ПРОТЕИН ЖӘНЕ ОНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ (АМИНҚЫШҚЫЛДЫҚ) ТОЛЫҚҚҰНДЫЛЫҒЫ

ПРОТЕИН ЖӘНЕ ОНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ (АМИНҚЫШҚЫЛДЫҚ) ТОЛЫҚҚҰНДЫЛЫҒЫ

КІРІСПЕ

Тіршілік - заттар мен энергияның үнемі алмасуынан тұрады. Тіпті жеке организмдегі әрбір клетканың өзіне тән тіршілігі бар. Ескіріп, мезгіл жетіп, тозғандарының орнына жаңа жас клеткалар пайда болып отырады. Сөйтіп ескі мен жаңаның үздіксіз алмасып келуі - бір-бірімен өзара тығыз байланысты заңды құбылыс. Организм өзінің тіршілігіне қажетті заттарды өмір бойы өзін қоршаған ортадан алады.

Организмге қоректік заттар үздіксіз келіп отырғанда ғана оның өсуі және клеткаларының жаңарып тұруы мүмкін. Азықтың қоректік заттары тірі дене түзілетін пластикалық, яғни құрылыс материалы болып табылады. Онсыз организмдегі жойылып кеткен клеткалардың орнына жаңа клеткалар пайда болмайды. Дүниедегі тірі организмнің бәрі де қоректену арқылы тіршілік етеді.

Организмнің жаңа клеткаларын түзу, оларды ұдайы жаңарып отыру және ішкі органдардың іс-әрекеті мен малдың жұмыс істеуіне, қозғалуына энергия керек. Организм бұл энергияны заттар алмасу прцесінің нәтижесінде өз клеткаларындағы заттардың ыдырауынан алады. Сөйтіп малдың жемшөп арқылы қабылдаған қоректік заты тек пластикалық құрылыс материалы ғана болып қоймайды, сонымен қатар тіршілікке қажетті энергияның да көзі болып табылады.

Организмде тоқтаусыз жүріп жататын энергия шығыны мен оның орнын толықтыру процесі зат алмасуы деп аталады. Заттардың алмасуы дегенде азықтың ас қорыту жолына түсу кезеңінен бастап, организмнен шығарылып тасталғанға дейінгі болатын түрлі өзгерістердің жиынтығын түсінеді. Заттардың алмасуы екі бірдей процестің - ассимиляция мен диссимиляцияның бірлігі болып табылады. Ассимиляция - организмге сыртқы ортадан енген басқа заттардан оның клеткаларында өзіне тән заттардың түзілуі. Ассимиляция процесінің нәтижесінде қорытылған азық ферменттердің қатысуымен химиялық өзгерістерге ұшырайды және организмге қажетті заттарға айналады. Диссимиляция - ассимиляцияға қарама-қарсы процесс. Ол организм клеткаларындағы органикалық қосылыстардың ыдырауы мен тотығуы. Диссимиляция кезінде тозып, ескірген клеткалар мен тканьдер бұзылып, қарапайым химиялық қосылыстарға айналады. Ыдырау өнімдерінің бір бөлігін организм қайта пайдаланады, ал пайдаланбағандары сыртқа шығарылып тасталады. Диссимиляция кезінде энергия босап шығады. Міне, осы энергия организмнің тіршілк әрекеті үшін жұмсалады.

Сөйтіп, мал организмінде болатын тіршілік әрекеттердің, зат алмасу процесінің әсерімен кеміген заттардың орны азық арқылы толықтырылып, олардың химиялық құрамы қажетті бір мөлшерде үнемі сақталатын болады. мұнсыз малдың денсаулығы бұзылып, қалыпты өмір сүре алмайды. Егер организм қажетті мөлшерде қорек ала алмаса, яғни организмде қажетті заттар жеткіліксіз болса, мұның өзі организмнің әлсіреуіне, өнімділігінің төмендеуіне әкеліп соғады. Сайып келгенде малдың денсаулығын күшейтіп, өнімділігін арттыру азықтандыруға тікелей байланысты. Сондықтан малды дұрыс азықтандыру, рационда организмге қажетті қоректік заттардың болу мөлшерін кадағалап отыру - мал санын көбейтіп, өнімдерін молайтуда шешуші роль аткарады.

Мал денсаулығын сақтап, өнімділігін арттыру берік азық қорына негізделеді. Берік азық қорысыз шаруашылықтағы мал басының өсіп-жетілуіне және өнімділігіне әсер ететін сыртқы ортаның ең күшті факторы - қоректік заттардың жеткілікті де қажетті түрде жеткізілуі мүмкін емес. Сондықтан мал шаруашылығын өркендетуді жеткілікті жемшөп қорынан бастайды.

Жемшөп қорын нығайтуды ондағы азық түрі мен мөлшерін көбейтумен қатар, жиналған, қолдағы бар азықты үнемді де физиологиялық және экономикалық тұрғыдан тиімді жұмсай білу керек. Оған мал басын азықтандыруды ғылыми түрде ұйымдастырғанда ғана қол жетеді.

Тақырыптың өзектілігі. Мал организмінің тіршілігін қамтамасыз етуге қажет энергия мен қоректік, биологиялық пәрменді заттар күнделікті желінген жемшөбімен жеткізіледі. Демек, тіршілік барысын дұрыс, зат алмасуына кажетті барлық қосындылармен жеткілікті деңгейде қамтамасыз ету - малға берілетін азық мөлшері мен сапасына тікелей байланысты. Осыдан қолдағы мал басын ғылыми тұрғыдан дұрыс азықтандыруды ұйымдастыруда жемшөп түрін мөлшерлеу, яғни нормалаумен қатар, оның сапасына қатаң талап қойып, қадағалау қажеттігі туындайды.

Азық сапасы ең алдымен оның химиялық құрамы, қоректік затқа байлығы және берілген малға жұғымдылығымен анықталады. Оны жете зерттеп, күнделікті бақылау үшін азық биохимиясын, гигиенасын және азықтандыру тұрғысынан құнарлылығын білу қажет.

Өсімдікті немесе жануар, микроб тектес азықты дайындағаннан бастап малға бергенше оның құрамы мен құрылысында біршама биохимиялық өзгерістер жүреді. Соның нәтижесінде олардың жалпы сапалық көрсеткіштері, сайып келгенде қоректілігі өзгереді. Өзгерушілік көлемі көптеген жағдайларға, ең алдымен жемшөпті дайындау кезеңі мен сақтау технологиясына байланысты. Ондағы орын алатын биохимиялық өзгерістер барысында азық сапасы жақсарып, қоректілігі жоғарылауы да немесе, керісінше, бір жағынан қоректік заттары ыдырап, ал екінші жағынан қажетсіз, тіпті зиянды, улы заттары жиналып, қоректілігінің күрт төмендеуі де ықтимал.

Қазіргі кезде жемшөп құрамын тек зоотехникалық зерттеумен жүргізу жеткіліксіз. Ол азықтың сол кездегі құрамын ғана көрсетеді. Ал мал өнімділігін арттыру үшін азықта өтетін биохимиялық өзгерістерді мал организмінде жалғастырып, зат алмасуына қажетті бағытта ықпал еткізуді көздеу қажет. Ол үшін азық құрамындағы жалпы және қорытылатын протеинді біліп қана қоймай, оның аминқышқылдарын, ақзатының түрлері мен дисперсілігін, түрлі қызмет атқаратын топтарын анықтайды. Ірі жемшөптегі құрылыстық және энергетикалық көмірсулар арақатынасын, олардың физико-химиялық қасиеттерін зерттейді. Сондай-ақ, дайындалған азықтың ферменттік, ингибиторлық, фитогормондық және де басқа маңызды биологиялық пәрменді қасиеттеріне жете үңіліп, анықтау керек.

Әсіресе сүрлемдеу, пішендеме салу секілді азықтағы биохимиялық өзгерістерге негізделген дайындау әдістерінде орын алатын құбылыстарды зерттеп, оларды малға жегізбегенде зат алмасуындағы метаболизмді қай жағына жылжытатынын алдын ала болжап, малдың физиологиялық жағдайы мен денсаулығын қанның биохимиялық көрсеткіштері арқылы бақылайды.

Жемшөп дайындауда азық биохимиясымен қатар қажетті зоогигиеналық және малдәрігерлік-санитарлық ережелерді сақтау қажет, сонда ғана малдың сапасыз жемшөп пен судан пайда болатын алиментарлық, яғни азықтық, зат алмасуының бұзылушылығы мен аурулардан сақтандыруға болады. Азықтандыру мен суару гигиенасын сақтаған жағдайда ғана мал басының денсаулығы сақталып, жоғары өнімділігі қамтамасыз етіледі. Ол үшін малға берілетін жемшөп пен судағы органикалық және минералды зат құрамын, олардың физикалық және механикалық жағдайын, патогендік, яғни ауру туғызушылық, немесе уландырушылық қаупін, азықтандыру мен суару техникасын қадағалайды. Мұның, әсіресе соңғы кезде күрт нашарлап кеткен сыртқы орта экологиялық жағдайында, таза да сапалы мал өнімін өндіру арқылы адам денсаулығын сақтауға да зор ықпалы бар екенін ескеру қажет. Демек мал азықтандыру гигиенасының антропогендік, яғни медициналық қыры да маңызды. Өйткені соңғы кезде ауыл шаруашылығында химиялық қосындыларды көптеп қолданудан мал өнімін нитраттар және де бактериялар мен саңырауқұлақтардың уландырушы заттарынан (афлатоксиндер, фузариотоксиндер, т.б.) қорғап, таза сақтау мәселесі де күрделіленуде.

Азықтық дақылдарға минералдық тыңайтқыштарды мөлшерлі түрде жеткізіп, өсіру агротехникасын сақтап, тиімді кезеңінде шауып, прогрессивті дайындау тәсілін қолданып дайындағанда азық сапасын көтеруге болады. Оларды малға берерде алдын ала арнайы өңдеуден өткізіп, желінуі мен қорытылымын арттырады. Қажетті өңдеу әдістері арқылы олардың зиянды да улы заттарын залалсыздандырып, дәмділігі мен жұғымдылығын арттырады. Жемшөптің физикалық түрін өзгертіп, бір-бірімен араластырып, қажетті қосындылар енгізу арқылы қоректілігін жоғарылатады.

Азық сапасы мен қоректілігін оның биологиялық толық бағалылығын сипаттайды, яғни энергетикалық, протеиндік, минералдық және витаминдік жағынан оның мал организімі мұқтаждығын толық өтейтінін көрсетеді. Мұны әсіресе, биологиялық бағалылығы кең көлемде өзгеретін өсімдік тектес азықты қолданғанда қадағалау қажет. Малға берілетін азықтың қоректілігін, мал организміндегі зат алмасу қажеттілігіне толық та жан-жақты сәйкестіргенде ғана, дайындалған жемшөп қорын тиімді жұмсап, малдан мол да жоғары сапалы өнім алуға жол ашылады.

Берілген азық қоректілігі организм мұқтаждығына сәйкестірілмесе түрлі алиментарлық бұзылушылық орын алады да, оның салдарын эндокриндік, яғни ішкі сөл бездерінің қызметінің бұзылуынан туатын және эндемиялық, яғни жергілікті азықтандыру деңгейінің ерекшеліктеріне сәйкес кейбір қоректік зат жетіспеушілігінің немесе артықшылығынан туатын зат алмасуының бұзылушылығы асқынған жағдайда аурулар пайда болады. Бұл негізінен азық сапасының төмендеп, азықтандыру деңгейінің, әдеттегі малға үйреншікті құрамының, берілу жағдайының өзгеруіне (пішеннің азайып, жем мен қышқыл сүрлемнің көбейуі, инсоляция мен аэрация жетіспеушілігі, гипокинездік т.б.) байланысты. Мысалы, ірі қара төлін өсіріп бордақылау кешендерінде жылдық жемшөп шығынының жартысына жуығы жемнен тұрады. Соның салдарынан таз қарындағы ас қорыту мен зат алмасуы бұзылып, эндокриндік жүйеде, бауыр, жүрек, сүйек, тоқыма мен ұлпа құрылысында дистрофиялық өзгерістер орын алып, бүйректе тас байланып, буында ісік пайда болады.

Осыдан барып мал қажетсіз семіріп, сиыр кетозға, остеодистрофияға және бұзаулағаннан кейінгі гипокальциемияға, бордағылаудағы төл таз қарын ацидозы, алкалозы, гипомагнемия, кариес пен флуорозаға және де көптеген патологиялық өзгерістерге душар болады. Өндірістік технология бұл ауруларға өзінше жеке сипат енгізеді. Кешендегі малдың ауруы негізінен сырт көзге білінбейтін субклиникалық түрде өтеді де, бір-біріне қабаттасып, асқындырып жібереді. Оның сыртқы, клиникалық белгісі көмескіленгенмен, мал өнімділігін азайтып, өнім сапасын төмендету арқылы шаруашылық экономикасына тигізетін зияны зор.

Жеделдетіп өсіру технологиясы көптеген алиментарлық этиологиялық факторлар әсерінен малды көп этиологиялық ауруларға шалдықтыратындықтан, мал басын олардан сақтандыру үшін кешенді түрде айғақтау және емдеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді, ал ең дұрысы, тиімдісі қолдағы малдың толық бағалы азықтандыруы арқылы мұндай өзгерістерге жол бермеу болып табылады.

Мал денсаулығы мен өнімділігіне, өнімінің сапасына өндірістік технологиямен қатар соңғы кезде аса ластанып бара жатқан сыртқы орта тазалығы да күшті ықпал етеді. Адам тіршілігінің нәтижесінде озгерген биогеохимиялық жағдайдан туған малдың эндемиялық ауруын геохимиялық энзоотия ретінде қарап, олардың адын алуды малдәргерлік-экологиялық тұрғыдан шешуге тырысу қажет. Биогеохимиялық агроэкожүйесі - тек қана ауылшаруашылық емес, сонымен қатар геогигиеналық, антропологиялық және медициналық мәселе екенін атап өту қажет. Мұның әсіресе жергілікті тұрғындарды экологиялық таза өніммен қамтамасыз етудегі маңызы зор.

1 МАЛ АЗЫҒЫ ТҮРЛЕРІ

Азыққа өсімдік, жануар және микроб тектес, малды уландырмайтын, оның денсаулығы мен өніміне зиян келтірмейтін, жақсы желініп, қорытылатын заттар жатады. Сонымен қатар мал азықтандыру өндіріс шығаратын бірқатар қажетті қосындылар (минералды, витаминді, ферментті, т.б.) қолданылады. Оның бәрі белгілі сапалық талаптарға сәйкес болуға тиіс.

1.1. МАЛ АЗЫҒЫ САПАСЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Азық сапсын екі тұрғыдан бағалайды. Алдымен азықтың тазалығы, жұғымдылығы, малға тартымдығы секілді сыртқы түрі, иісі, дәмі және тағы басқа физика-механикалық қасиеттерімен, ал одан кейін берілген азықтың малдың тіршілік қажеттілігін өтеушілік деңгейімен. Соңғысын, әдетте, азықтың биологиялық толық бағалылығы деп атайды. Демек, жалпы алғанда азық сапасы мал мұқтаждығын өтеушілік қасиеттерімен бағаланады десек те болады.

Азық сапасын органолептикалық, яғни сезім мүшелеріне негізделген, бағалау, химиялық кұрамын зерттеу, желінуі мен қорытылуын анықтау арқылы біледі. Осы көрсеткіштерге сәйкес оларды сапалық кластарға бөледі.

Мал азығының ең басты көрсеткіші - қоректілігі. Оны азық құрғақ затындағы энергияның шоғырлану дәрежесімен белгілейді (алмасу энергиясы немесе азық өлшемі түрінде). Азықтың энергетикалық, яғни жалпы, қоректілігі алдымен оның құрамындағы өздері тікелей энергия шығаратын қоректік заттарға (протеин, май, көмірсулар) байланысты болса, екінші жағынан сол қоректік заттардың ас қорыту барысында толық игеріліп, тиімді пайдалануына әсер ететін өздері тікелей энергия өндірмегенмен, организмдегі энергия алмасуына зат алмасу барысын реттестіру арқылы ықпыл ететін минералды және де басқа да биологиялық пәрменді заттарға (витаминдер, ферменттер, гормондар, қоректілікке қарсы заттар, ингибиоторлар, т.б.) байланысты болады.

Желінген азық малдың энергетикалық мұқтаждығымен (дене жылулығын сақтауға, механикалық жұмысына, өніміне) қатар, тірі орагнизмде үздіксіз жүретін зат алмасуын (катаболизм мен анаболизмнен тұратын) қамтамасыз етуі қажет. Осы тұрғыдан азық қоректілігі энергетикалық деңгейімен қоса структуралық, яғни құрылыстық қосындылар жеткізушілігімен де бағаланады.

Мал денесінің құрылысына қажет қосындылар негізінен азық протеинімен жеткізіледі. Сонымен қатар минералды заттар (кальций сүйек құрылысында, микроэлементтер ферменттерде, т.с.), кейбір көмірсулар құрылыстық қызмет атқарады. Бұл көрсеткіш бойынша азық сапасы энергия бірлігіне келетін протеин мөлшерімен бағаланып, протеиндік (қорытылатын азотсыз қоректік заттар, яғни май мен көмірсулар қосындысының, қорытылатын азотты, яғни протеинге қатынасын көрсететін) немесе энерго-протеиндік (азықтағы 1% протеинге келетін энергия мөлшерін көрсететін) қатынастармен белгіленеді.

Азық сапасына оның диетикалық, яғни жұғымдылық қасиеттері де әсер етеді. Оларға құрғақ зат мөлшері, физикалық түрі, сүрлемдеу тәсілі, тазалығы, усыздығы, дәмділігі мен хош иістілігі жатады. Азық сапасын белгілейтін физикалық қасиеттеріне - ылғалдылығы (балаусалылығы), ұсақтығы (түйіршектелуі), аумақтығы, тығыздығы, ылғыл сорғыштығы және ылғыл жоғалтқыштығы, жылу өткізгіштігі және жылу жинағыштығы, т.б., механикалық қасиеттеріне - бөлшектерінің бір-біріне жабысқыштығы, жылжымалығы, біріккіштігі, т.б. жатады.

Дайындаған азық малға бергенге дейінгі мерзімде сапалы түрде сақталуы қажет. Азық сақталуы оның өзіндік қасиеттері мен сақтау жағдайына байланысты. Соңғыларынан азыққа күн сәулесі, жылулық, жауын-шашын, жел, ауа ылғалдылығы, т.б. ықпал етеді. Дайындауда қолданылған немесе сақтау барысында пайда болған химиялық қосындылардың да әсері зор. Жарық, әсіресе күн сәулесі азықтағы тотығу барысын мейілінше тездетеді. Оны ксантафил мен каротин пигменттерінің ыдырауынан орын алатын жемшөп бояуының жойылуынан байқауға болады. Тотығуды азықтағы ауа (оттегі), орта жылулығы үдетеді. Жеткілікті құрғатылмаған пішенде (ылғалдылығы 18%-тен жоғары) биологиялық оксидация мен микроорганизмдер тіршілігінен ішкі жылулығы көтеріліп, ол қызып, қарайып, көптеген қоректік заты ыдырап, тіпті жанып та кетуі мүмкін. 14-18% ылғалдылықтағы пішенді дұрыс сақтамаса көгеріп кететінін ескеру қажет.

Дайындалып сақталған жемшөпті малға бергенде оның келесі сапалық көрсеткіші - желінуі анықталады. Азық желінуін малға салынған мөлшерінен қалдығын алып есептейді. Оған азық иісі, дәмділігі, физикалық түрі, құрғақ зат көлемі, тазалығы, зияндылық немесе уландырушылықтығының жоқтығы әсер етеді. Суда еритін заттар арқылы мал азықтық қышқыл, тұзды, ашты, тәтті дәмін ажыратады. Хош, жұпар иісті азықты мал сүйсініп жейді. Азықтың осы екі қасиеті хеморецепция арқылы азық қорытылуына, сайып келгенде оның өнімділік потенциялына ықпал етеді. Профессор А.Богдановтың (1990) тұжырымдауы бойынша азықтың өнімдік потенциалы 70%-ке оның желінуіне, қалған 30%-ті қорытылуына байланысты. Демек, азық сапасын жақсартып, желінуін жоғарылатудың азықтандырудағы маңызы зор. Тәжірибелік мәліметтер бойынша сапасы төмен пішендеменің жоғары сапалымен салыстырғанда жалпы желінуі 20-28%-ке, құрғақ затынікі - 31-35%-ке төмендейді екен. Сүрлем құрғақ затының 1-%-ке жоғарылауы, 0,1-0,17 килограмға ұлғайтады.

Желінген азықтың сапалылығы қорытылымына ықпал етеді. Жемшөп желінгіштігі оның дәміне байланысты. Құрамында азотты, минералды, майлы, қантты, витаминді заттар көп шоғырланған өсімдіктің жұмсақ бөлшектері (жапырағы, көк балаусасы) клетчатка мен лигнин шоғырланған ірі бөлігінен (сабағы, қатайғаны) дәмдірек болғандықтан, оларды мал теріп жеп, жақсы қорытады. Бұл жемшөптің қорытылымдылығын сипаттайды.

Осымен қатар өндірістік технология жемшөптің механикаландырылған және автоматтандырылған жүйелерде қолдануға ыңғайлы техногендік (түйіршіктелгіш, тасымалданғыш, т.б.) тұрғыдан сипатталуын да талап етеді.

Толық бағалық тұрғысынан алғанда әр қоректік зат тобының өзіндік сапа сипаттамасы бар. Айталық, протеиннің су мен түзда тез еритін фракциясы, амин қышқылдық құрамы, минералды заттағы жекелеген макро- және микроэлементтер деңгейі мен өзара басқа да қоректік заттармен арақатынасы, майдың қышқылдық құрамы, жеңіл қорытылатын (ыдырайтын) көмірсулар деңгейі және басқасы. Осының бәрін жан-жақты қамтып, кешенді түрде таразылағанда ғана азық сапасын әділ бағалауға болады.

