенін түсіндіру қажет, бала егер мұны түсінсе, онда екінші жолы теріс қылығын қайталамайды. Әрине, сонымен бірге баланы ешуақытта да ұруға болмайды. Бұл оны тек ашуландырады, қорқытады. Уақыт өте келе мұндай бала ата-анасын құрметтеуден және жақсы көруден қалады, қисық-қыңыр, өтірік айтқыш болады.

Баланы жас кезінен борыштық пен жолдастық сезіміне, өз ісіне жауапкершілікке тәрбиелеу керек. Оны ересектерді құрметтеуге баулу қажет. Еңбекке үйреткен жөн. Бұған сәбидің жеке өзін үйде емес, балалар коллективінде тәрбиелеген жағдайда оңай қол жеткізуге болады.

Балалар қиялдай білуімен ерекшеленеді. Оның қиялын ата-аналары мен тәрбиешілері айтып беретін ертегілер дамытып отырады. Бірақ фантастикалық әңгімелер мен ертегілерді реалистік сипаттағы әңгімелермен араластырып айтып отыру керек. Бұл баланың ой-өрісін кеңітеді, оны қоршаған дүниемен және табиғат құбылыстарымен таныстырады. Үрей туғызатын ертегілер мен әр түрлі «қорқынышты» кітаптарды балаға оқып беруге мүлдем болмайды. Бала анағұрлым әсерленгіш болса, онда оны соғұрлым фантастикалық әңгімелер мен қиял-ғажайып ертегілерден шектеу керек.

Таза ауаның денсаулықты нығайтатын фактор екендігі, әсіресе балалар үшін пайдалылығы, талас туғызбайды. Сондықтан баланың ауада негұрлым ұзақ 1 уақыт болғаны мақұл.

Балалар неврозының алдын алуда дене шынықтыру басты орын алады. Ол нерв жүйесінің жалпы жұмысын арттыруға, жүрек-қан тамыры жүйесінің қызметін жақсартуға ықпал етеді, организмнің қорғаныш күші мен оның ауруға қарсы тұра алушылығын арттырады. Ол сонымен бірге балаларда темекі тарту, алкогольге құштарлық, онанизм сияқты әр түрлі зиянды әдеттердің пайда болуына кедергі келтіреді. Жасына қарай бірте-бірте және жүйелі түрде күрделілендіре және жаттығұлар комплексін арттыра отырып, баланы ерте кезден таңертеңгілік дене шынықтыруга үйрету қажет. Сонымен бірге оны 4-5 жасынан бастап қыста – конькимен сырғанап, шана мен шаңғы, жазда - велосипед тебу, суға жүзу сияқты спорттың әр түріне қатыстырған жөн. Бала футбол, волейбол, лапта немесе городки болса да, әйтеуір қозғалатын әрі спорт ойындарынан тыс қалмауға тиіс. Балаларды бұларға қызықтыру және олардың бос уақытын ұйымдастыру - оңай іс емес.

4-6 жастағы балаларға ұсынылатын таңертеңгілік жаттығудың үлгі комплексі мынау.

        1. Керілу. Аяқты ептеп алшақ қойып, түзу тұру. Колды алға-жоғары көтеру және аяқтың ұшымен тұрып, керілу.

        2. «Кол шапалақтау». Түзу тұрып, аяқты қосып ұстау, қолды төмен түсіру. Қолды төбеге көтеріп, артқа апарып 2 реттен шапалақтау.

        3. «Ағаш жарушы». Аяқты алшақ қойып, тік тұру, қолды төбеге көтеріп, алақандарды айқастыру. Ағаш жарған адамға ұқсап екі қолды аяқтардың арасына өткізе алға тез еңкею.

4. «Шаңғышы». Шаңғышының жүрісіне ұқсатып бір аяқты бүге, екі қолды кезек-кезек алға созып жүру.

        5. «Секіргіш доп». Бөлмеде жүріп допты алақанмен еденге ұрып секірту.

        6. Таяқпен жүру. Таяқты екі жауырынның астына тигізе ұстап бөлмеде жүру.

        7. Шеңберді (обручты) дөңгелету. Шеңберді алақанмен жайлап итеріп, еденде дөңгелету.

        8. Скакалкамен жүгіру. Бөлмеде скакалканы айналдыра жүгіру.

Балалардың дене шынықтыруына жете мән бермеушілік және олардың ойлау қабілеттерін арттырумен тым көп айналысып кетушілік бізде әлі де кездесіп қалады. Ал шынында денешынықтырумен айналысу ғана денені жаттықтыру дағдысын қалыптастыруға ықпал етеді, балалар мен жас өспірімдердің дене және психикалық жағынан дамуындағы әр түрлі ауытқушылықтарды бәсеңдетеді. Мұның көптеген профилактикалық шаралардың жалпы комплексінде, соның ішінде невроздардың дамуының алдын алуда сөз жоқ зор маңызы бар.

Балаларды жас кезінен табиғатты, жан-жануарларды сүюге үйрету керек. Олардың бойындағы малға, құсқа, өсімдікке деген немқұрайлылық пен қаталдыққа төзуге болмайды. Бұл мейірімсіздік, кекшілдік, өзімшілдік сияқты жат қылықтарды тудырады.

Балалары мектепте оқып жүрген кезде ата-аналары «жақсы тәрбие» беруге тырысып, оларды шамасынан артық іске жегеді. Мысалы, бала мектептегі сабағынан басқа, музыка мектебіне барады, шет тілін оқып-үйренеді және аптасына 2-3 рет мәнерлеп сырғанау үшін жаттығуға қатысады. Мұндай қосымша жүкті әсіресе нерв қызметі әлсіз балалар көтере алмайды. Баланың кластан тыс сабақтары жөнінде мәселе көтеріле калған жағдайдың бәрінде де оның қабілеті мен мүмкіндіктерін жан-жақты ескеру керек. Баланы өнердің, ғылым мен техниканың әйтеуір бір түріне бейімдігіне қарай оны осы өнерлерге бірте-бірте қызықтырып, еліктіру керек және мұны ешқандай қысым мен күштеусіз істеген жөн. Мектептегі сабақтар мен кластан тыс жұмыстар міндетті түрде баланыц белсенді демалуына уақыт қалатындай етіп ұйымдастырылуға тиіс.

