МАҚТА САЛАСЫНА МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН АГРОҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ӨНІМДІЛІККЕ ӘСЕРІ БИЗНЕС ЖОСПАРЫ

МАҚТА САЛАСЫНА МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН АГРОҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ӨНІМДІЛІККЕ ӘСЕРІ БИЗНЕС ЖОСПАРЫ

Кіріспе

Оңтүстік Қазақстан облысы - республикасының мақта өсіретін негізгі аймағы. Қазіргі кезде осы дақылмен облыстың Төлеби және Созақ аудандарынан басқа аудандары айналысады.

Соңғы он бес жылда ОҚО-нда мақта алқабының ауданы екі есеге өсті, бірақ мақтаның өнімділігі екі есе төмендеді. Бұл көрсеткіштер серпінін облыс бойынша жалпы емес, шаруашылықтың жекелеген категориясы - ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтары мен үй шаруашылығында сонымен қатар, қозаның өзіндік құны күрт өсті: соңғы бес жылда ол тоннасына 25 мың теңгеден 45 мың теңгеге көтерілді.

Бүгінгі таңда республикамыз жылына 130 мың тонна мақта талшығын өндіреді, бірақ талшықтың 97 % төменгі бағамен, сапасыз шикізат ретінде ең төменгі классификатор арқылы экспортқа шығарылады.

Қазіргі таңда мақта өндірумен облысымызда 45 мың шаруа қожалықтары айналысады. Олардың 80 % астамы жер иелері 5-10 гектарға дейін.

Элиталық тұқым шаруашылығының болмауы және элиталық тұқымдарды қолайлы бағада жаппай шығару мәселесі. Облыста тұқымды бес элиталық тұқым шаруашылығы шығарады. Бірақ, олар негізінен ОҚО-нда бірнеше ондаған жылдар бұрын бейімделген және өзінің құнды қасиетін жоғалтып үлгерген "С47-27" сортын өсірумен келеді. Тәжірибе станцияларынан алынған элиталық тұқымдар мақта зауыттарында бір буртқа салынады және басқа тұқымдармен араласып кетеді, ал ол ғалымдардың еңбегін “жоққа” шығарады. Мақта себетін аудандарда жақсы элиталық және жаппай тұқым шаруашылығы болмауынан сорттар қоспасы пайда болуда. Элиталық тұқымды жаппай өндіру мәселелерін шешу үшін мемлекет жақын болашақта мына тәжірибе станциясында құрылатын элиталық шығаратын кіші зауыт салуға 35 миллион есе болып отыр.

Мамандардың айтуы бойынша қажеттілікті қанағаттандыру үшін облыста 6,5 мың тонна тұқым керек. Қазіргі таңда 14 элиталық шарауашылықтардың бесеуі ғана жұмыс істейді. Сонымен қатар ұлттық өнім 50-55 теңге тұрады, ал импорттық баға 2 есе төмен.

Ескірген ауыл шаруашылық техникасы және оның техникалық жарақаттануының төмендеуі. Қамтылған колхоз бен совхоздың мүліктік пайызы қалған техника моральдық және техникалық пайыздан ескірген, жарамсыз жағдайда. Мақта жинау машиналарының, тракторлар мен автомобильдерінің көп бөлігі жоғары дәрежеде болуына байланысты қолда бар техниканы тек ағымды ету мен техникалық қызметке ғана емес, сонымен күрделі жөндеуге де маңызды қаржылай буындарды талап етеді. Көптеген мақта өсіруші шаруашылықтарда мақта жинау машиналары олардың қымбат бағасына байланысты болмай отыр. Мелиорация жүйесінің және тыңайтқыштарды жинаудың жоқтығы, агротехниканы сақтамау. Тыңайтқыштарды пайдалану көлемі жылдан-жылға өсіп келеді. Тынайтқьпшарды пайдалану жөніндегі ең жоғарғы көрсеткіш ауыл шаруашылық кәсіпорындарымен салыстырғанда шаруа қожалықтарында байқалып отыр. Соның нәтижесінде мақтанын өнімділігі артуда. Бірақ, мақта алқаптарын өңдеуде негізінен азотты тыңайтқыштар пайдаланылуда,оның ішінде аммиакты, ол топырақ өнімділігін көтерудегі кешенділікті көрсетеді [1].

Зерттеу нәтижелерін талдау барысында, өнім деңгейінің біршама төмен болуының басты себебі, мақта өсірілетін суармалы жерлердің құнарлылығының төмендеуі екендігі анықталды. Суармалы жерлердің құнарлылығының төмендеуі, топырақтың тамыр өсетін қабатының тұздануына, сортаңдануына, тығыздануына, қоректік заттардың кемуіне, оның су режімінің бұзылуына тікелей байланысты. Сондықтан, суармалы жерлердің өнімділігін арттыру үшін, осы келтірілген себептерді жойып, топырақтың құнарлылығын арттыру қажет.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Мақта ауыспалы егістігінде топырақ құнарлылығын және тыңайтқыштар әсерін анықтау.

Бұл мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер шешілді;

Шитті мақта өнімінің ауыспалы егіс пен тыңайтқышқа байланыстылығы;
Тыңайтқыш қолдануға байланысты мақта өнімділігі.

Практикалық маңызы. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша егіліп жүрген ауылшаруашылық дақылдарының ішінде ең негізгісі – мақта шаруашылығы. Мақтада ауыспалы егіс тізбектерінде ең алғы дақыл – жоңышқа. Станцияда тексерілген тәжірибе нәтижелеріне қарағанда арамшөптердің бірден 50%-ға дейін төмендеп кетуі, үш жылдық жоңышқадан кейінгі егілген мақталық алқапта байқалды. Бұл көрсеткіш көп жылдан бері мақта егіліп келген (монокультура) нұсқамен салыстырғанда алынған

1 Аналитикалық бөлім

1.1 Қазақстанның Оңтүстігіндегі мақта саласына мамандандырылған агроқұрылымдардың қалыптасуы

Қазақстан Республикасының экономикасын диверсификациялаудың яғни әртараптандырудың маңызды саласы - агроөнеркәсіптік кешенді жаңа инновациялық технологиялар негізінде дамыту. Түрлі кластерлер ұйымдастыру арқылы ауылшаруашылық өнімдерін терең өңдей отырып бәсекеге қабілетті, сапалы да, арзан бағалы дайын азық-түлік, мата, киім-кешек тауарлар өндірісін жүйелі мамандандырудың және қалыптастырудың қажеттілігі артып барады.

Біз қарастырып отырған мәселе - жеңіл өнеркәсіп өндірісінің және сол саланың шикізат базасын құрайтын мақта кешенінің проблемалары мен оларды шешудің жолдары.

Республикалық статистика агенттігінің мәліметтері бойынша жеңіл өнеркәсіп саласы тұрақты тоқырау жағдайынан шыға алған жоқ. Өнеркәсіп өнімнің жалпы көлеміндегі сала өнімнің үлесі 1-2% құрайды, персонал саны азайған, негізгі қызметтен алынған пайдалылық теріс мәнге ие, мата өндіріс-інің қуатын пайдаланудың деңгейі 22,6% құрайды. 2008-2012 жылдары жеңіл және тігін өнеркәсіптерінде өндіріс көлемі 37,8 млрд –тан 30,7 млрд. теңгеге дейін төмендеген [2].

Бүгінде жеңіл және тігін өнеркәсібі салалары ішкі рынок сұранысының 7-8% ғана қаматамасыз етеді. Мұның басым бөлігін мемлекеттік бұйыртпа есебінен қорғаныс, ішкі істер тағы басқа құқық қорғау органдарының арнайы үлгідегі киімдері құрайды. Еліміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мақта- мата тауарларымен рыноктың ең кемінде 30% қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар мамандардың әртүрлі болжамдары бойынша мемлекетімізде азық-түліктен басқа тауарлар тобы рыногының бір жылдық сыйымдылығы 1,5-3,0 млрд. АҚШ долларына тең. Бұл көрсеткіштің жылдан-жылға жоғарылау тенденциясы байқалады. Осы көрсеткіштің жартысы киім –кешек рыногын құрайды.

Ағымдағы уақытта кәсіпкерлердің шеттен алып келінетін жеңіл өнеркәсіп тауарларына жұмсайтын қаржысының мөлшері 1 млрд. АҚШ долларынан артық. Жоғарыда келтірілген сандар елімізде мата, киім-кешекке сұраныстың, рынок сыйымдылығының едәуір екендігін айқындайды. Осы рынокты игеру үшін мақсатты бағдарламаны жүзеге асыру қажет.

Тарихтан белгілі болғанындай, ХVІІІ ғасырда Ресей мемлекеті өнеркәсібінің дамуы манафактурадан - жіп иіру және мата тоқудан басталған. Тарихшы Л.Миловтың жазулары бойынша “Ресейдің капиталистік қорын жинаудың болашағын қалау жеңіл өнеркәсіптен басталған, бұл сала капиталдың бастапқы қорын жинауға айрықша кезеңге мұқтаж болмастан жедел түрде ішкі рынокты иеленген” [3].

Қытай, Туркия, сондай-ақ Пәкістанда соңғы он жылдағы экономиканың табысты өрлеуіне және халықтың экономикалық реформаларға әлеуметтік тұрғыдан тез икемделуіне жеңіл өнеркәсіптің даму әлеуеті негіз болған, әсіресе өңірлерде жаңа жұмыс орындарын ашудың маңызды рөлі бар.

Қазақстанның Оңтүстік өңірінде осы проблемаларды шешу мақсатында Оңтүстік Қазақстан облысының мақта өндірісіне мамандандырылған агроқұрылымдардың өндірістік-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасалды.Төмендегі мәліметтер мен ақпараттар (1-кесте) аймақтағы қазіргі қалыптасқан жағдайды сараптауға мүмкіндік береді [4].

Кесте 1 - Оңтүстік Қазақстан облысындағы жалпы шаруа (фермер) қожалықтары, соның ішінде мақта шаруашылығындағылар саны туралы мәліметтер (2012)

№	Қала, Аудандар	Ауылшаруа-шылық құрылым-дарының саны	Соның ішінде
№	Қала, Аудандар	Ауылшаруа-шылық құрылым-дарының саны	Белсенді шаруа қожалықтар-ының саны	Жұмыспен қамтылған адам саны	Мақта шаруашылы-ғындағы шаруа қожалықтар-ының саны	Мақта шаруашы-лығында қамтылған адам саны
	Шымкент	60	32	87	-	-
	Арыс	576	529	1627	529	1580
	Кентау	123	110	351	110	351
	Түркістан	5563	5535	11903	3568	10740
	Бәйдібек	1435	1321	2688	350	1040
	Қазығұрт	3150	3150	4500	105	312
	Мақтаарал	22547	21527	79406	21527	79406
	Ордабасы	3806	3650	7041	2107	6321
	Отырар	1928	1827	7474	1604	4346
	Сайрам	3886	3650	8219	-	-
	Сарыағаш	7644	7573	11844	3548	10644
	Шардара	4775	4742	14924	4475	13425
	Облыс бойынша	60916	60157	159837	37923	128161
Негіз: ОҚО статистика басқармасының мәліметтері негізінде автор құрастырған.

Облыстық статистика басқармасының шаруа (фермер) қожалықтарының қызметі туралы мәліметтерінде, облыс бойынша 2012 жыл қаңтар айының 1 жұлдызына 67,1 мың шаруа (фермер) қожалығы тіркелген, оның 60,1 мыңы яғни 89,6% белсенді шаруашылықтар қатарына жатады [5].

Шаруа (фермер) қожалықтарының басым бөлігі Мақтаарал (барлық шаруашылықтың 33,0%), Сарыағаш (11,4%) аудандарында және Түркістан қаласында (10,6%) тіркелген.

2012 жылдың 1 қаңтарында белсенді шаруа (фермер) қожалықтарында 159,8 мың адам жұмыс істеді, оның 49,7% Мақтаарал, 9,3% Шардара аудандарының шаруашылықтарына тиесілі. Облыс бойынша орта есеппен бір шаруа (фермер) қожалығында үш адам жұмыс істейді.

Төмендегі мәліметтер мен ақпараттар мақта шаруашылығында қалыптасқан қазіргі өндірістік жағдайды сипаттайды (2-кесте).

Кесте 2 - Агроқұрылымдар санаты бойынша мәліметтер

№	Барлығы:	2008	2009	2010	2011	2012	% өсімі
1.	Мақта алқабы мың, га	183,9	167,8	196,4	219,3	201,2	109,4
2.	Жалпы өнім, мың тонна	417,4	360,7	402,7	467,1	465,0	111,4
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	22,7	21,5	20,5	21,3	23,1	101,3
Соның ішінде: Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
1.	Мақта алқабы мың, га	28,8	22,8	24,0	20,5	16,6	57,6
2.	Жалпы өнім, мың тонна	44,3	31,7	29,6	27,1	22,4	50,6
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	15,4	13,9	12,3	13,2	13,5	87,7
Шаруа (фермер) қожалықтары
1.	Мақта алқабы мың, га	127,3	116,7	162,3	198	182	143,3
2.	Жалпы өнім, мың тонна	315,9	261,5	338,0	428,0	440,2	139,3
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	24,1	22,5	20,9	21,6	24,2	100,4
Жұртшылық шаруашылығы
1.	Мақта алқабы мың, га	27,8	28,3	13,1	4,4	2,1	7,6
2.	Жалпы өнім, мың тонна	57,1	67,4	35,1	11,6	2,4	4,2
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	20,4	23,8	26,8	26,4	11,4	55,9
Негізі: ҚР және ОҚО статистика агенттігі, басқармасы мониторингі негізінде құрастырылған.

Жоғарыдағы 2- кестеде келтірілгендей, мақта шаруашылығымен айналысатын ірі ауылшаруашылығы кәсіпорындарының егістік жер көлемінің кемею тенденциясы байқалады. 2008 жылы 19,6 мың га болса, 2012 жылы 16,6 мың га-ға азайған, сөйтіп тиісінше 84,7% құраған. Яғни, ірі кәсіпорындардан шаруа (фермер) қожалықтарының бөлініп шығу үдерісі аяқталмаған. Ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарында тұрақты шаруашылық экономикалық жағдай қалыптаспаған. Сондықтан олардың экономикалық- қаржылық жағдайы айнымалы, жалпы өнімнің төмендеуі орын алған [6].

Жоғарыдағы үдеріске керісінше шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқабы 127,0 мың гектардан 182,0 мыңға дейін артқан яғни 143,3% га. Бірақ егістік көлемі ұсақталып қалыптасуда, 1 гектардан алынған өнім тұрлаулы және өсу тенденциясы байқалмайды, жылдар бойынша ауытқулар бар, 2006 жылы орташа көрсеткіш гектарынан 24,1ц болса, 2010 жылы 20,9 центнерді құраған.

Жұртшылық шаруашылығында мақта алқабының егістік көлемі қысқарған, 2008 жылы 27,8 мың га болса, 2012 жылы 2,1 мың га –ны құраған, яғни 13 еседен артық қысқарған. Мұның себебі үй іргесіне басқа дақылдар (көкөніс, жеміс-жидек) егілген және шаруа (фермер) қожалықтарының құрамына қосылып біріккен.

Төмендегі (3-кесте) келтірілген мәліметтер бойынша мақта өсіретін агроқұрылымдар егістік көлемі бойынша ұсақ тауарлы шаруашылықтар болып қалыптасқан. 2008-2012 жылдары барлық санаттағы агроқұрылымдардың жалпы мақта алқабы 183,9 мыңнан 201,2 мың га-ға артқан яғни 109,4 %, ал орташа мақта алқабы 7,8 га-дан 5,1 га-ға дейін азайған, яғни 34,6%. Соның ішінде ауылшаруашылық кәсіпорындардағы мақта алқабының жалпы көлемі 28,8 мың га –дан 16,6 мың ға қысқарған.

Кесте 3 - Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта өсіретін агроқұрылым-дардың егістік жерлерінің орташа көлемі туралы мәліметтер

Көрсеткіштер	Жылдар
Көрсеткіштер	2008	2009	2010	2011	2012	2012 жыл, 2008 га, %
Барлық мақта алқабы, мың га	183,9	167,8	196,4	219,3	201,2	109,4
Агроқұрылымдар саны	23524	28327	34142	37210	37923	167,1
Орташа егістік көлемі, га	7,8	5,9	5,8	5,6	5,1	65,4
Соның ішінде:
1. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының мақта алқабы, мың га	28,8	22,8	24,0	20,5	16,6	57,6
Кәсіпорындар саны	181	167	197	198	205	113,3
Орташа егістік көлемі, га	159,1	136,5	121,8	103,5	81,0	50,9
2. Шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқабы, мың га	127,3	116,3	162,3	198,0	182,0	142,9
Шаруа (фермер) қожалықтарының саны	23343	28160	33945	36928	37923	167,1
Орташа егістік көлемі, га	5,5	4,1	4,8	5,4	4,8	87,2
3. Жұртшылық шаруашылығы мақта алқабы, мың га	27,8	28,3	13,1	4,4	2,1	7,6
Үй іргесі қожалықтарының саны	60600	62308	31180	9709	6260	10,3
Орташа егістік көлемі, га	0,46	0,45	0,42	0,45	0,34	73,9
Негізі: ҚР және ОҚО статистика агенттігі, басқармасы мониторингі негізінде құрастырылған.

Осы кезеңде шаруа (фермер) қожалықтарының саны 23343 -тен 37923- ке дейін артқан, яғни 167%, мұндай трансформациялық үдеріс негізінен шаруа (фермер) қожалықтарының ірі кәсіпорындардан дербес жер және мүлік үлестерімен бөлініп шығуынан қалыптасқан.

Шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқабы 127,3 мың га-дан 182,0 мың га-ға артқан, яғни 142,9%, орташа егістік көлемі 5,5 га-дан 4,8 га - ға кемейген немесе 22,8%, жұртшылық шаруашылығындағы жалпы мақта алқабы 2008 жылғы 27,8 га - дан 2012 жылы 2,1 га - ға яғни 12 еседен артық қысқарған, үй іргесінде мақта өсіретін қожалықтар саны 60600 ден 6260-қа яғни 10 есеге жуық, орташа егістік көлемі 73,9% қысқарған.

Жұртшылық шаруашылығындағы мақта алқабының қысқаруы негізінен басқа дақылдар (жүгері, көкөніс, т.б) егу және шаруа (фермер) қожалықтарының бірігуінің нәтижесінде қалыптасқан [7].

Оңтүстік Қазақстан облысының мақта саласына мамандандырылған аудандарының суармалы жерлерінде мақта монодақыл болып қалыптасқан. Мақтаарал ауданында басқа дақылдардың құрылымдық үлес салмағы 2008-2011 жылдары 11,8-14,4 % аралығында, Шардарада 14,0-15,6%, Түркістанда 18,0-19,2 % құрады. Мұндай жағдайға мақта өндірісінің жалпы өнімі және оның құны сәйкес келеді.

Жоғарыда келтірілген агроқұрылымдардың кейбір параметрлері бойынша көрсеткіштері олардың шаруашылық- өндірістік деңгейін толық сипаттай алмайды. Өндірістің шоғырлану деңгейі агроқұрылымдарды жалпылама сипаттайтын көрсеткіш болып табылады. Бұл көрсеткіш ресурстарды пайдалану нәтижелерін, өндірістік құрылымдар мен ұйымдастырудың тиімділігін көрсетеді.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша мақта саласындағы бір агро-құрылымның орташа жалпы өнімі төменде (4- кесте) келтірілген.

Кесте 4 - Агроқұрылымдар санына шаққанда жалпы өнімнің көлемі туралы мәліметтер

Көрсеткіштер	Жылдар
Көрсеткіштер	2008	2009	2010	2011	2012	2012 жыл, 2006 га, %
Жалпы өнім, млн. тенге(нақты қолданыстағы бағада)	12570	23740,5	27052,5	23822,1	17670	140,6
Агроқұрылымдар саны	23524	28327	34142	39210	39314	109,4
1 агроқұрылымға келетін жалпы өнім, мың тенге	534,9	838,9	793,3	607,7	441,8	82,6
Өнім өткізудің пайдалық деңгейі, %	11,6	28,7	40,5	5,4	-	46,6
Негізі: ҚР және ОҚО статистика агенттігі, басқармасы мониторингі негізінде құрастырылған.

Облыс бойынша орташа 1 агроқұрылымға жалпы өнімнің көлемі және пайдалық деңгейінің төмендеу тенденциясы байқалады.

Бұл көрсеткіш 2008-2012 жылдары 838,9 мыңнан 441,8 мыңға дейін, яғни екі есе аралығында ауытқыған. Ең төменгі көрсеткіштер 2008, 2012 жылдары байқалған яғни тиісінше 534,8 млн, 441,8 млн.тенге болған. 20011 жылы 2008 жылмен салыстырғанда пайдалылық деңгейі 2,2 есеге төмендеген.

Агроқұрылымдар жер көлемінің ұсақтылығы, жалпы өнім шығымының төмендегі агротехнология бойынша орындалуға тиісті агротехникалық шараларды үздіксіз, дер кезінде орындалуын қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан өндірістің тиімділігі төмен, бәсекеге қабілетсіз болып қалыптасқан.

Мақта өсірудің экономикасынан белгілі болғандай, ірілендірілген шаруашылықтардың ұсақ агроқұрылымдардан артықшылығы сол, барлық өндіріс факторларын -жерді, капиталды және еңбекті пайдалануда озық және тиімді экономикалық, басқа да тәсілдерді қолдануға кең мүмкіндік береді.

Осы және басқа бағаларға байланысты шитті мақтаның пайдалылық деңгейі 2003 жылы 40,5% тең болған болса, 2004 жылы 5,4% төмендеген [8].

16265-70 МЕСТ бойынша ауыспалы егіс деп егістік алапта ауылшаруашылық дақылдары мен сүрінің ғылыми негізінде мезгілді алмасуын айтады. К. Тимирязев пен Д. Прянишниковтың анықтамасы бойынша ауыспалы егістің анықтамасы бойынша ауыспалы егістің агрономиялық рөлі дақылдар сұраныстарына ауа райы мен топырақ қасиеттерін сайма-сай келтіруде. Шаруашылық территориясында ауылшаруашылық дақылдарын дұрыс орналастыру мен олардың кезектесуі өсімдіктер тілегі мен тіршілігі жарамды жағдайлардың топырақта болуы арасындағы үзілісті азайтуға себептеседі және азық өндіруге кететін шығынды азайтады. Бұл бірінші қағида, екіншісі ғылыми негізді агротехниканы жоспарлауға қай тәртіппен өңделетін дақылдардың алмасуы танаптарда белгілі болғанда ғана мүмкіндік туады. Тек қана осы жағдайда өсімдіктің әр түрі мен сортына қажетті топырақтық факторлардың болуын есепке алуға болады. Сондықтан ауыспалы егісті агротехнологияның негізі деп атайды. Ауыспалы егістің жоғары әсерлілігі оның топыраққа тигізетін жан-жақты әрекетімен түсіндіріледі. Ауыспалы егістің ауылшаруашылық дақылдары өніміне оңтайлы ықпал ететін көптеген себептерді үш топқа біріктіруге болады:

1) өсімдіктер қорегіне жататын химиялық оттегі себептері;

2) топырақтың маңызды қасиеттерін өзгертуге алып келетін физикалық себептер;

3) өңделетін өсімдіктер мен басқа жандылар (арамшөптер,зиянкестер, кіші жандылар) арасындағы қарым-қатынастарға негіз болатын биологиялық себептер. Бұлардан басқа Д. Прянишников төртінші топтағы экономикалық себепті, яғни егістік алаптардың ғылыми негізді құрылымын ажыратқан.