МАЛ АЗЫҒЫНЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Мал азықтандыруда қолданылатын сан алуан азық түрін жүйелеп, жіктеп, топтастырады. Ең алдымен тегі бойынша азық өсімдік, жануар және микроб тектес деп бөледі. Малға берілетін азықтың басым көпшілігі өсімдік тектес. Оларды ботаникалық құрамы, қоректілігі мен жекелеген қоректік заттары, технологиялық қасиеттері, организмге әсері бойынша келесі топтарға жіктейді:

Көк азық балауса, жайылым оты, екпелі шөп көгі жатады. Құрамында ылғалдылығы мол (75-85%) болғанымен, құрғақ заты биологиялық тұрғыдан өте жоғары, тіршілікке қажетті барлық қоректік және биологиялық пәрменді затпен толықтырылған. Жоғары қорытылып, тиімді пайдаланылатын өте жұғымды азық.
Шырынды азық - балауса кезеңінде дайындалғандықтан шырын сөлін сақтап қалған азық. Сүрлем, пішендеме, тамыр-түйнек жемістілер, бақша дақылы жатады (пішендеменің құрғақ затындағы клетчаткасы 19%-тен асатындықтан кейде ірі азыққа да жатқызады). Мол желініп, жоғары қорытылатын азық. Бірақ сүрлемдеу барысында біршама жеңіл ыдырағыш энергиясынан айырылатынын ескеріп, мал рационында басқа азықпен араластырып береді.
Ірі азық - кептіру барысында ылғалдылығынан айырылып, мейілінше қатайғандықтан осылай атайды. Пішен мен сабан, топан жатады. Клетчаткасы мол болғандықтан құнарлылығы жағынан жемге тең шөп ұнын да жатқызады. Мал рационын аумақты клетчаткамен қамтамасыз етеді. Қорытылымы мал мен құс түріне, клетчаткасының қатаюына (лигнинделуіне) байланысты өзгереді. Азық клетчаткасын қорытуда микроорганизмдердің маңызы ерекше.
Кұнарлы азық, яғни жем - астық (көмірсулы) және бұршақ (протеинді) тұқымдастар дәнінен тұрады. Бұл топқа қоректілігі жоғары наубайшылық (кебек, ұнтақ), сыра қайнату (қойыртпағы) және май өндіру (күнжара, шрот) калдықтары жатады.

Өңдеу барысында көп су жұмсалатын техникалық дақылдар қалдығы (қант өндірісіндегі - жом, крахмал өндірісіндегі - мезга, спирт өндірісіндегі - барда) ылғалды азықтық қалдықтарға жатқызылады. Олардың құнарлылығын кептіру арқылы көтереді.

Өндіріс шығаратын құрама жем түрлі азықтық қосындылармен (азотты, минералды, витаминді, ферментті және күрделі премикс түріндегі) жеке топқа жатқызылады.

Жануар тектес азыққа сүт және сүт өнімдері (көк сүт, сүт сарысуы, ірімшік, айран), ет пен балық өңдеу заводтарының қалдықтары (қан, ет, ет- сүйек, сүйек, қауырсын ұны) жатады. Олар төл мен мал азығында бағалы протеинді қосынды ретінде қолданылады.

Микроб тектес азыққа азықтық және наубайшылық ашытқы, ақзатты - витаминді қосынды жатады. Толық бағалы протеинге бай болады.

Энергетикалық қуаттылығы, физикалық жағдайы мен ас қорыту барысына ықпалы бойынша шырынды және ірі азықты аумақты деп те атайды. Біріншілерінде ылғылдылық, екіншісінде клетчатка көп болғандықтан, аумағы мол болғанмен қоректілігі төмен болады.

Әр азық тобын органолетикалық және химиялық, қоректілік көрсеткіштері бойынша кластарға бөледі. Мысалы, сүрлем, пішендеме, пішен, шөп ұны бірінші класының сапасы мен қоректілігі жоғары болғандықтан, ол жоғары бағаланады. Соңғы класс көрсеткіштеріне сай келмейтін азық классыз деп табылып, азықтандыруға арнайы өңдеуден кейін қолданылады.

Биохимиялық тұрғыдан бүкіл азықтарды үлкен екі топқа авторофты, яғни қорегін сыртқы орта қосындыларынан өзі игеретін, және гетеротрофты, яғни қоректенуіне дайын органикалық қосындылары керек ететіндерге бөледі. Химияның дамуының арқасында жасанды, яғни химиялық азықтар да пайда болды.

МАЛ АЗЫҒЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ БОЙЫНША ҚОРЕКТІЛІГІН АНЫҚТАУ

МАЛ АЗЫҒЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ҚОРЕКТІЛІГІ

Жемшөптің химиялық құрамы

Тірі организмдер өсіп-жетілу үшін сыртқы ортадан зат алмасу процесіне қажетті заттермен қамтамасыз етілуі керек. Ол заттар организмге қоректену арқылы түседі. Организмге енген түрлі заттар мен қосындылар ішкі ортада белгілі жағдайлар туғызылғанда ғана бойға сіңіріліп, тіршілік қажеттілігіне пайдаланылады.

Организмдегі заттардың қосындылары күрделі және алуан түрлі болып келеді. Тек ақзат түрлері 5 миллионнан асады. Бірақ соншама ақзат түрі тек 20 шақты амин қышқылдарының қалдықтарынан құрастырылады. Бұдан денедегі қосындылардың күрделі болғанымен, олардың жай қосындылардан түзілетінін көреміз. Ас қорыту барысында азық қоректік заттары мал денесінің құрамына кіріп, игеріледі (2.1-кесте).

Кесте 2.1 - Өсімдік пен мал денесінің химиялық құрамы (құрғақ затына % есебімен)

Қоректік заттар	Жемшөп түрі			Сақа мал денесі
Қоректік заттар	көк жоңышқа	жүгері дәні	шалғын шөбі	Сақа мал денесі
Су	77,8	13,0	14,3	54-58
Құрғақ зат	22,2	87,0	85,7	44-46
Протеин	16,6	10,1	11,3	33-47
Май	4,0	4,5	2,9	40-55
Клетчатка	22,5	2,2	30,7	-
Азотсыз экстрактивті заттар	47,9	81,6	47,9	1,5-2,5
Күл	8,6	1,6	7,2	7-9

Өсімдік клетчаткаларының қабығы целлюлозадан, ал жануар клеткаларыныкі - ақзаттан тұратындықтан, біріншілерінің құрамында клетчатка, екіншілерінікінде протеин көп болады. Сонымен қатар өсімдіктер энергия қорын көмірсулар, ал жануарлар майлар түрінде жинайды. Олардың құрамы да ерекшеленеді. Өсімдік майларында қанықпаған май қышқылдары басым келіп, сондықтан олар ерітінді (су майы) түрінде болса, жануар майларында, керісінше қаныққан май қышқылдары басым келіп, олар қатты (тоң) май түрінде байланады. Көмірсулардан жануар организмінде энергияның жылдам пайдаланылатын көзі ретінде гликоген (жануар крахмалы) түзіледі. Өсімдіктерде негізінен түрлі ферменттер түрінде кездесетін протеин жануарлар организмінде негізгі пластикалық, құрылыстық рөл атқарып, бұлшық ет, тері, шаш, жүн, қауырсын, мүйіз, түяқ, тырнақ құрамын құрастырады.

Қазіргі уақытта өсімдік және мал организмінде табылған химиялық элементтер саны 70-ке жуық болғанмен олардың ішінде зерттеліп, тіршілік үшін биологиялық маңызы анықталғаны 25-тей. Ең алдымен тірі - көміртек, сутек, оттек, азот, кальций және фосфор құрайды. Оның алғашқы төртеуі органикалық заттарды құрастыратын органикалық элементтер де, соңғы екеуі минералды элементтер. Биохимиялық ілім бойынша организмдер құрамында барлық химиялық элементтерді табуға болады. Өйткені биосфера кабаттарындағы элементтер миграциясы үздіксіз шашыранды түрінде жүреді.

Әрине, олардың бәрі бірдей тіршілікке маңызды емес, көпшілігі организмге биосфера қабаттарынан кездейсоқ, элементтер миграциясы арқылы енуі де мүмкін. Көбінің биологиялық қызметі әлі толық зерттелмеген. Ол уақыттың, болашақ ізденістердің үлесі.

Ал биологиялық мәні зерттеліп, тіршілікке қажеттілігі дәлелденген биологиялық маңызды, немесе биогендік, биотикалық элементтерді алатын болсақ, оларға жоғарыда көрсетілген кальций және фосформен қатар жемшөп және жануар организмінде көп мөлшерде кездесетін калий, натрий, магний, күкірт, хлор және аз мөлшерде шоғырланса да өте маңызды қызмет атқаратын темір, мыс, марганец, мырыш, кобальт, йод, молибден, бор, селен, фтор жатады. Әр 1 кг құрғақ затта грамдап жиналатын алғашқы жеті элементі көптеп кездесетін, яғни макроэлементтер деп аталса, мөлшері милиграмдап есептелетін соңғы элементтерді микроэлементтер деп атайды.

Аталған элементтер организмдегі химиялық қосындыларға кіреді. Олар алдымен су және құрғақ заттарға, ал құрғақ зат органикалық және анорганикалық, яғни минералды заттарға бөлінеді. Органикалық заттар түрлі қоректік және биологиялық әсерлі заттардан, ал минералды заттар макро және микроэлементтерден тұрады. Оларды арнайы зоотехникалық зерттеу арқылы табады (2.1-сурет). Азық кұрамын зерттеу схемасы.

Зерттелетін жемшөп құрамындағы суды бөліп алу үшін арнайы кептіру шкафтарында алдымен 60-65°С, содан кейін 100-105°С-та нақтылы біркелкі салмаққа дейін кептіреді. 60-65 градустық жылулықта жемшөп құрамындағы торша арасындағы бос яғни алғашқы ылғалдылық буланып ұшып, жемшөп ауалы-кепкен жағдайға енеді. 100-105 градустық жылылықта торша ішіндегі байлаулы яғни гигроскоптік ылғалдылық буланып, жемшөп абсолютті кепкен жағдайға көшеді. Организмдегі су көлемі мал жасына байланысты өзгереді. Жаңа туған төл денесінің 75-80 проценті су болса, сақа малдікінде, ол 50 процентке дейін төмендейді. Балауса көк азықта 75-85 процент, ал тамыр жемістілерде 90 процент су болса, құрғақ мал азығында 13-20 процентке дейін азаяды. Жемшөп салмағынан ылғалдылығын алып тастап құрғақ зат мөлшерін анықтайды.

Кұрғақ зат органикалық және анорганикалық немесе минералды затардан тұрады. Оларды муфель пешінде 500-550 градуста жағу арқылы ажыратады. Мұндай температурада органикалық заттар жанып, энергия бөліп ыдырайды да, минералды заттар күл құрамында қалып қояды. Сондықтан азықтың минералды бөлігін «шикі күл» деп атайды. «Шикі» деген сөз бұл арада «шикізатты», яғни таза емес, қосындылары бар деген түсінік береді. Мал азығының құрғақ затында шамамен 5 проценттей күл болады. Оның құрамында калий және шақпақ басым келеді, ал жануар денесінің күлінде кальций және фосфор көп болады.

Шақпақ тотығы алмасу процесіне қатыспайтын болғандықтан оны инертті заттарға жатқызады.

«Шикі» деген қосымша сөз зоотехникалық зерттеу бойынша алынатын барлық дерлік қоректік заттар тобында кездеседі. Ол осы зерттеу тәсілдері бойынша жекелеген қоректік заттар емес, химиялық құрамы жағынан жақын біршама қосындылары біріктіріліп табылатындығын көрсетеді. Мысалы, «шикі протеин» тобына тек амин қышқылдарынан түзілген көп пептидтер макромолекулалары (таза протеин) ғана емес, сондай-ақ басқа барлық азотты косындылар да енеді. Оларды «белоктан бөлек азотты заттар» деп біріктіріп, кысқаша «амидтер» деп атайды. Оларға түзілуге қолданыла қоймаған жекелеген амин қышқылдары, құрамында азоты бар кейбір органикалық негіздер, қышқылдар кіреді. Органикалық заттың азотын Кьельдаль тәсілімен анықтайды. Протеин құрамындағы азот 16 процент болғандықтан, табылған азотты 6,25-ке көбейтіп (100:16-6,25) протеинге айналдырады. Түрлі протеиндерде азот мөлшері 15-18,4 процент аралығында шоғырланады. Сондықтан дәлірек табу үшін бидай, қара бидай, сұлы және арпа үшін азотты протеинге айналдыру коэффициентін - 5,83, күнжара және майлы дәндердікін - 5,9, жүгері, бұршақ тұқымдастар, ет және жұмыртқанікін - 6,25, сүттікін - 6,38 деп алады. Органикалық заттардан азотты заттардың көлемін алса, азықтағы азотсыз заттардың көлемі шығады. Олар «шикі» май және көмірсулардан тұрады. «Шикі» май глицерин мен май қышқылдарының қосындысынан тұратын нейтральды, «таза» май, яғни липидтермен қоса май тәріздес қосындылар липоидтерден тұрады. Олар азық үлесін түрлі органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдеу арқылы анықталады.

Майсыздандырылған азотсыз заттар көмірсулардан тұрады. Химиялық тұрғысынан олар екіге бөлінеді. Қиын қорытылатын, нашар еритіндері «шикі» клетчатка, ал жеңіл қорытылып, тез еритіндері азотсыз экстрактивті заттар тобына кіреді. «Шикі» клетчаткаға целлюлозамен қатар, азық үлесін кышқылдар мен сілтілердің арнайы ерітінділермен өңдегенде ерімейтін біршама пентозандар, гемицеллюлозалар, пектиндер және де лигнин, кутин, суберин сияқты қатайтқыш заттар кіреді. Мал азығы неғұрлым кешігіп дайындалып ол қатая түскен болса, оның құрамындағы клетчатка соғұрлым түрлі қатайтқыш заттармен (алдымен лигнинмен) қапталып, еріп қорытылу касиеті төмендей түседі.

Көмірсулардың екінші тобына азотсыз экстрактивті заттар кіреді. Жеңіл еріп, тез қорытылатындықтан оларды кейде «қанттар» деп те атайды. Олар алдымен крахмалдан және де басқа қанттардан тұрады. Зерттеуде азық көлемінен қоректік заттардың қосындысын алу арқылы анықталады.

Мал азығының органикалық затында түрлі биологиялық әсерлі косындылар - витаминдер, ферменттер, антиқоректік заттар (алкалоидтар, глюкозидтер, токсиндер т.б.) болады. Бірақ мөлшері өте аз болғандықтан олар зоотехникалық зерттеудегі проценттер көлеміне әсер етпейді. Өсімдіктер витаминдерді өздері түзе алатын болса, гетеротрофты жануар организмінде олар негізінен азық құрамына енеді. Біршама витаминдер түзілуіне (К және В тобының) ас қорыту жолындағы микроорганизмдер себептеседі. Зерттеу арқылы анықталған жемшөп құрамы олардың қоректілігін байқататын ең бастапқы көрсеткіш болып табылады.

1.2. АЗЫҚ ҚОРЕКТІ ЗАТТАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Азық құрамындағы 70-ке тарта заттар мен қосындылардың мал организмі үшін қажет екендігі дәлелденіп отыр. Олардың кейбіреулерінің қоректену барысындағы қызметін басқа қосындылар атқара алмайды, сондықтан олар азықтандырудың ауыстыруға болмайтын факторына жатады. Мысалы, ауыстыруға болмайтын амин қышқылдары организмге қажетті мөлшерде жеткізіліп тұруы қажет.

Сонымен қатар көптеген қосындылар бірігіп, тіпті бірінің орнына бірі ауысып та қызмет атқара береді. Айталық, организмде қорытылған барлық органикалық қосындылар энергия көзі болып табылады. Бірақ қоректенуді дұрыс ұйымдастырған жағдайда ол үшін алдымен арнайы энергетикалық материалдар - көмірсулар, майлар жұмсалғаны жөн. Сонда басқа қоректік заттар тобы өздерінің арнайы қызметтерін атқарып, организмге тигізер пайдасын ұлғайтады. Қоректік заттардың атқаратын қызметі мал мен қүс түріне байланысты өзгеріп отырады. Егерде бір қарынды мал азот көзі ретінде тек ақзаттық қосындыларды пайдаланытын болса, көп қарынды күйіс қайыратын малдар олармен қатар азық құрамындағы басқа азотты заттарды да ұтымды пайдаланады.

Протеиндер. «Шикі» протеин - жемшөптегі барлық азотты қосындыларды біріктіретін ең маңызды қоректік зат. Жануарлар организмінің құрғақ затының жалпы алғанда 45 проценті, ал кейбір мүшелерінің 85 проценті ақзаттан тұрады. Өсімдіктердегі ақзат көлемі біршама төмен.

Тек бұршақ тұқымдастарда, оның ішінде әсіресе соя дәндерінде, протеин көлемі 30-45 процентке жетеді. Ол өсімдіктердің дәнінде, гүлінде және жапырақтарында жиналады. Гүлденген жоңышқаның жапырағының құрғақ затында - 24 процент, піскен дінінде - 35 процент, ал сабағында - 10 процент белок болады.

Қоректік заттар ішінде протеиндердің тіршілік үшін маңызы өте зор. Протеин мал азығына үзіліссіз енбесе организм тіршілігіне қауіп төніп, тіпті тоқтауы да мүмкін. Денедегі ақзат алмасуын қамтамасыз етіп, ескіріп ыдыраған қосындылар орнын жаңалармен алмастырып, өсіп келе жатқан жас организмде жаңа үстеме қосындылар құрастырылып, өндірілетін өнім ақзатын түзуге жағдай туғызу үшін сыртқы ортадан қажетті мөлшерде және сапалы деңгейде азоттық заттар еніп тұруы шарт.

Барлық дерлік ақзат организмде ферменттік қызмет атқарып немесе ферменттер, гормондар, иммундық қосындылар кұрамында зат алмасу, денсаулық сақтау функцияларына белсенді қатысады. Қажетті жағдайда (мал азығында көмірсу мен май жетіспесе) протеин энергия көзі ретінде пайдаланылады.

Ақзат - организм торшалары негізін құраушы күрделі көп молекулалы органикалық қосындылар. Олар торша массасының 13-18 процентін құрайды. Құрамы 50,6-54,5% оттектен, 6,5-7,8 сутектен, 15,0-18,4 азоттан, 0,3-25 күкірттен тұрады. Аз мөлшерде кейбір басқа элементтер де (темір) кіреді. Құрылысы өте күрделі. Қазіргі кезде санаулы ғана молекулаларының формуласы анықталған.

Химиялық құрамы жағынан жай ақзат - протеиндер және күрделі ақзат - протеидтар болып бөлінеді. Жай ақзат пептидтік байланыспен (СО-NН) косылған амин қышқылдары қалдықтарынан тұрса, күрделілері жай ақзаттың басқа қосындыларымен біріккен түрінде болады. Дәнді дақылдарда жай протеиндер басым келеді. Күрделі нуклеопротеиндер торша ядросында, фосфопротеиндер сүт казейнінде, жұмыртқа сарысында, хромопротеиндер қан гемоглобинінде шоғырланады. Көк балауса да күрделі ақзат көп болады.

Кеңістіктегі формасына қарап ақзатты түзу, жіп тәріздес аминқышқылдарының қалдықтары біріне-бірі тіркес тізбектер құрайтын - фибрильді және көппептидтік тізбектер жинақы, дөңгеленген глобулярлы түріне бөледі. Фибрильді ақзат ұзыннан-ұзақ қатарларға жинақталып, сіңір, тері, жүн, мүйіз және т.б. созылмалы, мықты суда және әлсіз тұз ерітінділерінде ерімейтін қабаттар түзеді. Глобулярлық ақзат көпшілігі суда, тұз ерітінділерінде ериді. Олар торшада көбіне динамикалық қызмет атқарып, ферменттер, гормондар құрамына кіреді.

Әр ақзатқа арнайы аминқышқылдық құрамы және олардың кеңістіктегі орналасуы тән. Амин қышқылдардың құрамы мен бір-біріне жалғасуы ақзат молекуласының кеңістік формасын белгілейді. Ал кеңістік формасы молекуланың ерігіштігіне байланысты болғандықтан, түрлі еріткіштерде еру дәрежесіне қарай протеин аминқышқылдық құрамы туралы деректі алуға болады. Оның суда еритін фракциясында лизин мен гистидин, спиртте еритіндерінде пролин амин қышқылдары болса, тұздарда еритін фракцияларында, керісінше, пролин болмайды. Әсіресе лизиннің мөлшері протеиннің ерігіштігімен байланысты келеді.

Кесте 2.2 - Түрлі азықтағы протеиннің суда және тұзда еритін фракцияларындағы лизиннің мөлшері (процент)

Дақылдар

Шикі протеині

Су мен тұзда еритін бөлігі

Протеинге лизиннің проценттік қатысы

Жүгері	9-10	25-30	з,1-3,3
Бидай	13-15	40-50	3,5-3,8
Арпа	11-14	45-50	3,5-4,0
Сұлы	11-13	55-60	4,2-4,5
Бұршақ	18-24	80-85	6,0
Соя	32-45	80-90	7,5

Жануарлар организмінде кейбір амин қышқылдары түзіліп, біразы түзілмейді. Түзілмейтіндері ауыстыруға келмейтін (ауыспайтын) амин қышқылдары деп аталады. Олардың қатарына лизин, триптофан, метионин, валин, гистидин, фенилаланин, лейцин, изолейцин, треонин және аргинин жатады. Организмде белок түзілу үшін олар міндетті түрде мал азығымен жеткізіліп тұруы қажет. Басқа амин қышқылдары қажет болған жағдайда организмде түзіледі. Сондықтан малазықтық протеиннің құндылығы ең алдымен түзілмейтін аминқышқылдық құрамы бойынша бағаланады. Олардың көлемі неғұрлым жануар ақзатының (сүттің) құрамына сәйкес болса, соғұрлым биологиялық құндылығы жоғары деп есептеледі.

Түзілетін амин қышқылдарына глицин, серин, аланин, цистин, пролин, тирозин, цитрулин, аспарагин, глутамин және басқалары жатады. Қажетті жағдайда организм клеткалары оларды басқа амин қышқылдарынан түзеді. Бірақ одан гөрі түзілетін амин қышқылдарының орагнизмге жемшөппен жеткізілгені пайдалы.

Амидтер. Шикі протеин құрамын амин қышқылдары қалдықтарынан құрастырлған көппептидтік ақзаттан тыс қосындылар да кіреді. Олар өлі ақзат түзілуіне қарастырылмаған жеке амин қышқылдарынан, олардың амидтерінен, азотты глюкозидтерден, органикалық негіздерден және аммонийлы қосылыстардан (аминдер, нитраттар, пуриндер, бетаин, холин, глюкозидтер, пиримидиндер, алколоидтар т.б.) тұрады. Олар ақзат түзілу және ыдырау барысында пайда болғандықтан, көк балаусада және микробиологиялық процестер жүргізілген мал азығында (ашытылған азықта, сүрлемде) көптен жинақталады. Піскен дәндегі мөлшері жалпы протеиннің 3-10 процентінен аспайды.