Балалар неврозының профилактикасында әр түрлі аурулардың алдын алудың ролі зор. Мұның, әсіресе, көбіне алуан түрлі асқынуларға әкеп соқтыратын жұқпалы ауруларға қатысы бар.

Жыныстық жетілу кезеңінде балалар мен жасөспірімдер жыныс мәселесіне көңіл аудара бастайды. Осы жасқа сәйкес, жыныстық жетілуге байланысты эндокриндік өзгерістер кейбір балаларды алаңдата бастайды, оларды өздеріндегі көріністердің әдеттегіден тыс болуы қорқытады. Балалар көбіне бұл жаңа құбылыстан ұялады, тұйық жүреді, үнемі бұл құбылыс туралы ойлайтын болады.

Ата-аналар мен педагогтардың міндеті - балаларды өтпелі кезеңге әзірлеу. Жыныс тәрбиесі жалпы биология мәселелері қамтылатын жүйелі әңгірмелерге құрылуы тиіс. Өсімдіктер және жануарлар дүниесінің ұқсастық жақтарын аша отырып, көбею мен жыныстық қарым-қатынас тақырыбына бірте-бірте көшу керек. Бірнеше әңгімені қыздармен және ұлдармен жеке-жеке өткізу қажет. Бұл әңгімелерде жеке бастың гигиенасына қатысты жайлардың сөз болғаны жөн.

Балаларды жыныс мәселесімен дұрыс әрі дер кезінде таныстыру, бірге оқыту және тәрбиелеу ұлдар мен қыздардың арасындағы жолдастық қарым-қатынасты ерте кезден қалыптастырады. Бұл уақытынан бұрын пайда болатын жыныстық құштарлықты басады және бір-біріне құрмет сезімін ұялатады.

Балалардың ашушаңдығы - нерв жүйесі қызметінің функционалдық, өтпелі бұзылуы. Бірақ егер ашушаңдыққа әкеп соқтыратын жағдай өзгермесе, невротикалық жағдайлар тұрақты әрі ұзаққа созылатын болады, сөйтіп адам бүкіл өмір бойы невротикалық азаптан зардап шегеді және невроздарға бейім тұрады. Сондықтан балалар неврозының алдын алудың өте үлкен маңызы бар.

Дұрыс ұйымдастырылған еңбек пен демалыстың невроздардың алдын алудағы маңызы айрықша. Ой еңбегін дене еңбегімен шебер үйлестіре білу - қалжырауды болдырмауға ықпал ететін алғы шарт болып табылады.

Еңбек процестерін үнемі жетілдіру, кәсіпорындарда аса күрделі операцияларды автоматтандыру біздің кезімізде, ғылыми-техникалық дәуірде, адамды артық күш-қуат жұмсаудан босатады.

Бірақ өндірісте жаңа техниканы пайдаланған кезде: ой еңбегі мен дене еңбегін үйлестіруге қалай жету керек? деген сұрақ туады. Қазір көптеген кәсіпорындардағы жұмысшылар еңбегі көбінесе кнопкаларды басуға ғана саяды, ал бұрын қолмен атқарылған және белгілі бір күш-қуат жұмсауды талап ететін жұмыстардың бәрін машина-автоматтар атқарады. Бұл дене еңбегі мен ой еңбегі арасының жойылып бара жатқандығының айқын бір дәлелі. Дене күші жұмсалмайды десе де болады. Бірақ зейінді шоғырландыру, еңбектің сол ауыр бір сарынды ырғағы кейде дене еңбегінен де қатты шаршатады. Өндірістің автоматтандырылуы мен тұрмыстың қолайлылығының өсе түсуі дене еңбегін машиналарға барынша артады. Транспорттың дамуы, қалалардың өсуі жұмыс күші қолданылатын саланы шектей тусуде. Адамдар бұрынғыдай жүгірмейтін, секірмейтін, ауыр жүк тасымайтын және таза ауада көптеген сағаттар бойы жұмыс істемейтін болды. Адамдар алдамшы қимылсыз енжарлыққа оңай беріледі. Қазіргі қоғам адамы жаяу аз жүреді, ал көлікке мініп кеп жүреді. Орта есеппен әрбір қала тұрғыны жылына 700 рет көлікке мінеді екен. Бұл аталарымыздың үлесінен 25 есе көп.

Адам жан-жақты дами алуы үшін, мидағы нерв-психикалық процестеріне артық күш түспес үшін ой еңбегін дене еңбегімен үйлестіріп отыруы керек.

Бұл міндетті жүзеге асырудың жолдары қандай?

Ең алдымен - тура жұмыс орнының өзінде күніне бірнеше рет өндірістік гимнастика жасау. Бұл адамның көңілін істеліп жатқан жұмыстан басқа жаққа аударуға, жұмыс ырғағын өзгертуге мүмкіндік береді, сөйтіп шаршаудың алдын алады. Қәсіпорындарға физкультура үзілісі енгізілгелі бүкіл еліміз бойынша еңбек өнімділігі 2,8 процент артты.

Түскі тамаққа арналған үзілісті дұрыс пайдаланатын болса, жұмыс күнінің екінші жартысын өнімді пайдалануға мүмкіндік береді. Осы кезде жұмысшы тамақтанып та, газет оқып та, аздап серуендеп те, тіпті волейбол ойнап та үлгіреді.

Жұмысқа жаяу келіп, жұмыстан жаяу қайту, егер екі аралықтағы жолды түгелдей жаяу жүруге мүмкіндік болмаса, біраз бөлегін жаяу жүру өте пайдалы. Демалыс күні түгелдей демалысқа, соның ішінде белсенді демалысқа арналуы тиіс. Бұл төсекте ұзақ жатуға, кешке дейін ұйықтауға болмайды деген сөз. Әрине, енжар демалыс - ұйқы өте қажет, ересек адам тәулігіне 7-8 сағат ұйықтауға тиіс. Ал қалған уақытта - қала сыртына серуендеуге, сырғанақ тебуге немесе ашық бассейнге, шаңғы тебуге болмаса волейбол алаңындағы кездесуге, балық немесе аң аулауға шыққан жөн.

Физкультурамен жүйелі түрде, күн сайын айналысу - әр адамның ұйқы, тамақ ішу, жұмыс істеу сияқты қажеттілігіне айналуға тиіс.

Адамның физкультуралық минимумы қандай болуға тиіс?