Осылардың кешенді ықпалынан ауыспалы eric топырақтың зақымдануына, яғни қасиеттерінің агротехнология арқылы оң өзгеруіне алып келеді.

Егіншілік практикасы көрсеткендей, егерде бір дақылды тұрақты бір алапта жылдан-жылға өсіргенде өнім бірте-бірте төмендей береді. Сондықтан баяғы римдік агрономия жазушылары еңбектерінде дақылдар кезектесуінің қажеттілігі айтылған.

XX ғасырдың екінші жартысында бұрынғы КСРО-да түрлі дақылдардың және олардың кезектесуі топырақтың химиялық, физикалық және биологиялық қасиеттеріне, сондай-ақ ауыспалы егістердің толық айналымы мен жеке буындарының өнімділігіне тигізетін ықпалын білетін жанжақты зерттеулер өрістеді. Солардың нәтижесінде әр мамандандырылған шаруашылықтар мен топырақ - климаттық аймақтарда ауыспалы егістерді жобалау мен теруге негіз болатын бір қатар жаңа теориялық тұжырымдамалар жасалды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы - егіншілікті қарқынды жүргізу барысында, яғни озат агротехнологияны қолданса дақылдар кезектесуі тыңайтқыштар мен қолдан берген суды жақсы жаратуды (жоғары өнім алуды) қамтамасыз етеді және көптеген дақылдар үшін алғы дақылдар құрамының кеңейтілуіне мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар дақылдар кезектесуінде биологиялық себептің маңызы (егістер арамшептегі, ауруға шалдығуы, т.б.) арта түседі [9].

Қарқынды егіншілік тұсында, топырақтың реттелген су тәртібінде, дақылдар кезектесуінің биологиялық факторы басты орын алады. Оны ауыспалы егістер құрғанда алдымен ескеру керек. Ал жеткіліксіз және тұрақсыз ылғалданатын аудандарда дақылдар кезектестігі ең басты өсімдіктердің ылғал мен қамтамасыздануын жақсартуға бағытталған. Сол арқылы өсімдіктердің қоректік процесі барысында олар мен топырақ арасында тұрақты заттар алмасуы қалыптасады, оны кіші биологиялық заттар айналымы деп атайды. Оған өсімдіктер, әсіресе бұршақ тұқымдастар, көмегімен атмосфералық азот тартылады. Атмосферадан сондай-ақ өсімдіктерге көміртегінің негізгі бөлігі келеді. Минералдық заттар мен азотты олар тамырлары арқылы топырақтан алады [10].

Ал өсімдіктердің қоректік заттарға деген сұраныстық айырмашылығы болғандықтан және оларды бірдей алмағандықтан, әрқайсысының топыраққа және ондағы қоректік заттар қорына ықпалы әртүрлі болады. Қоректік заттардың топырақтан өсімдіктің бір түрі жәнесорты мен әкетілуі (вынос) өнімнің биіктігіне және оның химиялық құрамына тәуелді. Топырақтан дақылдар алған минералдық заттар мен азоттың тағдыры олардың товарлы (азық) және бейтоварлы бөліктері пайдалануы мен анықталады. Азықтың то-варлы бөлігіндегі минералдық заттар мен азот (өсімдік массасы, техникалық майлар, тамақтық азықтар т.б.) түгелдей әкетіледі де топыраққа қайтпайды немесе толық және бөлшектеу күйінде топыраққа көң және өңдеулік қалдықтармен қайта оралады. Өнімнің товарлы емес бөлігін топырақтағы тамырлар және бетіндегі сабақтар мен жапырақтар және шаруашылықта пайдаланатын азықтар немесе малдарға төсеніш болатын заттар құрайды. Өнімнің бүл бөлігіндегі минералдық заттар мен азот, өндірісті дұрыс ұйым-дастырғанда, органикалық зат құрамында қайта топыраққа оралады. Сонымен өсімдік топырақтан алатын қоректің жалпы санын екіге бөлуге болады, яғни әкетілген және қалған немесе топыраққа қайтқан. Осы бөліктердің арасалмағына қарап, өсімдіктердің әр түрінің өңдеу нәтижесінде (өнеркәсіптік тыңайтқыштарды есептемегенде) топырақ құнарлығының сарқылуы дәрежесін сараптауға болады.

Неғұрлым жалпы өнім және оның әкетілетін бөлігі көп болса, соғұрлым топырақтан алынған қоректік заттардың толық мөлшері арта береді. Зығыр сияқты өсімдіктердің биомассасы түгелдей әкетіледі, топырақта тек тамырлар бөлігі қалады; бірақта күнжара құрамындағы минералдық заттар мен азот (егер сол шаруашылықта малға жегізетін болса) топыраққа көң мен қайтып оралады. Бұған керісінше мысал басқа техникалық дақыл-қанттық қызылша бола алады, оның пәлегі (жапырақ-сабағы) және қанттық өнеркәсіптің бір бөлігі - сығындысы (жом) малға жемге пайдаланылады. Оның құрамындағы минералдық заттар азот көң мен топыраққа қайтарылады. Қалдығының екінші бөлігі (дефекациялық-тұнба балшық) тікелей топыраққа салуға пайдаланылады. Қызылшаның тәтті тамырындағы минералдық заттар мен азоты жоқ зат -қант қана сырт әкетіледі [11].

Сонымен дақылдарды өсіру минералдық заттардың, ал бұршақтылар еместілерді, және азоттың қорын азайтуға алып келеді; бірақтар топырақтағы бұл заттардың сарқылу дәрежесі бірдей болмайды. Ол өсімдік түріне жалпы өнімнің алынатын және жиналмайтын бөлігінің арасалмағына тәуелді. Топырақтан өсімдіктер алған минералдық заттар, тәртіпті күйінде, оған орга-никалық зат құрамында қайта түседі. Олар ыдырағанда, яғни шірігенде түгелдей қарапайым қосындыларға көшпейді, өсімдік қалдықтарының біраз бөлегі гумустенеді де, қарашірінді құрамына өтіп, топырақта бекем, өсімдіктер тікелей пайдалана алмайтын, осы күйінде тұрақталып қалады.

Жаңа қарашірінді құралу процесі мен қатарлас, өсімдік қалдықтары ыдырауы барысында, топырақта тұрақты әр қарқынды ескі гумус бөлігінің микробиологиялық ыдырау процесі жүріп жатады. Соңғы нәтижеде осы процестердің басым болуына тәуелді.

Егерде ыдырау жаңа қарашірінді құралудан басым болса, онда топырақтағы органикалық заттың мөлшері азая береді, ал кері арасалмақта оның саны артып ыдырайды. Бірінші жағдайда процестердің бірдей аумағында, өсімдіктерге тиімді қоректік заттар көп болады. Бірақта органикалық заттың мөлшері азайған сайын тиімді қоректік қор таусыла береді; соның салдарынан топырақтың құнарлығы түсіп кетеді де өнім төмендейді.

Органикалық түрінде топырақтағы азоттың басым бөлігі (>90%), фосфордың 1/5 тен S бөлігіне дейін және калийдың шамалы бөлігі сақталған. Фосфор мен калийдың қалған басым бөлегі қиын еритін өсімдіктерге тимейтін немесе қиын тиетін минералдық қосындылар құрамында болады. Қоректік тәртіпті реттеу мақсаты тек қана топырақтағы қоректік элементтер қорын толтыруда емес, оларды тиімсіз күйінен тиімді түріне көшіруінде. Өсімдіктің тіршіліктік процесі қарапайым химиялық элементтерді, келесі буын тікелей пайдалана алмайтын, күрделі органикалық қосындыларға көшіреді. Сонымен қатар өсімдіктер өздерінің тамырларының сөлімен қиын тиетін минералдық қосындыларды тиімді түріне көшіре алады. Бұл қабілет әсіресе бөрібұршақ, қыша, қарақұмық және т.б. дақылдарда айқындалған» Дегенмен органикалық заттарды минералдық еритін тұздарға көшіруде негізгі міндетті топырақтағы кіші жандылар орындайды. Олардың түрлік құрамы, саны және белсенділігі көп себептерге тәуелді, солардың арасында мағыналысы - тұрақты оттегінің келуінде. Ауа алмасуының жылдамдығына шешуші ықпалды жалпы қуыстылықпен топырақтық қуыстар аумағы тигізеді. Бұл көрсеткіштер жо-ғарылаған сайын ауа алмасу күшейеді де, топыраққа оттегі көп келеді. Оны өңдеу жалпы және бейқылтүтіктік қуыстылықты өсіріп, кіші жандылар әрекетін белсенділейді де, органикалық заттың ыдырау процесін күшейтеді [12].

Органикалық заттың ыдырау процесінің белсенділігі тек қана дақылдың биологиясымен (пісу уақыты) емес, оны өңдеу технологиясы (іс реті), әсіресе топырақты қопсытудың тереңдігі және кезеңділігімен анықталады. Ерте пісетін өсімдіктердің жинау соңының қалдықтарының ыдырауы оңтайлы температуралық жағдайға келеді де, осы кезде ылғал мөлшері жеткілікті болса, өсімдіктік қалдықтарының көгі бөлігі жазғы - күзгі кезеңде ыдырайды. Бұл кезең қуаң болған жағдайда ыдырау процесі күрт тежеледі.

Кеш пісетін дақылдар қалдықтарының ыдырауы қолайсыз жағдайға (төменгі температура, топырақтың аса ылғалдылығы, т.б.) келеді де, олардың биомассасы түгелдей сақталады.

М. Кононова органикалық заттың ыдырау қарқыны бойынша ТМД топырақтарын төрт топқа бөлген. Бұл процесс аса қарқынды, жылу мен ылғалға қамтамасызданған, мақта дақылын өңдегенде жиі тартылатын, суармалы жерлерде өтеді. Жеткілікті ылғалданатын орталық белдеуде ол баяу, бірақта жеткілікті шапшаң өтеді. Органикалық заттың ыдырауы оданда баяу қуаң шығыс аудандар мен Одақтың Солтүстік бөлігінің жылулық кезеңі ұзақ емес және әсіресе әлсіз аса ылғалданған топырақтарында өтеді. Өсімдіктердің органикалық зат кіріс бөлігінің балансына (тепе-теңдігіне) тікелей ықпалы топырақтағы және бетіндегі (өнім жиналған соң) кәдімгі де қалдықтар мөлшері мен бағаланады. Оны бір аймақ» тағы дақылға жатқызған салыстырмалы мөлшер (%) мен көрсетеді. Дк.Ү. Кук (1970) түрлі далалық дақылдар қалдырған (0-20 см-ік топырақ қабатында, ц/ге қүрғақ масса) мынадай тамырлар мөлшерін келтіреді: Күздік дөнділер 21-31, жаздық дәнділер 14-15, картоп 3, қанттық қызылша 6, жоңышқа 57, қызыл беде 22.

Қазақтың а.-ш. институты зерттеулері бойынша ауыспалы егісте отамалы дақылдар үлесі (%) артқан сайын топыраққа түсетін орта жылдық органикалық қалдықтар саны төмендей береді екен: олар үлесі 37,5 % болса қалдық 39,7 ц/га, 66,7-де ~ 29,6, 75 пайызда = 25,6 ц/га қалдық болған. Дәнді - отамалы дақылдық ауыспалы егісте (60 % донді дақылдар, 20 % сүрі жер), Қазақтың ғ.-з. егіншілік институтының деректері бойынша, дәнді сүрі - шөпті ауыспалы егіске (60% дәнді дақылдар, 30% көпжылдық шөптер және 10%> таза сүрі жер) қарағанда өсімдік қалдықтары 1,5 есе аз жинаған. Сонымен ауыспалы егістегі дақылдар алабының арасалмағын өзгертіп, органикалық заттың топыраққа түсуін белгілі дәрежеде реттеуге болады. Оттамалы дақылдарды, органикалық тыңайтқ-ыштар бермей, үздіксіз өңдеу топырақтағы гумустің табиғи қорын азайтуға алып келетін болса, үзбестен көпжылдық шөптік дақылдар өсіру органикалық заттың шоғырлануына және қоректік элементтердің еритін минералдық қосындылар тапшылығына себептеседі. Ауыспалы егіс аймағында топыраққа түсетін өсімдік қалдықтарының мөлшерін аралық дақылдар (негізгілер аралығында) өсіріп көбейтуге болады. Зерттеулер көрсеткендей, аралық да- қылдар, жеткілікті ылғалданатын немесе суармалы Оңтүстік аудандарда, 0-40 см-лік топырақ қабатында 100 ц/ге дейін тамырлар мен аңыздық қалдықтар түрінде органикалық заттар жинайды екен. Өсімдіктерді қоректік заттармен қамтамасыздандыруда өсімдік қалдықтары маңызды рөл атқарады. Олар, қарашіріндіге қарағанда, микробиологиялық ыдырауға жеңіл келеді және өзінің әрекетімен органикалық тыңайтқыштарға жақын тұрады, кейде олардан асып түседі. Бірақта олардың топырақ құнарлығына және келесі дақылдар өнімділігене ықпалы химиялық құрамына, әсіресе көміртегі мен азот арасалмағына тәуелді [13].

Құрамындағы C:N кең (>20:1) өсімдік қалдықтары шірігенде азотты түгелдей кіші жандылар пайдаланады. Ал жетіспесе топырақтағы минералдық қосындылар азотты тұтынады. Құрамындағы C:N тар өсімдік қалдықтары шірігенде босаған азоттың бір бөлігін кіші жандылар пайдаланады, қалған бөлігі өсімдіктерге қалады. Ғалымдардың тамырлық және сабақтық қалдықтарды химиялық талдауы көрсеткендей, ең көп азот мөлшері көпжылдық бұршақты дақылдардың тамырлары мен аңыздық қалдықтарында екен.

Бұршақтың тамырлық қалдықтарында 1,53 пайыз азот болса, сабағында оның мөлшері ==1Д %; дәнді дақылдардың өсімдік қалдықтарында оданда аз - 1,03 тамырда 0,73 пайыз сабақта. Сүрлемдік жүгерінің тамырлық қалдықтарында азот 1,22, ал сабағында 1,12 пайыз құрғақ массада болған. Өсімдік қалдықтарындағы азот мөлшеріне қарай дақылдарды мына өсу ретіне қоюға болады: көпжылдық бұршақты шөптер > дәнді бұршақтылар >тамыржемістілер>жүгері> дәнділер. Жазғы дәнді дақылдардың тамырлық және сабақтық қалдықтары, күздіктілермен салыстырғанда, аздап азотқа бай (0,1-0,15 пайызға).

Ф. Левиннің деректері бойынша түрлі дақылдардың өсімдік қалдықтары мен топыраққа мынадай мөлшерде (өнімдегі жалпы санынан) қоректік элементтер қайтады екен (пайызбен): азот 27 ден 60,5-ға, фосфор 18,5-нан 51,7-ге, калий 16,7-ден 48,1 -ге, кальций 27,6-дан 54-ке дейін. Өсімдік қалдықтарындағы азот үлесіне қарай дақылдар мына өсу қатарында орналасқан: біржылдық шөптер >дәнділер > жүгері > картоп. А. Лыков тәжірибесі көрсеткендей минералдық тыңайтқыштар (NPK) бергенде өсімдік қалдықтарындағы қоректік заттар үлесі азайған. С, Воробьев тәжірибесінде көміртегі мен азот қатынасы (C:N) аңыз қалдықтарында ол 42,6 болса, тамырлықта 28,5, бұршақтікінде сәйкес 27,6 және 19,4 болған. Ф. Левин зерттеулері көрсеткендей фосфор мөлшері бойынша түрлі дақылдардың өсімдік қалдықтары онша айырмашылық көрсетпеген. Калийдың көтеріңкі саны жүгерінің тамырлары мен қалдық сабақтарында және сұлы тамырларында анықталған. Топырақтағы органикалық заттың өзгеруіне өсімдіктер ықпалының көрсеткіші болып қарашіріндіні анықтаудағы деректер саналады. Көптеген ТМД мен шет елдерде жүргізілген зерттеулер деректерін талдау мынаны көрсетті. Барлық далалық дақылдар (органикалық тыңайтқышсыз өсірілген), көпжылдық шөптерден басқасы, гумус тапшылығына алып келеді. Оның мөлшері отамалы дақылдар өсіргенде, тұтас қатарлы дәнді дақылдар егісіне қарағанда, азайып кетеді. Көпжылдық шөптер өсіргенде гумустың біржылдық саны бастапқысынан 1,3 пайызға өсіп отырған. Сонымен қазіргі бір және екі жыл бойы пайдаланылатын көпжылдық шөпті далалық ауыспалы егістерде, дақылдарды тіпті органикалық тыңайтқышсыз өсіргенде топырақта гумустың тапшылығы тумайды. Ал ауыспалы егістерде отамалы дақылдарды тыңайтқышсыз өсіргенде гумус шығыны өскен [14].

Мироновтық селекция, тұқымтану және бидай агротехникасы ғ.з.институтының аз гумусты қара топырақта, тыңайтқышсыз 33 жыл өсірілген қанттық қызылша астындағы, жыртулық қабатта қарашірінді мөлшері, ауыспалы егіспен салыстырғанда, 0.14 ауыстырмай өсірілген жүгері астында 0.17пайызға кеміген.Өсімдік қалдықтары шірігенде бөлініп шыққан азот пен қоректік элементтердің бір бөлігі қарашірінді құрамына кіретін болса, екінші бөлігін кіші жандылар, ал үшінші бөлігін өсімдіктер пайдаланады. Бұл бөліктердің үлесі бастапқы материалдағы қоректік элементтердің мөлшеріне және шіру жағдайларына тәуелді. Азотқа бай органикалық қалдықтар құрамындағы азот пен басқа қоректік элементтердің басым бөлігі қолайлы жағдайларда өсімдіктер сіңіре алатын түріне көшеді. Сондықтан осындай қал-дықтар шірігенде топырақта азоттың аммиактық және нитраттық түрлері артады. Олардың мөлшері топыраққа жыртылған өсімдік қалдықтарына қарай өзгереді. Отамалы дақылдардан кейін себілген бұршақ түқымдас шөптер астындағы топырақ тиімді азот түрлерінің мөлшерімен оқшауланады. Өсімдіктер тіршілігі кезінде топырақты қопсыту немесе егін орылғаннан соң органикалық заттың шіруіне жақсы жағдай туғызуға арналған ерте өңдеу азоттың жиналуына себептеседі.

Фосфордың тиімді түрлері болса алғы дақылға, өсімдік қалдықтарының саны мен сапасына онша тәуелді емес. Оны түрлі дақылдар өсімдік қалдықтары құрамындағы бұл элементтің азғана қиын сіңіре алатын тұрақты түрлеріне көшуімен түсіндіруге болады. Топырақтағы калийдыңалмаспалы және суда еритін түрлерінің мөлшері, біраз зерттеулер көрсеткендей, калийды қалайтын дақылдардан соң (картоп, жүгері, тамыржеміс) азайып қалады. Топырақтың жыртылатын қабатында фосфор мен калийдың тиімді түрлерінің мөлшері, кезексіз өсірілген күздік бидай мен картоп астында, ауыспалы егісте өсірілгендер мен салыстырғанда, көтеріңкі келеді [15].

Өсімдіктердің тамырлық жүйесі топырақта органикалық заттың жиналуы мен қатар қоректік заттардың пайдалануына да ықпал жасайды. Зор және терең тамырлық жүйесі бар өсімдіктер топырақтың үлкен аумағын қамтиды да, қоректік заттардың бірдей пайызды жағдайында, әлсіз дамыған тамырлы өсімдіктермен салыстырғанда, оларды (NPK) көбірек алады. Қоректік эле-менттер топырақтың жыртылатын қабатымен қатар оның астындағы бөлігінен де пайдаланылады. Ең терең дамитын тамырлық жүйесі бар дақылдарға жоңышқа, беде, бөрібұршақ, күнбағыс жатады, ал жасымақ, қарақұмық, кедей шөп, т.б. тамырлары терең тарамайды. Қоректік заттардың пайдалану дәрежесі тамырлық жасаурау мен кішіжандылар әрекетіне тәуелді. Жоғарыда аталғандай кейбір өсімдіктер, мыс, бөрі бұршақ, қарақұмық, қыша, сұлы, т.б. қоректік заттардың қыйын еритін түрлерін (әсіресе фосфорды) тиімдісіне көшіріп, фосформен тек өзін қана емес, кейінгі дақылдарды да қамтамасыз етеді. Мұндай қасиет көтеріңкі катиондық сыйыммен түсіндіріледі. Катиондарды, әсіресе кальцийды, көп жұтатын өсімдіктер топырақ ертіндісін қышқылдатып фосфор қосындыларының еритін күйіне көшуіне себептеседі. Сондай әсерді органикалық қышқылдары бар тамырлық жасаурауларда тигізеді. Өсімдіктер қорегінде бұршақтылар тамырларында пайда болатын түйнектік бактерияларда үлкен рөл атқарады. Олар, және кейбір басқа өсімдіктер тамырындағылар, атмосфералық азотты пайдаланады. Е. Мишустин кейін анықтағандай III жылдық жоңышқа топырақта орташа 300 кг, кейбір жағдайларда 500-600 кг/ге дейін атмосфералық азотты тұтады екен, ат-мосфералық азотты түйіндік бактериялар оңтайлы ылғалдылықта бұршақты дақылдар РД және басқа қоректік элементтермен қамтамасыз етілгенде, топырақ ертіндісінің бейтараптыға жақын реакциясында ғана жақсы сіңіреді. Олардың дамуына бор мен молибден оң әсер етеді. Бастапқы даму кезеңінде берілген минералдық азоттың шамалы үлесін бұршақты өсімдіктердің өсуін және тамырларында түйіндер жаралуын күшейтеді [16].

Топырақта түйін бактерияларының тиісті түрлері болмаған жағдайда себілетін түқымдарды қолдан нитрагин -солардың таза дақылдық дәрмегімен өңдейді. Бұршақтық дақылдарды бір учаскеде үзбестен өңдесе өздері жиған азотты толық пайдаланбайды да, артық азот бұршақты өсімдіктер тамырларында түйнектер дамуына кедергі жасайды. Сондықтан бұршақтылар жиған азотты толық пайдалану үшін олардан соң басқа тұқымдас, әсіресе азоттық қорекке көтеріңкі сұранысы бар өсімдіктерді себу керек. Сонымен бұршақты және бұршақ тұқымдас өсімдіктерді кезектестіре егу топырақ пен тыңайтқыштардағы қоректік заттарды жақсы пайдалануға себептесу мен қатар олардың қорын толтырады. Бұршақты дақылдары бар ауыспалы егістер бірдей өнімдік дақылдардың азоттық тыңайтқышқа, оларсыз ауыспалы егіске қарағанда, сұранысы аздау.