Кесте 2.3 - Мал денесінің, өнімінің және кейбір азықтардың аминқышқылдық құрамы (шикі протиенге процент есебімен)

Амин қышқылдары	ірі қара еті	сиыр сүті	жүгері дәні	бұршақ дәні
Лизин	9,3	7,9	2,9	6,5
Триптофан	1,3	1,4	0,8	0,8
Метионин	2,9	2,4	1,9	1,4
Аргинин	5,4	3,6	4,1	7,7
Г истидин	3,8	2,8	2,1	2,1
Валин	5,0	6,8	5,4	4,5
Цистин	1,3	0,9	1,0	1,1

Амидтер жылы суда ериді, бірақ ауыр металдар тұздарымен қыздырғанда тұнбайды. Зерттеу кезінде оларды шикі протеиннен ақзатты алып табады. Шартты түрде амидтердегі азот мөлшерін ақзатқа теңейді. Амидтардың басым көпшілігі (үштен бір бөлігі) физиологиялық әсері ақзатқа жақын амин қышқылдарынан тұратындықтан малды азотты заттармен қамтамасыз ету деңгейін ақзат қана емес, жалпы, яғни «шикі» протеин деңгейімен қадағалаған дұрыс. Әсіресе күйіс қайыратын малдар үшін азоттың бұл екі көзінің бағалылығы парапар келеді.

Майлар. «Шикі» май немесе липидтерге суда ерімейтін тек түрлі органикалық еріткіштерде (эфир, хлороформ, бензин т.б.) еритін қосындыларды жатқызады. Оған таза маймен қоса физикалық және химиялық қасиеттері бойынша майға ұқсас май қышқылдары, бояушы заттар, яғни пигменттер (каротин, хлорофил, ксантофил, т.б.) майда еритін витаминдер (А, Д, Е, К) фосфотидтер, сағыздар, стериндер, эфир майлары және т.б. қосындылар кіреді. Мысалы, көк шөп жапырағының құрғақ затындағы 4-6 процент «шикі» майдың 1,5-4,0 проценті таза (нейтральды) май, яғни глицеридтер, 0,5-1,0 проценті стериндер, 0,5-1,0 проценті фосфатидтер болады.

Нейтральды май деп май қышқылдарының үшатомды спирт - глицеринмен қосындыларын - глицеридтерді атайды. Олар көмірсулар сияқты көміртек, сутек, оттек элементерінен тұрады. Физикалық қасиеттері құрамындағы май қышқылдарына тәуелді. Құрамында қаныққан яғни қосарланған байланыстары жоқ, май қышқылдары басым болса майдың балқу температурасы жоғарылап, жай бөлме температурасында тоң күйінде болады, ал құрамында қанықпаған яғни қосарланған байланыстары бар май қышқылдары басым болса - бұл температурада сұйық (су май) күйінде болады.

Әдетте мал денесіндегі майлар тоң майға, өсімдіктердегі май су майға жатады. Отыз шақты май қышқылдарының ішінен жануар майында қаныққан (С₁₆-дан бастап) пальмитин және стеарин, ал қанықпаған олеин қышқылдары кездеседі. Өсімдік майларында негізінен қанықпаған (мысалы соя не жүгері майында 88-89 процент) май қышқылдары болады. Екі аралықта тұрған сүт майында көптеп (барлық май қышқылдарының 40 проценті) қаныққан қысқа тізбекті май қышқылдары болады (сүт майы, миристин және т.б.). Таза майлар - бояусыз заттар. Оларды әр түске кұрамындағы бояулар ендіреді. Айталық, каротинге бай сүт майының түсі сары болады (сары май).

Майлар өсімдіктердің дәнінде көптеп жиналады. Қоректік заттар ішіндегі ең қуаттысы. Организмде тотыққан 1 г көмірсудан 17,2 кДЖ энергия пайда болатын болса, 1 г майдан орташа 38,0 кДЖ энергия босайды. Сонымен қатар майлар торша протоплазмасының құрамына кіреді, ас қорыту бездерінің жұмысына қатысады, майда еритін витаминдерді тасымалдайды. Мал организмінде байланған май негізгі энергия қоры ретінде сақталады. Қаныққан линол, линолен және арахидонмай қышқылдары мал организмінде түзілмейтіндіктен жеткілікті мөлшерде қорекпен енуі қажет. Олар витаминдер сияқты организмнің өсуіне, терінің қызметіне әсер етеді.

Май тәрізді заттар - химиялқ құрамы жағынан түрлі қосындыларды біріктіреді. Сондықтан да атқаратын қызметі, қоректендірудегі маңызы да әртүрлі. Маңыздысының біртобы фосфилипидтер яғни фосфоридтер. Организм торшасының ақзат - липидтік бірлестіктеріне кіреді. Басқа майлармен бірге торша қабығының майлы қабатын құрастырады. Әсіресе жұмыртқада (лецетин), соя және күнбағыс дәндерінде көп болады. Құрамында глюкоза немесе галактозасы бар гликолипидтермен қоса фосфолипидтер май деңгейінде энергия беруімен қатар, майларға қарағанда биологиялық құндылығы жоғары болады. Сондай-ақ майларда кездесетін жұпар иісті спирт - стерин жануар майларындағы холестерин (зоостерин) және өсімдік майындағы систостериндердің (фитострин) энергетикалық қуаты болмағанымен, ас қорытуда биологиялық маңызы зор.

Көмірсулар. Өсімдіктер органикалық затының негізін (80 процентін) түрлі көмірсулар құрайды. Сондықтан олардың мөлшері жемшөптің энергетикалық қуаттылығын белгілейді. Майлар және протеиндер алмасуына ықпал етіп, зат алмасу барысын өзгертеді. Күйіс қайырушы малдарға көмірсулар энергия көзі ретінде ғана емес, сонымен қатар алдыңғы қарындағы микрофлораның дұрыс өсіп-жетілуі үшін де қажет. Ондағы микроорганизмдердің қызметі азық көмірсуының түріне (тез немесе баяу ыдырайтын) көп байланысты. Өйткені таз карында микробиологиялық ашытқылануынан пайда болатын ұшпалы май қышқылдары (сүт, сірке, пропион) күйісті мал энергетикалық мұқтаждығын қамтамасыз етуге, сүт түзілуіне қатысады.

Көмірсулар қоректік заттар ішіндегі энергияны тез жеткізгізу көзі. Олардың құрамындағы фотосинтез кезінде байланған сәуле энергиясы 6СО₂+6Н₂О+2826КДЖ - С₆Н₁₂О₆+6О₂ ас қорыту және зат алмасу барысында мал организмінде босап биохимиялық өзгерістерге, дене жылуын сақтауға, механикалық жұмысқа, өнім өндіруге және тағы да басқа тіршілік қызметтеріне кажет энергия көзі ретінде пайдаланылады.

Химиялық құрылысы сәйкес, көміртек және судан - Сп(Н₂О)п - тұратындығына қарамастан көмірсулардың қасиеті, қоректендірудегі қызметі саналуан. Осы жағынан алғанда олардан нашар еритіндерін «шикі» клетчаткаға, ал жеңіл, тез еритіндерін - азотсыз экстрактивті заттарға (АЭЗ) жатқызады.

«Шикі» клетчатка. «Шикі» клетчатка тобына кіретін көмірсулар малдың ас қорыту сөлдерімен қорытылмайды. Өйткені ол сөлдерде клетчатканы ыдырататын целлобиаза ферменті болмайды. Сондықтан бір қарынды мал мен құс рациондарында клетчатканың белгілі деңгейден көп болмауын кадағалайды.

Бірақ малды клетчаткасыз азықтандыруға да болмайды. Эволюция барысында белгілі клетчатка мөлшері жемшөппен түсіп тұратынына бейімделген мал желінген азықтың қоректілігімен қатар оның көлемді болуын да қалайды. Сонда ғана мал тойынғанын сезініп, ас қорыту жолдарында орналасқан рецепторлары дұрыс қоздырылып, ондағы азықтың белгілі жылдамдықпен жылжып, ас қорыту бездерінің сөлімен жеткілікті ылғалдануына жағдай туғызылады.

Көп бөлікті карынды күйісті малдар үшін клетчатканың орны ерекше. Таз карындағы микроорганизмдер (бактериялар, инфузориялар) азық клетчаткасын ашытып, өз тіршілігін қамтамасыз етумен қатар, торша қабығын құрастыратын клетчатканы ыдырату арқылы оның қоректік заттарын, босатып, қорытылатын жағдай туғызады. Целлюлоза ыдыратушы микроорганизмдер ферменттерімен өңделген клетканың өзі моноқанттарға (гексозаларға) ыдырап, энергия көзіне айналады.

Э.У.Кректон, Л.Э.Харрис (1977) деректері бойынша күйісті малды ірі азықтармен қоректендірген 115 жағдайдың 48-інде (42 процент), көк балауса азықпен қоректендірген 65 жағдайдың 15-де (23 процент), сүрлеммен азықтандырылғандағы 27 жағдайдың 8-де жеммен азықтандырғандағы 95 жағдайдың 10-да (11 процент) клетчатка қорытылымы жеңіл қорытылатын - азотсыз экстративті заттардың қорытылу коэффициенттеріне тең болған. Жалпы, алғанда, күйісті малдың таз қарынында азық клечаткасы 50-90 процентке, жылқының тоқ ішегінде 13-40 процентке, шошқаның соқыр ішегінде 3-25 процентке, қоянның соқыр ішегінде 67-78 процентке корытылады.

Мал азығындағы «шикі» клетчатка торша қабығын құрастыратын целлюлоза және лигниннен тұрады. Басқа көп қанаттардан манноза, арибиноза және ксилозадан пайда болатын гемицеллюлозалар кездеседі. Целлюлозаның корытылу дәрежесі оның лигнинмен қапталуына байланысты. Неғұрлым өсімдік даму фазасы жоғарыласа ондағы целлюлозаға лигнин сіңірілуі ұлғайып, сондықтан қорытылуы, керісінше, төмендейді. Өйткені лигнин - сағыз тәріздес ас қорыту сөлінде ыдырамайтын аморфтық зат. Тек одан босатқанда ғана өсімдік қабығының целлюлозасы ас қорыту жолдарындағы микроорганизмдер ферменттерінен ыдырап, энергия көзі болып табылатын глюкоза молекулаларына айналады.

Лигниннің химиялық құрамы, физикалық-химиялық қасиеттері әлі толык зерттелмеген. Ол жұпар иісті қосындылар полифенолдарға жатады. Негізін қумар, кониферил және бөртегүл спирттері құрайды. Өсімдік құрылысын темір- бетон конструкциясымен салыстырсақ - целлюлоза молекулалары арматура темірі де, лигнин оны орап, арасын толтырган бетон. Мұндай конструкция өте мықты, көтеру күші зор болып келеді. Және де лигнин мөлшері ұлғайған сайын оның мықтылығы өсе түседі. Сондықтан азықтағы лигнинің целлюлозаның бір өлшеміне келетін мөлшеріне қарап (лигнинделу дәрежесі) клетчатка корытылуы туралы болжам жасауға болады.

Бірінші шабылған жоңышқа көгінің құрғақ затында 19,7 процент целлюлоза болғанымен лигнин 12,3 процент болғандақтан (лигнинделу дәрежес 0,6 г), оның қорытылуы клетчаткасы 14,0 процент бірақ лигнині 14,96 процент (лигниндеу дәрежесі 1,07) болып келетін екінші шабыс көгінен жоғары келеді. Сондай-ақ целлюлоза деңгейі бірдей - 30,0 процент болғанымен лигнині 15,0 процент (лигнинделу дәрежесі 0,50) бидай сабанына қарағанда лигнині 13,0 процент (лигнинделу дәрежесі, 0,43) арпа сабаны жақсы қорытылады.

Азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ). АЭЗ-ға түрлі қарапайым және күрделі көмірсулар кіреді. Олар қанттардан, декстриндерден, крахмалдардан, пентозендардан, гемицеллюлозалардан, пектиндерден тұрады. Соңғы үш қосындының нашар еритін бөлігі «шикі» клетчатка құрамында қалып қояды. Сондықтан АЭЗ негізін көп молекулалы крахмал және бір-екі молекулалы қанттар құрайды. Мысалы, жүгері дәні құрғақ затының жеңілеритін көмірсулар косындысы 71,7 процент болса, оның 61,2 проценті крахмал да 2,77 проценті қанттар, арпа дәнінің 70,0 проценті жеңіл еритін көмірсуларының 51,0 проценті крахмал да 3,1 проценті қанттар.

Крахмал өсімдіктер дәнінде, түйнегінде, тамырында амилоза және амилопектин түрінде жиналады. Олардың ара қатынасы картопта 19-22 және 78-81 процент болса, жүгері дәнінде, сол ретпен 21-22 және 78-79 процент болып келеді. Крахмал салқын суда ерімейді, су жылытқанда ери бастайды. Сондықтан буландырып немесе пісіріп берген азық крахмалы жеңіл ыдырайды. Крахмал ашығанда метанға айналып жойылатындықтан, оны тез қорыту ішек газдарымен жойылатын энергия мөлшерін азайтады, 1 кг құрғақ крахмалдың энергетикалық қуаттылығы 17,56 кДЖ.

Көп молекулалы қанттардың түзілуі және ыдырауы барысында өсімдіктерде көптеген бір, екі, үш молекулалы қанттар пайда болады. Бір молекулалы (моно) қанттарға құрамында бес көміртек бар пеноздар (арабиноза, ксалоза, рибоза), алты көміртекті гексоздар (глюкоза, фруктоза, галактоза, манноза) жатады. Көп молекулалы қанттар ас қорыту барысында ыдырап корытылып, пайдаланылады. Олар суда тез еріп, ішек арқылы қанға еш өңдеу-өзгеріссіз-ақ сіңіріліп, энергия көзі ретінде пайдаланылады. Күйісті малдың таз карынында тез ашып, ұшпалы май қышқылдарына (ҰМҚ) айналады. Сондықтан күйісті малды дұрыс азықтандырып, алдыңғы қарындарындағы микробиологиялық процестерді жеделдету үшін, азықтар құрамында жеткілікті мөлшерде жеңіл ыдырайтын қанттар болуға тиіс. Екі молекулалы (ди) канттардан өсімдіктерде сахароза, мальтоза, целлобиоза, ал сүт құрамында - жаңа туған төл қоректенуіне үлкен маңызы бар сүт қанты деп аталатын лактоза кездеседі. Сахароза әсіресе қызылшада көп болады. Басқа екі молекулалы канттарға қарағанда ас қорыту жолында глюкоза және фруктоза секілді тез арада ашып, ыдырайды. Қант қызылшасы мен мақта дәнінің құрамында үш молекулалы қант рафиноза кездеседі.

Пектин қосындылары ас қорыту барысында жай жеке қанттарға ыдырауымен қатар, зат алмасуда біршама маңызды урон қышқылдарын тудырады. Мал организмін фанол сияқты зиянды заттардан арылтуға септіігн тигізеді. А.П.Дмитроченко, П.Д.Пшеничныйдың (1975) болжамы бойынша пектиндер мен гемицеллюлозалардың физиологиялық қызметінің бір қыры - мал организмін уландырушы заттардан қорғау болып табылуы мүмкін.

Минералды заттар. Минералды заттарға мал азығын жоғары температурада (500-550°С) жаққанда қалатын «шикі» күл кұрамындағы химиялық элементтер жатады. Олардың азық құрамындағы мөлшері грамдап есептеліп сегізі макро (көп мөлшердегі) элементтер деп, ал қалғаны макро - (аз мөлшердегі) элементтер деп аталады. Макроэлементтерге жататын азық күлінде көп болатын кремний (шақпақ) элементі инертті (реакцияларға катыспайтын) тотық ретінде болғандықтан, әдетте оны есепке алмайды.

Макроэлементтердің төртеуі - кальций калий, нартий және магний - алмасу барысында сілтілік немесе негіздік макроэлементтер деп, ал қышқылдық қасиеттер көрсететін үшеуі - фосфор, күкірт, хлор - қышқылдық макроэлементтер деп аталады. Сілтілік және қышқылдық макроэлементтердің грам-эквиваленттілік (атом салмағын валенттілігіне бөлгенде шығатын сан) арақатынасы мал организміндегі зат алмасу процесіне қолайлы қышкылдық (рН-7,2-7,4) жағдайды туғызады. Биохимиялық процесстерге ыңғайлы әлсіз сілтілік орта туғызу үшін грам-эквиваленттер қосындысы қышқылдық грам- эквиваленттердің қосындысынан сәл басым түсуі қажет. Яғни осыны белгілейтін сілтілік-қышқылдық арақатынас 1,3-1,3, ал кейде керісінше, қышқылдық -сілтілік арақытынас деп атайды - ол 0,8-0,9 аралығында болуға тиіс. Бұл арақытынасты табу үшін азықтардағы элементтердің грам-эквиваленттерін есептеп отырмай келесі формуланы пайдалануға болады:

80Р + 62 + 28С / 50Са + 25,5 + 44Nа + 1,0 / 1,2-1,3 = 0,8 – 0,9

Сондай-ақ өзара тығыз байланыста, бір-бірінің алмасуына әсер ететін макроэлементтер арақатынасын да қадағалайды. Айталық, натрий және калий арақатынасы 0,4-0,5 аралығында, ал кальций және фосфор арақатынасы 1,5-2,1 аралығында болуға тиіс. Сонда ғана бұл элементтер қорытылып, дұрыс жақсы сіңіріліп пайдаланылады. Арақатынастары бұзылған жағдайда бір элементтің мал азығында жеткілікті болуына қарамастан сіңіріліп, пайдаланылуы күрт төмендеп, организм зиян шегеді. Әсіресе, бұл кальций-фосфорлық арақатынастар бұзылуынан анық байқалады. Мал мен құсты кальций жетіспеушілігінен құтыру үшін республикамыздың әр жерінде шығарылатын әкті, ұлу қабыршығын, азықтық борды кеңінен қолдануға болады. Бірақ соған қарамастан мал мен құс түрлі сүйек ауруларына (остеопороз, остеомаляция) ал төл рахитқа шалдыққыш келеді. Оның негізгі себебі мал азығына кальций жеткілікті болғанымен фосфор аз болып, олардың арақатынастарының бұзылуында. Сондықтан шаруашылықтарда малды азықтандырғанда фосфорлы қосымшаларды қолдану малдың сүйегінің дамуына жақсы әсер етеді. Әрине, бұл айтылғандар организмдегі минералдық алмасуды жақсартудың негізгі жолдары. Ал оған осы негізгі себептерден басқа біршама қосымша факторлар да әсер етеді. Айталық, сүйекке кальцийдің дұрыс енуі фосфордың мөлшері ғана емес, сонымен қатар одан марганец микроэлементтерінің, Д витаминінің әсеріне де байланысты.

Минералды элементтердің өзара қарым-қатынасы синергистік және антагонистік тұрғыдан сипатталады. Кейбір элементтер азықтандыру барысында бір-бірінің сіңімділігін, физиологиялық белсенділігін арттыра түседі. Оларды синергистік яғни бірін-бірі қолдаушылық қатынаста деп қарап, ал керісінше бір-бірінің сіңірілуімен физиологиялық әсеріне кедергі туғызса - антагонистік, яғни бір-біріне қарама-қарсылық қатынаста деп қарайды.

Малды қоректендіру барысында жемшөп түрлерінің организмге қажетті мөлшерде ғана берілгенде пайдалы екенін ұмытпаған жөн. Жемшөппен қажетті мөлшерден артық не кем азықтандыру да организмге зиянды әсер етеді. Айталық, тіпті протеиндердің өзі шектен тыс берілсе организмді уландырады. Сондай-ақ минералды заттар да тек белгілі мөлшерде, өзара қажетті қатынаста, организмге сіңімді түрде ғана қолданылуы қажет. Минералдық құрамдары әр түрлі болып келетін өсімдіктермен азықтанған мал организмінің минералдық құрамы біршама біркелкі болып келеді.

Кесте 2.4 - Азықтар мен мал денесінің күлінің құрамы, %

Минералды элементтер	Өсімдік азықтар		Мал мен құс денесі
Минералды элементтер	көк жоңышқа	шалғын пішені	өгіздікі	тауықтікі
Жалпы күлі ондағы	8,6	7,2	9,5	5,4
- кальций	18,2	10,1	32,6	20,5
- калий	25,2	27,0	4,2	5,4
- натрий	4,0	2,6	1,8	1,1
- фосфор	2,5	2,3	17,4	13,0
- күкірт	2,6	2,0	0,3	0,9
- хлор	3,5	3,3	2,6	2,2

Организмдегі минералды элементтердің шоғырлануы олардың тіршіліктегі маңыздылығына байланысты екенін көреміз. Өсімдік тіршілігіне ең қажет элемент калий болса, жануар организміне қажеттісі кальций мен фосфор. Мал денесіндегі макроэлементтердің барлығы дерлік (хлордан басқасы) тотықтар немесе тұздар түрінде жиналып, денедегі бүкіл күлдің 99,6 процентіне жетеді. Қалған 0,4 процентке организмдегі бүкіл микроэлементтер қосындылары жатады.

А.П.Дмитроченко, П.Д.Пшеничный (1975) деректері бойынша минералдық алмасуды дұрыс қамтамасыз ету үшін мал азығының құрғақ затында 6,0-6,5 процент минералды заттар шоғырлануға тиіс. 6 проценттен кем болғанда минералдық жетіспеушілік байқалса, 8 проценттен көп болған жағдайда олардың сіңімділігі төмендейді.

Минералдық элементтер зат алмасу барысында түрлі биологиялық әсерлі қосындылар (ферменттер, гормондар, витаминдер) құрамында әсер етеді. Сонымен қатар организмдегі су алмасуына, осмостық қысымды реттестіруге, қан түзілуіне, көбеюшілік қабілеттілігіне, сүйек қалыптасуына, энергия алмасуына және көптеген биохимиялық қызметтерге қатынасады.

Кальций минералды элементтер ішіндегі организмде ең көп шоғырланатыны. Негізгі көлемі (99 процент) сүйек және тіс құрамында болады. Сүйектердің дұрыс қалыптасуына, сүт түзілуіне, қан ұюына әсер етеді. Сонымен қатар жүрек, нерв, бұлшық ет жұмысына, торша мембранасының өткізгіштігіне, азықтағы фосфор, мырыш, иодтың пайдалануына ықпалын тигізеді. Жас төл азығында кальций жетіспесе, сүйектері дұрыс қалыптасып жетілмей, өсіп келе жатқан төл рахитке, ал мал остеопороз, остеомаляцияға шалдығады. Сүтті сиырлардың босануы қиындап, босану кезінде салдыққа (Эродильный парез) ұшырайды.

