Өсімдіктердің өсуі.

Өсімдіктердің өсу кезеңдері.

          Өмірінің ұзақтығына қарай өсімдіктер бір, екі және көпжылдық болуы мүмкін. Біржылдық өсімдіктер бір жылдан да аз уақыт тіршілік етіп, гүлдеп, жеміс беріп, сонан соң бүтіндей тіршілігін жояды. Демек, біржылдық өсімдік те, монокарпты (грек.монос-бір, корпос-тұқым) өсімдіктер, тобына жатады. Бұлар бүкіл тіршілігінде бір-ақ рет жеміс беретін өсімдіктер. Екі жылдық өсімдіктер де (қант қызылшасы, сәбіз және т.б.) монокарптыларға жатады.

          Көпжылдық шөптесін және ағаш өсімдіктері екі жылдан артық өмір сүреді де, әр жыл сайын өздерінің бүршіктеріннен қайта дамиды. Бұл өсімдіктер тобын-поликарптылар (грек.поликөп), яғни өзінің өмірінде көп рет жеміс беретін өсімдіктерге жатқызады.

          Бірақ табиғатта көпжылдық өсімдіктер қатарында да, монокарптылар кездеседі (агава, бамбуктер). Тек біржылдық өсімдіктерден айырмашылығы вегатациялық кезеңі ұзақ жылдарға созылады. Көпжылдық шөптесін монокарптыларға күрделігүлділер және шатыршагүлділер тұқымдастарының көптеген өкілдері жатады. Бұл өсімдіктер орташа 5-6 жылдай жетаған (дегелек) түрінде өмір сүріп, сосын гүлдеп, жеміс байлап (бір рет) онан соң тіршілігін жояды.

          Өсімдіктер де басқа организмдер сияқты, өз онтогенезінде жасына қарай физиологиялық өзгерістерді, олардың тамыр және өркендер жүйесінің біртіндеп алмасуынан вегативтік және генеративтік мүшелерінің ара қатынасының өзгеруінен байқауға болады. Бірақ өсімдіктің абсолютті дәл жасын анықтау оңай емес, өйткені даму барысында мүшелердің тұрақты алмасуы-ескіргендері тіршілігін жойып, ыдырап, жаңалары пайда болып отырады. Сондықтан “тіршілік циклы” деген ұғым енгізу қажет болды. Өсімдіктің тіршілік циклы-оның бүкіл онтогенезі, ол тұқымдағы ұрықтың дамуынан бастап индивидтің және оның барлық вегетативтік ұрпағының табиғи тіршілігін жоюға дейінгі аралық.

          Өсімдіктердің тіршілік циклдарын төрт кезеңге бөлуге болады:

1.    Жасырын (лантенттік)-бірінші толыстық кезеңі.

2.    Прегенеративтік-тұқымның өсуінен бастап дербес организмде ересек өсімдіктерге сәйкес жапырақтардың, өркендердің және тамырлардың басым болуына дейін.

3.    Генеративтік-генеративтік өркендердің пайда болуынан бастап, олардың кенет азаюына дейін.

4.    Постгенеративтік-тіршілік формасының қарапайымдалуы, генеративтік өркендердің болмауы, бірте-бірте жалпы тірі өркендердің болмауы.

Жоғарыда келтерілген кезеңдер, өз кезеңінде бірнеше этаптарға немесе тіршілік күйлеріне бөлінеді (кесте 1.).

Өсімдіктердің мерзімге қарай өзгеруі.

          ¦ртүрлі климаттық жағдайда өсетін өсімдіктердің мерзімдік өзгерістерін, олардың морфологиялық-анатомиялық ерекшеліктерінен байқауға болады. ¬оңыржай және континентальды климат жағдайында, биологиялық заңды құбылыс ретінде өсімдіктердің жапырақтарында күрделі зат алмасу реакциялары аяқталып, олардың түсуі басталады. Өсімдік жапырағының түсуі ауа-райының салқындауына және топырақ температурасының төмендеуіне байланысты.

          Көктемде көпжылдық өсімдіктердің бүршіктері ашылып, жаңа өркендер дамиды. Міне, осы уақытта көпжылдық тамырларда, сабақтар олардың камбий қатарларының қайта дамуы басталып, оның жұмысы белсенді жанданады. Сонымен бірге, өсімдіктердің мүшелеріндегі қоректік заттардың қоры пәрменді пайдаланылады. Көпжылдық өсімдіктердің вегатациялық кезеңінде жаңарту бүршіктерінің қалыптасуы және жетілуі жүреді. ¬ыс түсер алдында өсімдікте арнайы маманданған мүшелер-пияздар, түйнектер, тамырсабақтар қалыптасады да, оларда қоректік заттар қоры жинақталады. ¦ртүрлі өсімдіктердің гүлдеуі әртүрлі уақытта, бірақ сол өсімдік түрі үшін белгілі бір кезеңде болады. Өсімдіктің гүлдеу дәуірі кейбіреуінде-тез, бірнеше күнде, ал енді біреулерінде апталап немесе бүкіл маусым бойына жүреді (ботакөз, қазтабан).