Топырақтағы басқада қоректік заттарды жақсы игеру үшін әр тамырлық жүйесімен қиын тиетін қосындыларды пайдалану қабілеті бар өсімдіктерді кезектестіру пайдалы келеді. Мұндай кезектестіктің тиімділігі, бұршақты және бұршақ тұқымдас емес дақылдарды кезек егудегідей, көбінесе тыңайтқыштар қолдануға тәуелді. Егерде топырақтағы қоректік заттарды тапшыландыратын дақылдардан соң берілген жағдайда тыңайтқыштардың әрекеті басым болады. Олар, көп органикалық заттар немесе тиімді қоректік элементтер қалдыратын алдыңғы дақылдарды пайдаланғанда, қосымша өнімді аз береді; бұл жай әсіресе азотқа қатынасты. Біздің және шет елдерде жүргізілген тәжірибелер көрсеткендей, үлесі бірдей берілген азоттық тыңайтқыштардан алынған қосымша өнім алғы дақылға байланысты күшті ауытқыған. Бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптер алғы дақыл ретінде өздерінің қалдықтарында әжептәуір мөлшерде азот қалдыратындықтан, келесі дақылдың азотқа деген сұранысын тыңайтқышсыз-ақ қанағаттандырады; ал азотты тілейтіндерден кейінгі дақылдар берілген тыңайтқыштан қосымша өнімді, бұршақтылар және т.б. алғы дақылдармен салыстырғандабірнеше есе көп береді. Алғы дақылдар мен тыңайтқыштар арасындағы өзара байланыс және олардың кезектестігінің өнімге ықпалы оңтүстік ылғалы жеткілікті аудандардың қара топырағында жақсы көрінген. Краснодарлық а.-ш. ғылыми-зерттеу институтының 5 жылдық (1964-1968) зерттеулік деректері тыңайтылмаған мөлдектерде күздік бидай өніміне алғы дақылдар ықпалының күшті екенін көрсетті (21-102 %), ал тыңайтылған мөлдектегі қосымша өнімдер айырмасы шамалы (63-80%) болған. Тек кезексіз бидай егісінің өнімі, ауыспалы егістегіден біраз төмен [17].

Қоректік заттармен қатар өсімдік тіршілігінің маңызды факторы - топырақтық ылғал. Тікелей ықпалынан (өсімдіктер сіңіруінен) басқа ол топырақтың маңызды қасиеттеріне - қоректік, жылулық, ауалық тәртіптеріне және биологиялық процестеріне әртүрлі әсерін тигізеді. Егерде атмосфералық түсім болмаса және суару қолданбаса, өсімдіктердің дамуы мен барлық тіршілігі топырақтағы тиімді ылғалға тәуелді. Оның мөлшері және жалпы қоры топырақтың кіші су сыйымы мен тұрақты солулық ылғал мөлшеріне байланысты. Кіші сусыйым неғұрлым жоғары, ал солулық ылғалы төмен болса, соғұрлым топырақтың бірде-бір көлемінде өнімдік ылғал қоры үлкен болады. Аталған сулық константалар - тұрақты қасиеттер еңбасты топырақтың түйірлік құрамына, органикалық зат мөлшеріне, түйіртпектілік күйіне тәуелді. Өңделетін өсімдіктер мен агротехника сусыйым мен солулық ылғалға тек қана топырақтың физикалық қасиеттерін ұзақ уақыт бойы жақсарту жолымен ықпал етеді. Дақылдар және олардың өңдеу тәсілдері ең маңызды әсерді топырақтың суөткізуіне, яғни атмосфералық суды жұту қабілетіне тигізеді.

Топырақтың түйіртиектілігі жақсарып нығыздылығы төмендеген сайын бұл көрсеткіш көтеріледі. Мұндай топыраққа атмосфералық түсім ылғалы түгелдей сіңіп кетеді. Түйіртпексіз, нығыздалған топырақ суды баяу сіңіреді. Күшті жаңбырлар және қардың тез еруі кезінде ылғалдың біраз бөлігі мұндай топыраққа сіңе алмай, оның үстімен ағып, топырақтың майда және құнды түйірлерін ала кетеді, яғни сулық эрозия тудырады. Топыраққа сіңген су оның жоғарғы қабатында орналасады да, жылы құрғақ ауа кезінде тез буға айналып кетеді. Сондықтан мұндай топырақтың су тәртібі тұрақсыз келеді. Топырақтың су құрылымына тамырлық қабаттан немесе басқа өсімдікпен тіршілік кезінде шығындалған ылғал жиынтығы күшті әрекет етеді. Ол өнім мөлшерін су тұтыну коэфициентіне көбейткенде шығады. Топыраққа бірдей түскен су мөлшерін сол коэффициенті биік өсімдіктер көбірек пайдаланады. Ондай дақылдар өнімін жиғанда топырақта тиімді ылғал қоры аз қалады. Су тұтыну коэффициенті тікелей өсімдік пайдаланған (транспирация) су мен оның топырақтан буланған мөлшерінен қосылады. Өсімдік жамылғысы бар топырақтан шығындалған ылғал мөлшерінің үлкен бөлігі транспирацияға келеді [18].

Көктемде ерте тұтас жасыл жамылғы құратын өсімдіктер (күздік дәнділер, көпжылдық шөптер) түгелдей суды транспирацияға жұмсайтын болса, баяу дамитын қоректік алабы үлкен өсімдіктер (жүгері, картоп, т.б.) бастапқы даму кезінде онша көп су мөлшерін сұрамайды. Сонымен бірге судың әжептеуір бөлегі ашық топырақ бетінен буланып кетеді. Бірінші топтағы өсімдіктердің ылғалға көтеріңкі сұранысы көктем мен жаздың бірінші жартысына келетін болса, екіншілердікі шілде - тамыз, ал оңтүстік аудандарда және қыркүйек айларына келеді.

Сондай-ақ далалық, көкөністік, техникалық және жем-шөптік дақылдар арасындағы суды пайдалануда оданда жіңішке айырмашылық бар. Өсімдіктердің жеке тіршіліктік кезеңдері бойынша суға сұранысын зерттеу және оны топырақтың ылғалдану дәрежесі, сондай-ақ тиісті кезеңдегі атмосфералық түсім мен салыстыру суға деген тілегін жақсы қанағаттандыратын дақылдар мен сорттарды іріктеп алуға мүмкіндік береді. Бұл мәселенің актуальдығы суармалы егіншілікте онша емес, себебі бұл жағдайда су тәртібін негізгі реттеуші шара - суару [19].

Түрлі өсімдіктердің тамырлық жүйесі топырақта әр тереңдікке таралуына байланысты, қалдық ылғал қорының онда бөлінуінде ерекшелік байқалады. Тамырлары терең кететін өсімдіктер (жоңышқа, қанттық қызылша, күнбағар, т.б.) топырақты терең (3-3,5 м-ге дейін) кептіреді. Сондықтан бұл қабаттағы ылғал қорын жеткіліксіз және тұрақсыз ылғалданатын аудандарда, бір күздік-қыстық кезеңде, қайта толтыру мүмкін емес. Ол үшін тәжірибелік стансалар бақылаулары бойынша 3-5 жыл керек. Топырақта тамырлар таралуыныңда тиісті мағынасы бар. Оны қалың уақ торлы қамтитын тамырлары бар өсімдіктер (борпыл түпті астық тұқымды шөптер) топырақ ылғалын толық пайдалана алады. Басқа өсімдіктердің (жуа, қияр, балдыркөк) тамырлары топырақтың аз аумағын қамтиды да, мол суаруды тілейді. Далалық дақылдардан шамалы тамырлық жүйесі бар картоп өсімдігі тіршілігінің бірінші жартысында топырақтың 30 см-лік қабатында өнімдік ылғалдың болғаны керек. Бірақта осы дақылдан соң топырақтың төменгі қабаттарында өнімдік ылғал көбірек қалады-да, оны келесі, тамыр жүйесі терең дақылдар пайдалана алады. Түрлі а.-ш. дақылдар топырақтың су тәртібіне ықпалын жан-жақты есептеудің маңызы ауаның қуаңдануы өскен сайын арта түседі. Өсімдіктер тілегін сумен қамтамасыздауда шексіз мүмкіндік суармалы жағдайда туады. Бірақта бұл жерде түрлі өсімдіктердің су тәртібіне тигізетін ықпалы мен санасуға тура келеді. Себебі, ол дұрыс суару тәртібі мен үлестерін (норма) тағайындауға керек.

1.2 Мақтаның морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері

Мақта (Gossypium L.) - Құлқайыр тұқымдасына (Маlvасеае) жататын көпжылдық тропикалық бұта.

Біздің елімізде мақта біржылдық өсімдік ретінде егіледі, биіктігі - 1-1,5 м. Мақтаның 2-2,5 м тереңдікке кететін және топырақтың көп аумағын алып жататын кіндікті тамыр жүйесі бар. Сабағы - тік, сүректенген, бұтақтанады, әсіресе төртінші-бесінші жапырақтан кейін. Өсімдіктің өркені - гүлі, немесе жемісі жоқ моноподиальді (өскіш) және симподиальді (жемісті). Соңғысының буынаралықтары қысқа, жемісті бүршікпен аяқталады (бұтақтанудың шектік типі), немесе буынаралықтары біршама ұзарған, жеміс бүршіктерімен (бұтақтанудың шектік емес типі). Шектік типте бұтақтанатын сорттары бұтақтарының формасы қосылған, пирамидальді; шектік еместіктердікі - тармақталған.

Жапырақтарының формасы 5-7 қалақты. Гүлі -дара, ірі бес біріккенжелекті күлтелі; ақ, сары және кремді түске боялған. Гүлдері таңертең ерте ашылады. Бұл мезгілде гүлі ашық-сары түсті болады. Күннің екінші жартысынан бастап күлтеқызара және жабыла бастайды. Келесі күні гүл күлгін түсті болады, қурайды жөне түсіп қалады [20].

Мақта өздігінен тозаңданатын болғанымен, кейде айқас тозаңдануы да мүмкін.

Жемісі - 3-5 ұялы қауашақ, піскен кезде жарылып ашылады. Әр ұяда 5-тен 11 дейін дән болады. Дәннің ұзын және қысқа талшықтары бар. Талшық дәнмен бірге шитті-мақта деп аталады, оның бір қауашақтан шығатын салмағы 3-10 г дейін. Бұтадағы қауашақтың саны 280 жетуі мүмкін.

Мақта дәнінің формасы жұмыртқа тәрізді және тығыз сүректенген қоңыр түсті қабықшажамылған. 1000 дәннің салмағы 60-150 г. Таза талшық шығымы 40 % жетеді, ал линтер (қысқа талшық ) шитті-мақта салмағының 3-4 % .

Мақта талшығының сапасы бірнеше көрсеткіштермен бағаланады: талшық шығымы, талшық ұзындығы (мм), мықтылығы (беріктігі), иректілігі немесе бұратылуы, жұқалығы, метрлік нөмірі, талшықтың пісуі. Мақтаталшығының негізгі табиғи түсі ақ, бірақ кремді және қоңыр болады.

Мақтаға көп мөлшерде жылу, жарық, су және қоректік заттар қажет. Оның тұқымы 10-12°С бөртіп шыға бастайды, бірақ өніп шығуға 25°С температура жақсы. Осы кезеңде өскіндер топырағы көп ылғал және ауамен жақсы қамтамасыз етілуі қажет. Әрі қарай өсіп-жетілуіне қолайлы температура 25-30°С. Өсімдік шанақтану кезеңінде жылуға өте сезімтал болады және температураның күрт ауытқуын нашар көтереді. 0,5-1°С үсікте ол өліп қалады.

Мақта топыраққа өте тереңге кететін мықты кіндік тамыр жүйесінің арқасында құрғақшылықты жақсы көтереді. Бірақ жерасты суы жақын орналасқан топырақта және суармалы жер батпақтанса, оның өнімі күрт түсіп кетеді, тіпті егісі өліп қалуы да мүмкін. Транспирациялық коэффициенті 400-500. Біздің елімізде мақта сурылып егіледі [21].

Мақта – жарық сүйгіш қысқакүн өсімдігі, жапырағы әрдайым күнге қарай бұрылып тұрады. Бұлтсыз күндердің көп болуы - жоғары өнім алудың негізі.

Мақтаның вегетациялық кезеңі мен гүлдеуі күзгі үсікке дейін созылады, сондықтан оны сипаттау үшін көк пайда болғаннан бастап бірінші қауашақ ашылғанға дейінгі уақытты есептеу дұрыс болады. Сорттардың ерте пісуіне байланысты бұл кезең 130-дан (ерте пісетіндерінде) 170 күнге дейін (кеш пісетіндерінде).

Мақтаның негізгі түрлері. Жершарындағы көптеген мақта түрлерінің ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бес-ақтүрі мәдени өсімдік. Оның ішінде бұрынғы Кеңестер Одағында екі түрі ғана ендірілген болатын: кәдімгі, немесе мексикандық -G. Hirsutam L. және перуандық (египеттік) G. Barbadense L. Соңғысы өте жылусүйгіш, вегетациялық кезеңі де өте ұзақ.

Қазақстанда егілетін мақта сорттары кәдімгі, яғни, - ақ, ұзындығы 30-35 мм, ал шығымдылығы 30-35%.

1.3 Тәжірибені жүргізу орны табиғи жағдайы шаруашылыққа сипаттама

Мақтаарал тәжірибе стансиясы 1924 жылы қазіргі Мақтаарал ауданы Атакент елді мекенінде қалыптасты. Орталығы Жетісай қаласынан қашықтығы 26 км. Рельефі ойлы-қырлы тегіс емес, теңіз деңгейінен биіктігі 246 метр. Жер көлемі-70 га, топырақ құнарлығы - 22,0 балл банитеті, жыртылған жер көлемі-51 га, барлық жері суармалы егіншілік ауыспалы егіс ретінде жоңышқа, ноқат егіледі.

Климаты континенталды, қысы жылы (-10°C төңірегінде), жазы ыстық (+40°C-қа жетеді). Өсімдіктердің өсіп-өну мерзімі 220-320 тәулік. Аумағынан сулы 1-ші Мырза шөл каналы ағып өтеді. Қардың қалыңдығы 10 см [22].

1.4 Тәжірибе жүргізілген ауданның орны және топырақ климаттық жағдайы

Тәжірибе Сарыағаш ауданы, Абай елді мекені, Келес тәжірибе шаруашылығында 2011-2012 жылы жүргізілді. Келес тәжірибе шаруашылығы Абай қалашығынан 6 км Оңтүстікте Келес өзені, Батыс жағалауында орналасқан. Сарыағаш ауданының климаты кіші контененталды. Жазы құрғақ, ыстық және созылыңқы болып келеді. Қысқы дәуірі қысқа болып температура күшті ауытқылап тұрады. Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы құм және шөлді зонаға кіреді. Сонымен шығыс жағы тау алды қырға ұласып кетеді. Қыс айларында абсолют төмен температура 10°C дейін төмендейді. Жаз айларында шілде және тамызда ауаның көп жылдық максимальды температурасы сол айларда 44°C дейін көтеріледі [23].

Атмосфера және топырағының айлар және көп жылдық орташа температурасы жауын-шашын көрсеткіштері 1 кестеде көрсетілген. Кестеде көрсетілгендей орташа айлық температура қаңтарда +3,9°C, ал шілде айында +27,5°C құрайды. Салыстырма ауа ылғалдылығы шілде айында 48% дейін төмендейді. Қыс айларының ұзақтығы 102 күн, ал жаз айлары 120 күнге созылады. Көбірек бұлтты күндер қараша-наурыз, жаз айларында жауын әдетте болмайды, жаусада өте кем мөлшерде жауады. Жазда, күзде жауын-шашын қыс және көктем мезгіліне қарағанда кем.

Негізгі жауын мөлшері қыста және көктем айларында жауып өтеді. Келес тәжірибе шаруашылығының топырағы типтік (кәдімгі) сұр топырақ және суармалы болып есептеледі.

Кәдімгі сұр топырақ теңіз бетінен 400 ден 600 метрге дейінгі биіктікте тау алды тегістіктерді иеленеді.

С.А.Кудрин, М.А.Панкова және А.Н.Разанов тәжірибелеріне сәйкес сұр топырақтың жалпы қасиеттері төмендегідей. Қарашірік қабатының күшсіз болуы, топырақ массасында минералды бөліктердің күшсіз ыдырауы, минералды каллоидтардың өте кем мөлшерде болуы, кальциймен өте тығызды болуы. Ыза сулары 5-6 метрде жатады. Кәдімгі сұр топырақ құрамында қарашірік мөлшері 1,3-1,8% дейін, жалпы азот мөлшері 0,08-0,15%, кәдімгі сұр топырақ құрамында жалпы фосфор мөлшері 0,15-0,20% дейін жетеді. Жалпы калий мөлшері 1,5-3,0% аралығында болады. Топырақ тереңдеген сайын қоректік заттар мөлшері кеміп барады. Кәдімгі сұр топырақта жоғары қабатында сортаңқыл кем болады. Кейбір кәдімгі суармалы аудандарда сортаң келеді және қарашірікке тапшы келеді. Кәдімгі сұр топырақтың қарашірікке тапшы болуы оның биологиялық ағзаларға байлығы және түрлілігі. Олар өсімдік қалдықтарын шірітіп одан әрі қарай жайқоқыс түріне дейін алып барады [24].

Кәдімгі сұр топырақта жалпы азот мөлшерінің 5-7% дейін органикалық азот болып, олар өлі ағзалар және тірі ағзалар плазмалары белоктарынан пайда болып, жалпы азоттың 93-97% минералды заттар есептеледі.

Минералды азот түрі негізінде нитратты және аммиакты тұздар. Сұр топырақ ерекшеліктері берілген азот тыңайтқышы нитратты түрге дейін өзгеріп барады.Механикалық құрамы бірыңғай және жылжымайтын орташа суглинки, оның физикалық құрамы айдалатын қабатында топырақ түйіршігі 46% айдалмайтынқабатты 48% қабатты құрады.

Айлар	Жауын-шашын мөлшері, мм				Ауа температурасы				Ауа ылғалдылығы, %
	Декада			Айда	Декада			Айда	Декада			Айда
	1	2	3	Айда	1	2	3	Айда	1	2	3	Айда
Қаңтар	13,1	30,8	6,0	49,8	4,0	5,3	2,2	3,9	88	75	84	82
Ақпан	7,1	26,3	23,6	57,0	5,7	3,6	3,1	4,2	64	84	91	79
Наурыз	14,2	22,2	27,0	83,4	7,1	11,9	12,9	10,7	75	68	73	72
Сәуір	16,2	32,0	34,0	52,1	12,1	14,2	20,0	15,5	67	67	64	66
Мамыр	27,0	22,8	11,2	60,0	20,9	20,1	21,1	20,7	65	61	49	41
Маусым	38,0	−	43,0	86,0	21,4	25,0	28,1	25,1	48	39	42	43
Шілде	−	−	6,9	6,9	23,6	27,9	26,0	27,5	44	43	56	43
Тамыз	−	5,4	−	5,4	28,3	25,8	23,9	25,2	43	48	48	48
Қыркүйек	−	−	8,4	3,4	21,5	27,1	16,5	20,7	43	40	57	47
Қазан	6,4	8,12	−	8,5	12,9	13,3	10,6	12,2	54	65	54	57
Қараша	−	4,6	23,5	33,1	11,7	7,6	6,6	8,6	49	59	72	60
Желтоқсан	1,6	−	15,4	17,0	3,7	7,7	2,1	4,4	83	54	−	75

Кесте 5 - Тәжірибе жүргізілген ауданның метеорологиялық жағдайы (Мақтаарал метеостанциясы мәліметтер бойынша 2012)

____ ауаның орташа айлық температурасы

__ __ ауаның орташа айлық ылғалдылығы

-- · - ауаның орташа айлық ылғалдылығының дефициті

жауын-шашынның орташа мөлшері

Сурет 1. Метеорологиялық элементтердің орташа жылдық жүруі (Атакент метеостанция деректері)

Кесте 6 - Мақтарал тәжірибе станциясындағы жауын-шашын мөлшері, мм² (2006-2011)

Жылдар	Айлар												Орта-ша
Жылдар	XI	X	XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	Орта-ша
2006-2007	0	4	61	52	75	50	66	41	16	8	1	0	374
2008-2009	2	40	81	69	44	75	66	82	61	0	0	0	52
2010-2011	0	6	20	103	32	57	25	37	8	0	0	0	288
Көп жылдық	3	27	44	57	48	55	74	61	37	10	3	2	421

Кесте 7 - Келесі тәжірибе станциясындағы 2006-20012 жылдар аралығында ауаның орташа ылғалдылығы, %

Жылдар	Айлар												Орташа
Жылдар	XI	X	XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	Орташа
2006-2007	32	27	53	51	70	47	49	37	34	36	35	21	41
2008-2009	31	47	67	77	51	75	71	64	57	33	27	35	53
2011-2012	29	28	47	68	85	79	54	59	49	35	27	31	49
Көп жылдық	28	55	68	68	70	65	60	55	53	35	31	32	47

Тәжірибе жүргізілген алқап топырағы кәдімгі сұр топырақ механикалық құрамы орташа топырақты. Тәжірибе жүргізуден алдын топырақтан нұсқау алынды. Алынған нұсқау 0-30, 31-50, 51-70, 71-100 см тереңдікте күрек жәрдемінде әр қабаттан 0,5 кг көлемінде топырақ алынды. Топырақ СоюзНИХ топырақ алу жөніндегі нұсқаулары бойынша алынды. Кейін құрғатылып тазаланып анализге дайындалды [25].

1.5 Топырақтың агрохимиялық сипаттамасы

Топырақта қоректік заттар мөлшерін анықтау мақсатында тәжірибе аймағынан тәжірибеге дейін және тәжірибе соңында топырақ үлгісі алынып оның құрамындағы қарашірік, жалпы азот, фосфор, калий, нитратты азот, аммиакты азот, жылжымалы фосфор және ауыспалы калий мөлшері анықталды.

Кесте 8 - Топырақта қарашірік мөлшері

Вариант	Тәжірибеге дейінгі	Тәжірибеден кейінгі
1	2,10	2,00
2	2,28	2,12
3	2,14	2,03
4	2,39	2,20

Кесте 9 - Топырақта жалпы азот мөлшері

Вариант	Тәжірибеге дейінгі	Тәжірибеден кейінгі
1	0,129	0,115
2	0,131	0,130
3	0,135	0,126
4	0,143	0,133

Кесте 10 - Топырақта жалпы фосфор мөлшері

Вариант	Тәжірибеге дейінгі	Тәжірибеден кейінгі
1	0,196	0,160
2	0,223	0,183
3	0,230	0,198
4	0,245	0,210

Кесте 11 - Топырақта құрамындағы қоректік заттардың мөлшері тәжірибе қойылғанша мг/кг топырақ есебінде

Вариант	N-NH4	N-NO3	P2O5	K2O
1	15,1	16,3	27,0	155
2	17,3	18,9	26,0	169
3	19,4	21,0	28,0	185
4	21,0	23,0	31,0	197

Кесте 12 - Топырақта құрамындағы қоректік заттардың мөлшері тәжірибе қойылғанша мг/кг топырақ есебінде

Вариант	N-NH4	N-NO3	P2O5	K2O
1	15,1	16,3	27,0	155
2	17,3	18,9	26,0	169
3	19,4	21,0	28,0	185
4	21,0	23,0	31,0	197

Кесте 13 - Топырақта құрамындағы тәжірибе соңында қоректік заттар мөлшері мг/кг топырақта

Вариант	N-NH4	N-NO3	P2O5	K2O
1	27,0	23,8	28,3	165
2	31,2	25,1	30,1	180
3	34,4	28,5	35,2	204
4	39,8	31,0	39,7	218

Топырақтың агрохимиялық сипаттамаларына қарағанда топырақтың айдалатын қабатында нитратты азот төмен ауыспалы калий және жылжымалы фосфор бойынша орташа екені анықталды.