Фосфор. Мал организміндегі алмасуы кальциймен тығыз байланысты. Фосфор сүйек, нуклеин қышқылдары, фосфопротеиндер және фосфолипидтер құрамына кіреді. Аденозинфосфаттар құрамына (энергетикалық) алмасуға қатысады. Торша ақзаттары құрамына кіріп, біршама ферменттерінің әсерін күшейтуге, қан мен ұлпадағы буферлік жағдайды қалыптастыруға ықпал етеді. Мал азығында фосфор жетіспеген жағдайда жоғарыда айтылған сүйектің минералсыздануынан туатын остеомаляция, рахит секілді аурулардың белгілері білінеді. Ірі қараның тәбеті бұзылып (ағаш сүйек, шүберек секілді заттарды жалмап) организмдегі сүйек, ақзат, бұлшық ет, жүн, сүт, жұмыртқа) түзілу процесі бәсеңдейді.

Калий. Катион түрінде натрий, хлор және бикорбаноттар иондармен қатар биологиялық сұйықтардың осмостық қысымын қалыптастырады. Бірқатар ферменттер таз қарын микрофлорасын тітіркендіріп, тәбетті жақсартады. Қышқыл сілтілік теңдікті ұстауға қатысады. Өсімдіктер құрамында көп жиналатындықтан мал азығында жеткілікті болады.

Натрий. Торшаларға қоректік заттар жеткізілуін, олардың қажетсіз қосындыларынан босатылуын, су алмасуын реттейді. Биологиялық сұйықтар мен жұмсақ ұлпадағы қышқыл сілтілік қатынасты және осмостық қысымды қалыптастырады. Өт шығарылуына қажет. Организмге күнделікті берілетін ас тұзымен енеді.

Хлор. Ас тұзымен енетін екінші элемент. Натрийге сәйкес қызметтер атқарады.

Күкірт. Күкірт амин қышқылдары (метионин, цистин, цистеин) мен ақзат витамин, гормондар құрамына кіреді. Жетіспеушілігі жалпы протеин жетіспеушілігімен байланысты келеді. Жүн өнімділігін арттырады.

Магний. 70 проценті сүйекте, кальций және фосформен байланысты жиналады. Көптеген ферменттердің (мысалы, фосфораздардың) әсерін күшейтіп көмірсутек алмасуға, кышқыл-сілтілік теңдікті ұстауға қатысады. Организмде жетіспеген жағдайда (гипомагнемия) магнийлік (өрістік) тетанияға шалдықтырады.

Темір. Көлемі жағынан ең көп микроэлемент. Денедегі 90 проценті ақзат ең алдымен, гемоглобинмен байланыста. Гемоглобин кіретін эритроциттер (қанның қызыл түйіршіктері) құрамында клеткаларға оттегі жеткізеді. Ол жетіспеген жағдайда қан азайып, мал тежеліп, түрлі ауруларға шалдыққыш келеді. Бауыр, көк бауыр, бүйрек, сүйек кемігінде темірдің қосымша қоры ферритин (құрамында 20 процент темір бар) ақзатында шоғырланып организмде тасушылық қызмет атқаратын қандағы сидерфилин ақзатымен жеткізіледі.

Мыс. Темірден гемоглобин құрамына енуіне ықпал етіп, бірқатар ферменттер құрамына кіреді. Мал басының көбеюіне, сүттілікке, жүн өсімі мен оның боялуына әсер етеді. Жетіспеген жағдайда жүннің бояуы солып, қан азайып, сүйек қалыптасуы нашарлайды, мал өсуі баяулап, тәбеті бұзылып, тышқаққа ұшырайды.

Кобальт. Таз қарында микробиологиялық түзілу барысында В12 витаминінің құрамына енеді. Осы витамин құрамында гемоглобин түзілуіне әсер етеді. Жетіспеген жағдайда қан азайып, мал азып арықтап, шығынға ұшырайды.

Марганец. Көмірсу, ақзат және майлар алмасуын реттейтін ферменттердің белсенділігін күшейтеді. Жетіспеушілігінен мал өсуі тежеліп, сүйек құрылысы, көбею функциялары бұзылады. Бұзаулардың сүйегі майысып, буындары ісініп, балапандардың буындары босайды (перозис). Жұмыртқаның қабығы жұқарып, балапан шығымы кемиді.

Мырыш. Бірнеше ферменттер құрамына енеді. Сүйек, тері, жүн өсімін жетілдіреді. Мырыш жетіспесе бұзау және торайлардың өсуі тежеліп, терілерінде алғашқыда дақ пайда болып, кейін ол паракератозға айналады.

Иод. Қалқанша бездерінің гормондары (тироксин, трийодтиронин) құрамында зат алмасу процесінің барлық дерлік қырына ықпал етеді. Ол жетіспеген жағдайда қалқанша бездері ісініп, эндемиялық ісік зоб пайда болады. Триоксиннің аз түзілуі көбею қабілеттілігін әлсіретіп, туылған төлдің әлсіздігіне соқтырады.

Басқа микроэлементтердің тіршілік үшін маңыздылығы жағынан молибден, селен, фторды атауға болады. Молибден ксантиноксидаза ферментінің құрамында (онда темір де бар) тотығу реакцияларын жылдамдатады. Бірақ азықта көп шоғырланса мыстың сіңімділігіне кедергі туғызады.

Селен. Е витаминінің сіңімділігін ұлғайтып, бауырдың қысметін жақсартып, қозылар мен бұзаулар бұлшық етінің өсуіне ықпал етеді.

Фтор. Негізінен сүйекке жиналып, тістің қатты қабатының қалыптасуына қатысады. Бірақ көп мөлшерде енсе сүйектерді бұзып (остеопороз) организмді уландырады.

Су. Өсімдік және жануар организмдерінің құрамындағы маңызды қосынды - су. Организмдегі су мөлшері жасқа, физиологиялық жағдайға және басқа факторларға байланысты кең ауқымда өзгеріп тұрады. Егерде көк балауса, тамыр түйнек жемістілерде 70-80 процент су болса, кептірілген шөпте, дәнде оның көлемі 15-20 процентке төмендейді. Жаңа туған төлдің денесінің 80 проценті су болса, сақая келе 50 процентке азаяды.

Суды қоректік заттардың бір тобына жатқызу қиын - өздігінен тотығып энергия шығармағандықтан оны минералды қосындыларға жатқызғанмен, құрамы органикалық (Н₂О) элементтерден тұрады. Құрамының қарапайымдылығына қарамастан судың организм тіршілігінде алатын орны ерекше.

Организмдегі барлық физиологиялық өзгерістер судың қатысымен өтеді. Жақсы еріткіш болғандықтан су электролиттердің алмасуы арқылы иондық және осмостық теңдікті ұстауға, торша мембраналарынан қоректік заттар өтуіне, алмасудың қалдықтарын шығаруға және оларды қанмен лимфа арқылы қажетті жерге жеткізуге байланысты, су арқылы организмдегі жылу бүкіл денеге біркелкі таралып, шамадан тыс көлемі тер арқылы шығарылып, денедегі гомеотермиялық (біркелкі жылулық) жағдай сақталады.

Организмдегі су екіге бөлінеді. Біріншісі - торша ішіндегі (барлық судың 70 проценті) екіншісі торша аралық - (қалған 30 проценті). Олардың физикалық-химиялық қасиеті де өзгеше. Торша ішіндегі және торша аралық судың негізгі бос түрінде органикалық және минералды қосындыларды ерітуге пайдаланылады. Торшадағы коллоидтық жүйедегі ақзаттармен байланысты және гидратталған иондар түріндегі суды байланған су дейді.

Мал денесіндегі судың жартысынан көбі (55 процент) бұлшық еттерде, 10 проценті теріде, 6-7 проценті сүйек пен қанда, 5 проценті бауырда шоғырланады. Сусыз мал өмір сүре алмайды. Сондықтан оларды күнделікті суарып тұру керек.

Мал организмі судың үш көзінен қамтамасыз етіледі: біріншісі - ішімдік су, екіншісі - азық құрамындағы су, үшіншісі - зат алмасу барысында метаболикалық су. Оның басым көпшілігі денедегі майдан пайда болатындықтан, кейбір малдың май қорын (түйе өркешінің) метаболикалық су көзі деп қарауға болады. Ішімдік сумен азықтан босатылып пайдаланылатын суды экзогендік су деп атайды. Ішек арқылы қанға сіңіріліп, зат алмасуына пайдаланылады. Эндогендік яғни метаболикалық су, организмде органикалық заттардың ыдырауынан пайда болады. Толық тотыққан 100 г. Глюкозадан (55,5 г. ақзаттан 41,5 г, ал майдан 107 г су пайда болады. Метаболикалық су торша ішіндегі заттардың молярлық шоғырлану дәрежесін азайтып, алмасу барысын жеделдетеді.

Ас қорыту жолдарынан су бір жағынан сіңіріліп жатса, екінші жағынан ас қорыту сөлдерімен қайта шығып жатады. Оның біршамасы нәжіспен (қой құмалағының ылғалдылығы 60-70 процент, ірі қара жапасыныкі 80-88 процент) қалғаны бүйрек арқылы несеппен, тері және өкпе арқылы шығарылады. Өкпе және тері арқылы шығарылатын су көлемі сыртқы ортаның температурасына байланысты өзгереді.

Витаминдер. Витаминдер денеде зат алмасу барысын қамтамасыз ететін, организмде түзілмегендіктен азықтармен толық жеткізілуі қажет органикалық заттар. Сыртқы ортадан организмге аз енсе зат алмасуы тежеліп, бұзылып витамин жетіспеушілік - гиповитаминоздық ауру белгілері, ал витаминдер тіпті болмағанда - витаминсіздік, яғни авитаминоздық ауру белгілері пайда болады. Аурудың алғашкы кезеңінде барлық витаминдердің жетіспеушілігінен тәбеттің бұзылуы, өсудің тежелуі салмақ қысымының тоқталуы сияқты белгілер пайда болып, ұлғая келе ол витамин жетіспеушілігінен туатын арнайы белгілерге ұласады. Олар тек жетіспейтін витаминді бергенде ғана жазыла бастайды. Организмдегі зат алмасу барысы неғұрлым жеделдеген сайын (өсіп келе жатқан төл, буаз және жоғары өнімді сақа мал организмінде) витаминдер жетіспеушілігінің зардабы өсе түседі.

Витаминдерді атқаратын қызметіне байланысты екі топқа бөлінеді. Біріншісі - биокатализаторлар ретінде ферменттер құрамында қызмет ететіндері (коферменттер). Оларға В витаминдердің тобы және К витамині жатады. Екіншісі - торша құрылысындағы түзілу процесін реттеу арқасында зат алмасуына ықпалын жүргізетін индуктивтік әсер ететіндері. Оларға А, Д, Е, С витаминдері, холин жатады.

Химиялық құрылысы және физикалық әсері бойынша витаминдерді майда және суда ерігіштігіне қарай бөледі. Майда еритіндерге А, Д, Е, суда еритіндерге В тобының және С витаминдері жатады. Витаминдердің негізгі көзі - азықтар. Тек кейбір витаминдер ас қорыту жолындағы микробиологиялық түзілуі (В₁₂К) немесе организмдегі биологиялық түзілу (С витамині) арқылы пайда болады.

А витамині (ретинол) - торшадағы алмасудың тотығу процестерін, күкіртті ақзат алмасуын, торшалардың көбейіп өсуін реттейді. Сол арқылы терінің, ас қорыту, тыныс алу, көбею, шығару жүйелерінің ішкі кілегей қабаты эпителийінің, көз қабыршағы бояуының дұрыс жетілуін қамтамасыз етеді. Бұл витамин жетіспеген жағдайда эпителий торшалары жұмсақтығы, созылмалылығынан айрылып, қатайып мүйізденеді де өз қызметін дұрыс атқара алмайды. Соның салдарынан ас қорыту, тыныс алу, шығару мүшелерінің жұмысы бұзылып, терінің жұмсақтығы, көздің көргіштігі нашарлайды. Ақзат алмасуы, сүйекке фосфор енуі әлсірейді. А витаминінің жетіспеушілігі, қалқанша безінің жұмысына әсер ететіндіктен - зат алмасуының барлық дерлік жағына залалы тиеді.

Өсімдіктерде А витаминінің өзі емес, тек бастапқы түрі - каротоноидтер болады. Ал қорыту барысында олар А витаминіне айналады. Каротиноидтер көк балаусада, сәбіз, асқабақта көп болады.

Д витамині (кальциферол). Ас қорыту барысында кальцийдің сіңіріліп, пайдаланылуын, магний сіңімділігін реттестіреді. Осыдан барып сүйек қалыптасуына, ақзатпен көмірсулар әсер етеді. Жетіспеген жағдайда азық кальцийі ерімейтін фосфорқышқылды тұздарға айналып (кальций фитаты) сіңірілмей, нәжіспен шығарылады да организм сүйек ауруларына (рахит остеомаляция) шалдығады. Қандағы кальций деңгейі ішкі бездер қызметіне әсер ететіндіктен бұлшық ет пен жүйкеде патологиялық өзгерістер орын алады.

Ультракүлгін сәулелердің әсерінен эргостериннен өсімдіктерде Д2 витамині жануар органимінде холестериннен Д3 витамині түзіледі. Оның биологиялық белсенділігі Д2 витаминіне қарағанда құстар үшін 20-30 есе асып түседі.

Е витамині (токоферол). Организмде алуан түрлі қызмет атқарады. Жетіспеушілігінен көбею қабілеті, бұлшық ет, бауыр тамыр және жүйке жүйелерінің қызметі бұзылады.

К витамині (нафтахинон). Қан ұйығанда ерігіш протомбиногенді ерімейтін проторомбинге айналдыруға қатысады. Жетіспеген жағдайда бұлшық еттерде, ас қорыту жолының қабыршағында, тері астында ішкі қан ұйып, (геморраги) тыныс алу бұзылады.

К1 витамині өсімдіктерде (әсіресе көк балауса және шөп ұнында), К2 витамині протеиндік азықтарда және микробиологиялық түзілу барысында пайда болады.

В1 витамині (тиамин). Тиаминнің, фосформен қосындысы ақзатпен бірлесіп пирожүзім қышқылын карбоксилсыздыратын бөлігі кокарбаксилозаны түзеді. Сондықтан В1 витаминінің жетіспеушілігінен қанда, мида басқа да ұлпада пирожүзім қышқылы жиналып, жүйке жүйесі уланып, сал ауруларына, бұлшық ет тартылуына соқтырады. Әсіресе құс ауруға тез шалдығады. Сондықтан оған тиаминге бай бұршақ, азықтық ашытқыларды беру қажет.

В2 витамині (рибофлавин). Энергетикалық алмасу және тыныс алу процесінде сутектің орнынауыстыруға қажет флавин ферменттерінің простетикалық тобын құрады. Жетіспеушілігі торша ішіндегі зат алмасу барысына өзгеріс енгізіп, өсіп-өнуді тежейді. В2 витамині тіпті аз мөлшерде жетіспеген жағдайда өсіп келе жатқан төлде ақзат түзілуі нашарлап, өсуі баяулайды. В2 - авитаминозды құстың сирағын, тырнақтарын майыстырып, аяқтары тартылуына соқтырады. Жоңышқадан дайындалған витаминді ұн, азықтық ашытқы құрғақ сүт рибофлавинге бай келеді.

Вз витамині (пантотен қышқылы). Зат алмасуындағы негізгі ферменттің А коферменті (акоэнзимі) ретінде сірке қышқылының әсерін күшейтеді. Жетіспегендігінен зат алмасу барысы алмасу арқылы тежеліп, төлдің салмақ қосуы, сақа малдың көбею қабілеті төмендейді. В3 - авитаминозы жағдайында малдың іші өтіп терісі жараланып, ішкі мүшелеріне қан құйылады. В3 витаминінің жетіспеушілігіне әсіресе құс ұшырағыш. Жоңышқа ұнында, бидай кебегінде, құрғақ сүтте, күнбағыс күнжарасында азықтық ашытқыда ол көп болады.

В4 витамині (холин) кіреді. Метилдену реакцияларына қатысады. Жетіспеген жағдайда бауырды май басып, бүйрек жұмысы нашарлайды. Қан азаяды. Май алмасуы бұзылады. Протеиндік азықтарда фосфолипидтер түрі көп кездеседі (балық ұны, азықтық ашытқы, күнжара). Басқа азықтан холингақара бидай дәні бай.

В5 витамині (РР витамині, никотин қышқылы). Никотин қышқылы кодегидрогеназа құрамында 150 астам көмірсулар, майлар және басқа да қосындылардың алмасу реакцияларына қатынасады. Организмдегі тотығу процестерін жеделдетіп, ас қорыту, сөл өндіруді жақсартады. Қан айналымын және басқа да көптеген реакияларды реттейді. Ас қорыту жолдарына микроорганизмдер көмегімен, ал ұлпадағы триптофан өздігінше никотин қышқылына айналады. Жетіспеушілігінен алдымен құс балапандары, торайлар зардап шегеді.

В6 витамині (пиридоксин, адерман). Пиродоксаминге айналып, арнайы ақзаттарға конзим ретінде қосылып көптеген амин қышқылдарының алмасу кезіндегі реакцияларын жеделдетеді. Жетіспеген жағдайда өсуге кедергі туып, тері, жүн, қауырсында өзгерістер пайда болады.

В12 витамині (цианкобаламин). Құрылысы өте күрделі витаминдердің бірі. Құрамына кобальт микроэлементі кіреді. Кобальт болған жағдайда цианкобаламинді ас қорыту жолдарындағы микроорганизмдер түзеді. Организмде метилдену реакцияларына қатысады. Жетіспесе метион алмасуы бұзылып, соның салдарынан ақзат, нуклеин қышқылдарының түзілуі тежеледі. Жетіспеушілігінен, алдымен ас қорыту жолдарында микробиологиялық түзу аз мөлшерде жүретін, құс және бір қарынды малдар азап шегеді.

Азық құрамында витаминдерден басқа да біршама биологиялық әсерлі заттар болады. Оларға гормондарға ұқсас қосындылар, ферменттер және қорекке жатпайтын (антипитальные), яғни улы немесе зиянды заттар жатады.

Гормонтәріздес заттар. Гормондарды тек жануар орагнизмінде ішке секреция бездері өндіреді. Олар зат алмасудың әр қырына өз ықпалын тигізеді. Біршама өсімдіктерде биологиялық әсері гормондарға ұқсаған қосындылар - гормонтәріздес заттар барлығы ашылып отыр. Олармен азықтанған малдың көбею қасиеті бұзылатыны анықталды. Физиологиялық қасиеттеріне қарап оларды фитоэстрогендер антиэстрогендер (эстрогенге қарсы), антигонадотропиндік (гонадотропиндерге қарсы әсер ететін) струмогендер (қалқан безінің жұмысын нашарлатады), андрогендік және кортикоидтық қосындылар деп бөледі. Бұларда бәрі ішкі бездер гормондары тәрізді организмдегі зат алмасу барысына ықпал етеді. Мысалы, жүйке қозуын басып, мал мен құсты түрлі стресстерден сақтандырып, жедел бордақылау үшін гормондық қосындылар қолдануға болады. Бірақ малды сойып, етін өткізгенше олардың организмде қалмауы керек.

Мал азығының гормондық әсерін ескеру қажет. Айталық, турнепс, соя, азықтық капустада струмогендік қосындылар қалқан безінің жұмысын бұзып, гормондар түзуіне кедергі келтіреді.

Ферменттер. Ас қорытуды, зат алмасудағы реакцияларды жеделдететін биологиялық катализаторлар. Ас қорыту жолында ас сөлдерімен бөлінеді. Сонымен қатар өсімдіктерде біркатар ферменттер түзіліп, азықтану барысында біршама (әсіресе құс қорытуында) қызмет атқарады. Қажетті жағдайда мал азығына өндірісте дайындалатын ферменттік және микробтық препараттарды қолдануға болады. Олар амилолитикалық яғни көмірсуларды ыдыратушы (глюкоавоморин, авоморин), протеолитикалық яғни протеинді ыдыртушы проторизин, протосубталин) целлюлозалитикалық, яғни клетчатканы ыдыратушы целловиридин) түрінде дайындалады.

Ас қорытуды дұрыстау үшін мал дәрігерлік ас қорыту ферменттерін (пепсин, панкреатин) кеңінен қолданылады.

Өсімдіктерде ферменттермен қатар оларға қарама-қарсы әсерлі ингибиторлар болатынын да ескеру қажет. Мысалы, соя, бұршақ тұқымдастарында трипсиннің әсерін жоятын ақзат - трипсин ангибиторы болады. Сондықтан сояны мал азығы ретінде пайлану үшін алдын ала арнайы өндіруден өткізіп (жоғары температурамен), ангибитор күшін жояды.

Антибиотиктер - микроорганизмдер шығаратын заттар. Әр микроорганизмнің тіршілік қалдықтары басқа микроорганизмдер үшін улы. Микрорганизм тіршілігінде басқа микробтар, саңырауқұлақтар, бактериялар тіршілігіне қолайсыз жағдай тууын антибиоз деп атайды. Осы құбылысты организмге қажетсіз, зиянды микробтарда жоюға қолдануға болады. Малдәрігерлік тәжірибеде түрлі инфекциялық (жұқпалы) ауруларға қарсы көптеген антибиотиктер қоладнылады. Жиырмадан астам антибиотиктер мал мен құсты азықтандыруда пайдаланылады. Олар ас қорыту жолдарындағы пайдасыз және зиянды микроорганизмдерді жойып, ас қорыту барысын реттейді, қоректік азықтардың пайдалылығын арттырады. Жас төлді іш өтуден сақтандыру үшін антибиотиктер «Биовит-40» атты қосындысын кеңінен қолданады.

Азықтағы қоректігіне қарсы (антипитательные) заттар. Мал азығында организмге пайдалы да қажетті қоректік заттармен қатар уландырғыш, зиянды қосындылар да кездеседі. Олардың қатарына түрлі алколоидтар, глюкозидтер, улар (токсиндер) эфир майлары, сағыздар, фермент ингибиторлары (әсерін басушылар) кейбір ферменттер мысалы, В1 витаминін ыдыратушы (тиаминаза) органикалық қышқылдар және минералды қосындылар жатады.

Алкалоидтар - өсімдіктерде түзілетін азоттық негіздер. Жеңіл еритін органикалық қышқылдар тұзадар құрамында ас қорыту барысында жеңіл сіңіріледі де, орагнизмді уландырады.

Түрлі өсімдіктердегі редин, папаверин, хелидонин, аконитин мақта дәніндегі госсипол, бұршақ тұқымдастар дәніндегі гемаглютиннен малды сақтандыру қажет.

Ол үшін улы алколоидтарға бай өсімдіктерден жайылымдарды арылтып, уландырушы күші қажетті кезінде малды жаймау қажет. Улы заттардың көбі шөп шабылып, күнге кептіргенде ыдырап кетеді. Мұндай өсімдіктерді пішен түрінде пайдалануға болады. Сондай-ақ улану мал түріне де байланысты. Кейбір улы заттардан зақым шекпейтін мал түрлері де болады.