        1. 15-20 минут таңертеңгілік гигиеналық гимнастика жасау, сонан соң су процедурасын қабылдау.

        2. Жаяу жүру. Таңертең жұмыс алдында 15-20 минут жылдам жүру. Жұмыстан соң 30-35 минут аяңдап және асықпай жүру.

Кешке ұйықтар алдында – 15-20 минут өте баяу адымдап жүру.

        3. Аптасына екі-үш рет спорт секцияларына: жүзу бассейніне, қайық станциясына, жеңіл атлетика, волейбол, баскетбол, теннис секцияларына және т. б. барған жөн. Кыстың күндері - үнемі, аптасына 1-2 рет шаңғымен серуендеген және сырғанаң тебуге барған дұрыс.

         4. Сенбі және жексенбіде - қала сыртына шығу.

Осы уақытқа дейін онымен айналыспаған адамдарға физкультурамен айналысу үшін не қажет?

Негізгісі - ықылас пен ерік. Денешынықтыру - бұл еңбекке қабілеттілікті төмендететін көптеген аурулардың профилактикасы, бұл невроздардың алдын алу екенін өркім жете түсінуі керек, сөйтіп өзін физкультурамен үнемі, бір күнді де бос жібермей күн сайын айналысуға көндіруі қажет.

Дәлелдеуді қажет етпейтін тағы бір шындық. Физкультура, алкоголь мен темекі - бір-біріне сыйыспайтын дүние. Темекі тартатын және ішімдікті жақсы көретін әрбір адамның медицина тілімен айтқанда, өз бойларында темекі мен спирттік ішімдікті «жек көру рефлексін» қалыптастырғаны жөн болар еді. Бұл олардың денсаулығын едәуір нығайтар еді.

Организмнің өзі жаңа жағдайға бейімделуі үшін әсіресе физкультурамен жаңадан айналыса бастағандардың денеге күш түсіруді баяу, бірте-бірте арттырғандары жөн. Әрбір таңертеңгілік жаттығудан кейін жасалатын су процедураларын сүртінуден бастаған дұрыс. Бастапқыда судың температурасы 32-34 градустан кем болмауға тиіс. Сонан соң оны әр 4-7 күн сайын бірте- бірте төмендете отырып, 16-18 градусқа дейін жеткізу қажет. Сүртінуді алғашқыда 3-5 минуттан асырмау керек. Денені суық суға үйретіп алған соң душқа түсуге, үстіге су құюға немесе шомылуға көшуге болады. Бұл су процедураларын орта жастағы және кәрі адамдардың, қан-тамыры ауыратындардың өте сақтықпен, ең алдымен дәрігермен ақылдасып алып қолданғаны дұрыс. Әрбір осындай процедурадан кейін теріні аздап кызарғанша қатты-қатты ысқылап, орамалмең құрғату керек. Егер денсаулық онша болмай тұрса, таңертеңгілік зарядканың гимнастикалық жаттығуларын да пациентті үнемі бақылап жүрген дәрігердің кеңесімен іріктеп-таңдап алу қажет. Дені сау адамдар таңертеңгілік гимнастиканы күн сайын жаттығулар комплексінен бастай алады.

Одан әрі бұл комплексті кеңейтуге және күрделілендіруге болады.

Ой еңбегімен айналысатын, көбіне отырып жұмыс істейтін адамдар, сондай-ақ жұмыс кезінде үнемі бір қалыпта тұрып істейтін дене еңбегімен айналысатындар мидың қан айналысын жақсартатын, оның еңбекке қабілетін арттыратын басқа, иыққа жасалынатын гимнастикалық жаттығуларға ерекше назар аударғандары жөн.

Миға арналған гимнастика проблемасына көп көңіл бөлген профессор Н.Э. Нагорный сергітетін және жұмысқа қабілеттілікті арттыратын бірқатар жаттығу шараларын ұсынады.

Ми қан айналысып жақсартатын жаттығулар комплексінің шамамен алынған схемасы мынау:

        1. Аяқтарды бір-біріне барынша жақындастырып тік туру. Мойын еттерін босаңсыту. Басты ең алдымен солға, ал сонан кейін оңға шуғыл буру. 7-8 рет.

        2. Б. қ. - алдыңғыдай. Басты артқа қарай жулқи шалқайту, сонан кейін - алға қарай жулқи еңкейту. Шалқайтқанда бас желкеге тиюге тиіс: алға еңкейткенде иек буғана - аралық ойыққа тиюі қажет. Демді бір қалыпты алу керек. 6-7 рет.

        3. Б. қ.- алдыңғыдай. Басты оңнан солға қарай айналдыра қозғау, сонан соң солдан оңға қарай айналдыру. Қулақты иыққа тигізуге тырысқан жөн (иықты көтеруге болмайды). Демді бір қалыпты алу керек. 3-4 рет.

Қан тамырларының қабырғасын жаттықтыратын анағұрлым күрделірек жаттығулар - жауырынмен тұру немесе қайың шыбығы деп аталатын жаттығу. Оны жасағанкезде аяқты айқұш-ұйқыш қозғап немесе тізені бүгіп-жазып («велосипед») күш түсуін күрделілендіруге болады. Жаттығудың ұзақтығы 30-60 секунд, мұнан кейін жайлап жүріп, ентігуді басу керек.

Дем алғанда немесе дем шығарғанда үзіліс жасап ырғақпен тыныс алу қандағы оттегінің дүркін-дүркін азаюына әкеп соқтырады және сөйтіп жауап реакция туғызады - ми тамырлары шапшаң кеңейеді. Бір орында тұрып айналудан, тіпті вальске билеуден кейін бас ептеп айналады, ал бұл ми тамырларын жаттықтырады, олардың қабырғаларының созылғыштығын арттырады.

Жүрек-қан тамырлары жүйесін жақсартуға арналған мұндай гимнастикалық жаттығулар миды қоректендіретін тамырларға да тікелей әсер етеді. Жаттығулар оның қызметін жақсарта отырып, сергітеді, организмнің еңбекке қабілеттілігін арттырады.

Аяқты аз уақыт салқындатудың өзі де кісіні сергітетінін, ұйқыны ашатынын және ми шаршауының ажырамас серігі - бас ауруын басатынын айтсаңызшы.

Белгілі француз физигі Луи Паскаль қатты шаршаған кезінде мұздай су құйылған шелек алдырып, аяғын бірнеше минут соған салады екен. Оның сөзіне қарағанда бұл тәсіл еңбекке қабілеттілікті қалпына келтіретін көрінеді.