Кесте 14 - Тәжірибе алқабында жүргізілген агротехникалық шаралардың календары

Рет саны	Жұмыс түрлері	Орындалған уақыт
1	Жер жырту	2.12.06ж.
2	Алдын ала тегістеу	13.03.07ж.
3	Борандалау	5.04
4	Егістен алдын тыңайтқыш себу	10.04
5	Барана тырмалаумен	11.04
6	Егу	16.04
7	Жегенелеу (бірлеу)	3.05
8	Культивауия: бірінші	10.05
	екінші	29.05
	үшінші	20.06
9	Арық алу және қоректендіру бірінші	5.06
	екінші	7.07
	үшінші	25.07
10	Өсу дәуіріндегі су бірінші	8.06
	екінші	10.07
	үшінші	24.07
11	Зиянкестерге қарсы күрес	24.07
12	Дефолиация	15.09
13	өнімді жинау 1,2,3	13.10, 10.11, 25.11

Тәжірибеде минералды тыңайтқыштардың төмендегідей түрлері пайдаланылады. Аммиакты силитра (N-34%), қарапайым суперфосфат (Р₂О₅ -20%), калий тұзы (К-40%). Тәжірибе кестесі – 3, 9 варианттан құралған. Азоттың жылдық нормасы- 200 кг, фосфор -140кг, калий -100кг, азот түрлі дәуірлерде мақтаға берілді. Калий мен фосфор негізінде жер жыртудан алдын беріледі, бірақ екінші вариантта бөлшектеніп мақта өсу дәуірлерінде бердік.

Тәжірибеде Төмендегідей нұсқада жүргізілді.

1 вариант Аударылған (бақылау);

2 Аударылмай айдалған;

3 10-12 см қопсытылған.

Тәжірибеге дейінгі алынған топырақ нұсқаларында қарашірік Н.В Тюрин әдістемесімен анықталды. Жалпы азот және фосфор И.М Малцева, Л.П Гриценко моделімен жасалды. Камил Смит әдісімен жалынды фотометрде, нитратты азот ионоселективті әдіспен, жылжымалы фосфор Б.П Мачигин әдісі айналмалы калий П.В Протасов әдісімен анықталды [26].

Көктем және күз айларында топырақтан минералды, жеңіл гидролизденуші және гидролизденбейтін азот түрлері реттескен екі сатылы гидролиз қышқылы әдісімен топырақта анықталды.

Өсімдіктің өсіп өркендеу дәуірлерінде қоректік заттар мөлшерін анықтау мақсатында топырақтан егістен кейін, бутондау, гүлдеу және пісу дәуірлерінде нұсқау алынды.

Өсімдік нұсқалары мақтаның өсіп өркендеу фазаларында алынды. Өсімдіктердің құрғақ салмағын анықтау үшін оларды мүшелерге бөлінді. Көлеңке жерде құрғатылып салмақтары өлшенеді. Өсімдіктің нұсқаларында жалпы азот, фосфор, калий мөлшері анықталды. Алынған нәтежелерге қарап топырақтан алып шыққан қоректік заттар мөлшері анықталды.

Мақтаның биологиялық өсіп өркендеуін есепке алу және топырақтан нұсқау алу СоюзНИХИ тәжірибе жүргізу әдістемесі бойынша жүргізілді. Қоректік элементтердің мөлшері топырақ және өсімдік нұсқаларында «мақта өсірілетін аудандар агрохимиялық, агрофизикалық және микробиологиялық зертеу жұмыстары әдістемесі» және Орта Азияда өсімдік және топырақта агрохимиялық анализдері әдістемесі пайдаланылды.

1.6 Ауыспалы егісте мақтаны өсіріп баптау жүйесі

Жерді негізгі өңдеу. Қара күзде сүдігер айдалған жерге көктемде егілген, егін, көктемде жыртылып егілген егінмен салыстырғанда өнімді 15-20 пайыз немесе оданда артық береді.

Агротехникалық тұрғыдан қарағанда, сүдігердің артықшылығы мынада: күз, қыс бойы және ерте көктемде ауа температурасының, ылғалдың және топырақтағы микроорганизмдердің әсерімен сүдігердегі топырақта өзіндік табиғи құрылым түзу процесі жүріп жатады. Соның нәтижесінде көктемде ол танаптардағы кесектер мен жентектелген қатты түйірлер болмайды және тозаңданып ұшатын ұсақ бөлшектер де аз кездеседі.

Қара күзде жыртылған жерде ылғал мол жиналады және жақсы сақталады, мақтаның қалдықтары мен басқа да органикалық заттар қара шіріндіге айналады да болашақ өсімдіктің қоректік заттарын молайтады.

Тереңжыртылған сүдігер мақтаның түрлі аурулары мен зиянкес жәндіктеріне қарсы күрес жүргізудің тиімді де сенімді тәсілі болып табылады. Сондай-ақ егістік танапты арамшөптер басып кетуіне тосқауыл қояды [27].

Топырақты өңдеумен қатар көктемгі шит себу жұмыстарын қысқа мерзімде тез жүрзігу оң әсерін тигізеді. Егер көктемде жыртылған жерге шит себу ауа райының жиі кездесетін қолайсыз кезеңдерімен тұспа-тұс келетінін, сөйтіп, маңызды ұзаққа созып жіберетін ескерсек, мұның өзі жер жыртуды күзде жүргізудің өте пайдалы да тиімді екенін көрсетеді.

Танаптарды тегістеуді жоспарлау күзгі жұмыстардың маңызды бір құрамдас бөлегі болып табылады. Ол тұқым себу кезінде шиттің біркелкі әрі дұрыс тереңдікке түсуін, сондай-ақ өніп шығуын қамтамасыз етеді. Егістің дұрыс тегістелуі мақтаның өсіп-даму кезеңіндегі суару кезінде ылғалдың біркелкі таралуына және өсімдіктердің қоректік заттарды тең мөлшерде алуына мүмкіншілік береді.

Жерді загондық тәсілмен бір жағына құлата жырту керек. Жоғары сапалы сүдігер жыртуға оның тереңдігі 30-35 сантиметр болған жағдайда қол жеткізуге болады. Жер асты суының деңгейі 3,5-4,5 метр тереңдікте жатқан жердегі мақтаны суарудың әр гектарға шаққадағы жылдың нормасы 2640-3190 текше метр болған жағдай әр гектардан алынған өнім 3 жыл ішінде орта есеппен алғанда 31,7 центнерден айналды. Суару мөлшері гектарына 3480-3960 текше метр су болған жағдайда бақылаудағы өнімнің мөлшері гектарына 34,0 центнерден айналды, яғни бірінші жағдайдағы суарумен салыстырғанда гектар сайын 2,3 центнер өнім артық алынды. Сонымен бірге суарудың бұл екінші тәсілінде тыңайтқыштар енгізу арқасында әр гектардан алынған қосымша өнім 9,4 центнерге дейін жетті.

Топырақты шит себер алдындағы өңдеу және тұқым себу. Топырақ қара күзден бастап қаншалықты жақсы өңдеп, әзірлегенмен де ол ауыл шаруашылық дақылдарының тұқымын сапалы себу үшін әлі де жеткілікті дайын бола бермейді [28].

Көктемдегі тырмалау, қопсыту, чизелдеу, тегістеу, мала басу сияқты шараларды жүзеге асыру арқылы өніп-өсіп келе жатқан арамшөптерді ерте бастан жоюға, топрақтағы ылғалдың мол сақталуына, топырақтың үстіңгі қабатын біркелкі етіп тегістеуге, топыраққа ауаның жеткілікті енуіне және оның ойдағыдай жақсы жылынуына қол жеткізуге болады. Ал мұның бәрі де шиттің топыраққа біркелкі және қажетті тереңдікте дұрыс сіңірілуін және тез өніп шығуын қамтамасыз етеді.

Күзде жыртылған сүдігерді ерте көктемде танапқа шығуға алғашқы мүмкіндік болысымен тез тырмалау керек. Бұл жұмысты өте қысқа мерзімді 3-5 күнде аяқтау қажет.

Тырмалау тығыздалған топырақтың ұсақ қуыстарын жойып, ылғалды буға айналуын кемітеді, суда еритін зиянды тұздардың жинақталуына тосқауыл қояды, топырақтың үстіңгі қабатын тегістеп, оның жақсы қызуына жағдай жасайды, арамшөптердің өніп шығуын мейілінше кемітеді. Топырақтың үстіңгі қабатын 5 сантиметр тереңдікте тырмаланғаннан кейін ол біркелкі тегістеледі және төменгі қабаттарын сыртқы келеңсіз әсерлерден сенімді түрде қорғайды. Ерте көктемдегі тырмалаудың, әсіресе сортаңдана бастаған егіс танаптары үшін пайдасы мол. өйткені ол тұздың топырақтың үстіңгі қабатына көтерілуіне кедергі келтіредді.

Егістікті ерте көктемде тырмалау арамшөптің қаулап өсіп кетуін кемітеді, өйткені арамшөпті ендді өніп-өсіп келе жатқан кезінде күресу әлдеқайда жеңіл. Ал, қаулап өсіп, тамырын терең жайып кеткеннен кейін онымен күресу өте қиынға соғады.

Әрбір көктемнің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, ерте көктемдегі тырмалау жұмыстарын кейде бір емес, екі рет, тіпті одан да көбірек жүргізу керек болады. Тырмалауды жыртылған сүдігермен диагоналы бойынша қиғаш немесе оған кесе-көлденең жүргізген жақсы нәтиже береді.

Соры шайылған танаптардың топырағы неғұрлым қатты тығыздалып қалады, оны тырмалау жеткіліксіз. Ондай жағдайда тырмалаумен қатар бір мезгілде қопсыту немесе чизельдеу қоса жүргізіледі. Топырақты шит себілгенге дейін екі қайтара чизельдеу және арамшөптерге қарсы күресті анағұрлым тиімді жүргізуді жеткілікті қамтамасыз ете алады. Сондай-ақ шит себілер алдында өз алдына жеке тырмалап, мала бастыру да пайдалы [29].

Бірінші чизельдеу болашақ жүйектердің бойымен, екіншісі шит себілетін түзу сызыққа кесе-көлденең жүргізіледі. Топырақты тұқым себу алдында өңдеу тереңдігі 8-10 сантиметрден 14-16 сантиметрге дейінгі аралықты өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер топырақтағы ылғалдың мөлшеріне және ауа райының жағдайларына байланысты болуы тиіс. Физикалық пісіп-жетілмеген топырақта чизельдеу жүргізілмейді, өйткені ол топырақты қатты тоң кесектерге айналдырып, алдыңғы шит себу жұмыстарын жүргізуді қиындытыды, сондай-ақ топырақтың тез кеуіп кетуіне тікелей себепші екенідігі белгілі.

Жырту мен шитті себілер алдыңғы өңдеу топырақты дер кезінде және сапалы жүргізілсе, себілген тұқымның тез, әрі жаппай өніп шығуына, сондай-ақ талшығының сапасы жоғары мол өнім алуға негіз болады.

Мақтаның тұқымдық шиті мемлекеттік өлшемдеу бойынша белгіленген сапа талаптарына сай болуы тиіс.

Тұқымдық материалды сапалы әзірлеу шиттің өнгіштік қабілетін, өну қуатын әрбір сорттың түріне және дұрыс іріктелуіне қарай анықталады. Бұл ретте сондай-ақ тұқымдық өсімдіктің түрлі ауруларын таратып, қоздырылатын микробтардан тазартудың да зор маңызы бар. Тұқымды жібітіп ылғалдандыру шиттің ісінуін қамтамасыз етіп, олардың өнгіштігін, өну қабілеті мен қуатын арттырады.

Тұқым себу - мақта өсірудің аса маңызды шараларының бірі. Қысқа мерзімде жер бетіне сапалы өскіндердің дүркіреп шығуы үшін тұқымдық шит топрыққа дұрыс сіңірілуі тиіс, яғни ол өзіне ыңғайлы да, жылуыды да, ауаны да жеткілікті мөлшерде ала алатындай болуы керек ол үшін тұқым себер алдындағы өңделген танаптың топырағы болуы тиіс. Топырақтың мұндай қабатына түскен тұқым тұрақты түрде ылғал алып отырады және борпылдақ жұмсақ топырақтың астында қалған шит таза ауа мен жылуды жеткілікті ала алады. Мұның бәрі де себілген өскіннің жақсы өсіп-жетілуі үшін өте қажет.

Сондай-ақ себілген шит түзу қатардың бойымен біркелкі жиілікте түсуінің де зор маңызы бар. Өйткені тек осылай болған жағдайда ғана өскіндердің дұрыс орналасуы мен өсімдіктердің қажетті жиілігін қамтамсыз етуге болды [30].

Тұқымның шит бірдей тереңдікке түсуі керек. Тым терең түскен шиттер ауа мен жылудың жеткіліксіздігінен шіріп кетеді.

Мақта өсірілетін аймақтың ерекшеліктеріне, топырақтың құнарлығына байланысты мақта өнімділігінің жиілігі жеке-жеке белгіленуі тиіс. Топырағы жеңіл, құмдауыт және құнарлығы төмен жерлерде мақта өсімдігінің жиілігі әр гектарға шаққанда 100-150 мың түптің аралығында болуы тиісті. Ал, топырағы ауыр, құнарлылығы күшті жер асты суының деңгейі жоғары танаптарда мақтаның әр гектарға шаққандағы жиілігі 120-130 мың түп болса, жетіп жатыр. Жүйектердің қатар аралығы 90 сантиметр болса әр шаршы метрге бірінші жағжайда 14-16, ал екінші жағдайда 12-14 тұқымдық шит түскені мақұл. Топырағы сортаңдаған әрі нашар өңделген және тоң кестектері бар танаптарда бұл көрсеткіштегі норманы 15-20 пайыз арттыру керек. Өйткені мұның өзі кейбір аймақтың және олардағы топырақ құнарлылығының ерекшеліктерін мұқият ескере отырып, мақта жиілігінің қажетті мөлшерін қаматамасыз етуге мүмкіндік береді.

Өскіндердің біркелкі жаппай өніп шығуын және сапалы болуын қамтамасыз ету үшін тұқым себудің қолайлы мерзімін дәл табу керек.

Тұқымды мерзімінен тым ерте себуге де болмайды. Өйткені жас өскіндер салқын ауаның келеңсіз әсеріне душар болады да қатты зардап шегеді.

Көктемгі ауа райының жағдайларын, топырақтағы ылғалдың мөлшерін жан-жақты ескере отырып тұқым себудің ауаның орта тәуліктік тұрақты температурасы 12-13⁰С болған кезде бастау керек.

Тұқым себуге облыстың оңтүстік аймағындағы соры шайылмаған егіс танаптарында сәуірдің 18-інде, соры шайылған егіс танаптарында сәуірдің 20-нан кейін кірісе беруге болады.

Солтүстік өңірде жатқан Арыс-Түркістан каналы аймағы мен Шардара ауданында шит себуге топырақтың қызуы 12-14 градусқа жеткен кезде, яғни әдетте сәуірдің үшінші онкүндігінде кірісу керек.

Мақта өскіндерінің бірқалыпты өсіп шығу үшін тұқымның бірқалыпты тереңдікке түсіуінің де маңызы зор. Тұқым әдетте 3-5 сантиметр тереңдікке сіңіруі керек.

Тұқымды қандай тереңдікте себу керектігін айқындап алар кезде ауаның температурасындағы өзгерістерді және топырақтың ылғалдылығы қандай екендігін мұқият ескерген жөн.Топырақ әлі жеткілікті дәрежеде қыза қоймаған, кебуі әлі баяу жүріп жатқан кезде тұқымдық шиттің неғұрлым тайыз, яғни сантиметр тереңдікке түскені дұрыс. Ал, топырақ жеткілікті қыза бастаған кезде тұқымның 4-5 сантиметр тереңдікке түскені жөн.

Мақтаны өсіп-даму кезінде күтіп-баптау. Мақтаны дұрыс және дер кезінде күтіп-баптау оның ойдағыдай жақсы өсіп-дамуын, мол және сапалы өнім беруінің кепілі.

Мақтаны күтіп-баптау мерзімін кешіктіру немесеоны қалай болса солай түсті, сапасыз жүргізе салу өсімдіктің өсіп-жетілуін нашарлатады, бойлап өсуін, гүлдеуін және пісіп-жетілуін кешеуілдетеді, өнімдік түйіндерінің түсіп қалуын арттырады, көсектердің саны мен салмағын кемітеді, жалпы өнімінің түсімін азайтып, сапасын төмендетеді.

Мақтаны күтіп-баптау жұмыстары алғашқы өскіндердің жер бетіне шығуына дейін-ақ басталады. Тұқым себіліп жатқан кезде немесе бұл жұмыс аяқтала салысымен нөсерлеткен жаңбыр жауатын жағдайлар әдетте жиі кездеседі. Сөйтіп топырақтың үстіңгіқабаты езіледі де, кебе келе бірте-бірте қатты қабыршықтарға айналып, қатып қалады. Ондай қатты қабыршықтардың қалыңдығы 3-4 сантиметр, кейде тіпті одан қалың болады. Мұндай жағдайда енді өне бастаған шиттің әлі нәзік өскіндері әлгі қатты қабыршықтарды жоғары қарай тесіп өте алмайды, оның үстіне, әбден қиналып, зардап шегеді. Сондықтан да шит өнбей жатып, жас өскіндер жер бетіне көтерілмей тұрып топырақтың бетінде пайда болатын ондай қатты қабыршықтың зардапты әсерін болдырмау үшін мүмкіндігінше тез қимылдап, топырақтын жаңбырдан кейін қатып қалуын күтпей егіс танабын тырмалау керек немесе ротациалы шотпен, сондай-ақ қол тырмамен, не шапқы шотпен қатты қабыршықтарды жоюға тырысу керек.

Жүйекте жас өскіндер ішінара пайда бола бастаған кезде егіс танабын тырмалауға болмайды.

Жас өскіндер айқын көріне бастаған жүйектердегі топырақ қабыршықтарын жоюдың ең тиімді құралы қопсытқыш жазық иілгіштеріне ілініп кигізілген ротациялық шот болып табылады.

Топырақтың қатты қабыршықтарын жою кезінде топырақты қопсыту тереңдігіне ерекше назар аудару керек. Ротациялық шоттың жұмысшы органдары өніп келе жатқан шитті топырақтың үстіңгі қабатына қопара шығарып тастамайтын болуы тиісті, сондай-ақ өніп шыққан өскіндер тамырмен қоса жойылып кетпейтін болуы қажет [31].

Топырақтың қатты қабыршықтарын тырмалау кезінде топырақты қопсыту 5-6 сантиметрден аспауы керек. Оның үстіне, тырмалау жүйекке кесе-көлденең немесе диагонал бойынша қиғаш жүргізілуі тиіс. Ротациялық жұлдызшылар арқылы қопсыту тереңдігі 4-5 сантиметрден, ал қатар аралықтардың топырағын қопсытқыштың ұстара пышағымен қопсыту 6-8 сантиметрден аспағаны жөн.

Мақтаның жас өскіндері түгел бой көтергеннен соң өсімдіктің бір-бірінен қаншалықты қашықтықта орналасқанын тексеру керек.

Мақтаны жегенелеу немесе басы артық өсімдіктерді алып тастап, сирету жас өскіндердің алғашқы 2-3 жапырақ пайда болған кезеңінен басталып, көсек түйіндерін сала бастаған кезеңде ғана тоқтатылады.

Қатараралық өңдеу жұмыстарының негізгі міндеті - арамшөптерін тез жою, топырақтың үстіңгі қабатын қопсыған қалпында ұстау, ылғалдың мол мөлшерде босқа ысырап болуына және төменгі қабаттағы тұздардың жоғары көтерілуіне жол бермеу.

Қопсыту, мақтаны шабықтау мен арамшөптерді отау мақтаның қатар, аралығын өңдеудің аса маңызды тәсілі болып табылады.

Мақтаның қатар аралығын өңдеуге неғұрлым ерте кіріскен жөн. Мұның өзі әсіресе мақтаның тамыры шірігі ауруын болдырмау үшін өте қажет. Өйткені мақтаның қатар аралығындағы топырақ қопсытылғаннан кейін оның үстіңгі қабаты тобарсып кебе бастайды да, мол ылғалдың салдарынан болатын мақта тамырының шіруі тоқтатылады.

Сапалы жүргізілген қопсыту салынған шабық және арамшөптерді отау мақта егісінің тазалығын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ өсімдік қоректік заттарды өз бойына мол сіңіріп, жақсы өсіп-жетілуіне, өнімділігінің жоғары болуына, көсектердің тез пісіп, ерте ашылуына қолайлы жағдайлар жасайды.

Неғұрлым тереңдікке жүргізілген қопсыту (10-12 см немесе одан да төмен) 5-6 сантиметр тереңдікте салынған қопсытумен салыстырғанда өте пайдалы.

Мақтаның өсіп-жетілуінің алғашқы кезеңіндегі бірінші қопсытудың 6-8 сантиметр тереңдікте жүргізілуі әбден жеткілікті. Содан кейінгі кезінде қопсытқыштың жұмыс органдары белгілі бір тәртіппен реттеліп, қайта бекітіліп отырады. Бұл ретте топырақты оның шеткі органдары 10 сантиметр тереңдікте, орта тұсындағы органдары 14-16 сантиматр тереңдікте қопсытатындай болғаны дұрыс.

Топырақты тереңірек қопсыту үшін, қатараралықтың ортасына түсетін жазық тілгіш 16-18 сантиметр тереңдікте салынады.

Шырпу және оның маңызы. Мақтаның қоректік заттар мен ылғалды бүкіл өн бойына, әсіресе оның өнім беретін элеметтеріне бірдей сіңірілуі үшін және өнімдік түйіндерінің түсіп қалуына тосқауыл қою үшін жоғары ұшын одан әрі өспейтіндей етіп шырпып тастау шарасы қолданады.

Мақтаны шырпу оның негізгі сабағының, сондай-ақ бұтақтарының ұшындағы бір-екі түйінді ғана қамту тиіс. Мұның өзі оларды ұш жағын шамамен 1-2 сантиметр қысқарта кесу болып табылады.

Мақтаны шырпу өсімдіктің бойында 14-15 көсек пайда болған кезде жүргізілсе ең жақсы нәтиже беретін ұзақ жылдардың тәжірибесі көрсетті [32].

Дер кезінде сапалы жүргізілген жағдай қозаны шырпу әр гектардан алынатын шитті – мақта өнімін 2 цетнерге арттыруға толық мүмкіндік береді.

Машинамен теруге мақтадағы көсектердің 50-60 пайызы ашылған соң кіріскен жөн. Көсектер мұнан аз ашылған кезде жинаса, машиналардың өнімділігі төмендейді жөне әлі ашылмаған көсекке зақым келеді. Көсектің 60-70 пайыздан астамы ашылған кезде машинамен теру де тиімсіз. Онда бұған дейін толық алынған астыңғы көсектердің бағалы мақтасы үстіңгі көсектердің мақтасымен араласып кетеді де, жалпы өнімнің сорттылығы төмендейді.

2 Тәжірибелік бөлім

2.1 Мақта егістігіндегі арамшөптер және олармен күресу тәсілдері

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша егіліп жүрген ауылшаруашылық дақылдарының ішінде ең негізгісі – мақта шаруашылығы.

Тәжірибе Оңтүстік Қазақстан Облысы Мақтаарал ауданы ТОО Мақта шаруашылығы Ғылыми зерттеу Институтунда жүргізілді.

Оңтүстік Қазақстан Облысында мақтаның егіс көлемі 1998 жылы 118 мың.га болса, 2002 жылы 170 мың гектарға жетті. Осы орайда көптеген шаруа қожалықтары мақта егістігіндегі арамшөптермен күресуде ғылыми тәжірибе нәтижелерінің қорытындысы бойынша негізделген әдістемелерді біле бермейді.