Глюкозидтер - судың қатысымен глюкоза (глюкон) және бірқатар басқа қосындыларға (аглюкон) ыдырайтын эфир тәріздес заттар. Көбі улы емес. Кейбіреулерінің ғана қатты уландырғыш қасиеті бар. Кең тараған улы глюкозидтер сапониндер қант қызылшасында, картоп қабығында болады. Қарында олар газдың шығуына кедергі келтіріп, кептірсе, қанды қызыл түйіршіктерді сусыздандырып солдырады. Көптеген глюкозидтер тынысты бұзып, тұншықтырады. Олардың кейбіреуінің ыдырауынан улы эфир майлары пайда болады. Олар өсімдікті кептіргенде ұшып кетеді.

3 МАЛ АЗЫҒЫНЫҢ ҚОРЫТЫЛУЫ

Жемшөптің қоректік заттарын пайдаланып, өз қажетіне жұмсау үшін жануарлар алдымен оны жеп, қоректік заттарды қорытып, сіңірілген бөлігін зат алмасу барысында тіршілік мұқтажына пайдаға асырады.

3.1. МАЛ АЗЫҒЫНЫҢ ЖЕЛІНУІ

Химиялық құрамы, қоректік қуаты әртүрлі жемшөп тіршілік қажетіне асу үшін ол міндетті түрде желініп, қорытылуы, бойға сіңірілуі қажет. Сонда ғана ол организмде энергияға, қажетті өнімге айналады. Азықтық өнімділік қуатының 70 проценті желінуіне, қалған 30 проценті қорытылуына байланысты.

Азықтың желінуі мен оның энергиялық қуаттылығы арасында тығыз байланыс бар: қуаттылық дәрежесіне қарай азықтың желіну деңгейі шектеледі. Дайындау әдістері арқылы желінуінің жоғарылауы, бір қарынды мал үшін қандағы (глюкоза) мөлшеріне, ал күйісті малдар үшін алдыңғы қарындарда пайда болып, қанға сіңірілетін микробиологиялық өзгерістердің өнімі - ацетат мөлшеріне тәуелді. Қанда май қышқылы, кетондардың шоғырлануы мал тәбетін төмендетеді.

Жемшөптің желінуіне оның құрамы, мөлшері мен қатар малдың дене ірілігі, тірілей салмағы, өнімділігі түрлеріне бейімділігі, азықтандыру тәртібінің сақталуы, жиілігі, жемшөптің ас қорыту жолынан өту жылдамдығы да әсер етеді.

Азықтың желінуі мен қорытылуы да тығыз байланысты. Клетчатканың көп болып, аумағын ұлғайтуы, қорытылуын төмендетіп, желінуін шектейді. Өйткені аумақты ірі азықтың ас қорыту жолдарынан өтуі баяулап, қорытылу мерзімі ұзарады. Соған байланысты қорытылуы жоғары бұршақ тұқымдастар астық тұқымдастардан гөрі көбірек желінеді. Күйісті мал пішенге қарағанда құрғақ заты бойынша есептегенде сүрлемді 20 проценттей кем жейді. Түрлі дәмді қосындылар (сірне, ашытқы және басқалары) тәбетті ашып, азықтың желінуін жоғарылатады.

3.2. МАЛ АЗЫҒЫ ҚОРЕКТІК ЗАТТАРЫНЫҢ ҚОРЫТЫЛУЫ

Желінген жемшөп ауыз қуысы арқылы ас қорыту жолына еніп, қорытыла бастайды. Қорыту барысында түрлі механикалық, физикалық, химиялық және биологиялық факторлар әсерінен азықтағы күрделі қоректік заттар ыдырап, аш ішек түгі арқылы қанға сіңіріледі. Ыдырап үлгермеген, сіңірілмеген қоректік заттар нәжіс құрамында тік ішек арқылы сыртқа шығарылады. Бұл - қорытылмаған қалдықтар. Сондықтан желінген қоректік заттар неғұрлым жақсы қорытылып, сіңірілсе, соғұрлым жануар организміне тигізер пайдасы көп, соғұрлым ондағы байланған энергия мен жиналған қосындылар организм қажетіне толығырақ пайдаланылады.

Қорыту ауыз қуысынан басталады. Онда түскен азық шайналып, ылғалданып, жұтылғанда сілекейдегі ферменттер (амилаза) минералды заттар оның кұрамына еніп, әсер ететін қосындыларды (амилоза түріндегі крахмалды) ыдырата бастайды. Жұтылған азық көмекейден өтіп, өңеш арқылы қарынға (асқазанға) түседі. Қарында бөлінетін тұз қышқылының әсерінен қышқылданып, қарын сөлінің протеолитикалық (протеинді ыдыратушы) ферменттерінің (пепсин, трипсин) әсеріне тап болады. Қарында қышқылданып, борсып-босаған, боркеміктенген азық жыны (хамус) оны екі елі ішек арқылы аш ішекке өтеді. Өтерінде қарын асты безінің панкраттық сөлімен бауыр етімен араласады. Өттегі қосындылар азық майларына әсер етіп, ішек сөлінің ферменттеріне (липаза) қолайлы жағжайлар туғызады. Азықтағы қоректік заттар ыдырауы ішек сөлі ферменттерінің әсерімен жалғасады. Сөйтіп жай қосындыларға дейін (протеиндер-амин қышқылдарына, майлар - май қышқылдары - глицеринге, көмірсулар моноканттарға) ыдыратылған қоректік заттар аш ішек түгі арқылы сіңіріліп, қан және лимфа құрылымына енеді. Тоқ шекте жын (химус) құрамынан артық су сіңіріліп, нәжіс (тезек) қалыптасады.

Бұл әрине, ас қорытудың жалпылама суреттемесі. Іс жүзінде ас қорыту, өте күрделі, әр мал, құс түріне тән өз ерекшеліктері бар процесс. Айталық көп қарынды күйісті малдың алдыңғы қатарында (таз қарын, тақия қарын, жалбыршақта) тұз қышқылы, басқа да ас қорыту сөлдері бөлінбейді. Олар ірі азықты көптеп жинап, асықпай қорытуға арналған орын десек те болады. Бірақ, басқа жағынан алып қарасақ алдыңғы қарындардағы микроорганизмдер тіршілігінің арқасында, онда түрлі микробиологиялық құбылыстар өріс алып, желінген азықтар түпкілікті өңдеуден өтіп организмге қажетті жаңа қосындылармен байытылады.

Шошқаның ас қорытуы. Шошқа - бір қарынды көп азық түрлерін жей беретін жануарға жатады. Ас қорыту жолдарының әр бөлімі біркелкі дамыған, аумақтары шамалас, орташа алғанда қарын аумағы 8 л, яғни ас қорыту жолының шамамен 30,0 процентіндей, аш ішегінің ұзындығы 15-25 м аумағы 9- 10 л, яғни 33,0 процентіндей, ұзындығы 20-35 см соқыр ішегінің аумағы 1,5 л, яғни 5,0 процентіндей, тоқ және тік ішегінің ұзындығы 5-6 м, аумағы 8-9 л, яғни 32,0 процентіндей. Жалпы ішек-қарын ұзындығы 20-30 м, аумағы 30 литрдей болады.

Азықтың қорытылуы, тек шайнаған кезде ғана бөлінетін сілекей ферменттерімен, ауыз қуысынан басталады. Азық түріне, ылғылдылығына, берілу жиілігіне байланысты тәулігіне 10-15 л, сілекей бөлінеді. Амилаза ферментімен қатар, шошқа сілекейінің құрамында көптеген минералдық (натрий, калий, кальций, магний, хлоридтер, фосфаттар, карбонаттар, сульфаттар) және орагникалық (ақзат, муцин аминқышқылдары) қосындылар болады. Сілекей реакциясы сілтілі.

Шайналып, сілекеймен ылғалданған азық қарынға түседі. Қарын құрылысы жай, бір бөліктен түрады. Оған енген азық өңештен он екі елі ішекке өткенше араласпай, бірқалыпты жылжып отырады. Қарынның үш бөлігінде өңделіп қорытылады.

Кесте 3.1 - Ас қорыту ферменттері

Ыдырататын қоректік заттар	Фермент аттары	Пайда болу көзі	Ферменттер әсерінен пайда болатын қосындылар
Углеводтар Крахмал	Амилаза	Түкірік панкреатиттік және ішек сөлдері	Мальтоза
Мальтоза	Мальтоза	Ішек сөлі	Глюкоза
Лактоза	Лактоза	-//-	Глюкоза- галактоза
Сахароза	Сахароза (инвертаза)	-II-	Г люкоза-фруктоза
Протеиндер
Белоктар	Пепсин	Қарын сөлі	Көп (поли) пептидтер
	Ренин	-II-	Протеоздар
Полипептидтер	Трипсин	Панкреатиттік сөл
	Химотрипсин	-//-
	Карбоксипептиддаза	-//-	Пептидтер
	Аминопептидаза ішек сөлі		Екі (ди) пепидтер амин қышқылдары
Дипептидтер	Дипептидаза		Амин қышқылдары
Нуклеин қышқылдары	Полинуклеотиддазалар	-II-	Нуклеотидтер
Нуклоетидтер	Нуклеотидазалар	-II-	Нуклеозидтер- фосфор қышқылы
Нуклеозидтер	-II-	-II-	Пуриндер- пириминдер
Майлар
Май	Липаза	Панкреатиттік сөл	Глицерин-май қышқылдары

Олар өзара ішкі кілегейлі қабатының құрылысы арқылы ерекшеленеді. Өңештің қарынмен жалғасқан жеріндегі кілегей қабығы тері тәріздес болып келеді (қарынның жалпы аумағының 1/5 бөлігі). Қарынның сыртқы шеңберімен оған бездері бар кардиналды бөлімі жалғасады (қарынның жарты көлеміндей). Содан кейінгі бөлім фундальды және пилорикалық бездермен қамтылған. Олар тұз қышқылын муцинге және ферменттерге бай секреттер шығарады. Қарынның барлық бөлімдеріндегі бездердің секреттері қосылып қарын сөлін құрастырады. Желінген азық құрғақ затының көлеміне байланысты тәулігіне 10 литрге дейін қарын сөлі бөлінеді. Оның құрамын тұз қышқылы, натрий, калий, марганец, темір, кальций, фосфаттар, сульфаттар, карбонаттар, муцин пепсиноген, пепсин, катепсин, липазалар болады. Өте қышқыл реакциялы (рН- 1,5-2,5). Бұлай болу себебі - қарын сөлімен тұз қышқылының бөлінуі. Қышқыл ортада азық протеині коагуляцияланы ірітіп, ферменттердің әсерінен ыдырайды. Тұз қышқылы туғызған қышқыл ортада ғана папсиноген биологиялық катализатор қызметін атқаратын пепсинге айналады.

Қарынға өңештен енген азықта алдымен сілекей амилазасы, азықтың өз ферменттері және бактериалдық ферменттер ықпалымен негізінен көмірсулар ыдырай бастайды. Кейін түскен азықтармен ығыстырылып, қарынның одан арғы бөліміне өткен сайын қарын сөлінің қышқыл реакциясы сіңіп, көмірсуларды ыдырататын ферменттердің әсерлігі төмендеп, протелитикалық ферменттер ықпалы әсіресе қарынның соңғы пилорикалық бөлігінде күшейеді.

Аш ішек - ас қорыту жолының ұзын да аумақты бөлігінің бірі. Негізгі ас қорыту процесі сонда өтеді. Қарын асты безінің, өттің және де ішек сөлінің көптеген ферменттерінің әсерінен қарыннан жартылай ыдырап енген азықтың қоректік затта ры аш ішекте толық ыдырайды. Оған осы сөлдердің әсерінен қалыптасатын сілтілік орта (рН-8,0) қолайлы жағдай туғызады.

Қарынасты без сөліндегі амилазаның әсерінен көмірсу көп қанттары екі қанттарга, ал олар ішек сөліндегі дисахаридаза ферменттерінің әсерінен бірқанттарға ыдырайды. Қарынасты безінің сөліндегі трипсин және химотрипсин ферменттері, панкреатикалық және ішек сөліндегі арнайы көп және екіпептидазалармен қосылып ақзатты амин қышқылдарына дейін ыдыратады.

Аш ішек капиллярлы арқылы сіңірілген қоректік заттар қанмен бауырмен жеткізіледі. Негізінен глюкоза күйісті малдың таз қарны арқылы ұшпалы май қышқылдары түрінде сіңірілген көмірсулардың организм мұқтаждығынан артқаны бауырда гликоген түрінде байланады. Қалған глюкоза қанмен бүкіл денедегі тоқыма торшаларына жеткізіліп глюкогенге айналдырылады. Глюкоген бауыр салмағының 18 процентіндей, бұлшық еттің 4 процентіндей жиналып, денедегі салмағының 2 процентінен аспайды.

Жалпы гликолиз деген атпен біріктірілген бірнеше реакиялар арқылы сіңірілген глюкоза негізінен механикалық жұмыс атқару үшін қажетті энергияға айналады (бұлшық ет жиырылуы қамтамасыз ететін аденозинүшфосфорлы қышқылының қайта түзілуі арқылы). Бұлшық еттің жиырылуына сонымен қатар торша тыныс алуына пайдаланатын көмірсулардың көмірқышқылы мен суға ыдырағанда босаған энергиясы да жұмсалады.

Сондықтан бұлшық ет жұмысы кезінде ондағы гликоген жұмсалып, қаннан жаңасы түзіледі де, қанға бауырдағы гликогеннен глюкоза қосылады. Осыдан қан құрамындағы глюкоза деңгейі бір мөлшерде ұсталады. Денедегі глюкоза мөлшері энергетикалық мұқтаждықтан жоғары болған жағдайда, оның артық пайдаланылатын бөлігі май түрінде байланады.

Ал ішекте сіңірілген амин қышқылдары негізінен дене ақзатының биологиялық түзілуіне, сонымен қатар түрлі өзгеріс реакцияларына (тотығу, трансаминдеу т.б.) пайдаланылады. Көмірсулар жетіспей, организмнің энергия мұқтаждығы қамтамасыз етілмесе, амин қышқылдары энергия көзі ретінде де жұмсалады. Бірақ тотығу барысында азотсыз заттар (көмірсулар, майлар) секілді орагнизмде протеин қарапайым қосындыларға дейін (көмірқышқылды газ су) ыдырамайтындықтан (жануарларда зәрлік: ал құстарда зәр қышқылына дейін) ондағы энергия толық пайдаланбай, біразы байлаулы түрде сыртка шығарылады. Сондықтан протеиндердің энергияға жұмсалуы тек организм мәжбүр болған жағдай да ғана болатын шара.

Ақзат түзілуі организм торшаларында өтеді. Ол үшін әр малдың тұқымдық ерекшеліктерін жалғастыруды қадағалайтын дезоксирибонуклеиндік қышқылдардың бақылауымен өтетін ақзат молекуласының құрылысына барлық қажетті амин қышқылдары жеткізілуі шарт. Олардың жеткізілуін бірінен соң бірі қажетті ретпен тізбектелуін рибонуклеинқышқылдары қамтамасыз етеді. Ақзат молекуласының тізбегіне кіретін амин қышқылдары толық және бірыңғай жеткізілуі тиіс. Қажетті амин қышқылдарының жеткізілуі тежелсе, басқа амин қышқылдары аминсыздандырылып, ыдырап, зат алмасуына кедергі келтіреді.

Ақзат түзілуіне қажетті амин қышқылдары екі сағат ішінде жеткізіліп немесе басқа амин қышқылдарынан қайта құрастырылуға (ауысатын амин қышқылдары) тиіс. Ал басқа амин қышқылдарынан қайта құрастыруға келмейтін, яғни ауыстыруға келмейтін амин қышқылдары міндетті түрде азықпен жеткізілуі тиіс.

Түзілген ақзат, бұлшық ет, сүт, жұмыртқа, жүн, мүйіз, тұяқ, ферменттер, гормондар және басқа да тіршілікке қажетті өнімдер қосындылар құрамына енеді. Қорытылып, сіңірілген протеин жеткіліксіз немесе амин қышқылдық құрамы жағынан толықтырылмаған болса, зат алмасу барысындағы осы өзгерістердің барлығына кедергі туып, организмнің өсіп-өнуі, өнімділігі күрт төмендейді.

Аш ішек түгінен сіңіріліп өткен май қышқылдары және майдың ұсақ түйіршіктері лимфа арқылы бауырға соқпай қанға құйылады. Организмдегі майлар, негізінен энергияға айналып, тотығады. Басқа қоректік заттарға қарағанда майлардан 2,25 есе жоғары энергия босайды.

Аш ішекте ерітілген минералды заттардың негізгі бөлігі сіңіріледі. Олардың сіңірілуіне азықтағы көлемі, қосынды түрі, бір-бірімен өзара қарым-қатынасы әсер етеді.

Аш ішекке тоқ ішек жалғасады. Онда өткен азық қалдықтарында түрлі биохимиялық процесстер өріс алады. Микробиологиялық процестер арқасында шикі клетчатка қосындылары ыдырап, ұшпалы май қышқылдары (ҰМК) ішек газдары (көмір қышқылды газ, метан, сутегі) пайда болады. Бактериялық пектиназалар әсерінен пектин қалдықтары ыдырап, бактерия ықпалымен ақзат қалдықтары шіриді.

Жылқының ас қорытуы. Тоқ ішек бөлімі өте дамыған. Қарын аумағы 18 л яғни жалпы ас қорыту жолының 9 процентін, аш ішегі (16-24 см) 64 л яғни 30 процентін, соқыр ішегі (1 м) 34 л яғни 16 процентін тоқ ішегі (6-9 м) 96 л яғни 45 процентін құрайды.

Құлақ түбіндегі бездер шығаратын сілекейлі мөлшері, желінген азық ылғалдылығына байланысты бөлінеді - шырынды азық бергенде тәулігіне 5-8 л, құрғақ азық бергенде 40-50 л жылқы сілекейінің құрамында ферменттер жоқ. Ауыз қуысындағы азықты ылғалдандырып шайнап, қарынға өткізеді. Жылқы қарынына өңеш қосылған түста кілегей қабаты терінікі тәріздес бітеу бөлік бар.

Бітеу бөлікте қарынға түскен азық біршама уақыт жиналып, онда күйісті малдың алдыңғы қарындарындағыдай микробиологиялық процестер жүреді. Біршама сүт және аздаған сірке, май қышқылдары пайда болады. Содан кейінгі қарынның фундальдық және пилорикалық бөліктерінде азық тәулігіне 30 литрге дейін бөлінетін қарын сөлімен қанығып, оның ферменттермен қорытыла бастайды.

Кесте 3.2 - Бір қарынды малдың ас қорыту барысы

Ас қорыту жолының бөлімі	Негізгі орта реакциясы	Ыдыратушылық әсер ететін ас қорыту сөлдерінің ферменттері	Ыдыратылатын заттар және оның нәтижесінде пайда болатын өнімдер
Углеводтар қорытылуы
Ауыз қуысы мен қарынның өңешке тақау бөлігі	Сілтілік	Түкірік амилазасы	Крахмал мен гликоген дистриндер мен мальтозаға ыдырайды
Қарынның криникалық бөлігінің безді жерлерінде	Нейтралды	Түкірік амилазасы	Крахмал, гликоген, декстриндер, мальтозаның ыдырауы жалғасып, декстрин, мальтозалармен қатар сахароза, глюкоза ыдырайды
Аш ішек	Сөлқышқыл, нейтралды, сілтілі	Ішек және қарынасты без сөлдерінің амилазасы, мальтаза дисахаридаза, глюкозидаза, галактозидазасы	Крахмал, гликоген, декстриндер, мальтоза, глюкоза, фруктоза, галактоза, пентозалар пайда болады
Тоқ ішек	Нейтралды	Микрофлора ферменттері, май қышқылдарына әсер ететін сілтілік секрет	Целлюлоза мен сол тектес заттардан (гемицеллюлозалар, пектиндік заттар ұшпалы май қышқылдары, метан, сутегі, көмір қышқылы, глюкоза, галактурон қышқылы пайда болады
Ауыз қуысы	Сілтілі	Белоктар қорытылуы . Түкірікпен ылғалданады
Қарын	Қышқыл	Қарын сөлінің пепсин, катепсин тұз қышқылы	Белок және полипептидтер, пептидтер, амин қышқылдарына ыдырайды
Аш ішек	Сөлқышқыл, нейтралды сөлсілтілі	Ішек және қарынасты без сөлдерінің дипептидаза, аминополипептидаза, трипсин, химотрипсин, карбоксиполипептидазалары	Полипептидтер және пептидтер үш пептидтер амин қышқылдарына ыдырайды
Тоқ ішек	Нейтралды	Бактериялардың протезалары (шіріткіштер)	Пептидтер қалдықтарынан амин қышқылдары, аминдер пайда болады
Майлар қорытылуы
Ауыз қуысы	Сілтілі	Түкірікпен ылғалданады	-II-
Қарын	Қышқыл	Ішек сөлінің липазалары	Майлар жоғары молекулалы май қышқылдарына - глицеридтерге ыдырайды
Аш ішек	Сөлқышқыл, нейтралды, сөлсілтілі	Қарын, ішек, қарынасты без сөлдерінің липазалары, өт қышқылдары	Майлар мен глицеридтерден майдың өте ұсақ бөлшектері, бос май қышқылдары, глицеридтер пайда болады
Тоқ ішек	Нейтралды	Микрофлора ферменттері	-II-

Тұз қышқылы және пепсиннің әсерінен протеин көп молекулалы пептидтерге ыдырай бастап, он екі елі ішекте жалғасады. Ішекте қарынасты безінің, өттің, ішек бездері сөлдерінің ферменттері әсер етіп қоректік заттар ыдырап, сіңіріледі.

Басқа малға қарағанда жылқының ас қорыту ерекшелігі - оның тоқ ішекте белсенді өтуі. Аш ішектен микроорганизмдерге бай соқыр ішек арқылы өтетін азық қалдықтары, сол микроорганизмдерге, ең алдымен лактобцилдерге қаныққандықтан тоқ ішекте бактериялық процестер өріс алады. Қорытылмаған целлюлоза ыдырап, ұшпалы май қышқылдары (сүт, сірке майлы, көмірқышқыл газы, метан және сутегі) пайда болады. Бактериялар мен инфузориялар қорытылмаған ақзатты амин қышқылдарына, аз молекулалы май қышқылдарына және аммиакқа дейін ыдыратады. Микробиологиялық процестердің дамуына соқыр ішектегі сөл сілтілік реакция (рН-7,2-7,3) себептеседі.