Лев Толстой да осыған ұқсас тәсілді пайдаланған: ол суық күзге дейін қырау түскен жермен жалаңаяқ жүретін болған.

Мұның сыры неде? Аяқ тоңған кезде оның тамырлары тарылады, ал бұған жауап ретінде рефлекторлы түрде миды қоректендіретін тамырлар кеңейеді. Олар осылай рефлекторлы кеңейген кезде миға қанның келуі артады. Шаршағандық жойылады, еңбекке қабілеттілік артады.

Бірақ мұндай тәсілді қолданғысы келгендердің ең алдымен төменгі температураға үйреніп алғандары жөн. Өйтпеген жағдайда тұмауратып немесе суық тиіп қалуы қиын емес.

Біздің организміміздің қызықты физиологиялық ерекшелігі бар. Әрбір ішкі органның терінің белгілі бір аймақтарында «өкілдіктері» болады. Мысалы, жүректің ауруы сол қолдың ауруы болып, бауырдағы қолайсыз сезімдер - оң жақ бұғана үстінің ауруы, ішектердің ауруы - бастың төбе-желке аймағының жоғары сезімталдығы болып сезіледі. Ішкі органдардан шыққан бұл сигналдар рефлекторлы түрде біздің денемізде таралып жатқан нерв талшықтары арқылы беріледі.

Миды қоректендіретін қан тамырларының дене сыртындағы «өкілдігі» бар тері бөліктері иықта болады, мойынның сыртымен көк желкеге көтеріледі, бет пен маңдайға өтеді. Және кері байланыс та бар - әйтеуір бір тері аймағына әсер етсеңіз, оныңыз сол арамен байланысты ішкі органға тез арада беріледі.

Иықтың, көк желкенің, маңдай мен беттің терілеріне массаж жасау бастың ауырғанын басатынын, шаршаған адамды сергітетінін тәжірибелі массажистер біледі. Сондықтан гимнастиканы «жаға аймағына» (иыққа, мойынға, желкеге) массаж жасаумен үйлестірсе, онда ұзақ жұмыстан шаршаған ми тамырларының бұрынғы жұмыс істеуге икемділігін тез-ақ қалпына келтіруге болады.

Қатты ұйқы тамырлардың жұмысын елеулі түрде жақсартады, олардың жұмыс істеуге икемділігінің артуына ықпал етеді. Алайда, кейбір арнаулы жаттығулар жасаумен ұштастырылған белсенді демалыс бұл міндетті одан да табыстырақ және ең бастысы елеулі түрде жылдамырақ шешеді. Жұмыс күні бойы пайда болған қажушылықты болдырмауға немесе ең болмаса сергітуге қол жетсе, онда түнгі ұйқы соғұрлым канык бола туседі.

Күні бойы шаршаған адам тезірек ұйықтап кетуі үшін оған қалай көмектесу керек?

Ең жақсы кеңес - гимнастика. Иә, иә, таңырқамаңыз, кешкілік жеңіл гимнастика. Ол төсекке жатар алдында жасаса ғана тиімдірек болады.

Ең алдымен қолды айналдырып немесе құлаштай сермеп бірнеше қимыл жасау керек: сонан соң басты жан-жаққа бұру, алға еңкейту, артқа шалқайту; одан әрі 3-4 рет еңкейіп, отырып, тұру. Мұнан соң төсекте шалқадан жатып, аяққа, қолға және «мойын айналасына» массаж жасау. Процедураны бет пен маңдайды самай мен желкеге қарай сипаған сияқты етіп уқалаумен аяқтайды. Мұндай гимнастикадан кейін адам қалай ұйықтап кеткенін білмей де қалады.

Ал таңертең күндізгі жұмысқа дайындалу маңызды, сондықтан ми мен оның тамырларын аздап «сергітіп» алу керек.

Бұдан бұрын келтірілген аса күрделі жаттығулардан айырмасы бар таңертенгілік гимнастикалық жаттығулардың шағын комплексі мынау. Бұл негізінен жас және орта жастағы дені сау адамдарға арналған.

        1. Колдарды қозғалту - сілтеу, айналдыру, жазу, қосу. Осы қимылдармен бір мезгілде басты жан-жаққа буру немесе айналдыра қозғау қажет.

         2. 5-6 рет жылдам отырып-тұру.

        3. Отырып мойын мен желкеге төмен қарай массаж жасау: бетті массаждау - көз шарасының төменгі жағын, қабақтың үсті мен маңдайды қамтып самай мен желкеге қарай жуынған кездегідей қозғалыспен қолды қимылдатып баяу уқалау.

         4. Бір орында тұрып 30-60 секунд жугіру.

         5. Еңкею – 6-7 рет.

        6. Еденде жатып аяқты көтеру (6-10 рет), сонан соң жауырынды жерге тигізіп аяқты жоғары көтеруге көшу.

         7. Алға умтыла бірнеше рет шайқалу.

        8. Аяқты жоғары көтеріп тұрудың бірнеше түрі - қолдың ушымен, баспен және қолмен және т. б. тұру. Ұзақтығы 30 секундқа дейін.

        9. Бір орында тұрып айналу: бас аздап айналғанға дейін оңға қарай 3-4 рет шыр айналу - ал бастың айналғаны басылған соң - солға қарай да сонша рет айналу.

          10. Бір орында турып 2-3 минут жүгіру.

Осылай жаттығудан кейін ыстық-суық душ: ең алдымен жылы (35-40°), ал содан кейін салқын (10-20°) душ қабылдаған жақсы. Осылайша 3-4 рет ауыстырып жасау керек.

Жұмысқа келе жатып жолда да жаттығуды жалғастыруға болады. Қалай дейсіз ғой? Дем алу жаттығулары: 4-6 адым бойы - демді ішке алу, келесі 4-6 адым бойы демді сыртқа шығармау, 4-6 адым бойы демді сыртқа шығару, ал келесі 4-6 адым бойы дем алмау. Әр қайсысында 6-10 дем алу циклы бар осындай 3-4 жаттығу жасаған жөн. Біз бұдан бұрын айтқанымыздай тез жүру керек.