Тәжірибе жүргізілген жердің топырағы ашық сұр топырақ, жер асты суы 2,5-3 м.тереңдікте. Қыста сор шаю кезінде жер асты сулары көтеріліп, жаздың соңына қарай төмен түсіп отырады. Осының салдарынан тұздануға бейім. Гумус 0,7-0,9%, рН-6-7.

Мақтаның өсіп-өнуіне арамшөптердің тигізетін зияны белгілі. Жүргізілген тексерудің нәтижелері бойынша мақталық алқаптарда арамшөптердің 28 түрі анықталды. Олардың ішінде ең көп тарағаны гүлтәжі, ақ алабұта, күрмек, дала шырмауығы, ажырық, құмай т.б. Ең қауіптілері көп жылдық арамшөптер. Бұлармен күресудің агротехникалық тәсілдерінің бірі – жерді терең айдау.

Сор шаю кезінде суды тегіс бастыру. Көптеген ғалымдарың лабороториялық қорытындыларына қарағанда, арамшөптердің тұқымдары жер астында 15-20 жылға дейін өнетін қасиетін сақтайды. Сондықтан олардың өніп - өсіп тұқым шашуына жол бермеу керек. Көктемгі егіс алдында тырмалау және чизельдеу кезінде 80-90%- ға дейін арамшөптер жойылады.

Егістен соң қайтадан тұқымнан болмаса көп жылдық арамшөптер өне бастайды. Кей жерлерде арамшөптердің әсерінен 10-15 центнерге дейін өнімді кем алады [33].

Мақтада ауыспалы егіс тізбектерінде ең алғы дақыл – жоңышқа. Станцияда тексерілген тәжірибе нәтижелеріне қарағанда арамшөптердің бірден 50%-ға дейін төмендеп кетуі, үш жылдық жоңышқадан кейінгі егілген мақталық алқапта байқалды. Бұл көрсеткіш көп жылдан бері мақта егіліп келген (монокультура) нұсқамен салыстырғанда алынған (15-кесте).

Сондай-ақ күзде жердің 40 см-ге айдалуы арамшөптердің азаюына септігін тигізеді. Осы екі қабатты 40 см тереңдікте айдалған астарда жүргізілген үшінші қатараралық культивациядан кейін арамшөптердің саны бірегей мақта егілген бақылау нұсқасымен салыстырғанда екі есеге дейін азайды, кептірілген құрғақ салмағы 30%-ға дейін кеміді. Сонымен қатар өз уақытысында жүргізілген қатараралық культивация 30 см тереңдікте айдалған астармен салыстырғанда мақта өнімділігі 2-3 центнерге дейін асты.

Жалпы арамшөптердің агротехникалық және биологиялық тәсілдермен жойылуына қарамастан, олардың жылда қайтадан шығып отыратынын суармалы жерлерде жазғы вегетациялық су арқылы болмаса қысқы сор шаю кезінде егістік алқаптарға арық атыздың жағасындағы арамшөптердің тұқымдары көптеп түсуінде деп түсінуге болады. Көптеген шаруа қожалықтары армшөпке қарсы күресті өз уақытында орындамағандықтан олардың тұқымдары төгіліп, одан да ары қарай көбеюіне мүмкіндік туғызады. Міне мұндай жағдайларда химиялық тәсілдерді қолдануға болады. Мақтаның 4-6 негізгі жапырақтарын шығарған кезде берілген Пантера 40% к.э. гербицидінің астық тұқымдас арамшөптерге қарсы әсері өте тиімді екені байқалады.Тәжірибе 3 жыл жоңышқадан кейінгі мақта егістігінде жүргізіледі. Мақтаның өсіп-өну кезеңінде екі қатараралық культивация берілді. Пантера гербицидінің 1 гектарға арналған әртүрлі мөлшері 200 литр суға қосылып дайындалды. Нәтижелері жоғарыда кестеде көрсетілгендей ең төменгі мөлшерінің өзі үш аптадан кейін ажырық пен күрмектен толық тазартты. Құмайдың өзі 90,7 пайызға дейін қырылды.

Кесте 15 - Мақта егістігіндегі арамшөптер көрсеткіші

Нұсқа №	Егілген дақылдар			Үш жылдағы орташа арамшөп саны,дана/м²	Көсек саны, дана/ өсімдік	Түп саны, биіктігі, см	Өсімдік биіктігі, см	Мақта өнімділігі, га/ц
Нұсқа №	2010	2011	2012	Үш жылдағы орташа арамшөп саны,дана/м²	Көсек саны, дана/ өсімдік	Түп саны, биіктігі, см	Өсімдік биіктігі, см	Мақта өнімділігі, га/ц
1	Ж1	Ж2	М1	2,1	14,0	14,0	85	37
2	Ж2	Ж3	М150	2,3	13,5	14,5	87	36
3	М2	М3	Ж + Д	4,4	13,0	13,8	86	29
4	Ж2	Ж3	М1	2,1	14,0	14,3	86	38
5	Ж1	Ж2	Ж3	1,8	-	-	-	-
6	М1	М2	М3	3,6	12,0	13,0	78	30
7	Ж2	М1	М2	2,9	13,5	13,8	78	32
8	М200	М200	М200	5,8	9,2	13,7	74	27
9	М	М	М	5,4	8,8	13,5	72	21

Бұдан кейінгі байқаулардың нәтижелері анықталғандай өңделген жердегі астық тұқымдас арамшөптер қайтадан өніп өспеді. Мақтаның өніп-өсуіне және пісуіне гербицидтің жоғарыда көрсетілген мөлшерінде кері ықпалы байқалмады. Мақта өнімі бақылау нұсқасымен салыстырғанда гектарына 1,4-2,2 центнерге дейін артты. Сонымен қорыта келе, күрмек пен ажырыққа қарсы гектарына 1 литр, ал құмайға қарсы 1,5 литр Пантера гербицидін қолданып мақта егістігін толық арамшөптерден тазартуға болады.

Арамшөптер бар жерде минералды тыңайтқыштардың да мақта өнімін арттыруда әсері шамалы. Сондықтан да арамшөптерден таза болғаны дұрыс.

Егістен алдын немесе мақта көкөнісі жер бетіне шыққанға дейін қолданатын гербицидтердің ішінде Стомп және Дуал гербицидтері тексерілді. Бақылау нәтижелері бойынша 30 күннен кейін Стомп, гектарына 4 литр-83,4%. Дуал гектарына 1,6 литр-80,0%, ал Стомп гектарына 3 литр+Зеллек 1,5 литр-83,5% бір жылдық арамшөптерді жойды. Дала шырмауығына және басқа да көп жылдық арамшөптерге әсері болмады. Салыстыру мақсатында Которан гербициді гектарына 1,6 кг берілген, мұның бір жылдық арамшөптерге қарсы әсері – 74% болды.

Қорыта келе, агротехникалық, биологиялық және химиялық тәсілдерді арамшөптерге қарсы жұмылдыра қолданғанда оларды бақылау нұсқасымен салыстырғанда 78,1-90% төмендетіп, қосымша 3,5-4,0 центнерге дейін мақта өнімін алуға болатыны анықталды.

Жалпы арамшөптердің Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында 500-ден астам түрлері белгілі, оның аз ғана түрлері (шамамен 80-дей түрлері) барлық егістік жерлерде таралған. Арамшөптердің басым көпшілігінің ареалдары шектеулі, олар белгілі бір топырақ-климат жағдайларында, дақыл технологиясына бейімделген. Арамшөптердің тез таралуына – олардың биологиялық ерекшеліктері ықпал етеді: тұқымды көп беру, тұқымдық және вегетациялық өңгіштігі, құрғақшылыққа төзімділігі, ұзақ кезеңдер бойы тұқымдардың тіршілік және өнгіштік қабілетін сақтауы, жер бетіне бір уақытта өсіп шықпауы, тез таралуы, әртүрлі климат жағдайларына өте бейімделгіштігі.

Арамшөптерге қарсы тиімді күрес шараларын жүргізу үшін олардың егістіктегі түрлері, саны, құрамы белгілі болуы керек, яғни гербологиялық мониторинг жүргізу керек.

Гербологиялық мониторинг - Мақтаарал ауыл шаруашылық тәжірибе станциясында және Мақтаарал өндірістік кооперативінде 1999-2000 жылдары жүргізілді.

Егістіктерді аралау арқылы арамшөптердің 28 түрі анықталды, олардың саны орта есеппен әрбір шаршы метр егістікке 63-данадан болды.

Еске ала кету керек, 1998 жылы мақта егістігін көсек құрт зиянкестерінің зақымдалуымен байланысты тәжірибе станциясында өнім әр гектардан 11 центнер алынды.

Тәжірибені қорыта келгенде мынаны айту керек, мақта себілгеннен кейін топыраққа Стомп, Дуал және тұқым себілгенге дейін, Зеллек Супер мақта егістігі жер бетіне шыққаннан кейін беру бір жылдық шөптерді жоюда жоғарғы тиімділік көрсетті және қосымша өнім алуды қамтамасыз етті.

Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал тәжірибе станциясындағы мақта егістігі агрофитоценозында 13 ботаникалық тұқымдастардан тұратын, арамшөптердің 28 түрі кездеседі. Оның 20-сы (71,4 %) бір жылдық, 8-і (28,6 %) көпжылдық шөптерге жатады.

Арамшөппен ластанудың 3-түрі кездеседі: гүлтәжі, далалық шырмауық және күрмек-бақша қараоты. Мақта егістігіндегі арамшөптердің түр құрамы: қызылша гүлтәжі, күрмек, бақша қараоты, алабота, далалық шырмауық, жантақ, сор ажырық, тағы басқалар.

Арамшөп тұқымдарымен топырақтың ластану мүмкіншілігі: дара дақыл мақтада орта есеппен 350 млн. әр гектарында; 4 жылдық мақта дақылында – 310 млн.дана гектарында; 1-ші жылы егілген мақта дақылында 220 млн.дана гектарында; 3-жылдық жоңышқа егістігінде 150 млн.дана әр гектарында болды. Арамшөптердің көп болып шығуы мерзімі мақтаның 2-3 пар нағыз жапырақ болып шыққан кезіне келеді. Үстем арамшөптердің: қызылша гүлтәжі, күрмек, бақша қараоты және далалық шырмауықтың биологиялық ерекшеліктері ұрықты мол беру, 1000 тұқымның салмағы және өңгіштігі зерттелінді. Арамшөптердің зиянды деңгейін анықтау арқасында, оларға қарсы күрес шарасы белгіленді. Бұл деңгей 5 біржылдық арамшөппен, 2 көпжылдық арамшөп мақта дақылымен бірге өскенде, өнім 20,5 %-ға кеміді.

Мақта – жоңышқа ауыспалы егістігі, егіншіліктің арамшөппен ластануын төмендетеді. Жоңышқа алғы дақылынан кейін, бірінші жылы егілген мақта егісінің арамшөптермен ластануы, тыңайтқыш берілген және берілмеген дара дақылмен салыстырғанда 56,6 - 60,0 %-ға төмендеді [34].

Гербицидтер мақта өсімдігінің өсіп-өнуіне және оның түсіміне кері әсерін тигізбеді. Арамшөптерді құрту, мақтаның өсіп-өнуіне, дамуына жақсы әсер етті, Стомп 4,0 л/га мөлшерінде бергенде, 3,5 ц/га қосымша өнім алынды, Дуал 1,6 л/га болғанда - 2,6 ц/га қосымша өнім алынды және Стомп 3 л/га + Зеллек 1,5 л/га мөлшерінде берілгенде қосымша 4 ц/га шитті мақта - гербицид берілмеген бақылаумен салыстырғанда алынды.

2.2 Шитті мақта өнімінің ауыспалы егіс пен тыңайтқышқа байланыстылығы

Одақтық мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты мен басқа да ғылыми мекелердің көптеген зерттеулері мақтаны ауыспалы егіс ғылыми мекемелердің көптеген зерттеулері мақтаны ауыспалы егіс танаптарында өсіру үнемі бір жерде егуге қарағанда өнімді мол беретінін көрсетті.

Мақтаарал тәжірибе станциясы бұрын жерді қайта-қайта мақта өсіріп келген, бірақ 11-14 жылдарында оған жоңышқа егіліп, ол үш жылдан соң қайта жыртылғанан кейін және тап сол жылдары қатар жатқан көрші алқаптағы ауыспалы егіс танабын мақта өсірудің 1- 4 жылдарында берілген тыңайтқыштардың қаншалықты тиімді болатындығын зерттеді.

Егер ауыспалы егіс танабының бірінші жылы жыртылған 1 гектар жерінен алынған өнімді 100 пайыз (47,0 ц/га) деп алатын болсақ, онда сол егіс танабындағы 1 гектар жерден алынған өнім екінші жылы – 83,8 пайыз, үшінші жылы – 57,2 пайыз, төртінші жылы – 43,6 пайыз болғанын көреміз. Ал, бұған қоса тыңайтқыш берілген жағдайда да өнім мөлшері жоңышқа егіліп, қайта жыртылған жылдан ұзаған сайын бірте-бірте кеми бастайды. Бірақ, бұл кемудің барысы баяулау жүреді. Мысалы: 100, 74,8. 65,7 және 50,9 пайыз (16-кесте).

Бұрын қайта-қайта егілген танаптағы мақта өнімі ауыспалы егістегі тыңайтқыш берілмеген танаптағы өнімге қарағанда 11,9 ц/га және тыңайтқыш берілген танаптағы өнімге қарағанда 12,5 ц/га аз өнім берді.

Мақтаарал тәжірибе станциясы 1964 жылдан бері күні бүгінге дейін әртүрлі ауыспалы егіс жүйелерінің тыңайтқыш берілген және берілмеген кездерде бір ғана дақыл түрін өсірген алқаптармен салыстырғандағы тиімділігі қандай болатынын білу мақсатымен арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді.

Кесте 16 - Шитті мақта өнімінің ауыспалы егіс пен тыңайтқышқа байланыстылығы, ц/га

Жылдар	Мақта 11-13 ші жылдары		Мақта 1-4 ші жылдары
Жылдар	тыңайтқышсыз	тыңайтқышпен	Тыңайтқышсыз	тыңайтқышпен
Бірінші	28,7	31,5	47,0	50,1
Екінші	21,8	25,7	39,4	37,5
Үшінші	23,1	23,3	26,9	32,9
Төртінші	12,5	17,6	20,5	25,5
4 жылдан орта есеппен	21,5	24,0	33,4	36,5

Көрнекі ретінде соңғы 2001 жылғы көрсеткіштері беріліп отыр. Мақтаны қысқа мерзімді ауыспалы егістегі тізбегі, ауыспалы егістігі 3 жыл жоңышқа және 7 жыл мақта, тізбегімен салыстырғанда өсімдіктің өсуі, дамуы және өнімділігі артық екені байқалады. Жыл сайын қайталанып егілгетін бір ғана танапқа тыңайтқыш берілген болса да, ауыспалы егістегі тыңайтқышсыз алқаптағы мақтаның өнуі, өнімділігі артық болатынын көрсетті. Өнім деңгейі тыңайтқыш берілген фонда – 17,5 ц/га және тыңайтқышсыз фонда – 12,9 ц/га көрсетті (17- кесте).

Кесте 17 - Мақтаның өсіп-дамуы және өнімділігі, см (Б.Серіков, 2004)

Ауыспалы егіс және жыл сайын қайталанып егілу	Мақтаның қай жылы егілгені	1 тамыз			1 қыркүйек		Шиті мақтаның жалпы өнімі ц/га
Ауыспалы егіс және жыл сайын қайталанып егілу	Мақтаның қай жылы егілгені	Мақтаның биіктігі,см	Мақтаның өнім беретін бұтағының саны	Көсектерінің саны, дана	Көсектерінің саны, дана	Соның ішінде ашылғандары, дана	Шиті мақтаның жалпы өнімі ц/га
3 жыл жоңышқа, 7 жыл мақта тыңайтқышсыз	4	56,2	6,1	4,0	6,0	1,7	20,1
3 жыл жоңышқа, 7 жыл мақта тыңайтқышсыз	4	62,6	6,4	4,7	7,3	1,5	23,5
3 жыл жоңышқа, 3 жыл мақта	1	70,3	7,9	6,4	7,0	1,3	28,0
3 жыл жоңышқа, 4 жыл мақта, 1 жыл ғана дақыл, тыңайтқышпен	3	68,4	7,6	6,0	7,4	1,6	26,2
Жыл сайын қайталанып егілетін бір ғана дақыл, тыңайтқышпен	37	50,6	5,6	3,8	5,8	1,8	17,5
Жыл сайын қайталанып егілетін бір ғана дақыл, тыңайтқышпен	37	38,0	4,8	3,1	3,6	1,9	12,9

Ауысплы егістік нәтижесінде топталған қарашірік қорын,сондай-ақ органикалық және минералдық тыңайтқыштарды,топталған кара шірік мөлшерін сақтай отырып тиімді пайдалану қажет. Топталған қарашірік қоры мақта және босқа дақылдардан жоғары өнім алуға жұмсалуы қажет. Бұған алғашқы қатарда сор топырақты Мырзашөл өңірінде ашылған Мақтаарал шаруашылығы тарихы мысал бола алады (18-кесте)

Кесте 18 - Азот, фосфор және калийдің кіріс және шығыс баланысы кг/га (А.В. Чаянов, 2006)

Кіріс,шығыс баланысы

Мақта монокультурасы

Ауыспалы

егістік

Тыңайтылмаған

N PK

Көң

Азот

Жылдық өніммен шығыс

Денитификациямен шығым

Топыраққа қайтуы

тыңайтқышпен

жауын-шашынмен

жапырақпен

тамырмен

тұқыммен

сумен

барлығы

жылдық орта баланс

35,0

Жоқ

3,0

3,8

0,5

0,73

12,1

20,1

-14,9

95,1

131,1

3,0

11,2

1,6

0,73

12,1

159,2

+51,4

103,1

137,6

3,0

11,5

1,9

0,73

12,1

166,8

49,9

116,9

138,8

3,0

13,3

60,5

0,73

12,1

230,7

+100,20

Фосфор

Жылдық өніммен шығыс

Топыраққа қайтуы

тыңайтқышпен

жауын-шашынмен

жапырақпен

тамырмен

тұқыммен

сумен

барлығы

жылдық орта баланс

17,8

Жоқ

2,39

0,18

0,32

0,7

2,96

-14,8

41,1

107,4

4,40

0,48

0,32

0,7

112,7

+71,6

46,0

107,1

4,48

0,81

0,32

0,7

113,4

+47,4

48,8

117,6

4,6

18,3

0,32

0,7

142,2

+93,4

Калий

Жылдық өніммен шығыс

Топыраққа қайтуы

тыңайтқышпен

жапырақпен

тамырмен

тұқыммен

сумен

барлығы

жылдық орта баланс

54,1

Жоқ

5,81

1,7

0,46

Жоқ

8,0

-46,0

141,6

58,9

20,7

5,0

0,46

Жоқ

80,5

-60,5

148,5

136,6

24,1

4,8

0,46

Жоқ

166,3

+18,3

157,0

54,6

20,1

4,9+35,6

0,46

Жоқ

83,6

-73,4

Бұл шаруашылық кейінгі 60 жыл ішінде 900 000тоннадан астам мақта жетістірді. Осындай өнім берген өсімдіктер шамамен 45000т азот және18000т форфорды топырақтан алып шықты, ол шаруашылық жерлерін толық әлсізденуіне алып келуі керек еді, бірақтар бұл шаруашылықта өз кезінде ғылыми негізделген мақта ауыспалы егістігін пайдаланылуы топырақты әлсізденуден сақтап қалды.

Қоректік заттардың жетіспеуі өсімдіктің өсіп-өркендеуіне және биомассасының топталуына кері әсерін тигізеді. Минералды және органикалық заттарды қолдану мақта өнімін арттырады оның әсерінде фотосинтетикалық белсенділігі артып өсімдіктің органикалық салмағының артуана алып келеді.

Көп жылдық қоректік заттардың топыраққа енуі және шығуын ғылыми зерттеу жұмыстары,топырақ-өсімдік жүйесінде азот, фосфор және калийдің топыраққа енуі және шығуы, табиғи балансы туралы дәйекті мәліметтер берді.

Кестеде көрініп тұрғандай тыңайтқышсыз мақта өсіруде , топырақтың қорынан әр жылы өсімдік қоректенуіне 14,9 кг/га азот,14,8 кг/га ,46 кг/га калий жұмсалды.

Ал тыңайтқыш және көң берілген варианттарда азот балансының қамтамасыз етілуі тыңайтқыш және көң есебінен жыл сайынғы топырақта қалған азоттан білуге болады.

Тыңайтқыш және көң берілген варианттарда фосфор бойынша да тиімді балансы сақталып қалды. Алынған нәтижелерге қарағанда орташа жыл бойынша алып шыққан фосфор, тыңайтқыш берілгенде - 17,4 % көңде -103 %және ауыспалы егістікте -191 %тыңайтқыш есебінен қайтарылды.

Калий балансы мақта монокультурасы секілді тыңайтқыш берілгенде және ауыспалы егістіктеде кері әсерін көрсетті.Калийдің орташа тапшылығы 60,5 және 73,4 кг/га болды,ал оның шығыны минералды тыңайтқыштар есебінен 56,8 % ауыспалы егістіе есебінен 53,2% топыраққа қайтарылды. Осыған орай әр жылы топырақтан алып шыққан 50,0 % калийді мақта топырақтағы калий қорынан алады (18- кесте).

Алынған мәліметтер мақта өсімдігі үшін минералды тыңайтқыш пен органикалық тыңайтқыштың қоректік зат ретінде тең емес екенін көрсетеді,оның себебі, мақта минералды тыңайтқыштар есебінен 72 % азот, 38,3 % фосфор, ал көң есебінен 74,7 % азот және 42,9 % фосфор алады.

2.3Тыңайтқыш қолдануға байланысты мақта өнімділігі

Мақтаның өсіп өркендеуіне алдыңғы дақылдың маңызы үлкен екенін біз жақсы білеміз. Мақтаарал ауданы топырақ-климаттық жағдайында жүргізілген тәжірибелер нәтижесіне қарағанда мақтаның бойының өсіп -өркендеуі 3/7 ауыспалы егістігінде жақсы нәтиже мақта бойы 77,1 см және көсегі 11,1 дананы құрап мақта - жоңышқа ауыспалы егістігінде болғаны байқалды, мақтаның бойы тыңайтқыш берілген вариантында алдынғыға қарағанда кішірек 75,3см,толық көсек саны бір өсімдікке шаққанда 9,6 дананы құрады. Ал мақта монокультурасында тыңайтылмаған вариантында бұл көрсеткіштер өсу кезеңі соңына барып бойы 54,2 см, көсек саны 6,0 дананы құрағаны анықталды [35].

Солай етіп кестеде көрініп тұрғандай мақтаның өсіп-өркендеуі және топталған көсектер санына қарай ерекшеліктер өсіп даму кезеңінің соңына қарай анық көрінді. Алынған мәліметтерге қарай мақтаның бойы қыркүйек айында мақта ауыспалы егістігі вариантында өсімдік бойы 110,2 см, ал топталған көсектер саны 12,4 дананы құрады.Тыңайтылған варианттарда бұл нәтижелер алдынғыдан кемірек көсек саны 10,4 дананы, одан кішкене көбірек тыңайтқыш көң берілген вариантта көсек саны 11,2дананы құрады.

Бұл көрсеткіштер мақта монокультурасында тыңайтылмаған вариантта мақтаның бойы 72,9 см,бір өсімдікте топталған көсек саны 9,4 дананы құрады (19-кесте).