Микрбиологиялық процестермен қатар амилаза, сахараза, лактаза ферменттерінің әсерінен көмірсулар гидролизі қоса жүріп жатады. Пептидаза және полипептидазалар бактериялық ферменттермен қоса, протеин ыдырауын қамтамасыз етеді. Тоқ ішектің соңында азық қалдықтары ашып, шіри бастайды. Сілтілік сөлдің әсерінен ұшпалы май қышқылдары тотығып, микробиологиялық ыдырау бәсеңдейді. Микробиологиялық түзу арқылы В тобының және К витаминдері пайда болады. Бірақ олар бактериялар денесінде болғандықтан, тек біршамасы ғана сіңіріліп, пайдаланылады.

Күйісті малдың ас қорытуы. Көп қарынды күйіс қайтаратын малдың ас қорыту ерекшелігі көп. Азықты олар тілмен мол орып жеп аз шайнап, мол сілекейлеп жұтады. Ішілген судың негізгі бөлігі алдыңғы қарындарда сіңіліп, қанмен сілекей бездеріне жеткізіліп, олар арқылы қайта ауыз қуысымен алдыңғы қарындарға айналып түсетіндіктен бүйрек арқылы аз мөлшері ғана бөлініп шығарылады. Осындай ылғалдың ішкі айналымының арқасында көп сілекей бөлінеді.

Бөлінетін сілекей көлемі басқа азықтың ылғалдылығына емес, физикалық-химиялық қасиеттеріне байланысты келеді. Мысалы, сүрлемнің әр 1 кг құрғақ затына шамамен 14 л, пішендікіне - 17л, көк балаусанікіне 32 л бөлінеді. Демек, күйісті мал сілекей тек қана құрғақ затты ылғалдандырушы ғана емес, негізінен алдыңғы қарындардағы биохимиялық процестерді реттейтін электролиттік химиялық қосынды ретінде қаралуға тиіс.

Күйісті малдың ас қорытуындағы басты ерекшелік қарын құрылысымен байланысты. Ол төрт бөлімнен екі бөлікті таз қарыннан, тақия қарыннан, жалбыршақтан және шынайы қарын-ұлтабардан тұрады. Ас қорыту бездері тек ұлтабарда болады. Қалған үш бөлім алдыңғы қарындар деп аталады. Оларда желінген азық жиналып, сыдырылып, сабақталып, микробиологиялау өңдеуден өткіізледі.

Алдыңғы қарындар, оның ішінде негізгісі - таз қарын өте аумақты. Ірі қараның таз қарын аумағы 180 литрге дейін, қой мен ешкінікі 25 литрге дейін жетеді, бұл (200-210 л ірі қара қарын аумағының 28-30 л қой-ешкінікінің 85- 87 проценті, қалған 13-15 проценті жалбыршақ пен (ірі қаранікі 14-15 л, яғни 7 процент; қой-ешкінікі 1 литрдей, яғни 3 процент) шынайы қарын ұлтабардың (ірі қаранікі 13 л, яғни 6 процент; қой-ешкінікі 3 литрдей, яғни 13 процент) үлесіне тиеді. Жалпы қарын аумағы ас қорыту жолының 65 процентін қамтиды. Қалған 20-21 проценті аш ішекке, 2-3 проценті соқыр ішекке (бүйен), 9-11 проценті тоқ және тік ішектер үлесіне тиеді.

Жалпы ас қорыту жолы аумағының 60 проценттейін қамтитын таз қарында желінген азықтың 85-90 проценті жиналады. Азық желінгеннен кейін жарты-бір сағат өткен шамада күйіс кайыру басталады. Күйіс қайыру барысында таз қарындағы азық бөлшектері біртіндепқайта ауыз қуысына кекіріледі де, түпкілікті шайналады. Мұқият шайналып, мол ылғалданған азық қайта жұтылып, таз және тақия қарынға түседі.

Әбден шайналып жұтылған азық бөлшектері, шайналмаған азық арасынан өтіп таз қарынның астында және тақия қарынға шөгеді. Ірі азық бөлшектері таз қарын сұйығының үстіне жүзіп шығады. Осыдан таз қарында сұйық астыңғы қабат және қою үстіңгі қабат пайда болады. Үстіңгі қабаттағы ірі азық кекіріліп күйіске, ал астыңғы қабатта ұсақталған азық біртіндеп жалбыршаққа енеді. Жалбыршақта артық суы сығылып, сіңірілген азық ұлтабарға жыны (химус) енеді.

Азықтың алдыңғы қарында болу мерзімі ірілігіне байланысты. Майда ұсақталған, жеңіл қорытылатын, жеткілікті ылғылданған азықтар тіпті алдыңғы қарында тоқталмай, бірден ұлтабарға өтіп те кетеді. Ал, керісінше қиын қорытылатын ірі азықтар алдыңғы қарындарда ұзақ жатып, күйіс қайыру арқылы әбден ұсақталғанша таз қарында болады.

Жаңа туған бұзаудың алдыңғы қарындары дамымағандықтан, олар емген сүт өңештің қарынға жалғасқан жерінен басталатын текше аркылы бірден ұлтабарға түседі. Алдыңғы қарындарда ешқандай ферментті сөлдер немесе микроорганизмдер болмағандықтан, онда артық сүт құйылатын болса, ол ешқандай өңдеуден өтпей, жатып шіри бастайды. Шіріген заттар ас қорыту жолдарына еніп, ас қорыту барысын бұзып, ішті өткізіп, төлді тышқаққа (диспепсия) соқтырады. Оған жол бермеу үшін сүтті мөлшерлеп, көптеп жұтқызбай, өңештік өзектен шығып төгілмейтіндей етіп, емізік арқылы сорғызады. Бұзаудың дами бастаған таз қарынға азықтармен бірге енген микроорганизмдер біртіндеп көбейе бастайды. Олардың өсіп-өнуіне, көбеюіне дамыған таз қарында барлық жағдай туғызылады. Қарын ішіне күн сәулесі енбейді, суық өтпейді. Микробтарды өлтіріп, ыдырататын ас қорыту сөлдері мен қайта керісінше, ауыз қуысынан енген мол сілекей тіршіліктеріне жайлы сәл сілтілік орта реакциясын қамтамасыз етеді. Қажетті де көп өзгермейтін бірқалыпты жылылықта (37-39 градус), желінген азықтармен түскен мол қоректік заттарды емін-еркін пайдаланып, микроорганизмдердің сан алуан түрлі өсіп, жетіліп көбейеді.

Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады - біріншісі өсімдік орагнизміне жақын бактериялар (оларды микрофлора дейді), екіншісі жануарорагнизміне жақын бір торшалы қарапайымдылар (оларды микрофауна дейді).

Таз қарын микрофлорасынан 60-тан астам бактериялар түрі табылған. Негізгілері лактобацилдер, стрептококтар, бактерсидтер, клостридтер, саленомонадтар, целлюлоза ыдыратушылар, вибриондар, микрококтар, строфилококтар, сарциндер, кейбір ашытқылар және басқалары. Олардың таз қарын жынының 1 мл саны орасан зор 108-10н-немес 1,5-2 кг бактериялық массаға жетеді.

Микрофаунаға тоқталатын болсақ, олар негізінен кірпікті қарапайымдылардан түрады (инфузориялар және басқалары). Қарындағы азықтың әр 1 миллилитрінде шамамен 1 миллиондай қарапайымдылар өмір сүреді. Олардың тәулік бойында 4-5 ұрпағы өсіп жетіледі. Таз қарын ішіндегі жынның ірі қарада 20 (1 бөлігі), ал ұсақ мүйізді қарада 12 (1 бөлігі) инфузориялардан тұрады. Олар түзген азотты қосындылар алдыңғы қарындардағы бүкіл азот мөлшерінің 10-20 процентін құрайды. Ұлтабар мен ішекке алдыңғы қарында өсіп көбейген қарапайымдылардың тәулігіне 70 проценті өтіп, қорытылады. Олар азықтың қоректік заттарын өз қажетіне пайдаланып, игереді де үсақталған азық қалдықтарымен қоса алдыңғы қарындардан өтіп ұлтабар, ішектерге енгенде түз қышқылы, ас қорыту сөлдерінің ферменттері әсерінен қорытылып, ыдырайды, денесіндегі түзілген қосындылар босап, мал қанына сіңіріліп пайдаланылады. Содан барып күйісті мал өзі жеген азық құрамында жоқ бағалы қоректік заттарға - ауыспайтын амин қышқылдарына, В тобының және К витаминдеріне ие болады. Міне, күйісті малдың қоректенуінде зор маңызы бар осы процесті микробиологиялық түзу деп атайды. Соның арқасында химиялық құрамы кедей, қоректілігі төмен ірі азықтармен азықтандырылған күйісті малдың жемшөпті құрамын байытуының сыры осында. Белгілі азық түрі және күнделікті желіну мөлшеріне бейімделген микроорганизмдер сол түрлеріне үйреніп, оны игеруге бейімделіп көбейетіндіктен мал рационының құрамын, ондағы азықтар ара-қатынасын бірден бұзып, басқа азықтармен ауыстыруға болмайды. Жаңа азыққа, оның мөлшеріне таз қарындағы микроорганизмдер бейімделіп үлгеру үшін, рацион құрамын біртіндеп ауыстырады. Мұны, әсіресе, рацион-құрамы өзгертілетін көктем және жаз айларында есте сақтау қажет.

Таз қарындағы микроорганизмдер ішінде әсіресе целлюлоза ыдыратушы бактериялардың көбейгені пайдалы. Олар малдың ас қорыту сөлдерінде болмайтын целлюлозаны ыдыратушы целлобиаза ферментін шығаратындықтан, таз қарынға түскен ірі азықтарды қорытады. Сөйтіп, көбіне мол клетчаткалы ірі жемшөппен азықтанатын күйісті мал организміне зор пайда келтіреді.

«Шикі» клетчатка тобына көмірсулардың таз қарында ыдырауына - оның құрамы, лигнинмен қаныққандағы, физикалық қасиеттері, ұсақтығы, целлюлоза ыдыратуды микроорганизмдер саны әсер етеді. Лигнин - сағыз тәріздес өте төзімді, ерімейтін зат. Өсімдік дамыған сайын бойындағы лигнині мен басқа да катайткыш заттары көбейіп, қабығындағы клетчаткаға сіңеді де микроорганизмдердің клетчатканы кедергі келтіреді. Клетчатка қорытылуының төмендеуі басқа қоректік заттардың қорытылуына кері әсер етіп төмендетеді.

Аксельсон мен Шнейдердің анықтауы бойынша «шикі» - клетчатканың қорытылуы деңгейінің лигнинделуге тәуелділігін келесі регрессиялық теңдеулермен есептейді:

күйісті мал үшін жылқылар үшін шошқалар үшін

к=87,8-3,83 х;

к=88,2-1,25 х; Кк=93,7-1,60 х;

мұндағы Кк - клетчатка қорытылуы, процент

х - азықтағы лигнин мөлшері, процент.

Таз қарынға түскен азық протеині микроорганизмдердің протеолитикалық ферменттерінің әсерінен ыдырай бастайды да, аминсызданған амин қышқылдарынан аммиак пайда болады. Аммиакты таз қарынның көптеген микроорганизмдері өз денесінің ақзатын түзуге пайдаланады. Таз қарынға түскен басқа да қосымша азотты қосындылардың аммиагін да олар аз құрылысына пайдаланып игереді де, ас қорыту жолының қарыннан кейінгі бөлімдерінде (ұлтабар,ішектерде) ыдырап, қорытылғанда байланған аммиакты амин қышқылдары түрінде босатады.

Бірақ таз қарында аммиак мөлшері тез арада көбейсе микроорганизмдер игеріп үлгере алмайды да, организм улану қаупі туады. Сондықтан азот қосындыларын (карбамидті) азыққа тек біртіндеп, түбегейлі араластырып, сіңіре қосып (айталық, сүрлемдеу кезінде) малды 7-10 тәулік ішінде аз мөлшерден бастап үйретеді. Және де, рационадғы азотты заттарды жақсы пайдаланулары үшін, микроорганизмдерді жеңіл еріп, қорытылатын энергия көзімен қамтамасыз ету қажет. Ол үшін рациондағы қан протеин қатынасы 0,8-1:1 аралығында ұстайды.

Таз қарындағы протеиннің ыдырау жылдамдығы, оның қасиеттеріне, ең алдымен ерігіштігіне байланысты. Протеиннің су және тұз ерітінділерінде еритін фракциялары басым болса, ол таз қарында тез ыдырап, игеріліпүлгермейтін аммиак көлемі көбейеді. Оған жол бермеу үшін протеин ерігіштігін тежейтін шаралар колданады.

Таз және тақия қарында микробиологиялық өңдеуден өткен азық жалбыршақ арқылы ұлтабарға өтеді. Ұлтабарда негізінен тұз қышқылы және пепсиннен тұратын ұлтабар сөлі бөлінеді (ірі қарада тәулігіне 100 литрдей, қой-ешкіде 5-6л). Олар алдыңғы карындардан түскен азотты қосындыларды ыдыратады.

Ұлтабардан азық аш ішекке (ұзындығы ірі қаранікі -40-50 м, қой- ешкінікі 17-34 м) содан кейін ток ішекке өтеді. Ондағы қорыту, қорытылған қоректік заттарды сініру барысы баска малдікіндей өтеді.

4 МАЛ АЗЫҒЫНЫҢ ҚОРЕКТІЛІГІН БАҒАЛАУ

Мал азығының қоректілігі - оның организм тіршілігінің қажеттерін өтеу дәрежесімен өлшенеді. Бір м өлшерде желінген азықтың қайсысы тіршілік қажетін толығырақ өтесе, сол азықтың қоретілігі, құнарлылығы жоғары болғаны. Мал азықтандыруды ғылыми жолмен ұйымдастырып, аз жемшөп шығындап көп өнім алу үшін азықтың қоректілігін дұрыс бағалай білу керек. Мал азығының қоректілігін дұрыс бағалаған жағдайда олардың күнделікті берілуін мөлшерлеп, мал организмнің қажетінде дәлдеп, аз беріп ашықтырмай, көп беріп ысырап етпей, үнемді де тиімді пайдалануға болады.

Мал азығының қоректілігін бағалау жолдарын алғашқылардың бірі болып неміс зерттеушісі А.Теер ұсынды. Өзінің 1809 жылы шыққан «Тиімді азықтандыру негіздері» деген еңбегінде азық қоректілігін шалғын пішеннің қоректілігімен салыстыруды ұсынады. А.Теердің бағалауы бойынша 1 кг картоптың қоректілігі 0,5 кг пішенге, 1 кг жоңышқанікі 1,0 кг пішенге, 1 кг сұлы немесе 10 кг қызылшанікі 2,0 кг пішенге тең келеді екен. Кейіннен оның шәкірттері бұл бағалау жолын «пішендік теңеулер» деп атаған. Бұл әдістің ұтымдылығы қарапайымдылығында. Қай азық болмасын қоректілігі 100 кг шалғын пішеннің қоректілігімен салыстырылады. Осы салыстыру әдісі 1860 жылға дейін қолданылды.

Химия және физиология ғылымдарының дамуы азықтардың қоректілік қасиетін толығырақ зерттеп анықтауға мүмкіндік туғызады. Көптеген зерттеушілер азық қоректілігін оның химиялық құрамына байланысты бағалауды ұсынды. Өткен ғасырдың орта шенінде либих, содан кейін Э.Вольф азық қоректілігін ондағы химиялық заттар бойынша бағалауды ұсынады. Бірақ бұл бағалау әдісі кең өріс ала алмады.

Оншақты жыл (60-шы жылдары) өтіп, химик-физиологтар Геннебер мен Штоманн қоректілік азықтағы қорытылатын заттар мөлшеріне тәуелді деген тұжырым жасады.

Бұл мәселені кеңінен зерттеген Э.Вольф қоректілікті бағалауға қоректік заттардың қорытылатын бөлігін алуды ұсынды. Соған негіздеп түрлі азық қоректілігінің кестесін жасады. Қоректілікті бағалау тәсілі ХХ-шы ғасырға дейін көп елдерде, оның ішінде Ресейде де қолданылып келді. Бұл тәсілді азық қоректілігін «корытылатын қоректік заттар қосындысы» (ККЗК) деп атауды 1910 жылы америка ғалымдары Уолл мен Хемфри ұсынды. Бұл бағалау тәсілі, кемшіліктеріне қарамай, Америкада әлі күнге дейін қолданылады.

Азық қоректілігін ККЗК бойынша бағалаудың негізгі кемшілігі - ол тек азық қорытылуын, яғни ас корыту барысының тек алғашқы, бірінші сатысын ғана қамтиды. Қорытылып сіңірілген қоректік заттардың одан әрі игеріліп пайдаланылу жағдайын көрсетпейді.

...Ғылым мен өндірістің одан кейінгі дамуы азық қоректілігін дәлірек бағалауға мүмкіндік іутызады. М.Рубнер, содан кейін Атуотер және Бенедиктердің зерттеулері, энергияның сақталу заңы жануар организмінде де орын алатындығын дәлелдеді. Соған негізделе отырып мал организмінде заттар және энергия теңдігін зерттеутәсілдері дамыды. Бұл тәсілдерді қолдана отырып 1905 жылы неміс ғалымы О.Кельнер организмде азот, көміртек және энергия теңдіктеріне негізделіп есептелген азық қоректілігін олардың өнімділік әсерімен бағалау жолын ұсынды.

О.Кельнер бордақылаудағы сақа өгіздермен жүргізген тәжірибелерінде түрлі азықтар қоректілігін олардың мал денесіндегі май байлаушылық әсерімен салыстыра бағалауды ұсынды.

248 азық түрімен жүргізген зерттеулердің нәтижесінде О.Кельнердің крахмалдық теңдеулері деп аталған бұл өлшем азықтардың сақа өгіз денесінде 248 г май байлайтын 1 кг қорытылатын крахмал май байлаумен салыстырылды.

Г.Армсби азық қоректілігінің өлшем бірлігі ретінде мал организмінде байланатын 1000 килокалория таза, яғни өнім энергиясын алуды ұсынды, оны «терм» деп атады. Армсби термдері бойынша азық қоректілігін бағалау өлшемі ретінде мал организміндегі тіршілік қажеттілігін өтегеннен артылып, өнім түзу үшін жүмсалған әр 1000 килокалория энергия алынған.

Азык қоректілігін бағалаудағы бүл тәсілдер мал азықтандыруда кеңінен қолданылды. Тек оларды қолдануға қарапайымды ету үшін Данияда Фиорд пен Ванкель, Швецияда Н.Гансон скандинавиялық азық өлшемін ұсынды. Олар азық бірлігі ретінде 1 кг арпаны алып (арпалық азық өлшемі), басқа азықтар қоректілігін соның өнімдік әсерімен салыстырды. Азық өлшемі арқылы жемшөп қоректілігін табу үшін зат және энергия алмасуын арнайы респираторлық қондырғыларда зерттемей-ақ жәй азықтандыру тәжірибесін қолдануға мүмкіншілік туды. Олардың нәтижелерін қорыта келе 1915 жылы Копенгагенде өткен съезде жалпы скандинавиялық азық өлшемі қабылданды.

Қазіргі кезде біздің мемлекетімізде О.Кельнердің крахмалдық теңдеулеріне негізделген сұлы азық өлшемі қолданылады.

Оның бірлігі ретінде 1 кг сұлы қоректілігі, май байлауымен есептелетін өнімдік әсері алынды. Сұлы азық өлшемі 1933 жылы бекітіліп, оның негізінде алғашқы азық қоректілігінің кестелері жарияланды. Біршама кемшіліктеріне қарамастан бұл бірлік қазіргі кезге дейін мал шаруашылығында негізгі азық көлемі ретінде қолданылып келеді. Әдетте ол «азық көлемі» деп аталады.

Азық қоректілігін сұлы азык өлшемімен бағалау толығымен О.Кельнер тәжірибелерінде негзделгендіктен, оларға толығырақ тоқталайық. О.Кельнер өз есептерін азот және көміртек тендеулері арқылы жануар организміндегі азықтық өнімділік әсерін анықтауға негізделген. Азот элементі тек протеин қүрамында (16,67 процент) болатындықтан, оның денедегі балансы бойынша ақзат алмасуын бақылауға болады. Ал көміртектің ақзаттары (52,54 процент) және майдағы (76,50 процент) мөлшері бойынша денедегі май байлауын есептейді. Мысалы, Кельнердін бір тәжірибесінде өгіз денесіне азықтармен енген 186,46 г азоттан 179,24 г шығарылып, тезек-зәрмен 7,22 г қалып қойған; 5574,5 г көміртектен 4891,9 шығарылып (тезек-зәр ішек газымен) 682,9 г денеде қалған. Осыдан өзіз денесінде (7,22X100): 16,67=43,4 г ақзат түзілгенін табамыз. Оның 52,54 проценті көміртекте болатындықтан (4,33X52,54): 100=22,75 г көміртегі сонда жұмсалады. Көміртектің қалған (682,6-22,75=659,85 г-мөлшері байланған май қүрамына енеді. Майда 76,50 процент көміртек болғандықтан 659,85г көміртектен (695,85X100):76,5=862,55 г май байланады.

Міне осындай жолмен О.Кельнер азықтардың өнімділік әсерін, қуаттылығын есептеп шығарған. Ақзатты энергетикалық қуаттылығы бойынша (1 г ақзатта 5,7 калория, 1 г майда 9,5 калория) майға теңестіріп азықтың таза қоректік заттарының өнімділік (май байлануы бойынша) қуаттылығын тапқан. Оның дерегі бойынша азот балансы тең сақа өгіз денесінде көміртектің оң балансы бойынша есептелген май байланымы мұнша болған: 100 г қорытылатын ақзаттікі 23,5 г, 100 г қорытылатын майдікі түрлі азықта әртүрлі қорытылуына байланысты 47,4-59,8г., 100 г қорытылатын қанттікі - 18,8 г. Бұл сандар корытылатын таза қоректік заттардың май байлау константалары (өзгермеген көрсеткіштері) деп аталып, түрлі азықтардың химиялық құрамы (қорытылатын қоректік заттары) бойынша өнімдік әсерін май байлауымен есептеу үшін пайдаланылады. Мысалы, зығыр шротының әр 100 г құрғақ затынан 34 г ақзат, 8,4 г май, 26,1 крахмал клетчаткасы қорытылған. Бұлардың 19,48 г май байлануы керек: 34 г ақзаттан (23,5X34): 100=7,99 г; 8,4 г майдан (59,8X8,4): 100=5,02 г, 26,1 г көмірсулардан (14,8X26,1): 100=6,47 г. Енді осы шроттың өнімдік әсерінен азот және көміртек балансы бойынша есептесек, 19,2 г май шығады. Яғни есептеудің екі жолының арасындағы айырмашылық өте аз 2 процентке жетпейді.