Ал егер бұған қоса сіз әрбір 2,5-3 сағат сайын физкультуралық үзіліс жасайтын болсаңыз, сонымен бірге түскі тамақ кезіндегі үзілісті темекі тартатын тар бөлмеде немесе домино «соғумен» өткізбейтін болсаңыз, сіздің жұмыс күніңіз ең жоғары дәрежеде өнімді болады. Тіпті кешке қарай да сіз қалжырағаныңызды, шаршағаныңызды сезбейсіз.

Кейбір адамдарда егде тартқан кезде ауыр жұмыспен айналысу туралы теріс ұғым бар. Олар егде тартқан адамдар дене жаттығуларын барынша шектеуі және уақыттарының көпшілігін енжар (пассивті) демалысқа - ұйқыға, төсекте жатуға және сквердегі сәкіде отыруға бөлуге тиіс деп ойлайды. Бұл мүлде теріс пікір.

Адам неғұрлым егде тартқан сайын, дене жаттығуларының көлемін ол соғұрлым арттыра түсуі керек. Ол кұн сайын денесіне күш түсіргенде ғана сергектігін, күші мен жан-дүниесінің жастығын ұзақ сақтайды.

Жас ұлғайған сайын организмдегі өмірлік процестердің белсенділігі өзгереді. Адамның жасына байланысты күш-қуаты да төмендейді. Тканьдер мен организмнің әр түрлі жүйелерінің жасқа байланысты өзгерістері қорғаныш күштерінің төмендеу тенденциясына әкеп соқтырады. Әр түрлі ауруларға берілгіштік артады. Қартайып келе жатқан, оның үстіне дене еңбегімен шынықпаған организмнің өзін қоршаган сыртқы ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайына бейімделуі қиынға соғады. Кез келген, тіпті жақсы білетін жұмысты істеу үшіндене мен жүйкеге күш-қуатты көптеп жұмсауға тура келеді.

Бұлшық еттерді, тамырлар мен нерв жүйесін шынықтыратын, оларға тұрақты сергектік, белсенділік қуат беретін күн сайынғы дене еңбегі - организмнің реактивтілігі мен оның еңбекке қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.

Адамның тіршілік-тынысы, ол өмір сүріп, еңбек ететін жағдайлар, оның психикасы мен денінің саулығы - оның өмірінің ұзақтығын айқындайтын қажетті алғы шарттар болып табылады. Бүкіл өмір бойы, әсіресе егде тартқанда әркімнің өз денсаулығына құнттылықпен қарауы - ұзақ жасаудың негізгі әрі міндетті шарты.

Таңертеңгі жеңіл, «жан аяп» істелетін жаттығу және кешке ұйықтар алдындағы серуен бұл - қартаюға қарсы қолданылатын шара емес. Мұны, әсіресе, ой еңбегінің адамдары - естеріне ұстағаны мақұл. Рас, егде тартқанда артық күш түсіру де зиян. Дәрігердің және физкультура методисінің көмегімен организмнің шамасы келетін және қалжыратпай оған барынша күш-қуат беретін әркімнің жеке өзіне лайық дене жаттығуларын таңдап алғаны жөн.

Егде тартқан кезде бір мезгілде бұлшық еттердің көпшілігіне және дем алу мен жүрек-тамыр жүйелеріне айтарлықтай күш түсіретін дене еңбегі шектелуге тиіс. Егде тартқан адамдар үшін дене жаттығулары комплексін жасаудың негізгі принципі аз учаскеге бір буынның қозғалыс шегінде жоғары күш түсіретіндей болу керек. Бұл учаскелерге түсетін күштің көлемін осы буындарға бір мәрте қатты күш түсіру жолымен емес, қарапайым қимылдарды ұзақ қайталау жолымен арттырған жөн. Осындай жаттығу арқасында организм одан да жоғары күш түсіруге ептеп дайындала береді. Ал ондай күш түсіруді әркімнің жасына тән физиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, дәрігермен кеңесе отырып жасаған жөн.

Ой еңбегін дене еңбегімен, дене еңбегін ой еңбегімен алмастыру адамды үнемі сейілте бермейді. Қызметтің екі түрінің (ой және дене еңбегі) қарқыны белгілі бір деңгейден артып кетті делік. Ал әрбір жеке адам үшін ол деңгейдің белгілі шегі болғандықтан түсетін күш біртіндеп организмді шаршатады, міне осы кезде еңбекке қабілеттілік тез төмендеп адам қалжырай бастайды.

Мұны жүйелі физкультура жаттығуларымен айналысу үшін секциялар таңдап алған кезде ескеру өте маңызды. Мидың қанмен қамтамасыз етілу жайы яғни оның қызметі көп жағдайда дене жаттығуларының сипатына байланысты. Олардың ішінде бұлшық еттің көптеген топтарын іске жұмылдыратын жаттығулар аса жақсы әсер етеді. Бұларға, мысалы, шаңғы тебу, суға жүзу, теннис ойындары, волейбол, баскетбол, жеңіл атлетика жатады. Мысалы, ауыр атлетикамен айналысқан кезде иық бұлшық еттеріне оқыс күш түсу сөз жоқ мойын көк тамырларының жаншылуына әкеп соқтырады, ал бұл миға баратын қан ағынын азайтады.

Әр түрлі аурулар, соның ішінде ең алдымен невроздар профилактикасында жүйелі спорт жаттығуларының ролін айтып жатудың қажеті бола қоярма екен. Бірақ спортпен айналысу негізінен жастардың үлесі болып табылады. Үй шаруасынан қолдары босаған жастар белсенді түрде әрі сабақтардың ұйымдастырылған түрлеріне: оқу орындарындағы физкультура сабақтарына, спорт секцияларындағы және жалпы дене тәрбиесі секцияларындағы сабақтарға, спорт жарыстарына ықыласпен қатысады. Орта жастағы және егде адамдардың дене қозғалысының белсенділігін арттыру мәселесі қазір басты проблема болып қалуда. Әдетте, бұл жастағы адамдардың бос уақыттары тым аз. Жұмыстан тыс уақыттың басым көпшілігі шаруашылық жайларына, балаларды қарауға кетеді. Бұған «үй - жұмыс - үй» жолына кететін уақытты да қосқан жөн. Бос уақыт, яғни ешқандай да міндет жүктелмеген бос уақыт тым аз - күніне 1,5 сағаттан 3 сағатқа дейін ғана.