Кесте 19 - Мақтаның бойының өсіп-өркендеуі көрсеткіштері, см (А.Б.Молдашев, 2007)

Көрсеткіштер

Орындал-ған күн

Варианттар

Тыңайтылмаған

Тыңайтылған

NPK+көң

Ауыспалы егістік

Өсімдік бойы см

Анық жапырақ саны дана

Жеміс бұтағы дана

Гүл шанақ дана

Гүл түйіні дана

Көсек саны дана

Қалыңдығы мың/га

Вилт ауыруы %

1.YI

1.YII

1.YIII

1,YI

1,YII

1,YIII

1.YII

1.YIII

1.IX

20.IX

1.IX

7,4

28,7

72,9

4,2

6,4

11,7

4,3

2,0

9,4

96,3

2,0

7,6

29,6

110,2

4,5

6,2

13,9

4,5

2,5

10,4

97,9

17,0

9,2

30,3

92,6

5,2

7,3

13,1

6,0

2,9

11,2

95,3

8,0

10,0

34,9

82,0

4,8

7,0

13,8

6,1

5,3

12,4

99,0

8,3

Мақтаның өнімділігін арттыруда жергілікті және өнеркәсіптік тыңайтқыштардың орасан зор маңызы бар. Олар жоғары агротехникалық шараларды дұрыс қолданумен ұштастырылған жағдайда өнімді 40-50 пайызға дейін арттырады.

Минералды тыңайтқыштардың және көңнің маңызын Мақтаарал тәжірибе станциясының 1993-1999 жж. аралығындағы мақта-жоңышқа ауыспалы егіс танабының көпжылдық тәжірибе қортындысынан көруге болады.

Кестедегі келтірілген деректер 3 жыл бойы жоңышқа өсірілгеннен кейінгі танаптан алыстаған сайын өнімінің кеми беретінін көрсетеді.

Азот пен фосфор тыңайқыштарын енгізу, әсіресе оларды гектарына жыл сайын 20 тонна көң шашумен бірге енгізу өте тиімді.

Ауыспалы егіс танабын қолдану кезінде бір гектар жерге енгізілген фосфор есебінен (2-ші вариант) небары 1,2 центнерден қосымша өнім алынса, ал бұл көрсеткіш әр гектарға жыл сайын 20 тонна көң енгізілгенде (5-ші вариант) 2,1 центнерге, көң себілмей-ақ азоттың жарты мөлшері (3-ші вариант) енгізілгенде 3,5 центнерге дейін, көң жағдайда (7-ші вариант) 5,7 центнерге дейін жететіні белгілі болды. Азоттың толық мөлшерімен енгізілген (4-ші және 8-ші варианттар) әр гектардан алынатын өнім мөлшерін тиісінше 5,0 центнер және 7,0 центнер артады.

Минералдық тыңайтқыштар егістікке көңмен қосаенгізу және азот тыңайтқыштарының толық мөлшерін кемітпейді. Көң суармалы сұр топырақты жерлерде пайдалы микрооганизімдердің қызметін жақсартып, күшейте түседі, коректік заттардың тұрақты қорын жасайды, қоректік элементердің өсімдік организміне сіңіуі қиын түрлерін сіңуі оңай түрлерге айналдырады.

Егістіктің әр гектарына жыл сайын 150 килограмм азот берілген 3 жыл ішінде мақтадан алынған өнімнің мөлшері аздап сортаңдаған жағдайда гектарына орта есеппен 33,8 центнерден, орташа сортаңдаған жағдайда – 27,3 центнерден айналды. Азот тыңайтқышының жылдық мөлшерін гектарына 250 килограммға дейін аттырған кезде әлсіз сортаңдаған жағдайдағы алынған өнім гектарына 2,3-3,6 центнер артық, ал орташа сортаңдан-дырылған екінші жағдайда керісінше 0,5-1,4 центнер кем алынды.

Ауыспалы егіс танаптарындағы мақтаға берілетін фосфор тыңайтқыш-тарының жылдық мөлшері азот тыңайтқыштарымен салыстырғанда өзгеше болуы тиіс (20- кесте).

Кесте 20 - Жылдар бойынша алынған ауыспалы егіс ротациясы орнына тыңайтқыш қолданғандағы мақтаның өнімділігі, ц/га (Ш.Көпешов, 2008)

№ вар.	7 жылда енгізілген тыңайтқыш (ауыспалы егіс ротациясы бойынша)			Жылдар							Ауыспалы егіс ротациясы бойынша орташа көрсеткіштер
				Жылдар							7 жыл ішінде	Қосымша өнім ц/га
	Кг	га	көң т/га	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	7 жыл ішінде	Қосымша өнім ц/га
1	0	0	0	30,6	29,8	27,7	21,6	30,7	8,6	23,8	24,7	-	-
2	0	450	0	30,5	30,5	29,0	23,6	31,9	8,9	26,8	25,9	1,2	4,9
3	580	450	0	31,9	31,7	31,3	30,8	33,7	9,2	28,7	28,2	3,5	14,2
4	1160	450	0	33,3	33,7	33,7	32,3	35,0	10,1	29,8	29,7	5,0	20,2
5	0	0	140	31,1	32,4	32,4	23,9	32,2	8,9	26,4	26,8	2,1	8,5
6	0	450	140	31,9	34,1	33,1	27,8	35,5	9,9	30,4	29,0	4,3	17,4
7	580	450	140	32,9	34,6	34,2	32,6	37,3	10,5	30,7	30,4	5,7	23,1
8	1160	450	140	34,3	36,8	34,6	35,4	38,4	11,1	31,2	31,7	7,0	28,3
Жылдар бойынша алғандағы нормалары (кг/га)			П-	40-80	60-120	80-160	100-200	100-200	100-200	100-200
Жылдар бойынша алғандағы нормалары (кг/га)			Р₂О₅	80	70	60	60	60	60	60
Тәжірибе дәлдігі			М ц/га	32,7	33,4	32,4	28,5	34,3	9,6	28,5
			Е ц/га	1,4	1,5	0,7	1,2	1,5	1,2	0,9
			Р (%)	4,5	4,5	2,2	4,2	4,4	5,0	3,2

Оңтүстік Қазақстан облысындағы егіс танаптарынан мақтаның әр гектарынан 25-30 центнерден өнім алу үшін екпе шөптен кейін бірінші рет жыртылған жерге алғашқы жылдары әр гектарға шаққанда берілетін азот тыңайтқыштарының мөлшерін 80-100 килограммнан 3-4 жылдары 140-160 килограммға дейін, ал жыл сайын бір жерге өсіріліп келген ескі танаптарда 200 килограммға дейін жеткізу қажет. Кәдімгі және қоңырқай сұр топырақты жерлерде берілетін азоттың жылдық мөлшерін 20-40 килограммға дейін кеміту керек.

Ашық түсті сұр топырақты жерлерде көпжылдық шөптерден кейінгі танаптардың әр гектарынан 25-30 центнерден өнім алу үшін фосфор тыңайтқыштарының жылдық мөлшері әр гектарға шаққанда 120-130 килограммға дейін, ал жыл сайын қайталап өсіріліп келген мақтаның танаптарында 100-110 килограммға дейін белгілеу қажет. Ауыспалы егіс танабының алғашқы жылдарында азоттың фосформен арақатынасы 1:3-1:5, ал жыл сайын қайта өсірілген мақтаның ескі танаптарында 0:-0:7 болуы тиіс.

Көң – жергілікті негізгі органикалық тыңайтқыш. Көңнің құрамында өсімдік үшін қажет азот және көптеген коректік заттар бар. Көңдегі құрғақ заттардың негізгі бөлігі органикалық заттар болып табылады.

Көң өсімдікке пайдалы микроорганизмдердің биологиялық белсенділігін күшейтеді, мақтаға берілген минералдық тыңайтқыштарды және суды өнімді де тиімді пйдалануына оң ықпалын тигізеді, топырақтағы фосфордың ерітілу мен сіңірілу дәрежесін арттырады. Көңнің мақтадан мол өнім алуға тигізетін әсері бірнеше жылға созылады. Әр гектар егістікке 30 тонна көң шашу өсімдік пайдаланатын органикалық заттың жергілікті болуын қамтамасыз етеді. Көңді жартылай шіріп, қыза бастаған кезде жерді негізгі өңдеу алдында гектарына 30-40 тонна мөлшерінде шашады және өсімдіктің өсіп-даму кезеңінде органикалық-минералдық аралас қортындысы түрінде береді.

3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбек қорғау

Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы N 251 заңы.Осы заң Қазақстан Республикасындағы еңбектi қорғау саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейдi және еңбек қызметi процесiнде еңбек қауіпсiздігін қамтамасыз етуге, қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығын сақтауға бағытталған, сондай-ақ еңбек қауіпсiздiгi және еңбектi қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiзгi принциптерiн белгілейдi [36].

Тіршілік қауіпсіздігі ережелері бойынша егер құрылысты ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі жобалық-тіршілік құжаттарда еңбекті қорғау мәселесі қарастырылмаса құрылыс-құрастыру жұмыстарын бастауға рұқсат етілмейді. Құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде барлық жұмыс орындары, қатынас жолдар, өткелдер, қоймалар тәуліктің қараңғы кезінде электр қуатымен жарықтандырылуы тиіс. Құрылыс жұмыстары жүргізілетін нысандағы құрылым биіктігі 20 м дейін болатын болса, адам жақындауға болмайтын қауіпті аймақтың ені 7 метрден кем болмауы тиіс. Құрылыс алаңы дуалмен қоршалып немесе ескерту белгілерімен немесе дабыл белгілерімен қамтамасыз етілуі тиіс.Тек қана техникалық ақауы жоқ құрылыс машиналары мен техникаларын пайдалануға рұқсат етіледі. Машиналар мен механизмдердің төлқұжаты мен инвентарлық нөмірі болуы тиіс. Жер жұмыстарын жүргізу кезінде карьер мен шұңқырлар беткейлерінің құлап кету қаупі болады. Эксковаторлармен жер жұмыстарын орындау кезінде топырақ сырғып кетпеуі үшін, оны беткейдің жиегіне дұрыс орналастыру, жұмыс жүргізудің негізгі шарты болып табылады. Механизмдермен жұмыс істеуге тек қана тиісті квалификациясы, жұмысты қауіпсіз орындау жөнінде және жұмыс орнында техника қауіпсіздігі ережелерін сақтау жөнінде қажетті білімі бар, құрылыс алаңында техника қауіпсіздігінің жалпы ережелерін сақтайтын адамдар ғана жіберілуі тиіс. Қауғалардағы бетон қоспаларын жеткізу үшін кран қолданылады. Тұманда, тәуліктің қараңғы уақыттарында, сондай-ақ, құрылымның жеке бөліктерін жүргізуші бақылай алмайтын жағдайларда белгі беру құралдары пайдаланылады. Жоғарғы сапалы гидротехникалық бетон қоспасын алу үшін, оны электрлік тербелмелі қондырғылар пайдаланылады. Бұл жағдайда электр қауіпсіздігі ережелерін сақтау керек. Құрылыс алаңында құрастыру жұмыстарын бастау алдында құрастырудың қауіпсіздігі шаралары қамтамасыз етілуі тиіс. Құрастыру жұмыстарын жүргізген кезде берілген нысанда қолданылатын заттардың салмағын көтеруге жүк көтергіштігі сәйкес келетін крандарды таңдау керек. Одан басқа крандар техникалық байқаудан өтуі тиіс. Техникалық байқау кезінде жүк көтергіш машина мен оның қондырғыларының техникалық қауіпсіздікке сәйкес келетіндігі тексеріледі. Машина қауіпсіз жұмыс істеуге дайын жағдайда, оны пайдалану қойылған талаптарға сәйкес болуы тиіс. Өндірісте, мекемелерде, кооперативтерде, фермерлік шаруа қожалықтарында және басқа да әр түрлі иеліктер мен шаруашылықтарда оның ішінде тәуелсіз жұмыс берушілер мен еңбектік қарым-қатынаста тұратын барлық жұмысшылар еңбекті қорғау құқығына ие; кооператив, орташа білім беретін мектептің оқушылары, өндірістік практика мен өндірістік оқудан өткен; әскери қызметпен байланысты емес жүмыстарға тартылған әскерилер; сот шешімі бойынша жазасын өтеп жатқан адамдар, жоғарғы ұйымдар анықтаған өндірістегі жұмыс жасау кезінде және қоғам мен мемлекет игілігі үшін ұйымдастырылған барлық іс шаралар түріне қатысушылар.

3.1 Ауыл шаруашылығында техника қауіпсіздігін сақтау

Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш қолдану жүйесінде, ауыл шаруашылық машиналарына қызмет көрсететін механизаторлар жарақаттан және басқа жазатайым оқиғалардан өз қауіпсіздігін және айналасындағылардың қауіпсіздігін көздейтін ережелерді орындауға тиіс. Еңбек қорғау мен өртке қарсы қауіпсіздік шараларын жалпы ұйымдастыру үшін жауапкершілік шаруашылық басшыларына совхоз директорларына және кәсіподақ ұйымдастыру председательдеріне жүктеледі. Егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсерінің алаңында өндірістік санитария зиянды өндірістік факторлардың әсерін тоқтататын ұйымдық, гигиеналық және санитарлы-техникалық іс шаралар мен құралдар жүйесін береді. Еңбек қорғау жөніндегі шаралардың орындалуы және өртке қарсы шаралар үшін механикаландырылған шаруашылықтарда бас инженерлер, бригадалар, бригадирлер ал агрегаттарда - трактористер немесе агрегат бастықтары жауапты. Ауыл шаруашылық агрегаттарында жұмыс істейтін барлық адамдар үшін қауіпсіздік техникасы ережелерін орындау міндетті болып табылады. Олардың негізгілері мыналар: Өзі жүретін шассилерде, машиналарда, тіркемелі және аспалы машиналарда жұмыс істеу олардың құрылысымен таныс және қауіпсіздік техникасы бойынша емтихан тапсырған адамдарға рұксат етіледі. Жұмыс басталар алдында агрегат мұкият байқалады, сақтандырған құндақтардың бар екені және олардың бекітілуі, орнатылуының дұрыстығы, трактор мен шаруашылық машиналарының куәлігі тексеріледі. Техникалық күтім жасағанда және машиналарды тексергенде тексерушілер орнықты тұруға, ал машиналар, олар тіреулерде түрса, берік бекітілуі тиіс. Егер механизмдерде конструкциямен көзделген сақтандырғыш құндақтар болмаса, агрегат механизмдері берік жетілмесе немесе нашар реттелсе, ауыл шаруашылық машиналарда жұмыс істеуге тыйым салынады. Двигательді тек трактористке қағидалық нұсқаларға сәйкес жүргізу рұхсат етіледі. Ауыл шаруашылық машиналарына техникалық күтім жасаудың барлық түрлері олар жерге түсірілгенде, двигатель тоқтатылып, трактордың жылдамдықтары ажыратылғанда ғана жүргізілуге тиіс. Машина трактордан ажыратылғанда ғана жұмыс органдарын ауыстыру рұқсат етіледі. Өткір аспаптарды немесе үшкір детальдарды әпергенде алушы оларды тоқал жағынан алу үшін әперуші өткір бөлігінен ұстауға тиіс. Трактор мен машинаның қосқыш детальдары берік болуға тиіс. Машинаны басқаруды бөгде адамдарға беруге сондай - ақ жұмыс кезінде тракторда немесе машиналарда болуына, техникалық күтім жасауға, механизмдерді пайдалануға немесе реттеуге трактор мен машинаның ақауларын жөндеуге тыйым салынады. Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсерінің құрылысындағы құрастырылғандағы жалпы жарықтың сәулесі кем дегенде 10 лк кем болмауы керек. Ондай болмаса жұмыс орны мен қоршаған кеңістік арасында үлкен қарама-қарсылық жарық пайда болады, сондай-ақ жұмысшының тез шаршағандығына әкеледі және оның жарақат болуына себепкер болады. Осы жағдай жергілікті жарықты пайдаланған кезде де байқалады. Сондықтан да тек қана жергілікті жарықты жұмыс орнында пайдалануға тиім салынады. Агрегат жүріп бара жатқанда бір машинадан екіншісіне өтуге; берілістер қосулы болғанда және бірінші берілістен жоғары беріліспен еңіске қарай жүруге, агрегатты елеусіз беткейлерге көлденең жүргізуге, өткелдің қауіпсіз екеніне көз жеткізбей темір жолдан, тас және дала жолдарынан өтуге: түнгі уақытта жарығында ақауы бар агрегаттарда жұмыс істеуге және олармен жүруге тыйым салынады. Бір мезгілде бірнеше агрегат жүріп өткенде олардың арасындағы интервал 24м кем болмауға тиіс. Агрегат өткелде тоқауға мәжбүр болса, оның тоқтағанын күндіз қызыл жалаушалармен, түнде қызыл лампалармен қоршайды.Стационарда істегенде барлық жетек ремендерімен жер сақтандырғыш қалқандарымен және торлармен қоршауға тиіс. Ременьдерді істеп тұрған агрегатқа кигізуге және одан сыпырып алынуға тыйым салынады. Стационарлы двигателдерді сигнал бойынша ғана жүргізіп, тоқтатуға болады. Тракторист мен жүргізушілер жұмыс істегенде хомензон, ал қатты шақ болғанда - сақтандырғыш көзілдірік киеді. Агрегатта істейтін әйелдер шаштарына ормал байлап алуы керек. Агрегат жүріп бара жатқанда машинаның жұмыс органдарын аяқ басқыш тақтада тұрып арнаулы тазалағышпен тазартуға болады [37].

3.2 Топырақ өңдеу және егу кезіндегі қауіпсіздік шаралары

Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсері жүйесінде топырақ өңдейтін машиналарда істегенде жұмыс органдарын топырақ пен өсімдік қалдықтарынан бұрылыс жолақтарында тазартады. Егер плугтардың корпустары мен культиватор табандарына өсімдік қалдықтары азын - аулақ тығылып қалса, агрегат жүріп бара жатқанда оларды арнаулы қырғыш -тазалағыштармен тазартуға болады, ал қатты тығылса - агрегатты дереу тоқтату қажет. Себу агрегаты жүргенде мыналарға тыйым салынады: тұқым жәшіктерінде отыруға, сеялканың немесе отырғызғыштың рамасында тұқым жәшіктерінің алдында болуға; сеялкада немесе оның тракторға, тіркемесінде отыруға; агрегаттың алдында, трактор мен страктормен сеялканың арасында, сондай - ақ маркердің алдында тұрады. Жұмыс істеген кезде тұқым және трактор жәшіктерінің қақпағын алуға болмайды, сондықтан оларды жауып, ілгектермен бекітеді. Егер жәшіктерді ашу қажет болса, оларды сақтандырғыштарға қояды. Беріліс механизмдері сақтандырғыш қалқандармен бірге болады. Агрегат жүргенде мыналарға тыйым салынады: сеялкалардың механизмдерін реттеуге, гайкалар мен болаттарды тартуға; үйкелетін бөліктерді майлауға; себуші аппараттарды металл шыбықтармен тазартуға; аударыстыру құралы қосылу болғанда сусымалы емес тұқымды қолмен араластыруға жәшіктерге шөптердің сусымалы емес тұқымын құюға шүмектерді қолмен тазартуға. Себуші аппараттар қақалып, тұқым себу тоқтағанда агрегатты дереу тоқтатып, ақауларды жояды. Құрама сеялкамен тек қана дәнді дақылдар сепкенде шөп тұқымы, сондай - ақ тыңайтқыш жәшіктерінің аударыстыру құралдары ажыратылады. Агрегат кілт бұрылыстарға жақындағанда оның жылдамдығын баяулату керек. Тұқым себушілер өз орындарына тұрып, тұтас агрегат жұмысқа әзір болғанда аға тұқым себушінің белігісімен себу агрегатын жұмысқа қосуға болады. Бір учаскеден екінші учаскеге ауысқанда сеялкалардың жүріс жылдамдығы секундына 1,25 м (сағатына 4,5 км) болуға тиіс, мұның өзінде қосылу рычагтарын сыммен байлап қояды, ал қырғыларды тістерін төмен қаратып рамаға сыммен бекітеді. Қырғылардың сақиналарын шүмек көтергіштің шамасына кигізуге тыйым салынады. Егер себу агрегатында арнаулы сигнализация болмаса, қажетті жағдайда аға тұқым себуші ысқырықпен белгі беруге тиіс. Загонның аяғындағы бұрылыстың алдында, сондай-ақ бір учаскеден екінші учаскеге ауысқанда маркерлерді көтеріп, оларды көтерілгенкүйінде берік бекіту, шүмектер мен сіңіргіш құралдарды көтеру керек. Маркерлерді транспорттық жағдайға қойғанда шаппа тістеріді вертикал жағдайдан горизонталь жағдайға ауыстырады.

3.3 Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсері кезіндегі алғашқы медициналық көмек

Медициналық байқаудан өтпеген, қауіпсіздік техникасы жөнінде нұсқау алмаған, машиналарды қолдану, пайдалану және күтім жасау жөніндегі басшылықпен таныс емес, оларды жұмыс істеуге куәлігін алмаған адамдарды тыңайтқыштармен түрлі технологиялық операцияларды атқаратын машиналарда жұмыс істеуге жіберуге болмайды. Жүріп бара жатқанда тыңайтқыш аппаратына тыңайтқыш салуға болмайды. Қорапты себелеуіштерді пайдаланған жағдайда, машина технологиялық процесті атқарып тұрған кезде қорапқа, сондай-ақ шашатын жұмыс органдарына жақын жерде тұруға тыйым салынады. Машинаға белгіленген нормадан артық күш түсіруге, тіркеме машина сүйреткен тракторды кілт бұруға болмайды, өйткені кардандық бірікпе сыну бұрышы 15 градустан аспаған жағдайда күш түскенде жұмыс істей алады. Сұйық азотты тыңайтқыштармен жұмыс істейтін адамдардың сүзгілі газқағары, қорғаныш көзілдірігі, резина қолғабы сияқты қорғаныс құралдары болуға тиіс. Жұмыс кезінде шылым тартуға болмайды. Тамақ ішер алдында қолды жуу керек. Тыңайтқыштар толы ыдыспен, алаулы от жанып тұрған жердің маңына келіп тоқтауға рұқсат етілмейді. Сұйық тыңайтқыштарды себелейтіндермен ауыз суды, сұйық жемді, жанар-жағар май материалдарын тасуға, су қоймаларының жанында цистернаны жууға тыйым салынады. АБА-0,5 агрегатымен жұмыс істейтін трактордың газ шығару түтігін міндетті түрде, ұшқын сөндіргішпен жабдықтайды [38].