          Вегатациялық кезеңнің ұзақтығына қарай өсімдіктерді былайша бөледі:

1)           мәңгі жасыл-жыл бойына жапырақтары жасыл (қылқанжапырақтылар, қаражидек-брусника);

2)           Жазғы-қысқы жасыл –жапырақтары жыл бойы жасыл; бірақ кейбір жапырақтары жылға жетпей ауысады (бүлдірген, теңге жапырақ);

3)           Жазғы жасыл-ауыспалы жапырақты немесе өркендері бүтіндей қысқа қарай қурайды (эфемерлер, эфемеройдтар және басқа да көптеген өсімдіктер);

4)           қысқы жасыл-жазда өркені мен жапырағы қурайды да, күзде, қыста қайта көктейді (Жерорта климаты жағдайында өсетін кейбір өсімдіктер).

Жазғы жасыл өсімдіктерге жататын эфемерлерге және эфемеройдтарға қысқаша тоқталып өтейік. Эфемерлер-көктемде немесе күзде, өте қысқа, екі аптадан бір-екі айға дейін көктейтін біржылдықтар. Эфемероидтар-жаздың басында бүкіл жерүсті бөлігін жоғалтатын көпжылдықтар (шөлдегі және даладағы қызғалдақтар, ормандағы желайдар мен айдар шөп).

          Бір фитоценоздың (өсімдік қауымының) өзінде, вегатациялық және гүлдеу мезгілі әртүрлі өсімдіктердің болуы, бүкіл вегатациялық кезеңді толық пайдалануға мүмкіншілік береді. Демек, өсімдіктің әртүрлі типтері жылдың мерзімдеріне, қарай ауысып тұратын әртүрлі жарық, ылғал, температура жағдайларына бейімделген.

Тұқымның өнуі.

          Көпшілік гүлді өсімдіктердің тұқымдары піскенен соң, біршама уақыт толастық кезеңде болады да, қолайлы жағдайда өне бастайды. Өсімдік тұқымның өнуіне біршама қолайлы табиғи жағдайлар қажет. Оның ең бастысы ылғалдың болуы. Өйткені, піскен тұқымның ұлпасы өте қатты қураған (сусызданған). Мұндай кепкен тұқым құрамында шамамен 10-15% ғана су болады. Онан кейінгі жағдай ауаның болуы шарт. Қшіншісі-әрбір өсімдік түрінің тұқымының өнуіне белгілі 25-35⁰С қолайлы (оптимум) температурасы жґне жарық қажет.

Тұқым өну алдында ісінеді. Тұқымның ісінуі оның клеткаларының мейлінше мол суды сіңіреді, құрғақ ұлпаларының сумен қанығуы нәтижесінде тұқым көлемі ұлғайып тұқым қабығының жарылуы. Осы кезде тұқымда судың сіңірілуімен қатар құрамындағы ферменттер қарқынды жұмыс атқара бастайды.

Тұқымның толастық кезеңі.

          Тұқымның қолайлы сыртқы жағдайлар болғанымен өнбеуі мүмкін. Өйткені әрбір өсімдіктің тұқымы қалыптасқан эволюциялық толастық кезеңі болады. (Жень-шень 3-ші жылда ғана өнеді).

          Мәдени дақылдардан тұқымдардың өнуін тездету үшін әр түрлі арнайы тәсілдер болады.

1.    Стратификация - +0+16⁰ құмда сақтау

2.    Скарификация-қабықты, сүйекті тұқымдарды механикалық жолмен жарақаттау немесе қышқылдардың белгілі концентрациясынан өткізу арқылы тұқым қабығын бұзу. (беде, жоңышқа, жантақ, сүйекті жемістер).

Тұқымның өну жылдамдығына қарай топтарға бөлу.

1.    Ұзақ, терең толастық кезең-Ағаш, орман шөптесіні.

2.    Жерге түскен соң бірден өнетін (астық тұқымдастар).

3.    Бірден өнетін немесе тез өну қабілетін жоғалтатын тұқымдар (тал, терек, беде, өгей шөп).

4.    Жерге түспей аналық өсімдіктің өзінде өнетін тұқымдар (аз кездеседі).