Бірақ басқа, әсіресе құрамында клетчаткасы көп ірі азықтардың өнімдік қуаттылығын есептегенде, бұл айырмашылық ұлғая түседі. Мысалы, май байлау константалары бойынша шалғын пішенінің 100 г құрғақ затындағы қорытылатын 3,3 г ақзаттан (3,3X0,235=0,78 г, 1,2 г майдан (1,2X0,470=0,55 г), 46 г көмірсулардан (46X0,248=11,41 г) яғни 12,75 г май байланатындығы шықса, азот пен көміртек балансы бойынша есептегенде 8,1 г май байлайтындығы шығады. Яғни айырмашылық 37 процентке жоғарылайды. Бидай астығының 100 г құрғақ затындағы қорытылатын 0,1 г ақзаттан, 0,2г майдан, 41,6 г көмірсулардан 10,42 г май байланатындығы шықса, азот және көміртек балансы бойынша бар жоғы 2,1г шығады. Айырмашылық 80 процентке жетеді.

Бұл айырмашылыкты О.Кельнер клетчатканы қорытуға жұмсалатын энергия шығынының ұлғайуымен түсіндіреді. Азық құрамында клетчатка көбейген сайын, есептеп шығарған май байлануымен нақтылы деректерде (азот және көміртек балансы бойынша (май байлану мөлшері арасындағы айырмашылық ұлғая түскен. Тәжірибе жүзінде желінген азық клетчаткасының әр 100 грамы май байлануын 14,3 грамға азайтатыны анықталды. О.Кельнер есептеулі және нақтылы май байланымында айырмашылық болмаған азыктарды бағалы құнарлы, ал айырмашылық болған азықтарды жартылай кұранлы деп атап, соңғыларына осы айырмашылықты түзететін арнайы бағалылык коэффициенттерін қолданады.

Жоғарыда келтірілген мысалымыз 100 г шалғын пішеннің есептеулі май байлау мөлшері 12,75 г да, нақтылысы 8,1 г. Демек, шалғын пішенінің бағалылық коэффициенті 0,63-ке (8,1:12,75=0,63) тең болады. Осы жолмен азықтардың нақтылы май байлау мөлшерін тауып, олардың қоректілігін 1 кг крахмалдың май байлау мөлшерімен (248 г) салыстырса, азықтардың қоректілігі крахмалдық теңеу арқылы бағаланады. Оны есептеп шығару үшін басқа қорытылатын қоректік заттардың крахмалмен салыстырғандағы май байлау көлемін қолдануға болады. Олар қорытылатын ақзат үшін 0,94-ке (235:248=0,94) қорытылатын май үшін 1,95-2,45-ке (474-598:248=1,95-2,45) қорытылатын азотсыз экстрактивті заттар мен клетчатка үшін 1-ге (248:248=1,0) тең.

Кез келген азықтың қорытылатын қоректік заттарын осы сандарға көбейту арқылы, крахмалдық теңеуін табуға болады. Мысалы, 100 кг пішенде 2,8 қорытылатын ақзат, 1,6 кг қорытылатын май, 23,9 кг қорытылатын азотсыз экстрактивті заттар, 13,5 кг қорытылатын клетчатка болса, оның есептеулі крахмалдық теңеуі 43,09-га тең. Өйткені 2,8 кг қорытылатын ақзатты 2,63 кг (2,8X0,94), 1,6 кг қорытылатын майы 2,06 кг (1,6X1,91) 23,9 кг қорытылатын азотсыз экстративті заттары 23,9 кг (23,9X1,00) 13,5 кг қорытылатын клетчаткасы 13,5 кг (13,5X1,00) май байлауы тиіс. Бірақта ондағы 25,6 кг шикі клетчатканың қорытылуына қосымша энергия жұмсалады. Ол клетчатканың әр 1 килограм күтулі май байланымын 143 грамға (0,58 крахмалдық теңеуге) төмендетеді. (143:248=0,58). Сондықтан пішеннің нақтылы май байлаумен бағаланатын өнімдік әсері, яғни қоректілігі 14,79 крахмалдық теңеуге (0,58X25,5) азайтылып, 28,3 крахмалдық теңеуге тең болады (43,09-14,71).

Азықтардың қоректілігін азық өлшемімен есептегенде О.кельнердің қорытылатын қоректік заттар үшін анықтаған май байлау коэффициенттерін қолданады. Азықтың химиялық құрамы және қорытылымы арқылы табылған қорытылатын қоректік заттар мөлшерін осы май байлау коэффициенттеріне көбейтіп жалпы есептеулі күткен май байлау мөлшерін табады да, оның бағалылығы 100 процент болса (есептеулі май байлауы нақтылы май байлауға тең болған жағдайда) сұлы азық өлшемінің бірлігі ретінде алынған 1 кг сұлының май байлау мөлшеріне (148,8 орташалап алынғанда 150 г) бөледі. Сөйтіп азық қоректілігін сұлы азық өлшемімен бағалайды. Егер азықтың бағалылығы 10% болмаса, онда есептеулі май байлауымен нақтылы май байлауы арасындағы айырмашылықты көк және ірі азықтар үшін клетчатка қорытылуына қажет қосымша энергияны алу арқылы, тамыр түйнек жемістілермен құнарлы жемдер үшін «құнарлылық коэффициенттерін» пайдалану арқылы түзетеді. Түзетілгеннен кейін азықтың нақтылы май байлау мөлшерін сұлы азық өлшемінің май байлауына, яғни 150 г бөледі.

Есептеулі май болуымен нактылы май байлауы арасындағы алшақтықты жою үшін көк азықтың кұрамында 6-8 процент клетчатка болса оның әр 1 килограмын 82 гармға, 8-10 процент шикі клетчатка болса - 107 грамға, 10- 14 процент клетчатка болса 131 грамға, топандағы әр 1 кг шикі клетчатканы 72 гармға, сабан мен пішендікін 143 грамға көбейтіп, есептеулі май байланудан алып тастайды. Тамыртүйнек жемістілер мен құнарлы жем айырмашылығын түзету үшін келесі құнарлылық коэффициенттерін пайдаланады (процентпен).

Сүт, ет, үны картоп, жүгері үшін - 100 азық қызылшасы үшін - 72

қант қызылшасы, қара бидай кебегі үшін -16

бидай кебегі үшін - 79

Сәбіз үшін - 87

қара бидай, бидай, сүлы, күнбағыс, күнжарасы үшін -95

соя үшін - 98

бұршақ, арпа, зығыр күнжарасы үшін - 97

Осы кемшіліктерді жою мақсатымен О.Кельнердің азық қоректілігін бағалаудағы зерттеулерін әрі жалғастырып дамытқан кейінгі неміс ғалымдары К.Неринг, Л.Гофман, Р.Шиман май байлау коэффициенттерін мал түліктеріне қарай анықталады. Қоректілік өлшемі ретінде сақа мал денесінде май байлауға жұмсалған азықтың (таза энергиясының (Нетто-энергиясының) бір килокалориясы алынды. Май байланымының таза энергиясын - «МТЗ» азықтың денедегі өнім энергиясын 1 килокалорияға (4,187 килоджоульге) өсіруге тең мөлшермен есептеледі. Түрлі мал өнімділігі МТЭ 1 килокалориясына ұлғайту үшін азықтың әр түрлі мөлшері жұмсалатындықтан, оның әр малға бөлек формуламен есептейді.

Ірі қара МТЭ-сі (ккал) =1,7X₁+7,52X₂+2,01 (Х₃+Х₄);

Шошқа МТЭ-сі (ккал) - 2,59X₁+8,63Х₂+1,5Х₃+3,03Х₄;

мұндағы: Х1 - қорытылатын протеин мөлшері, г

Х2 - қорытылатын май мөлшері, г

Х3 - қорытылатын клетчатка мөлшері, г

X4 - қорытылатын азотсыз экстрактивті заттар мөлшері, г

Азық қоректілігін өнімділік әсерімен бағалауды Кельнердің крахмалдық теңдеулермен қатар АҚШ-тың Пенсильвания штатында Г.Армсби зерттеген. Бірақ ол өз зерттеулерінде қоректік заттардың май байлаушылық қасиеті орнына, азықтық организмде таза өнім энергиясына айналу қасиетіне сүйенген. Қазіргі кезде анық қоректілігін бағалау тәсілдерінің көбі азықтың энергетикалық қуаттылығына негізделген.

4.1 АЗЫҚ ҚОРЕКТІЛІГІН КЕШЕНДІ БАҒАЛАУ

Жоғарыда айтылғаннан қоректілік сипаттамаларының көп екенін және де әрқайсысы азық қоректілігі мен құнарлылығының бір қырын ғана сипаттайтынын көреміз. Азық қоректілігін жан-жақты қамтитын жалпы сипаттама беретін біртұтас көрсеткіш жоқ. Оны бірқатар көрсеткіштермен кешенді түрде бағалайды. Азық қоректілігінің әр қырының қоректенудегі маңызы зор екенін келесі тәжірибе деректерінен көруге болады. Н.Мак- Коллумен М.Девис лабораториядағы жәндіктерге тек бидай дәнін бергенде олар өспей, қысқа өмір сүрген. Бидайға тазартылған сүт казеинін немесе сары май қосқанда да солай болған. Үшеуін біріктіріп бергенде де нәтиже өзгермеген. Бидайға сүт құрамындағыдай тұздар қосындысын қосқанда жәндіктердің біршама өсуі байқалған. Бидай мен казеинге не бидай мен сары майға осы тұздар қосындысын қосқанда жәндіктер біршама уақыт жақсы өсіп, аздаған төл әкелген, бірақ қысқа өмір сүрген. Бидайға осы қосындылардың бәрін біріктіріп қосқанда жәндіктер тез өсіп-жетіліп, жақсы күшіктеп, орташа мерзім өмір сүрген. Бұдан бидайдың энергетикалық протеиндік, майлық, минералдық және витаминдік қоректілігі жоғары екеніне қарамастан оның тек өзін жеткізгенде жалпы қоректілігі төмен екенін көреміз. Сондықтан азыктандыруда барлық қоректік заттар мен мүқтаждығына сәйкес деңгейде қорытылып, сіңірілетін түрде жеткізілуі тиіс. Оның құрамындағы аракатынасы физиологиялық тұрғыдан жұғымды, тиімді пайдаланылатындай болуы кажет.

4 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА САПАСЫ ӘРТҮРЛІ КЛУСТЫ ПІШЕН, ПІШЕНДЕМЕ ЖӘНЕ СҮРЛЕМНІҢ ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ МЕН САҚТАУ ЖАҒДАЙЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ҚОРЕКТІК ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Мал азығының сапасын анықтау малдарда толыққұнды аяқтандыруды ұйымдастыру, оларға тиімді рацион құрау арқылы өнімділігін арттыру үшін қажет.

Қазіргі уақытта бұрын жұмыс істеген агрохимиялық қызмет көрсететін ұйымдардың тарқап кетуіне байланысты өндірілетін жемшөптің құрамы мен қоректілігі туралы мәлімет болмағандықтан қолда бар мал азығы тиімсіз пайдаланылып, қажетті мөлшерін анықтау мүмкін болмай қалды.

Жемшөп сапасының жоғары болғаны малға қажетті азық мөлшерін нормалап, олардан мол өнім алудың негізі екені белгілі.

Дүние жүзіне белгілі ғалым М.Ф.Иванов «Азықтар мен азықтандыру дәрежесі мал ағзасының сыртқы және ішкі құрылысына, оның өнімділігіне өте зор әсер етеді. Мал азығы мен азықтандыру мал организміне олардың шыққан ата-тегінен де анағұрлым күшті әсер етеді» деп жазған.

Мал азығының қоректілігі олардың түріне, өсірілу жағдайына, өсу фазасына, ору мерзімі мен дайындау технологиясы сияқты көптеген факторларға байланысты. Мал азығының желінуі, қорытылуы, зат алмасуы олардың сапасына тікелей байланысты және одан мал өнімділігі мен сапасы байланысты болатыны белгілі.

Лабораториялық талдау жасау үшін жеткізілген малазық түрлері Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам, Төлеби, Түлкібас, Ордабасы, Қазығұрт аудандарынын шаруашылықтарынан алынған. Жасалынған химиялық талдаулар жалпы кабылданған әдістемелермен жүргізілді.

Мал азығы түрлерінің сынамалары да методикаға сәйкес алынды.

5.1-кестеде алынған пішен. пішендеме және жүгері сүрлемдерінің кластық сапасына байланысты коректігін кұндылығы келтірілген.

Келтірілген лабораториялык талдаулар нәтижелері көптеген шаруашылықтардан әкелінген сынамалардың орташа көрсеткіштері өте үлкен мөлшерде өзгеріп тұратынын көрсетті.

Кесте 5.1 - Мал азығының кластық сапасына байланысты қоректілігі (1 кг)

Мал азығының сапалық кластары	Жоңышқа пішені		Пішендеме (бұршақ тектес шөп қосындысы)		Жүгері сүрлемі
Мал азығының сапалық кластары	азық бірлігі, кг	қорыты- латын протеин, г	азық бірлігі, кг	қорыты- латын протеин, г	азық бірлігі, кг	қорыты- латын протеин, г
I	0,54	64	0,39	47	0,20	24
II	0,48	43	0,33	29	0,17	15
III	0,42	25	0,27	16	0,15	9
кластан тыс	0,30 төмен	25 төмен	0,25 төмен	16 төмен	0,15 төмен	9 төмен

Кестеде көрсетілгендей сапасы жоғары I класты мал азығы мен III класты азықтар арасындағы айырмашылық өте зор.

Мысалы, 1 ц бірінші класты жоңышқа пішенінің жалпы қоректілігі 54 азық бірлігіне, ал үшінші класты осындай пішеннің қоректілігі небәрі 42 азық бірлігіне тең екенін көруге болады. Бүдан 100 кг үшінші класты жоңышқа пішенімен азықтандырғанда 35 кг сүт өндіруге болатын болса (норматив бойынша 1 кг сүт өндіруге 1,2 азық бірлігі қажет), мөлшері сондай сапасы бірінші класты жоңышқа пішенімен азықтандырғанда сиырдан 45 кг сүт өндірілетінін есептеу қиын емес (54:1,2=45), немесе алғашқыға қарағанда 10 кг артық сүт алынады.

1 кг пішен, пішендеме және жүгері сүрлемдеріндегі қорытылатын протеин мөлшері де азык сапасына байланысты екенін көруге болады. Мысалы, 1 кг бірінші класты пішендеме қүрамында 47 кг қорытылатын протеин болса, үшінші класты пішендемеде (астық және бұршақ тектес азықтар қүрамасы) бұл көрсеткіш небәрі 16 г, немесе 66% төмен. Мал азығының жалпы және корытылатын протеин мөлшері жөнінен екінші класты мал азықтары орта деңгейде болған.

Жүргізілген лабораториялық талдаулар Оңтүстік Қазақстан мал азықтарының, әсіресе жоңышка пішенінің қоректілігі бойынша Ресей Федерациясы жағдайында алынған К.М.Солнцевтің мәліметтерінен (1982) біршама жоғары болғанын ескерте кеткен жөн.

Кесте 5.2 - К.М.Солнцев мәліметі бойынша мал азығы түрлерінің орташа көрсеткіштері

Мал азығының сапалық кластары	Пішен		Пішендеме		Сүрлем
Мал азығының сапалық кластары	азық бірлігі, кг	қорыты- латын протеин, г	азық бірлігі, кг	қорыты- латын протеин, г	азық бірлігі кг	қорыты- латын протеин, г
I	0,47	42,5	0,32	34	0,18	15
II	0,42	37,8	0,29	30,9	0,16	13,4
III	0,30	32,7	0,25	26,9	0,13	10,8
кластан тыс	0,28	25,5	0,20	21,4	0,09	7,5

Пішеннің, пішендеменің және сүрлемнің 1 кластылары Қазақстанның оңтүстігі жағдайында жалпы қоректілігі бойынша Ресей Федерациясы мал азығы түрлеріне қарағанда сәйкесінше 0,07; 0,07 және 0,02 мал азығы бірлігіне, немесе 14,9; 21,9 және 11,1, ал қорытылатын протеин мөлшері бойынша 21,5; 13 және 4 г, немесе 50,6; 39,2 және 26,7% жоғары болғанын көруге болады.

Дайындалған пішеннің қоректілік қүндылығы тек қана шөп сапасына ғана емес, оны ору мерзіміне де көп байланысты. Бұршақ тәріздес өсімдіктерді орудың ең қолайлы да тиімді мезгілі дән байлау фазасы - гүлдеуінің алды, астық түқымдас өсімдіктерді ору масақтану - гүлдеудің алды екені анықталған.

Пішен дайындаудың көрсетілген мерзімдерінен кешіккен жағдайда азықтың қажетті коректік заттарының қорытылуы күрт төмендейді. Мысалы, дән байлау фазасында орын дайындалған бүршақ және астық түқымдас өсімдіктердің 1 кг пішеннің құрамында 150 г протеин, 270 г клетчатка болса, гүлдеуінің соңында 90 және 360 г құрап, қоректілік құндылығы көп төмендегенін көруге болады.

Сондықтан орылатын шөп түрлеріне байланысты шабындықтағы шөп ору мерзімін дер кезінде бастап, 8-10 күннен кешіктірмей пішен оруды аяқтаған жөн. Сондай-ак орылған пішен көп жатып, қурап, құнды бөліктері (гүлдері, жапырақтары) төгілмей тұрғанда жинап алудың маңызы зор.

Жиналған пішеннің ылға лдылығы 18%-дан жоғары болмауы керек.

Оңтүстік Қазакстан мал азығы ресурстарының биологиялық толық құндылығы

Мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді молайтып, оларды қоректік заттармен қажетті мөлшерде камтамасыз ету үшін азық құрамындағы протеиннің биологиялық толық құндылығын анықтауды қажет етеді. Мал азықтарының құрамындағы протеиннің және оның аминқышқылдық мөлшері өсімдіктің түріне, өсу мерзіміне (фазасына), өскен ортасының топырақ ауа-райы жағдайларына, дайындау технологиясына, сақтау жаағдайларына байланысты болады. Мысалы, екпе дақылдар мен табиғи шөптердің протеиндік, амин қышқылдық көрсеткіштері өзгеше болатыны анықталды.

Протеин қүрамындағы амин қышқылдарының ең көп мөлшері жоңышқа, эспарцет, жайылым отында, астық тұқымдас өсімдіктерден қара бидай, сұлы, еркекшөп көгінде мол болатыны анықталды. Жайылым оты мен эспарцет протеині гистидинге бай екенін көруге болады. Сондай-ақ көрсетілген азық түрлерінде лизин мол екені анықталды.

Жүгері протеиннің құрамында аргинин мол. Жайылым оты, сұлы, бұршақ, эспарцет, жоңышқа протеині треонинге бай.

Сұлы, жайылым көк шөбі, жоңышқада изолейцин мен лейциннің мол болатыны анықталды. Жүгері сүрлемінде протеиннің аз болатыны белгілі. Сондықтан оны байыту үшін жақсы сүрленетін шөп түрлерімен қоса сүрлеген жөн.

Мал азығы құрамындағы протеиннің мөлшері мен сапасын сақтау үшін пішендеме (сенаж) дайындаған дұрыс. Егер пішен дайындағанда оның шөп құрамындағы қоректік заттардың 30-35%-на дейін төмендесе, пішендемеде бұл көрсеткіш небәрі 13-17%-дан аспайды.

Мал азығы түрлерінің ішінде протеинге байы астық және бұршақ тұқымдастар дәні болып есептеледі. Дегенмен протеин сапасы жөнінен олар көк шөпке жетпейді. Мысалы, сұлы мен бұршақ протеині құрамында көк шөпке қарағанда треонин, валин, метионин, изолейцин, лейцин, фенилалалин мөлшері аз. Көптеген мал рациондарын амин қышқылдарымен байыту үшін жмых және шрот қолданылады.

Саны және сапасы бойынша протеинге жануар тектес азықтар бай екені белгілі. өсіп келе жатқан төл үшін сүт құрамының амин қышқылдық мөлшері ең тиімді деп есептеледі.