3.4 Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсері жүйесінде өртке қарсы шаралар

Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсері мұнай өнімдері - ауыр және жеңіл сұйық отын, жағылатын майлар - уытты, олар адамның организміне түскенде уландыруы мүмкін. Егер мұнай өнімдері теріге тисе, тітіркендіріп күйдіуі мүмкін. Мұнай өнімдерімен уландырудан құтылу үшін арнаулы киім және аяқ киім киіп істеу керек. Тракторларға майды жабық әдіспен құйған жөн. Ауызбен жанармайды соруға және қоректендіру жүйесінің жекеленген агрегаттарын және двигателдердің майын үрлеп тазартуға тыйым салынады. Тасымалдап арнаулы жайларда сақтату керек. Мұнай өнімдерінің буы шоғырлануы мүмкін, жайларда жұмыс істегенде жеке - дара қорғаныш құралдарын пайдалану қажет. Мұнай жайларды мұқият желдету керек. Этилденген бензинмен улану өте кауіпті. Уланудың бірден бола қоймауы да мүмкін. Егер этилденген бензин теріге тисе, оны керосинмен шайып, соңынан сабындап жылы сумен жуу қажет. Егер бензин көзге тисе, дереу жылы сумен жуып, дәрігерге көріну керек. Этилденген бензинді бояйды. Оны іштен жану двигателі үшін отын ретінде ғана пайдаланған орынды. Этилденген бензиннің әсеріне тап болған киімді тұрғын үйге әкелуге болмайды, оны алдын ала кемінде екі сағат бойына желдетіп алған жөн. Этилденген бензин сүрткіш материалды жағып жіберген орынды. Мұнай өнімдерінің қауіптілігі организмді уландырып, тері ауруларын қоздыратынына ғана емес, олардың буы оңай тұтанатынына және ауамен белгілі дәрежеде қосылғанда жарылыс қаупін туғызатынында. өрт немесе мұнай өнімдерінің жарылысы кішкене ұшқыннан да пайда болуы мүмкін. Жарылыстан немесе өрттен құтылу үшін мыналарға тыйым салынады: бензин немесе лигроин құйылған бөшкелердің тығынын металл заттармен соғып ашуға, мұндайда ұшқын пайда болуы мүмкін; тракторға май құйғанда немесе отын бактерін байқағанда ашық отты пайдалануға немесе темекі тартуға; тракторларға май құятын және олар тұратын орынның маңында от жағуға және темекі тартуға; жұмыстан кейін немесе май құйғаннан кейін тракторды май құятын пункттің манайында қалдыруға; май құятын пунктке трактор мен машинаның шығару трубасын тұрған жағымен келуге. Бактар мен бүкіл отын жүйесін байқағанда оларда жағармайдың бар - жоғына қарамастан тек электр жарығын пайдаланған жөн. Өнімді жинап, бастырғанда тракторларды сенімді істейтін ұшқын ұстағыштармен жабдықтап, олардың дұрыс істейтінің жүйелі түрде бақылау керек. Мұнай өнімдері тұтанғанда жолында өрт сөндіргіштен сөндіру, сондай - ақ оған топырақ, құм тастау, киіз немесе басқадай тығыз материал жабу керек. Жанып жатқан мұнай өнімдеріне су құюдың пайдасыз екені былай тұрсын, ал қауіпті де, өйткені су оларды шашыратып, өрт алаңын ұлғайта түседі. Алайда жалынды сумен ұшырып түсіруге және өртене бастаған двигательді немесе тракторды сөндіруге болады.

Әсер ететін шу. Шудан қорғану.

Егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсерінің шудың әсерін ескерген жөн, яғни қызметкерлердің денсаулығы мен еңбек өнімділігіне әсер етуі. Шу - гигиеналық фактор ретіндегі дыбыстар жиынтығы, ол адамның жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейді.

Шу адамның дыбыс есту мүшелерінің жұмысының нашарлауынан бұрын, оның орталық жүйке жүйесінің жұмысын бұзады. Бірінші адамның есте сақтау қабілеті, көңіл-күйі нашарлайды.

Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсерінің құрылысындағы жұмысшылардың орналасқан алаңның жалпы шудың минималды сатысына желдеткіш құрылғылар, кондиционерлер және жабдықтардың қосалқы құрылғылары жатады.

Егер бұл шу ұзақ уақыт бойы созылса, онда ол жұмысшының эмоционалды күйіне әсер етеді.

МЕСТ 12.1.003-76 ССБТ тұрғызғандай дыбыс сатысының эквиваленті 50 дБА аспау керек. Бұл талапты орындау үшін арнайы дыбыс жұтатын қабырғаға төсеніш қолданылады. Шудың дыбысын төмендету мақсатында келесіні қолдануға болады:

Шуды төмендету мақсатында МЕСТ 12.1.003-76 стандарт бойынша қолдану керек, ал дыбысты оқшаулау келесі бөлім СНиП 11-12-77 талабына сәйкес «Шудан қорғану. Жоспарлау нормасы».

3.5 Ауыспалы егістің минерал тыңайтқыш тиімділігіне әсері кезінде қауіпсіздік техникасы ережелері

Жауапты адамның міндеттері:

Жұмыс басталмас бұрын қауіпсіздік аймағын белгілеу;
Қолданылатын техника және жабдықтардыңа каусыз болуын қадағалау немесе ақауы бар техника және жабдықтардажұмыс істеуге тиым салу;
Жүктерді тиеу, түсіру және тасымалдау тәсілдерінің қауіпсіздік
ережелеріне сәйкестігін қадағалау;
Желдің жылдамдығы 12 м/с – танасқан жағдайда тиеу – түсіру жұмыстарын тоқтату;
Қауіпті жағдайлар туған кезде, оларды жайғаға дейін жұмысты тоқтату.
Жүктерді, соның ішінде пішен орамалары тек шелеп жинаған кезде
төмендегі жағдайлар қамтамасыз етілуі керек:
жәшіктерге жиналған жерінен жүкті тиеу- түсіру жабдықтарының
аспалы қармауыштарымен түсіру.

4 Қоршаған ортаны қорғау бөлімі

Мақта егістігіндегі арамшөптер және олармен күресу тәсілдері.

Оңтүстік Қазақстан облысында мақтаның егіс көлемі 1998 жылы 118 мың га болса, 2002 жылы 170 мың гектарға жетті. Осы орайда көптеген шаруа қожалықтары мақта егістігіндегі арамшөптермен күресуде ғылыми тәжірибе нәтижелерінің қорытындысы бойынша негізделген әдістемелерді біле бермейді.

Егістен соң қайтадан тұқымнан болмаса көп жылдық арамшөптер өне бастайды. Кей жерлерде арамшөптердің әсерінен 10-15 центнерге дейін өнімді кем алады.

Мақтада ауыспалы егіс тізбектерінде ең алғы дақыл – жоңышқа. Станцияда тексерілген тәжірибе нәтижелеріне қарағанда арамшөптердің бірден 50%-ға дейін төмендеп кетуі, үшжылдық жоңышқадан кейінгі егілген мақталық алқапта байқалды. Бұл көрсеткіш көп жылдан бері мақта егіліп келген нұсқамен салыстырғанда алынған.

Жалпы арамшөптердің агротехникалық және биологиялық тәсілдермен жойылуына қарамастан, олардың жылда қайтадан шағап отыратынын суармалы жерлерде жазғы вегетациялық су арқылы болмаса қысқы сор шаю кезінде егістік алқаптарға арық атыздың жағасындағы арамшөптердің тұқымдары көптеп түсуінде деп түсінуге болады. Көптеген шаруа қожалықтары армшөпке қарсы күресті өз уақытында орындамағандықтан олардың тұқымдары төгіліп, одан да ары қарай көбеюіне мүмкіндік туғызады. Міне мұндай жағдайларда химиялық тәсілдерді қолдануға болады. Мақтаның 4-6 негізгі жапырақтарын шығарған кезде берілген Пантера 40% к.э. гербицидінің астық тұқымдас арамшөптерге қарсы әсері өте тиімді екені байқалады.Тәжірибе 3 жыл жоңышқадан кейінгі мақта егістігінде жүргізіледі. Мақтаның өсі-өну кезеңінде екі қатараралық культивация берілді. Пантера гербицидінің 1 гектарға арналған әртүрлі мүшелері 200 литр суға қосылып дайындалды. Нәтижелері жоғарыда кестеде көрсетілгендей ең төменгі мөлшерінің өзі үш аптадан кейін ажырық пен күрмектен толық тазартты. Құмайдың өзі 90,7 пайызға дейін қырылды.

Ауысплы егістік нәтижесінде топталған қарашірік қорын, сондай-ақ органикалық және минералдық тыңайтқыштарды, топталған кара шірік мөлшерін сақтай отырып тиімді пайдалану қажет.Бұл мәселені шешуде біржақты қарауға болмайды. Топталған қарашірік қоры мақта және босқа дақылдардан жоғары өнім алуға жұмсалады.

Бұл шаруашылық кеійнгі 60 жыл ішінде 900 000 тоннадан астам мақта келтірді. Осындай өнім берген өсімдіктер шамамен 45000т азот және18000т форфорды топырақтан алып шықты, ол шаруашылық жерлерін толық әлсізденуіне алып келуі керек еді, бірақта бұл шаруашылықта өз кезінде ғылими негізделген мақта ауыспалы егістігін пайдаланылуы топырақты әлсізденуден сақтап қалады.

Азот,фосфор және калий элементтерінің топырақтан шығу және енуі балансы.

Негізгі коректік элементтердің балансы өсімдіктердің өнімділігіне,органикалық заттардың топталуына,байланысты болып, олар топырақ құнарлылығының маңызды көрсеткіші болып есептеледі.

Қоректік заттардың жетіспеуі өсімдіктің өсіп - өркендеуіне және биомассасының топталуына кері әсерін тигізеді. Минералды және органикалық заттарды қолдану мақта өнімін арттырады оның әсерінде фотосинтетикалық белсенділігі артып өсімдіктің органикалық салмағының артуына алып келеді.

Көп жылдық қоректік заттардың топыраққа енуі және шығуын ғылыми зерттеу жұмыстары, топырақ-өсімдік жүйесінде азот, фосфор және калийдің топыраққа енуі және шығуы, табиғи балансы туралы дәйекті мәліметтер берді.

Тыңайтқыш және көң берілген варианттарда фосфор бойынша да тиімді балансы сақталып қалды. Алынған нәтижелерге қарағанда орташа жыл бойынша алып шығылған фосфор, тыңайтқыш берілгенде - 17,4 % көңде -103 % және ауыспалы егістікте -191 % тыңайтқыш есебінен қайтарылды.

Калий балансы мақта монокультурасы секілді тыңайтқыш берілгенде және ауыспалы егістіктеде кері әсерін көрсетті. Калийдің орташа тапшылығы 60,5 және 73,4 кг/га болды, ал оның шығыны минералды тыңайтқыштар есебінен 56,8 % ауыспалы егістіе есебінен 53,2% топыраққа қайтарылады. Осыған орай әр жылы топырақтан алып шығылған 50,0 % калийді мақта топырақтағы калий қорынан алады.

Алынған мәліметтер мақта өсімдігі үшін минералды тыңайтқыш пен органикалық тыңайтқыштың қоректік зат ретінде тең емес екенін көрсетеді, оның себебі, мақта минералды тыңайтқыштар есебінен 72 % азот, 38,3 % фосфор, ал көң есебінен 74,7 % азот және 42,9 % фосфор алады.

Мақтаның өсіп өркендеуіне алдынғы дақылдың маңызы үлкен екенін біз жақсы білеміз. Мақтаарал ауданы топырақ-климаттық жағдайында жүргізілген тәжірибелер нәтижесіне қарағанда мақтаның бойының өсіп - өркендеуі 3/7 ауыспалы егістігінде жақсы нәтиже мақта бойы 77,1 см және көсегі 11,1 дананы құрап мақта - жоңышқа ауыспалы егістігінде болғаны байқалады, мақтаның бойы тыңайтқыш берілген вариантында алдынғығы қарағанда кішірек 75,3см, толық көсек саны бір өсімдікке шаққанда 9,6 дананы құрады.

4.1 Қоршаған ортаны қорғау шаралары

Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянды организмдерден қорғау 100% химиялық тәсілмен жүзеге асырылады. Көптеген елдерде пестицидтердің халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға кері әсерлерін ескере отырып оларды қолдануды қысқартудың кардиналды шараларын қолдануда, ал жекелеген жағдайларда толық жояды. Мәселен, Еуропа Парламенті 2009 жылдың 13 қаңтарында химиялық пестицидтерді қолданудан бас тарттуға және оларды тыюдың қосымша криерийлерін енгізуге шешім қабылдады.

Қазақстан Республикасының 2002 жылы 03 шілдеде бекітілген № 331-II «Өсімдік қорғау жөніндегі» заңнамасында мемлекеттік саясаттың өсімдік қорғау саласындағы негізгі міндеттері айқын баяндалған:

1. Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

2. Қолайлы фитосанитарлық ахуалды қамтамасыз ету.

3. Фитосанитарлық шаралар жүргізу барысында пестицидтердің (улы химикаттардың) адам денсаулығына зиянды әсерін, ауыл шаруашылығы дақылдары мен қоршаған ортаның ластануын ескерту және болдырмау.

Өкінішке орай, мемлекеттік қызметтер бұған тиісті көңіл бөлмегендіктен заңда келтірілген міндеттердің бірде бірі шешімін таппай отыр.

Елдің азық-түлік қауіпсіздігі негізінен аса жылдам, әрі үнемді тәсіл ретіндегі химиялық құралдарды жаппай қолдану есебінен шешілуде. Бірақ оның халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға тигізіп отырған залалы қаншама десеңізші.

Соңғы 8 жыл ішінде зиянды организмдерге қарсы химиялық қорғау шаралары жыл сайын 35,3 млн. га немесе 4,4 млн. га аумақта жүргізілді. ҚР АШМ АӨК-нің мемлекеттік инспекция Комитеті осы мақсаттар үшін 003 «Ауыл шаруашылығы дақылдарының аса қауіпті зиянды организмдерімен күресу» республикалық бюджеттік бағдарламасы бойынша жыл сайын 2 млрд. 692 млн. теңгебөліп отыр. Соған қарамастан өсімдік қорғау құралдарын алуға арналған 29 лоттың ішінде бірде бір биологиялық препарат жоқ.

Қазақстанда химиялық пестицидтерді ұсынатын шетелдік фирмалар өте көп, ал өсімдікті қорғаудың биологиялық құралдарын өндіретіндер мүлдем жоқ.

Ал батыс елдерде биопрепараттарды жасап шығарумен «Koppert» (Нидерланды), «Biobest» (Бельгия), «Biotus» (Финляндия), «BioProduction» (Дания), «BioBee» (Израиль) және басқалар секілді арнайы мамандандырылған фирмалар айналысады. Бұл фирмалар жоғары білікті мамандары мен биоқұралдарының кең ауқымды ассортиментінің арқасында ауыл шаруашылығы өндірушілерінің органикалық егін шаруашылығы жүйесінде өсімдікті интегралды қорғауға өтуін қамтамасыз етеді.

Қазақ өсімдік қорғау және карантин ҒЗИ-ның өз тарапынан Қазақстанның АӨК мүддесі үшін өсімдік қорғаудың заманауи биологиялық құралдарын даярлау үшін зор ғылыми потенциалы бар. Қазірдің өзінде өсімдік қорғаудың биологиялық тәсілдерін дербес енгізуге және насихаттауға талпынуда. Институтта қабыршақ қанатты зиянкес бунақденелерге қарсы тиімділігі жоғары «Ак көбелек, с.п.» алғашқы отандық биопрепаратынан өзге 2 препарат даярланды (жасалды). Оның біреуі қорытынды тіркеу сынағынан өтуде. Сонымен қатар, биопрепараттардың кең ассортиментін алу үшін энтомопатогенді микроорганизмдердің 300 ден астам штаммдарымен жұмыстар жүргізілуде.

Тиісті мемлекеттік қолдау көрсетілсе өсімдік қорғау және карантина институты бүгіннен бастап Астана мен Алматының азық-түлік аймағында азық-түлік және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін өсімдік қорғаудың биологиялық тәсілдерін енгізуді бастай алады. Бұл өз тарапынан Қазақстанның барлық аймақтарына мұндай тәжірибені тарату үшін үлгі болады.

Соның ішінде, 2013-2020 жылдары Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп кешенін дамыту бағдарламасына (Агробизнес - 2020) сәйкес ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер үшін 2014 жылы мақтаны, ал 2016 жылдан бастап ашық және жабық алаңдардағы көкөніс дақылдарын, бақша мен жеміс дақылдарын өңдеуге арналған биоагенттер (энтомофагтар) мен биопрепараттардыңбағасын арзандату жоспарланып отыр.

Сондықтан, Қазақстанда өз биопрепараттарын өндіруді ұйымдастырусыз ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев ұсынған мемлекеттік тапсырмаларды шешу аса қиынға соғады. Қарастырылған жұмыста мақта өсіру және оның зиянкестерімен күресу бағытында химиялық тәсілден гөрі биологиялық тәсілді қолдану қоршаған ортаға әсері болмайтын еді деп қорытындылар едік.

5 Экономика

5.1 Негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін есептеу

Қазақстанның Оңтүстік өңірінде осы проблемаларды шешу мақсатында Оңтүстік Қазақстан облысының мақта өндірісіне мамандандырылған агроқұрылымдардың өндірістік-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасалды.Төмендегі мәліметтер мен ақпараттар аймақтағы қазіргі қалыптасқан жағдайды сараптауға мүмкіндік береді (21-кесте)

Кесте 21 - Оңтүстік Қазақстан облысындағы жалпы шаруа (фермер) қожалықтары, соның ішінде мақта шаруашылығындағылар саны туралы мәліметтер (01.01.2012 ж.)

№	Қала, Аудандар	Ауылшаруа-шылық құрылым-дарының саны	Соның ішінде
№	Қала, Аудандар	Ауылшаруа-шылық құрылым-дарының саны	Белсенді шаруа қожалықтар-ының саны	Жұмыспен қамтылған адам саны	Мақта шаруашылы-ғындағы шаруа қожалықтар-ының саны	Мақта шаруашы-лығында қамтылған адам саны
	Шымкент	60	32	87	-	-
	Арыс	576	529	1627	529	1580
	Кентау	123	110	351	110	351
	Түркістан	5563	5535	11903	3568	10740
	Бәйдібек	1435	1321	2688	350	1040
	Қазығұрт	3150	3150	4500	105	312
	Мақтаарал	22547	21527	79406	21527	79406
	Ордабасы	3806	3650	7041	2107	6321
	Отырар	1928	1827	7474	1604	4346
	Сайрам	3886	3650	8219	-	-
	Сарыағаш	7644	7573	11844	3548	10644
	Шардара	4775	4742	14924	4475	13425
	Облыс бойынша	60916	60157	159837	37923	128161

Төмендегі мәліметтер мен ақпараттар мақта шаруашылығында қалыптасқан қазіргі өндірістік жағдайды сипаттайды (22-кесте).

Кесте 22 - Агроқұрылымдар санаты бойынша мәліметтер

№	Барлығы:	2008	2009	2010	2011	2012	% өсімі
1.	Мақта алқабы мың, га	183,9	167,8	196,4	219,3	201,2	109,4
2.	Жалпы өнім, мың тонна	417,4	360,7	402,7	467,1	465,0	111,4
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	22,7	21,5	20,5	21,3	23,1	101,3
Соның ішінде: Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
1.	Мақта алқабы мың, га	28,8	22,8	24,0	20,5	16,6	57,6
2.	Жалпы өнім, мың тонна	44,3	31,7	29,6	27,1	22,4	50,6
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	15,4	13,9	12,3	13,2	13,5	87,7
Шаруа (фермер) қожалықтары
1.	Мақта алқабы мың, га	127,3	116,7	162,3	198	182	143,3
2.	Жалпы өнім, мың тонна	315,9	261,5	338,0	428,0	440,2	139,3
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	24,1	22,5	20,9	21,6	24,2	100,4
Жұртшылық шаруашылығы
1.	Мақта алқабы мың, га	27,8	28,3	13,1	4,4	2,1	7,6
2.	Жалпы өнім, мың тонна	57,1	67,4	35,1	11,6	2,4	4,2
3.	Өнім шығымы, 1 га-дан центнер	20,4	23,8	26,8	26,4	11,4	55,9

Жоғарыдағы 22-кестеде келтірілгендей, мақта шаруашылығымен айналысатын ірі ауылшаруашылығы кәсіпорындарының егістік жер көлемінің кебею тенденциясы байқалады.

Мақта жетістіруде атқарылған жұмыстар құны барлығы бақылау вариантына сәйкес келгені үшін тек қосымша өнім құны және жұмсалған мыс элементі, қосымша өнімді жинауға жұмсалған қаржыны есепке алып қосымша өнім жалпы құныныан алынып тасталып, қосымша өнімнен алынған таза пайда анықталды.

Ауыспалы егістің экономикалық тиімділігі алынған өнімдік мөлшері мен жұмсалған қаражат туралы мәліметтерге сүйеніп анықталады.

Зерттелген ауыспалы егістердегі дақылдардан 1 га майданнан алынған жалпы өнімнің сомасынан 1 га майданға жұмсалған тікелей шығынды айыру жолымен шартты таза пайданы анықтадық. өнімді өндіруге жұмсалған тікелей шығын мөлшері өсірілетін дақылдың өнімділігіне, тұқымның аз нормада себілуіне (мақсары 15 кг/га, ноқат 70кг/га), өнімнің жоғары бағада сатылуына (мақсары 38 тг/кг, ноқат 150 тг/кг), жоңышқа өсіруге шығынның өте аз жұмсалуына (4 жыл бойы өнім береді) және қуат көздерін үнемдейтін технологияны қолдануға тікелей байланысты [40].

Кесте 23 - Мыс элементінің аммофос және мочевина құрамында берілгенде мақта өнімділігі экономикалық тиімділігі.

№	Көрсеткіштер	Тәжірибе варианты
№	Көрсеткіштер	Бақылау	Аммофос+Сu	Мочевина+Сu
1	Тыңайтқыш нормасы. кг/га
	N	240	240	240
	P₂O₅	170	170	170
	K₂O	100	100	100
2	Мақта өнімі. ц/га (соның ішінде сорт бойынша)
		33,8	35,5	37,0
	1 сорт	22,2	25,3	27,0
	2 сорт	5,8	6,2	5,2
	3 сорт	2,7	2,1	2,8
	4 сорт	3,1	1,9	2,0
3	Өнім құны. тг.	22788,0	25049,0	25264,2
4	Қосымша пайда тг	-	2261,0	2476,2
5	Жалпы қаржы. тг.	18540	19721	19689
	а) тыңайтқыш	964,7	1009,1	1016,9
	б)өнім жинау	889,4	963,0	961,8
6	Накладной құны	278,1	295,8	295,3
7	Барлығы	21322	22679	22640

Мақтаға тыңайтқыштар пайдаланудан алынған экономикалық тиімділікті төменде көрсетілген көрсеткіштерге негізделіп анықтайды:

1 га және 1 ц жұмсалатын тыңайтқыштардың қоректі заттарға шаққанда натуралды және құнды есептеріндегі өнімнің өсімі; минералдық тыңайтқыштарды қолдану нәтижесінде өнім сапасының өзгеруін баға арқылы ескереді (ол жоғары да және төмен де болуы мүмкін);

Шығындардың өтелуі өнімділіктің өсім құнының тыңайтқыштарды пайдалануға байланысты қосымша шығындарына (минералдық тыңайтқыштарды сатып алуға, сақтауға, дайындауға, егістікке жеткізуге, енгізуге және қосымша өнімді жинауға жұмсалатын шығындар);

1 га егістікке және егістіктің жалпы ауданына жұмсалатын минералдық тыңайтқыштардың пайдалану есебінен алынған таза кірістің өсімі.

6 Бизнес-жоспарлау

6.2 Түйін

ОҚО мақтаға микроэлементті тынайтқыштардың тиімділігін артыруға және оның өнімдерін көбейту жолдары зерттелді.

Келтірілген мәліметтерді қорыта келіп, ежелден мақта егіліп келе жатқан аудан топырақтарында микроэлементтердің сарылып бара жатқандығы анық. Оның себебі өсімдіктердің алып шыққан элементтердің, өз орнына қайтып толтырылмауы себепті болуынан. Карбоннатты топырақтарда мақтаға себілгенде мыс, мырыш және бор элементтері тиімділігі төмен болу себебі, топырақта аталған элементтердің жоғары дәрежеде меңгерілуі деп есептеледі.