Бұдан шығатын жол қайсы? Ең алдымен бос уақыт проблемасымен ешқандай байланысы жоқ бұлшық ет жаттығуларының түрі бар екенін айта кеткен жөн. Әңгіме тағы да жұмыс уақытында өткізілетін өндірістік гимнастика туралы болып отыр. Гимнастика тікелей цехта, жұмыс орнында өткізілетіндіктен ғана емес, сонымен бірге еңбекке қабілеттілікті арттыратындықтан да бұл физкультураның нағыз қолайлы түрі болар.

Әдетте, өндірістік гимнастиканың пайдалылығын өз бойында сезінген адам жалпы физкультурамен шұғылдануға немқұрайды қарай алмайды. Адамдардың психологиясы, олардың физкультура мен спортқа көзқарасы өзгеруде. Орта жастағы адамдар мен егде адамдарда да физкультурамен ұдайы айналысуға деген құлшыныс байқалуда.

Гимнастиканы жасау уақытын дұрыс анықтап алудың маңызы үлкен. Ол қатты шаршаған кезде өткізілуге тиіс. Бұл физкультура үзілісіне уақыт таңдап алудың бірден-бір дұрыс, ғылыми негізделген өлшемі. Қалған басқа пайымдаулардың бәрі жұмыс істеушілер алдында жаттығулар комплексінің тек құнын түсіреді. Қейде жұмыс күні ішінде жұмыс істеушілердің бәрі немесе ең болмағанда көпшілігі шаршайтын уақыт бөлігін анықтау қиындық келтіреді. Алайда, еңбек ырғағын әркімнің жеке бас ерекшелігіне лайықтап реттеуге мүмкіндік беретін мамандықтар аз емес қой.

Физкультуралық үзіліске деген теріс немесе немқұрайды көзқарас ой еңбегінің өкілдері арасынан аз кездеспейді. Суретшінің шеберханасынан немесе редактордың кабинетінен гимнастикамен айналысушыны сирек көресіз. Ал мұның бәріне еңбекте ырғақтың жоқтығы, жұмыста әр түрлі үзілістердің болуы себеп. Буфетке бару, темекі тарту, бастықтың шақыруы - мұның бәрі гимнастиканың орнын алмастыруда.

Сөйтіп, өндірістік гимнастиканы еңбек режиміне енгізу еңбек процестері сипатының өзгеруіне байланысты болып отыр. Бұл өзгеріске ғылыми-техникалық процестің басты бағыты - комплексті автоматтандыру себеп болуда. Механикаландыру мен автоматтандыру қол және машина еңбегін ығыстыруға сөзсіз әкеледі. Еңбектің интенсивтілігін әр адамның жеке басының ерекшелігіне қарай реттеу мүмкіндігі азаяды. Адам жұмысының қарқыны машинаның интенсивті жұмыс қарқынымен айқындалады. Жұмыстағы үлкен үзілістер жоғалады. Жұмыс істеушіден үнемі қатты зейін салу, психологиялық тұрақтылық талап етіледі. Бұл тұрақтылықты сақтауға өндірістік гимнастика көмектеседі.

Бос уақыт жетпейтін жай күндері денені жаттықтырудың тағы бір түрі үйден жұмысқа баратын, одан кері қайтатын жолға кететін уақытты пайдалану болып табылады. Әрбір ересек адам орта есеппен күніне бар болғаны 2-3 километр жүреді екен. Қазіргі үлкен қаланың қарбалас тіршілігіне араласқан адам үнемі асығумен жүреді. Тіпті жұмыстан жейінгі әрбір минутын да үнемдейді. Жаяу жүрудің орнына үйлеріне автобуспен қайтады. Дегенмен «үй – жұмыс – үй» маршрутындағы жаяу жүріс дене еңбегімен шұғылданбайтын адам организмінің физиологиялық тепе-теңдігін сақтаудағы тамаша құрал бола алады. Дені сау адам үшін жаяу жүрудің тәуліктік орташа нормасы 10 километрге жуық болуға тиіс.

Жай күндері дене жаттығуларының мүмкін болатын барлық түрлерін (өндірістік гимнастика, серуендеу, таң-ертеңгілік гигиеналық гимнастика және ең ақырында спорт жаттығулары) тұрақты жасаудың өзі әсіресе, жұмыс аптасының аяғында қатты сезілетін қажудан құтқара алмайды. Өндірісті механикаландыру мен автоматтандырудың дамуы, информация тасқынының көбеюі, транспорт жылдамдығының артуы адам психикасына жаңа, жоғары талаптар қоюда. Бұл жоғары талаптар бос уақытты демалу үшін екі демалыс күні етіп жасау қажеттігіне әкелді. Ол жұмыс аптасының соңындағы еңбек демалысы болып табылады. Сонымен қатар бұл еңбек демалысы апталық уақыттың айтарлықтай бөлігін, айталық жыл сайынғы берілетін еңбек демалысынан да көп уақытты алады.

Екі демалыс күні бар жұмыс аптасына көшкен кәсіпорындарда жұмысшылардың ауырып-сырқауы азайды. Екі күнгі демалыстан кейін еңбек өнімділігі жоғарылады, қажу азайды, өндірістік жарақаттар кеміді. Физиологтардың зерттеулері екі демалыс күнінен кейін жақсы тынығып келген адам өндірістік тапсырмаларды қиналмай орындайтынын көрсетті. Мұны ой еңбегі адамдарынан айқын көруге болады.

Сонымен бірге кейде ерлер мен жастардың біраз бөлегі екі демалыс күнін пайдаланудың көңілге қонымды түрін таба алмай жүр. Сондықтан бескүндікке көшу арнаулы «әлеуметтік профилактикалық шараларды» жүзеге асырумен бірге жүргізілмесе, онда екі демалыс күнін енгізу қайшылықты көрініс беруі мүмкін. Жұмысшылардың басым көпшілігінің бос уақытты пайдалану мәдениеті артуда, алайда сонымен бірге тұрғындардың сана-сезімі төмен бөлігінде маскүнемдік пен қоғамға қарсы басқа да жат әрекеттердің бой көтеруі де ықтимал.