Микроэлементті тыңайтқышты ертіп, ертіндімен тұқымды дәрілеп немесе мақта егісін тамырдан тыс үстен қоректендіру арқылы беру керек. Борлы тыңайтқыштармен мақта егісін қоретендіргенде шығымдылығын, тығыздығын және өнімділігін арттырып, пісу мерзімін қысқартқан.

Зерттеу жүргізілген топырақ қабатының жамылғысы кәдімгі сұр болып, сазды және құмдақ қалың қабатты кұрылымды құрайды. Кәдімгі сұр топырактың ерекшелігі ол карбонатты көмірқышқылы 6-8% құрайды, жеңіл тұздар мен натрий тұзы сұр топырақта болмайды. Топырақ қабаттары біркелкі, жоғарғы қабатының кұрылымы нашар.

6.3 Өнім сипаттамасы

Өндірістегі мақтаға азоттың пайдалы әсер коэффициентінің жоғарлауы мен төмендеуінің маңызы зор, төмендеген кезде сыртқы орта нитраттардың және нитриттердің зиянды қосылыстарымен ластанады. Аммофостың азотының тиімділігін арттыруда оны нитрификацция ингибиторымен бірге қолдану жақсы көмек береді.

Өсімдіктің өсіп өркендеуінде оның бойы, жеміс бұтағы жемісін саны негізгі көрсеткіштердің бірі болып есептеледі. Біз өз тәжірибемізде мақтаның 3-4 жапырақ, бутондау және жеміс пайда болу кезеңдерінде бақылау жұмыстары жүргізілді, алынған нәтежелер көрсетілген.

Мыс элементінің мочевина және аммофос құрамында мақтаның өсіп өркендеуіне әсерін зерттегенімізде мыс элементінің мақтаның бойының өсуіне әсерін тигізгені анықталды.

Өсу кезеңдері соңына келіп көсек саны мыс аммофос құрамында 0,5 ал мочевина құрамында 1,5 көсекке артуына алып келді. Солай етіп мыс және күрделі тыңайтқыштар құрамында мақтаның өсіп өркендеуі және жеміс мүшелерін топтауда үлкен әсерін тигізеді.

Аммофос физиологиялық қышқыл тыңайтқыштарға жатады. Фосфордың қалыпты мөлшерін енгізген кезде топыраққа аммонийлі азоттың аздаған мөлшері түседі, ол топырақты қышқылдандырмайды. Азоттың фосфорға тепе-теңдіксіз қатынасына байланысты аммофос негізінен фосфорлы тыңайтқыш ретінде қолданылады. Аммофос қарапайым тыңайтқыштарға қарағанда үлкен концентрацияға ие, құрамында екі қоректік элемент бар. Сондықтан басқа жай тыңайтқыштарға қарағанда, оның топырақтағы қоректік элементтерінің айналымын өсімдіктерге басқаша қолданады.

6.4 Сала және кәсіпорын сипаттамасы

Мақтаның жеміс мүшелері пайда болу кезеңінен бастап жалпы азот мөлшері бір қалыпта сақталып қалғанымен, белоксыз азоттың төмендегенін көрдік. Мыс элементін аммофос және мочевина құрамында мақтаға пайдалану жапырақта белоксыз азотты 0,76 –0,54% - дейін төмендетті. Бұндай жағдай мыс элементі аммофос және мочевина минералды азотты ораникалық түріне айналдыруға әсерін тигізді, алған нәтежелерге сүйене отырып мыс элементі аммофос және мочевина құрамында минералда азотты белокты азотқа айналдырып жеміс мүшелеріне ағымына әсерін тигізеді деген болжамға келеміз.

Сондай ақ біздің алған тәжірибе нәтежелеріне қарағанда мыс элементін аммофос құрамында мақтада қолдану өсу кезеңі басында ақ жалпы органикалық және бейорганикалық түрлерінің артуына әсерін тигізеді. 3 кестеде фосфордың мөлшері мысты мочевина және аммофос құрамы берілген вариантта жоғары болды (бақылау 0,69%; аммофос 0,75%; мочевина 0,77% ).

Тәжірибе жағдайында мыс элементі фосфордың органикалық түрінің артуына әсерін тигізеді. Алынған нәтежелерді қорыта келе мыс элементі аммофос пен мочевина құрамында мақтаның жапырағы жұмысын белсендіріп фосфордың органикалық түрге өтіп күшейтумен жеміс мүшелерінде көбірек топталуына сонымен бірге мақта өнімінің артуына әсерін тигізеді деп болжамдаймыз.

Оңтүстік Қазақстан облысының егістік жерлері әр түрлі болып, топырағының агрохимиялық көрсеткіші алуан түрлілігімен сипатталады. Облыстың тау бөктеріндегі топырақта өсімдікке кажетті қара шірік мөлшері мен қоректік химиялық элементтер мол болып, ал жазық далалы шөл-шелейтті егістік жерлердің топырағының химиялық көрсеткіштері төмен болып келеді.

6.5 Маркетингтік жоспар

Қазіргі уақытта агрохимиялық ғылым көптеген фундаментальді өңдеулерге ие, оларды азотты тыңайтқыштарды жоғары эффективтілікте қолдану үшін қолданылады. Соңғы жылдары бұл өңдеулер азоттың тұрақты изотобын қолдануға байланысты даму үстінде. Оны қолдана отырып жасалынған көптеген зерттеулер, азотты тыңайтқыштардың формасы мен мөлшеріне байланысты вегетациялық тәжірибелерде 50-60% аралығында және егістік тәжірибелерде 30-50% аралығында өзгеруі мүмкін. Мыс элементінің аммофос құрамында мақтаға әсері тимегенін мыс элементі фосформен күрделі тұздар түзумен түсіндіруге болады. Тамыз айына келіп мыс аммофос құрамында көсек санына әсері тигізбеді, ал мыс мочевина құрамында 7,7 дана болып бақылау вариантымен 1,4 көсекке арттық болды. Аммофос мақта себетін аудандар үшін қолайлы тыңайтқыш болып табылды, Орталық Азияның Республикаларында мақтамен жүргізілген 67 егістік тәжірибелер жай тыңайтқыштарға қарағанда аммофостың артықшылығы көп екендігін көрсетті. Аммофостың есебінен мақта шикізатының өнімі орташа 2,5 ц/га артты. Жоғарыда айтылғандардың барлығы аммофостың Н₂РО₄ анионды бөлігінің топырақтағы әрекетімен көп немесе аз болса да зерттелгенін, ал NH₄ тыңайтқышының катионды бөлігінің әзірге зерттелмей қалып отырғанын көрсетеді. Сондықтан аммофостың азотының тиімділігін анықтау маңызды.

6.6 Өндірістік жоспар

Аммофосты енгізгенде нитраттардың топырақта алмасу реакциясына түспейтінін және аммонийге қарағанда суда жақсы еритінін ескеру қажет. Сондықтан аммофосты енгізгенде тек газ тәрізді жоғалтуға ғана болмауы мүмкін. Бұл өз кезегінде ағынды судың басталуына әкелуі мүмкін. Сондықтан аммофостың азоттың жоғалтуын төмендететін және қолдауң коэффициентін жоғарлататын шығару үлкен ғылыми өндірістік маңыздылыққа ие. Қазіргі таңда белгілі болғандай агрохимиялық ғылым мақта және басқада ауылшаруашылық дақылдарында қолданылатын жоғары нәтижелі минералды тыңайтқыштардың ғылыми негіздерін шығару үшін маңызды көптеген фундаментальді еңбектерге ие. Кейінгі жылдары бұл өңдеулер азоттың тұрақты изотобын қолданумен байланысты аса жоғары дамуға жетті. ¹⁵N және ¹⁴N изотопты бөлігінің көмегімен топырақтағы азоттың тыңайтқышқа айналу табиғатымен әр түрлі жағдайларда оны өсімдіктерді қолдануын танып білу мүмкін болды.

6.7 Ұйымдастырушылық жоспар

Еңбек және еңбек ақы бойынша салыстырмалы есептеу мына көрсеткіштер арқылы анықталады: Адам саны, жалпы еңбек ақы қоры, орта жылдық еңбек ақы және орта айлық еңбек ақы.

Жұмысшылар мен персоналдардың саны мен еңбекақы қоры бойынша есептеулер нәтижесі осылай етіліп кестеге түсірілген.

Қазақстан Республикасыныд Негізгі Заңында (Конституциясында) жер тек қана мемлекет меншігі, оны сатуға, сатып алуға болмайтыны, тек пайдалануға берілетіні көрсетілген. Сондықтан да жерді қорғау мемлекеттің, бүкіл халықтың міндеті, төл ісі болып саналады.

Жерді пайдаланудың қатаң тәртібі белгіленген. Суармалы, құрғатылған жерлерді, егістіктерді, көпжылдық жеміс ағаштарды отырғызылған бауларды, шабындықтар мен жайылымдарды басқа қажетке пайдалануды тек Республика Министрлер Кабинеті, әрі арнайы уәкілдік берілген басқа органдар мен лауазымды адамдар ғана шешеді.

6.8 Қаржылық жоспар

Смета зерттеу жұмысын жүргізгендегі ағымдағы шығындардың құрамымен көрініс табатын жекелеген баптар бойынша есептеледі.

Зерттеу жұмысын жүргізуге қажетті шикізатқа, материалға және тыңайтқыштарға кеткен шығындар ресурстың әр түрі үшін келесі формуламен анықталады.

Талдау көрсеткішінде экономикалық тиімділігін тамырдан тыс үстеп қоректендіру мөлшерін қолданғанда, өте тиімді үстеп қоректендіру мөлшері болғанда.

Жобаның технологиялық және экономикалық бөлімдерінде жүргізілген есептер негізінде негізгі бизнес жоспардың экономикалық көрсеткіштерінің кестесі жасалады (24- кесте).

Кесте 24 - Экономикалық тиімділік мақтаға берілген минералдық және органикалық тыңайтқыштардың жоспар бойынша өнімділіке әсері

№	Көрсеткіштер	Бақылау	Бизнес жоспар бойынша
№	Көрсеткіштер	Бақылау	Аммофос+Сu	Мочевина+Сu
1	Мақта өнімі. ц/га	33,8	35,5	37,0
2	Өнім құны. тенге.	22788,0	25049,0	25264,2
3	Жалпы қаржы. тенге.	18540,0	19721,0	19689,0
	1 га жерден алынған таза пайда, тенге	4348,0	5328,0	5555,2
	Қосымша пайда, тенге	-	980,0	1207,2
4	Рентабельдік деңгейі, %	24,0	27,02	28,22

Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды берілген кезінде өте төмен шығын кезінде негізгі көрсеткіші мақтадың екінше нұсқада, минералдық тыңайтқыш Аммофос+Сu берілді. Қосымша пайда 980,0 тенге, ал үшінші нұсқада бақылау нұсқаға қарағанда 1207,2 тг. құрады.

Сондықтан, экономикалық тиімділік мақтаға берілген минералдық және органикалық тыңайтқыштардың өнімділігіне әсері үшінші нұсқада органоминералды тыңайтқыш берілгенде болды. Осыны қолданғанымызда минералдық тыңайтқыш нұсқадағыдай, рентабелдік деңгейі 27,02% және 28,22% ды құрады (25-кесте).

Кесте 25 - Жұмыстың тәуекелділігін талдау

Тәуекел түрі	Жобаның тиімділігіне теріс әсері	Теріс әсерді азайтуға бағытталған іс шаралар
Бәсекелестердің бағаны төмендетуі	Сұраныстың төмендеуі	Қызмет аясын кеңейту
Бәсекелестердің бағаны төмендетуі	Бағаның төмендеуі	Қызмет сапасын жоғарылату
Салықтың өсуі	Таза пайданың азаюы	Бағаны тиімді жоғарлату
Қызметкерлер жалақысының өсуі	Жалақының өсуінен пайданың азаюы	Тәуекелдің осы түрін жобада мұқият бағалау
Жабдық-тың тозуы	Жұмыстың тоқтап тұруы шығындардың артуы	Қызмет аясын кеңейту
Жаңа мамандар	Мамандарды оқыту шығындары артады	төмен әрі қол жетімді бағалар ендірілген

Қорытынды

Мақта дақылынан алынатын өнім деңгейі дүние жүзілік орташа көрсеткішке қарағанда 25 -35 пайызға төмен болып отыр, олардың бірнеше себептері бар. Ауыспапы егістің болмауы тек қана өнімділікке ғана емес, сонымен қатар топырақтың құнарлылығына да әсер етіп отыр. Зерттеу нәтижелерін талдау барысында, өнім деңгейінің біршама төмен болуының басты себебі, мақта өсірілетін суармалы жерлердің құнарлылығының төмендеуі екендігі анықталды. Суармалы жерлердің құнарлылығының төмендеуі, топырақтың тамыр өсетін қабатының тұздануына, сортаңдануына, тығыздануына, қоректік заттардың кемуіне, оның су режімінің бұзылуына тікелей байланысты. Сондықтан, суармалы жерлердің өнімділігін арттыру үшін, осы келтірілген себептерді жойып, топырақтың құнарлылығын арттыру қажет.

Суармалы жерлерді пайдаланудың тиімділігін арттыру – облысымызда азық-түліктің тұрақты молшылығын жасаудың күрежолы. Мақта өсірілетін аудандардың басым көпшілігінің топырақтарында ыза су деңгейі 1-1,5 метрге көтерілу себебінен суармалы жерлер тұзданып,сорланып істен шыққан. Бұл үшін суармалы жерлердің мелиорациялық жағдайын одан әрі жақсарту керек.

Өсімдіктердің вегетациялық кезеңіндегі жаз мезгілдерінде су тапшылығы аймақта айқын байқалады. Дегенмен, мақта өсімдігінен жоғары жоғары өнім алудың бір жолы гидромелиорациялық жұмыстарды тиімді жүргізу болып табылады, атап айтқанда сор шаю жұмыстарын жүргізу. Сор шаю жұмыстары топырақтың сорлану дәрежесіне тікелей тәуелді болып келеді.

Сор шаю жүргізілген танап топырақтарынан алынған өнімге қосымша 1,6-4,1 ц/га шиті мақта алуға қол жеткізілді. Топырақтың сорлану түріне байланысты, аз сорланға топырақтарда сор шаю мөлшері 2,5-4, орташа сорланған топырақтарда 5,0-9,0, қатты сорланған топырақтарда 9,0-12,0 т.м3/га құрайды.

Сор шаю жүмыстарының тиімділігі топырақ неғұрлым қатты сорланса соғұрлым жоғары болып табылады. Қатты сорланған топырақтардың сорын шаю нәтижесінде қосымша 3,8-4,1ц/га өнім алынса, аз сорланған топырақтан алынған қосымша өнім 1,6-1,7 ц/га құрады.

Сор шаю жұмыстарын жүргізу мақта шитінің өнімділігін 15-20 пайызға көтеріп қана қоймайды сонымен қатар, топырақ деградациясының алдын алуға септігін тигізеді.

Қатты сорланған топырақтарда міндетті түрде химиялық мелиорациялау жұмыстарын қарастыру қажет.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, мелиорациялық жұмыстардың барлық түрлерінің тиімділігі жоғары болып табылады. Химиялық мелиорацияларды органикалық тыңайтумен және мелиоративтік жыртумен бірге жүргізудің тиімділігі жоғары. Экономикалық тұрғыдан алып қарағанда кешенді мелиоративтік жұмыстар химиялық мелиоративтік жұмыстарға қарағанда тиімсіз болады. Топырақ құнарлылығын сақтауда химиялық мелиоративтік жұмыстарды қатты сорланған жерлерде жүргізудің маңызы зор.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан халқына Жолдауы: Бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы. Егемен Қазақстан // ақпан 2006ж. 167-171б.
ҚР статистика агенттігі. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы // Алматы 2005-2006 ж.ж. 83-91б.
Л. Милов. Үдерістің ерекшеліктері және ұлы орыс жер жыртушысы // Москва. 2006ж.206-210б.
ОҚО статистика агенттігі, ОҚО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы // Шымкент. 2000-2005 ж.ж 155-160б.
Ауылшаруашылық жерлерін ағылшын әдісімен сату туралы хабарлама. Мақтаарал // № 32-33. 11 тамыз, 2006ж.130-136б.
Б.Серіков. Мақташыға көмек. Талант // Алматы, 2002ж .66-72б.
А.В. Чаянов. Шаруа қожалығы. // Москва. Экономика. 1989г.180-192б.
А.Б.Молдашев. МҚМ АӨК ЭҒЗИ. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының орта және ірі тауарлы құрылымдардың ұйымдық- экономикалық негіздер // Алматы.2004.90-98б.
Ш.Көпешов. Мақта өндірудің экономикасы // Қайнар.Алматы.1975ж .306-311б.
И.Үмбетаев, Батькаев Ж. Қазақстанның Оңтүстігінде қоза баптау жүйесі // Құс жолы Алматы. 2000ж .121-130б.
Ли Тен Хан және т.б, Пахтаарал // Қайнар Алматы. 1998ж .201-209б.
“Кетебай” ӨК және “Хает” шаруа (фермер) қожалықтарының жарғылары, бухгалтерлік балансы және салық деклорациялары 2001-2005 ж.ж. 96-101б.
Ливерпуль тауар биржасындағы А.Котлук индексі // Жаршы. Алматы 2006ж. 203-210б.
А.Б.Мулдашев, Г.Р.Мадиев,Ж Шаракымбаева. и др. Нормативы прямых затрат на одно животное, единицу продукции. Алматы, РГП “НИИ экономики АПК и РСТ”. 2005 г.С.79-89.
A.M.Марс, И.М. Фетисов Нормы высева и способы посева житняка на сено на темно-каштановых почвах Западно-Казахстанской области //Жаршы -Издательство «Бастау», г. Алматы, 2004г. - №7.С.86-93.
A.M.Марс. Изменение содержания поглощенных оснований при мелиорации сильно солонцеватых почв и степных солонцов в Северной части Прикаспийской низменности //Сборник научных трудов РГКП «Уральская сельхозопытная станция». - г. Уральск, 2005г. С.268-270.
И.М. Фетисов,A.M.Марс. Мелиорация темно-каштановых сильно солонцеватых почв, солонцов полупустынных в Северной части Прикаспийской низменности Западно-Казахстанской области //Вестник сельскохозяйственных наук Казахстана. Издательство «Бастау», г. Алматы, 2005г. - №1. С.31-33.
С.Б.Кененбаев, А.И.Иорганский. Основные итоги НИР по проблемевоспроизводства плодородия неполивных темно-каштановых почв Казахстана//Материалы межд. научн.-практ. конф. «Перспективные направлениястабилизации и развития агропромышленного комплекса Казахстана всовременных условиях», посвящ. 90-летию со дня образования Уральской с.-х.станции и 100-летию со дня рожденя Н.И. Башмакова. Уральск 2004г. С.184-187.
А.С.Сапаров Р.Х. Рамазанова. Пути повышения продуктивностисельскохозяйственных культур и плодородия почв в условиях рынка //Вестниксельскохозяйственной науки Казахстана. 2002г. №8. С.27-29.
В.В.Вьюрков. Сохранение и повышение плодородия темно-каштановыхпочв Приуралья //Материалы межд. науч.-практ. конф. Оренбургскогорегионального института переподготовки и повышения квалификациируководящих кадров и специалистов АПК «Земельные отношения насовременном этапе: проблемы, пути решения».Оренбург, 2004 г. С.185-191.
Э.Э.Браун. Выводное поле многолетних трав, как основной факторповышения плодородия земель /Э.Э. Браун, С.Г. Чекалин, В.Б. Лиманская, Г.К.Жакселикова //Материалы межд. науч.-прак. конф. «Экономическое, социальноеи культурное развитие Западного Казахстана: история и современность»,посвящ. 180-летию Оружейной палаты Букеевского ханства. Уральск 2008г. С. 287-288.
М.М.Фартушина,Т.Е.Дарбаева. К вопросу изменения физических,физико-химических и химических свойств почв при орошении // Материалыдокладов межд. научн.-практ. конф. «Перспективные направления стабилизациии развития агропромышленного комплекса Казахстана в современныхусловиях», посвящ. 90-летию со дня образования Уральской с.-х. станции и 100-летию со дня рожденя Н.И. Башмакова Уральск. 2004г. С.203-209.
Р.Е.Елешев, Ж.Е.Елемесов,Қ.М. Мухаметкәрімов. Топырақтану практикумы // Алматы 2006ж. 156 б.
Н.Ш.Сулейменова,Ә.Ә.Әуезов, Қ.Н.Оразымбетова. Егіншілік практику-мы // Алматы. 2006ж. 227 б.
Т.К.Салихов. Практикум по почвоведению. // Астана, Евразийскийнациональный университет имени Л.Н. Гумилева. 2009г. С.172.
А.М.Мещеряков,Х.И.Рашидов,Г.И.Чернова. Эффективность предпосевного внесения азотных удобрений. // Хлопководство. №1. 1998г.С.135
И..И.Мадраимов,П.В.Протасов,А.С.Султанов,Г.И.Яровенко. Применение удобрений под зяблевую пахоту // Сельское хозяйство Узбекистана. №11. 1996г. С201-205.
М.А.Панков. Почвы Узбекской ССР. // Хлопководство. 1997г. С.306.
М.А. Панков. Почвоведение. Изд. Укитувчи // Ташкент. 1997г. С.268-271.
П.В. Протасов.Г.И.Яровенко. Питание хлопчатника в ранний период роста и развития // Селькое хозяйство Узбекистана. №2. 1999г. С.308-310.
Н.Б.Протасов,Г.И. Кровенко.О формах азотных удобрений под хлопчатник при основной их внесении // Хлопководство. №6. 1995г. С.203-209.
П.В.Протасов. Азот в хлопководстве Средней Азии // Ташкент. 1996г. С.186.
Д.Н.Прянилников. Азот в жизни растений и земледелии т 1. 1998г. С.204-206.
С.П.Сучков. Почвы хлопковых районов Узбекистана // Ташкент. 1997г. С. 303-305.
Справочник по хлопководству // Изд. Узбекистан. Ташкент. 1999г. С.360-369.
М.А Белоусов. Минеральное питание хлопчатника и его химический состав. Краткий справочник по применению удобрений // Ташкент. 2000г. С.136.
Д.М.Гафуров. Азот при посевном внесении под хлопчатник. Сельское хозяйство // Узбекистана. №3. 1998г. С.127-129.
М.И.Братчева,И.Н.Чумаченко.Агрохимические своиства почв // Монография Хлопчатник Ташкент. 1998г. С.256.
Н.Ф.Беспалов. Особенности водопотребления и режима орошения культур хлопкового севооборота. Орашение хлопчатника и других культур хлопкового комплекса // Тр. СоюзНИХИ. Вып.34. Ташкент. 1997г. С.178.
М.Камалов. Условия эффективного использования пахотных удобрений тонковолокнистым хлопчатником. Т2 // Душанбе 1996г. С.301-307.

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2023-12-16 16:53:09 Қаралды-83

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ

Солтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның қиыр солтүстігінде орналасқан. Облыс 1936 жылы 29 шілдеде құрылды. 1997 жылы кұрамына Көкшетау облысы қосылып, 1999 жылы оның үш ауданы мен Көкшетау қаласы Ақмола облысына берілді. Солтүстік Қазақстан облысының құра

ТОЛЫҒЫРАҚ »

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ

ОБА

ЖАҢҒАҚ ПЕЧЕНЬЕСІ

РАХАТ-ЛУКУМ

АТ СПОРТЫ ТАРИХЫНАН

ИСЛАНДИЯ – АТЫ ДҰРЫС ЕМЕС ЕЛ