Екі демалыс күнінің жаңа мәнін демалыс уақытының жай ғана артуы деп түсінбеу керек. Демалудың сипаты, оның мазмұны мен тиімділігі артты. Бұл нені білдіреді? Үй иесі әйел үй шаруасына толық дерлік бір күнін арнайтын семьяларға екі демалыс күнін енгізу жексенбіде бүкіл семьясы болып демалуға мүмкіндік береді. Екінші демалыс күнінде, әдетте әйелдердің аз ғана бөлігінің үй шаруасынан қолдары босамайды, ал басым көпшілігі семьяларымен қала сыртына экскурсиялар мен туристік жорықтарға шыға алады, бақ учаскелерінде істейді, ягни дене еңбегімен айналысып белсенді демала алады.

Қалалардың үздіксіз өсуі, қала тұрмысын индустрияландыру демалысқа да ықпал етуде. Шу мен ауаның ластануы үлкен калалардың нағыз қасіретІне айналуда. Қазіргі кезде адамдардың бос уакыттарын табиғат аясында өткізуге жаппай құлшынысы байқалуда. Әрине, мұны, барынша құптауға болады.

Қөптеген адамдарды жорыққа шығу, алаулаған костер жанында түнеу романтикасы қызықтырады. Жорықтардың қиыншылықтары оларды тайсалдырмайды. Ал, егде адамдар мен кішкене балалары бар жас семьяларға не істеу керек? Олардың саяжайда демалғаны дұрысырақ. Саяжайда волейбол, стол теннисін немесе бадминтон ойнап бой жазуға болады ғой. Огородта неме- се бақ учаскесінде жұмыс істеген де теріс емес.

Демалыс күндері семьямен тынығудың басқа да түрлерін табуға болады. «Денсаулық» поездарында шаңғы мен серуендеуге шығу, алуан түрлі экскурсиялар, пансионаттарда және бір күндік демалыс үйлерінде тынығу. Тіпті балықшы үйлерінде де семья болып балык аулап тынығу жағы қарастырылған.

Қазіргі кезде заводтар қала сыртында өздеріне арнап базалар, шағын үйлер тұрғызады. Семьяларымен демалатын базаларда тамақтану, спорт инвентары прокаты дұрыс жолға қойылған. Бір сөзбен айтқанда, белсенді демалуға барлық жағдай жасалынып келеді. Мұның өзі нерв-психикалық процестерге ауыр күш түсуіне жол бермеуге мүмкіндік беріп отыр.

Организмді жан-жақты үйлесімді дамыту құралы ре- тінде, нерв жүйесінің күш-қуаты мен сергектігінің тұрақты көзі ретінде невроздардың профилактикасында физкультура басты роль атқарады. Алайда, невротикалық жағдайлардың дамуын алдын алу тәсілі тек жаттығулармен ғана шектелмейді.

Адамды қоршаған сыртқы ортаны сауықтырудың, әлеуметтік-экономикалық жағдайларды жақсартудың маңызы зор.

Халықтың денсаулығын сақтау және нығайту проблемасы барлық елдердің алдында тұрған міндет. Дегенмен, әрбір елдің өз қоғамының идеологиялық принциптері мен өз азаматтарының психологиясына сәйкес келетін жолды таңдап алуы табиғи нәрсе.

Бірақ жалпы мемлекет көлемінде жүргізіліп отьірған әрі халықтың экономикалық және мәдени дәрежесін арттыруға бағытталған әлеуметтік және гигиеналық өзгерістер нерв процестеріне артық күш түсіретін және невроздардың дамуына әкеп соқтыратын барлық ықтимал себептерді жоюға жеке адамдардың (әр семьяның шегінде) міндетті түрде жүргізетін шараларымен де толықтырылып отырылуға тиіс.

Жеке бас гигиенасының барлық ережелерін мұқият сақтайтын нақты әрі дұрыс күн режймі әрбір адам өмірінің басты арқауы болуға тиіс.

Қәдуілгі жұмыс күнін айдың аяғында кәсіпорындарды «жоспар асықтырған» кезде көбірек байқалатын немесе емтихан сессиясы кезінде студенттер асып-сасатын «жанталассыз» өткізген абзал.

Атқарылмай қалған істің орнын толтыру мақсатымен түндер бойы көз ілмей жұмыс істеудің бәрі өзін ақтамайды және нерв пен психикаға артық күш түсіреді. Кейін ұйықтап алармын деп ұйықтамауға болмайды. Бұл, әдетте, иерв қызметін бұзады.

Қез келген жұмыс белгілі бір, тұрақты, жеке адамның өзі бейімделген ырғақта өтуге тиіс. Мұндай ырғақты сақтаған кезде күш түсіруге, мысалға жұмысты кешкі мектепте, техникумда, институтта оқумен ұштастыруға болады.

Жұмыс белсенді демалыспен алмасып отыруға тиіс. Мұндай кезде физкультурамен және спортпен айналысьтп қана қоймай, міндетті түрде мәдени ойын-сауық шараларына да көңіл бөлген жөн. Театрға, киноға, концерттерге баруды, көркем өнерпаздар үйірмесіне қатысуды ұмытпау керек.

Бұл шаралар ой-өрісті кеңейтеді, сонымен бірге көңіл-күйді көтереді, сергітеді, эстетикалық тәрбие береді, бойға әдептілік сезімін ұялатады. Бос уақытты мәдениетті өткізуде теріс қылықтарға жол беруге болмайды. Мұның ең алдымен телевизия хабарларын көруге қатысы бар.

Радио мен телевизор қазір әрбір семьяның тұрмысына берік енді деуге болады. Күнделікті өмірді оларсыз көзге елестету қиын. Қөптеген үйлерде балалар да, ере- сектер де көгілдір экран алдында бүкіл кеш бойы отырады. Кез келген программаны басынан аяғына дейін қарайды. Көбінесе біздің пациенттеріміз күн сайын көгілдір экран алдында осылай «парыз өтеудің» дағдылы, олардың еркінен тыс, бойда қалыптасқан әдеттің, рефлекстің күшімен болатынын айтады. Иә, бұл іс жүзінде солай. Бұл, іс жүзінде ұзақ уақыт бойы қалыптасқан шартты рефлекс. Хабар қандай болса да кейде оның мәніне түсінбестен, ол қызық па, әлде жоқ па, қажет пе деп ойланбастан бәрі бір қарайды. Соның салдарынан адам шаршайды, басы ауырады, пашар ұйықтайды, ал ертеңгісін қалжырап тұрады, маужырай береді, еңбекке қабілеттілігі нашарлайды. Телевизордың алдында бұлай жай әрі ұзақ отыру көзге теріс әсер ететінін айтып жатудың өзі артық.

Телехабарларды көруге семьяда тәртіп пен бақылау қатты қойылуға тиіс. Радио мен телевизор шаршатпай, оның есесіне ләззат беретіндей етілуге тиіс, әркім радио мен телевизор программасына қарай отырып шын мәнінде қажетті, ой-өрісті кеңейтуге, кәсіби білімді көтеруге пайдалы немесе эстетикалық ләззат беретін хабарларды ғана таңдап алатындай болуы керек.

Невроздардың алдын алуда жұмыста, үйде, қоғамдық орындарда болсын адамдар арасындағы қалыпты, инабатты қарым-қатынастар зор роль атқарады. Дөрекілік, қатыгезділік, қайырымсыздық, өзімшілдікпен қақтығыс адамның кейде соншалықты мазасызданып жүйкесі босайтыны бар. Мұның өзі көптеген адамдардың жан-дүниесін шайқалтып, ұзақ уақыт еңбекке қабілеттілігін жояды, ауруға ұшыратады. Қызмет бабындағы қарым-қатынаста ең алдымен өз ара сыйластық және әдептілік сөзсіз болуға тиіс. Біз өміріміздің үштен бірін қызмет бабында өткізетін болғандықтан бұл өте-мөте маңызды.

Жақсы кеңес, еркелете айтылған сөз, кейде көңіл-күйді көтеретін әзіл-қалжың, шынайы күлкі, ең бастысы ықыласты әрі ілтипатты қарым-қатынас - мұның бәрі кей кезде кез келген адамға дәрі-дәрмектен де жақсы әсер етеді.

Аурудың алдын алудың жоғарыда айтылған шараларынан басқа егде жасқа келген адамның серуен, шаршатпайтын дене еңбегі, тамақты аздап қана ішу, «ой гимнастикасы» - көркем әдебиет оқу, киноға, театрға бару, адамдармен араласу сияқты гигиеналық және психологиялық жақтарға да назар аударғандары жөн.

Пенсияға шығу адам өміріндегі қайшылықты жағдай болып табылады. Бір жағынан алғанда адам құрметті демалысқа шығады, бос уақыты көбейеді, белгілі өмір талаптарынан қолы босайды. Екінші жағынан алғанда, ол үйреншікті сүрлеуден шығады, оның машықты іс-әрекеті өзгереді, оның семьялық және әлеуметтік беделі төмендейді, өмірдің ақыры таяп қалғандығы жөнінде мұңлы ойлар пайда болады.

Адамның өзін психологиялық жағынан жаңа жағдайға әзірлеуінің, бос уақытын ұйымдастыра білуінің, шамасы келетін әрі қызықты іс таба білуінің маңызы бар. Пенсияға шығатын адам өзінің білімі мен өмірлік және кәсіби тәжірибесі адамдарға қажет екенін үнемі сезініп отыруы қажет. Біздің елімізде еңбек ардагерлеріне дүниеде ешбір елде жоқ мемлекеттік мол қамқорлық жасалады. Пенсионерлерге пенсияға алатын ақшаларын сақтап жылына 2 ай, ал бірқатар кәсіп өкілдеріне еңбекке қабілеттіліктеріне қарай жұмыс істей берулеріне рұқсат етіледі.

Жұмыс - жастықтың қайнар көзі. Жас болғың келсе, еңбек ет! Тарихқа жүгінетін болсақ, онда көптеген көрнекті адамдардың ұзақ өмір сүріп, еңбек еткенін көреміз. Мысалы, «медицинаның атасы» Гиппократ - 99 жыл, грек философы Демокрит - 102 жасқа дейін, Галилей - 79 жасқа дейін, Л. Толстой - 82 жасқа дейін өмір сүрген. Платон - 81 жыл, Ньютон - 84 жыл, И. П. Павлов - 87 жыл өмір сүрген.

Өнер мен әдебиеттің көптеген өкілдері Гойя, Тициан, Микельанджело, Сервантес, Бернард Шоу, Пуччини, Верди өздерінің аса тамаша туындыларын адамзатқа егде тартқан шағында берді.

Еңбектің кез келген жастағы адамға, әсіресе қартайған кезде ролі баға жеткісіз. Сонымен бірге, денсаулық пен көңіл күйге теріс ықпал ететін әдеттерден арыла білудің де маңызы өте зор. Бүған немістің ұлы ақыны Гете мысал бола алады. Ол егде тартқан кезінде даңғырлата барабан соққан әскер бөлімдеріне әдейі ілесіп жүріп, өзінің ащы дауысқа төзе алмаушылығынан арылған. Ол биік тауға көтеріліп, мезі ететін биіктік атаулыдан үрейленуін де жеңе білген. Гете: ең бастысы - өзіңді-өзің билеу, дейді екен.

Қазіргі өмірдің психологиялық күш түсуінің жоғары деңгейі - мига келіп түсетін алуан түрлі информациялар тасқынының орасан мол өсуінің ғана емес, сонымен бірге ддамның әлеуметтенуінің тыйылмай отырған процесінің: қоғамдағы жеке адам міндеттері аясының кеңеюінің де нәтижесі. Ересек адам бір мезгілде ортақ мүддені көздейтін көптеген әлеуметтік топтардың өміріне қатысады. Олардың әрқайсысының өз бет-бейнесі, өзі- нің белгілі бір ролі бар. Адам еңбек коллективінің мүшесі бола алады - бір роль, семья мүшесі - екінші ролі, кәсіподақ тобының мүшесі - үшінші ролі, қабырға газетінің редакторы - төртінші, үлкен үйдің тұрғыны - бесінші, спорт жарыстарына қатысушы - алтыншы және т. с. с. Ал әлеуметтік қарым-қатынас неғұрлым көп болса, адамға түсетін психикалық күш те соғұрлым жоғары болады ғой. Міне, осындай түсетін күшке қарсы тұруға физкультурамен және спортпен айналысу көмектеседі. Өйткені олар жан-жақты тәрбиенің, денсаулықты нығайтудың, әр түрлі аурулардың алдын алудың және емдеудің, творчестволық ұзақ жасаудың қуатты құралы болып табылады.

 

Долгопятов Г.Я. Жүйке жұқармасын десеңіз... (ауд Қ.Иманбаев). -Алматы, 1984. -80 бет