Кесте 5.3 - Мал азығының амин қышқылдық құрамы (табиғи ылғалдылықта, г/кг есебімен)

Мал азығы	Өсу фазалары	Амин қышқылдары
Мал азығы	Өсу фазалары	Шикі протеин	Лизин	Гистидин	Аргинин	Аспарагин қышқылы	Треонин	Серин	Глютамин қышқылы	Пролин	Глицин	Аланин	Валин	Метионин	Изолейцин	Лейцин	Тирозин	Фениланин
Мал азығы	өркендеу	3,67	0,47	0,48	0,80	1,38	1,25	0,32	0,65	0,31	0,35	0,22	0,41	0,38	1,10	0,28	1,15	1,77
	бутондау	6,54	3,80	2,60	4,50	7,40	2,60	4,50	5,85	2,17	2,10	1,20	1,60	1,75	1,10	1,05	0,90	1,90
	гүлдеу	5,50	2,69	6,28	3,34	3,35	1,69	3,42	2,52	1,11	1,10	1,95	2,16	4,30	1,09	1,74	0,83	3,40
	дән байлау	2,87	1,18	2,57	0,66	1,53	1,09	0,89	0,80	1,61	0,56	0,52	1,35	1,53	0,68	0,95	0,98	1,53
Күйреуік	өсудің басы	2,27	1,27	0,30	0,51	2,36	0,47	1,14	1,74	0,74	0,58	0,57	1,03	0,30	0,56	0,94	0,57	0,63
	бұтақтау	3,11	1,29	0,40	0,55	3,36	1,16	1,16	2,27	0,77	0,68	0,67	1,28	0,82	0,68	1,97	0,71	0,63
	бутондау	5,85	2,97	0,40	1,69	5,57	2,54	2,18	4,21	1,79	2,46	1,84	3,40	5,79	1,79	2,85	1,28	1,41
	дән байлау басы	4,84	2,81	0,50	1,43	5,18	2,12	2,17	3,53	1,60	2,14	1,55	3,20	5,68	1,49	2,53	1,04	1,39
	қүрғақ дәндері	2,95	2,37	0,59	1,26	3,83	1,85	1,99	3,19	1,56	0,11	1,00	1,84	0,49	0,93	1,55	0,95	1,22
Ебелек	өсу фазасы	4,75	1,74	0,78	1,24	4,07	1,13	1,55	3,56	1,28	1,38	1,13	1,21	0,48	1,14	1,83	0,72	1,01
	бутондау	7,88	2,59	0,96	1,34	4,39	1,29	1,69	3,28	1,06	1,54	1,46	2,79	0,61	1,41	2,82	1,17	1,16
	гүлдеу	6,67	1,88	0,87	1,26	3,83	1,73	1,09	3,02	0,94	1,43	1,28	2,39	0,31	1,09	2,47	0,95	1,08
	қүрғақ өсімдіктер	3,65	0,87	0,65	0,76	2,46	0,93	0,77	2,31	0,78	1,15	0,88	1,46	0,19	0,76	1,08	0,63	0,84
Теріскен	өркендеу	6,9	2,01	1,72	1,21	4,51	1,70	2,10	3,41	1,01	1,17	1,36	4,15	0,67	1,12	2,25	1,0	1,31
	бутондау	7,4	3,46	1,41	1,19	5,66	2,19	2,46	5,85	1,19	1,93	1,16	5,11	0,78	1,44	2,79	1,13	1,51
	дән байлау басы	3,91	3,04	1,37	1,14	4,33	1,85	2,12	3,27	1,53	1,18	1,06	2,73	0,21	1,27	2,10	1,04	1,17
Изен	өсудің басы	4,27	4,08	1,59	1,88	5,76	2,33	2,57	4,33	2,12	2,0	1,79	2,94	0,57	1,88	3,10	1,43	16,15
	бұтақтау	5,48	3,35	0,83	1,41	6,54	2,68	3,16	4,90	2,05	1,61	1,58	2,85	0,83	1,55	2,60	1,58	1,75
	гүлдеу	9,67	4,53	0,83	2,41	4,71	3,17	2,83	7,33	3,76	2,92	2,87	5,26	1,12	2,80	4,63	2,21	2,47
	дән байлау басы	6,92	1,74	1,52	3,00	2,83	2,88	2,07	7,86	1,93	2,08	3,90	3,78	0,84	1,81	2,37	1,65	1,67
Жусан- қараот- түр- шөпті жайы- лым оты	мамыр	7,49	2,64	0,26	1,95	4,40	2,33	1,35	4,63	0,94	1,03	1,01	2,19	1,46	1,08	3,25	0,95	1,27
	маусым	6,81	1,28	1,58	1,34	4,09	1,45	1,09	5,56	1,28	1,24	1,28	2,59	1,64	1,40	2,67	0,89	1,20
	шілде	4,75	3,7	1,60	0,76	2,06	1,29	1,05	3,22	1,00	1,18	1,13	1,20	0,98	1,10	1,90	0,62	1,00
	қыркүйек	3,85	0,72	1,06	0,59	1,45	0,98	0,85	1,78	0,92	1,00	1,81	0,87	1,61	0,69	0,93	0,53	0,83
Түршөпті- бұршақ және астық тұқымдастар жайылым оты	түптену	14,15	5,17	1,89	3,75	5,23	2,63	2,75	7,86	2,47	4,06	5,28	4,70	1,64	4,81	4,15	3,05	2,70
	түтіктену- бутондау	17,24	4,75	2,87	4,50	7,59	3,46	3,39	9,15	8,21	2,84	3,53	4,85	1,55	4,93	4,61	3,92	3,57
	масақтану, гүлдеу соңы	8,34	3,23	1,59	2,99	5,44	2,40	2,45	6,66	2,32	2,02	3,21	3,54	0,98	3,96	3,47	3,07	2,48
	құрғақ өсімдіктер	5,31	1,82	0,91	2,50	3,96	1,50	2,10	4,39	1,96	1,81	2,90	2,41	0,42	2,85	2,35	2,69	1,86
Жүгері	шашақтану	6,1	0,3	0,4	1,3	0,7	0,4	0,4	1,3	0,5	0,6	0,7	0,7	0,5	0,4	0,8	0,4	2,3
Қара бидай	гүлдеу	10,7	2,7	0,8	2,2	4,6	1,8	2,1	6,5	2,1	2,6	3,4	2,5	0,9	2,1	3,2	1,0	2,2
Сұлы	масақтану	9,4	1,6	0,6	1,4	4,9	2,0	1,9	5,7	1,8	2,2	2,7	1,8	0,6	1,9	4,5	1,2	2,0
Еркекшөп	масақтану алды	7,8	1,9	0,8	1,6	4,0	1,1	1,1	4,9	2,7	1,1	1,8	1,4	0,7	1,3	1,9	0,9	1,0
Күнбағыс	гүлдеу алды	6,4	0,6	0,7	1,9	1,8	1,0	0,9	3,3	1,5	1,1	1,2	0,7	0,2	0,6	1,9	1,3	1,1
Жоңыршқа	бутондау	9,94	2,0	0,6	1,9	9,5	1,9	2,2	4,6	2,5	1,7	2,8	1,5	0,6	1,5	3,9	1,6	2,9
Бұршақ	қамырлану	12,2	2,0	0,9	1,6	5,4	2,9	2,4	6,1	2,1	2,9	з,з	2,3	0,7	2,2	5,4	1,6	2,4
Қамыс	масақтану	6,8	1,2	0,8	0,9	2,8	1,1	1,2	4,7	2,2	1,8	1,6	1,9	0,4	0,8	1,4	1,3	0,9
Жоңыршқа пішені	бутондау	12,4	3,1	1,1	1,6	6,1	2,1	2,3	5,7	5,3	1,1	1,6	2,4	2,2	1,4	3,5	1,3	2,0
Жоңыршқа пішені	гүлдеу алды	13,0	3,3	1,2	1,6	6,4	2,5	2,3	5,7	5,3	1,2	1,7	2,6	2,3	1,5	3,7	1,4	2,1
Эспарцет пішені	гүлдеу	8,87	3,7	2,2	2,4	6,8	4,9	1,8	8,5	1,8	4,1	3,1	4,3	2,4	1,0	3,2	3,7	3,4
Жүгері сүрлемі	сүттену- қамырлану қамырлану	2,43	0,3	1,3	0,8	1,5	1,0	1,6	1,4	1,0	1,1	2,0	1,6	0,2	1,1	1,2	1,5	0,8
Жүгері құрғақ сабағы сүрлемі	собығы жиналған- нан кейін	1,68	0,2	0,5	0,4	1,1	0,9	1,0	1,3	0,6	0,7	1,1	0,7	0,2	0,4	1,0	0,5	4,8
Жүгері күнбағыс сүрлемі	сүтену- қамырлану	2,65	0,4	0,8	0,9	1,8	0,8	0,5	2,9	0,8	1,4	0,5	0,8	0,4	0,2	1,2	1,1	0,5
Жүгері қамыс сүрлемі	гүлдену алды	2,48	1,04	0,87	0,94	3,17	0,67	2,46	1,53	0,84	0,82	0,96	1,9	0,24	1,45	1,17	0,98	1,12
Жүгері сүрлемі	гүлдеу	2,1	0,7	0,3	0,5	0,7	0,3	0,4	1,3	1,9	0,8	1,5	0,9	0,2	0,7	1,1	0,2	06
Жүгері сүрлемі	собығының сүттенуі	2,0	0,7	0,4	1,0	1,0	0,6	0,5	1,6	1,4	0,7	1,4	1,1	0,1	0,7	1,4	0,4	0,4
Сұлы пішендем есі	масақтану	4,4	2,6	0,8	0,7	4,0	2,1	1,8	7,2	3,1	2,6	4,5	2,5	0,8	2,4	1,3	1,6	2,1
Арпа пішен- демесі	сүтену- қамырлану	5,4	1,8	0,7	1,2	2,0	1,5	1,2	3,7	1,6	1,7	11,8	3,1	1,8	1,8	4,9	1,3	1,8
Жоңышқа пішенде- месі	гүлдеу алды	7,30	2,2	0,8	0,6	2,4	1,6	1,0	2,6	2,5	0,6	1,0	2,0	1,6	1,1	2,6	1,0	1,9
Сұлы дәні	-	10,1	3,4	2,1	3,1	7,2	3,2	3,7	20,6	4,1	2,5	2,3	1,6	1,3	1,5	5,1	1,9	2,8
Арпа дәні	-	12,6	6,1	4,9	3,7	4,8	3,2	3,7	34,1	15,2	4,5	3,4	2,7	1,5	2,6	7,5	2,6	4,6
Бидай дәні	-	14,6	6,2	5,3	5,1	11,2	7,0	8,8	8,7	10,9	7,8	8,4	И,1	2,8	7,6	18,9	5,4	8,4
Бұршақ дәні	-	22,2	14,1	4,4	17,4	21,2	6,9	9,1	31,1	5,3	8,2	8,2	9,1	2,0	8,9	13,3	8,9	8,8
Дәндер қоспасы	арпа 60%, сұлы 20%, бидай 20%	12,0	6,1	4,4	2,6	7,0	3,5	4,4	27,0	12,2	3,5	3,5	6,1	1,7	3,5	7,8	3,5	7,0
Дәңдер қоспасы	арпа 50%, сұлы 50%	11,3	3,9	2,1	5,8	7,7	3,2	4,4	19,2	7,6	4,6	4,8	5,2	1,6	4,4	6,9	3,0	5,1
Күнбағыс	-	32,3	15,4	8,8	20,5	27,4	9,6	12,8	85,2	15,1	15,8	11,7	8,5	5,0	9,0	24,4	8,2	13,6
Гидролиз ашытқысы	-	38,0	26,6	9,2	25,6	29,3	18,3	14,7	46,7	18,3	10,1	18,3	20,1	4,6	15,6	26,6	12,8	21,1
Арпа жармышы	-	9,15	3,5	4,3	2,6	2,7	2,9	7,0	7,7	4,4	1,1	1,6	4,8	3,0	3,5	5,7	2,6	3,1
Сиыр сүті орташа	-	3,0	2,5	0,6	0,9	3,2	1,3	1,3	8,6	2,3	0,7	1,1	2,3	0,9	1,7	3,2	1,4	1,8
Сиыр сүті	майы алынған орташа	3,2	2,6	0,6	1,0	3,3	1,4	1,9	9,0	1,6	0,8	1,2	2,4	1,0	1,8	3,3	1,5	1,9
Көк сүті	(обрат)	2,4	2,02	0,49	0,75	2,55	1,1	1,4	6,8	0,93	0,58	0,89	1,82	0,73	1,3	2,5	1,1	1,4
Ет-сүт ұны	-	33,4	39,4	14,1	12,1	35,7	17,5	19,5	13,6	9,2	14,8	42,3	7,8	8,0	5,3	7,7	9,9	10,0

ҚОРЫТЫНДЫ

Мал азықтары сапасына қойылатын басты талаптарға олардың малға жұғымдылығы, жедірімділігінен басқа олардың қоректілігіне шешуші маңыз беріледі.
Мал азықтары түрлері мен дайындалу технологиясына байланысты жіктеліп, классификацияға бөлінеді.
Азықтың құндылығы оның химиялық құрамына тікелей байланысты болады.
Азықтың қоректілігі оның химиялық құрамына байланысы анықталады.
Өсімдік тектес азықтарда көмірсулар, жануар тектес азықтар құрамында протеин мол болады.
Мал организмінде қоректік заттар атқаратын функциялары бойынша жіктеледі.
Азық құрамындағы минералды заттар белгілі мөлшерде, өзара қажетті қатынаста, организмге сіңімді түрде қолданылуы қажет.
Ауыл шаруашылығы малдары ас қорыту жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты мал азығын әртүрлі дәрежеде қорытады.
Малды толыққұнды азықтандырудың алғышарты жемшөптін кұрамы мен қоректілігін кешенді бағалау болып табылады.
Протеин құрамындағы амин қышқылдарының ең көп мөлшері жоңышқа, эспарцет, жайылым отында, астық тұқымдас өсімдіктерден қара бидай, сұлы, еркек шөп құрамында болады.
Жүгері сүрлемінің протеиндік қоректілігін арттыру үшін жақсы сүрленетін шөп түрлерін қосып байытқан жөн.
Мал азығы құрамындағы протеиннің мөлшері мен сапасын сақтау үшін көк шөптен пішендеме (сенаж) дайындау керек.
Мал рациондарын амин қышқылдарымен байыту үшін жмых немесе шрот қолданған жөн.
Өсіп келе жатқан жас төлдер үшін сүт құрамының амин қышқылдық мөлшері ең тиімді болып саналады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Справочник зоотехника. Издание второе, переработанное. М., изд-во «Колос»; 1967. 927 с.
Петрухин И.В. Корма и кормовые добавки: Справочник. - М.: Росагропромиздат, 1989. - 526 с.
Зоотхнический анализ кормов /Коллектив авторов/ М.: Колос, 1981. - 256 с.
Сарбасов Т., Құлақбаев Қ. Малды азықтандыру жөніндегі анықтамалық. Алматы, «Қайнар», 1976. - 380 б.
Медеубеков Қ., Сарбасов Т. Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру. - Алматы: Қайнар, 1980. - 324 б.
Омарқожаев Н. Малды кұнарлы азықтандыру. - Алматы, 1993.- 163 б.
Медеубеков Қ., Сарбасов Т. Қазақстанның қой шаруашылығы. - Алматы: Қайнар, 1984. - 320 б.
Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өндірісін өркендету жүйесі. Алматы, «Бастау». -2006. - 432 б.
Омарқожаев Н. Мал азықтандыру: Оқулық-Алматы: Қайнар, 1998. - 192 б.
Зафрен С.Я. Жемшөп дайындау технологиясы. Алматы: Қайнар, 1980. -380 б.
Азық жайлы анықтамалық. Ред. басқарған М.А.Смурыгин. алматы, «Қайнар», 1978. - 352 б.
Омарқожаүлы Н. Мал азықтандыру пәнінің практикумы. - Алматы, ҚазҰАУ, 2004.- 181 б.
Қазақстанда мал мен қүс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: Анықтамалық. -Алматы, «Бастау», 2006. - 452 б.
Состав и питательность кормов. Справочник /И.С.Шумилин и др./ М.: Агропромиздат, 1986. - 303 с.
Богданов Г.А. Кормление сельскохозяйственных животных. М., Колос, 1981.
Дмитриченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление сельскохозяйственных животных. Ленинград, колос, 1975.
Калашников А.П. Кормление молочного скота. М., Колос, 1978.
Рақышев Н. Мал азығының микроэлементтері. Алматы, Қайнар, 1981.
Құсайынов Қ. Сауын сиырды азықтандыру нормасы мен рационы. Алматы, Қайнар, 1970.
Құлақбаев Қ. Қойды азықтандыру. Алматы, Қайнар, 1969.
Сарбасов Т., Қүлақбаев Қ. Мал азықтандыру жөніндегі анықтамалык. Алматы, Қайнар, 1976.
Азық жайлы аныктамалық. Редакциясын басқарған М.А.Смурыгин. Алматы, Қайнар, 1978.
Зафрен С.Я. Жемшөп дайындау технологиясы. Алматы, Қайнар. 1980.
Ома рқожаұлы Н. Мал азықтандыру пәнінің практикумы. Алматы, ҚазМҰАУ, 2004.
Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: Анықтамалық. Жалпы ред. басқарған А.Ә.Төреханов т.б. Алматы, Изд. «Бастау», 2006. - 452 б.
Ларин И.В. Слово к овцеводам. Овцеводство. 1966. №1, с.1-3.
Нечаева Н.Т. В сб.: «Материал XII международ. конгр. по луговодству, М., из-во «Колос», 1977, с.44-49.
Амелин И.С. Полукустарниково-эфемеровый тип пастбищ на песчано-глинистых почвах. Пастбища пустынной зоны Узбекистана, производственно-кормовая характеристика.- Труды ВНИИК вып.З, Издание ВНИИК, Самарканд, 1941, с. 109-160.
Амелин И.С. Эфемеровый тип пастбищ на лессах.- Труды вып.З. ВНИИК. Издание Самарканд, 1941, с. 19-57.
Одинцова Е.В. Особенности разведения каракульских овец в Южном Казахстане.- Научные труды т.6 НИИ каракулеводства, Уз.Ак. с/х наук, Самарканд, 1958, с.35-57.
Андреев Н.Г. Луговодство.- М.: Издательство «Колос», 1966,- 510 с.
Нечаева Н.Т. Влияние режима использования на продуктивность растительности Каракумов.- Проб.освоения пустынь, 1979, №6, с.8-17.
Краснополин Е.С. Перспективы развития каракулеводства в Чилийских Кызылкумах. Научные труды НИИ Каракулеводства, т.6, Самарканд, 1958, с.103-154.
Гаевская Л.С. О необходимости уточнения учета урожая и качества подножного корма на пустынных пастбищах.- В сб.: Рацинальное использование пустынных пастбищ. Ташкент, Изд-во «Наука», Уз.ССР, 1965, с.24-28.
Абдраимов С.А. Аридные пастбища Казахстана. Алма-Ата, Кайнар, 1988.- 140 с.
Алимаев И.И. Восстановление деградированных пастбищных земель в аридных регионах Казахстана // Сб.: научных трудов КазНИИ кормопроизводства и пастбищ. - Алматы, 1997. - с.28.
Нечаева Н.Т. Продуктивность растительности Центральных Каракумов в связи с различным режимом использования. - 1979. - М.: Наука.
Жамбакин Ж.А. Пастбищное хозяйство Казахстана. - Алматы: Кайнар, 1992. -
Кузембайулы Ж. Изучение состава и питательности кормовых ресурсов основных зон каракулеводства Казахстана. - В сб.: Проблемы селекции и технологии в каракулеводстве. Науч.тр. КазНИИ каракулеводства. - Алматы: Кайнар, - 1990. - С. 140-149.
Кузембайулы Ж., Абдраимов С.А. Биологическая характеристика, состав и питательность кормовых растений пустынных пастбищ Южного Казахстана. - В сб.: «Ботанические ресурсоведение: достижения и перспективы развития. - Материалы международной научной конференции. - Алматы: Ин-т ботаники и фитоинтродукции МОН РК. - 2000. - С. 77-78.
Кузембайулы Ж., Паржанов Ж., Карынбаев А. Кормовая ценность травостоя пустынных пастбищ Южного Казахстана. Сб.: Научно- технический прогресс в пустынном животноводстве и аридном кормопроизводстве. - Материалы международной научно-технической конференции, посвященной 1500-летию Туркестана. - Шымкент. - 2000. - С. 155-163.
Кузембайулы Ж., Карынбаев А. Влияние климатических условий года на урожайность, химический состав и питательность кормовых растений пустынных пастбищ. Сб.: Научно-технический прогресс в пустынном животноводстве и аридном кормопроизводстве. - Материалы международной научно-технической конференции, посвященной 1500-летию Туркестана. - Шымкент. - 2000. - С. 210-217.
Кузембайулы Ж. Динамика урожайности различных типов пустынных пастбищ. - Сб.: Каракулеводство и верблюдоводство Республики Казахстан в период рыночных отношений. - Науч. труды КазНИИ каракулеводства. Т. XXI - Алматы: - 1997. - С. 141-148.
Кузембайулы Ж. Урожайность пустынных пастбищ в зависимости от гидротермических условий погоды. - Сб.: Каракулеводство и верблюдоводство Республики Казахстан в период рыночных отношений. - Научные труды КазНИИ каракулеводства. Т. XXII - Алматы: РНИ «Бастау».

1998.-С. 228-240.

Кузембайулы Ж., Абдраимов С.А. Влияние погодных условий года на продуктивность травостоя песчаных пустынь Кызылкумов. - Сб.: Ботанические ресурсоведение: достижения и перспективы развития. - Материалы международной научной конференции. - Институт ботаники и фитоинтродукции МОН РК. Алматы: - 2000. - С. 78-79.

Кузембайулы Ж. Кормовая оценка и бонитировка пустынных пастбищ Южного Казахстана. - Сб.: Проблемы стабилизации и развития сельского хозяйства Казахстана, Сибири и Монголии. - Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: РНИ «Бастау», 2000.-С. 192.

Кузембайулы Ж. Оценка пустынных пастбищ по качеству водоисточников. Сб.: Проблемы научного обеспечения сельского хозяйства Республики Казахстан, Сибири и Монголии. - Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: «Бастау», - 2001. - С. 234-235.
Күзембайұлы Ж., Қарынбаев А. Шөл жайылымдары сапасын бағалау көрсеткіштері. Ж. Жаршы, - 2002. - №7. С. 29-32.
Күзембайүлы Ж., Қарынбаев А. Оңтүстік Қазақстан шөл жайылымдарын мал азықтық бағалаудың жаңа әдістемесі. Ж. Жаршы, - 2002.

№9. -49-52 б.

Күзембайүлы Ж. Шөл жайылымдарының мал азықтық құндылығы мен сапасын бағалаудың жаңа тәсілі. Ж. Жаршы, - №12. - 42-45 б.
Кузембайулы Ж. Совершенствование методики проведения кормовой оценки и бонитировки пустынных пастбищ. Ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. - 2002. - №12. - С. 32-35.
Кузембайулы Ж. Новая методика дифференцированной кормовой оценки и бонитировки пустынных пастбищ. Сб.: Каракулеводство Казахстана: история и проблемы развития. -Алматы: Бастау, - 2002. - С. 102- 110.
Кузембайулы Ж. Проблемы и перспективы кормовой оценки, бонитировки и рационального использования пустынных пастбищ. Сб.: Научное обеспечение Государственной агропродовольственной программы Республики Казахстан на 2003-2005 годы: Материалы международной конференции. - Астана: МСХ РК. - С. 151-153.
Кузембайулы Ж. Основные принципы и методы кормовой оценки и бонитировки пустынных пастбищ. - Сб.: Каракулеводство, верблюдоводство и аридное кормопроизводство. - Научные труды КазНИИ каракулеводства. Т. 24 - Алматы: ТОО «Издательство «Бастау». - 2003. - С. 116-127.
Күзембайұлы Ж., Рысымбетов Т.Қ., Қарынбаев А., Андреева А.И. Табиғи шөл жайылымдарының малазыктык күндылыгы мен сапасын бағалау (бонитировкалау) жөніндегі әдістемелік нұсқаулар. Методические рекомендации рекомендованы к печати ученым Советом РГП «Юго- Западный научно-производственный центр сельского хозяйства» МСХ РК (Протокол №7 от 29.12.2005 г.) ТОО «Издательство «Бастау». - 2006.-
Кузембайулы Ж., Карынбаев А. Биоэкологические зоны пустынных пастбищ Республики Казахстан. - Монография, Алматы: Бастау. - 2007.- 176 с.
Кузембайулы Ж., Рисимбетов Т.К., Алиакпаров И. Продуктивность каракульских маток, качество потомства и каракуля в зависимости от природных условий среды. - Информационный листок ЮжКаз ЦНТИ, - №24-97. - Шымкент. - 1999. - 6с.
Кузембайулы Ж., Паржанов Ж., Карынбаев А. Влияние кормовой ценности травостоя различных классов пустынных пастбищ на продуктивность каракульских овец. - Сб.: Научно-технический прогресс в пустынном животноводстве и аридном кормопроизводстве. - Материалы международной научно-технической конференции, посвященной 1500-летию Туркестана. - Шымкент, - 2000. - С. 164-169.
Кузембайулы Ж., Щуклина З.П. Продуктивность каракульских овец в зависимости от кормовой ценности типов пустынных пастбищ. - Сб.: Проблемы научного обеспечения сельского хозяйства Республики Казахстан, Сибири и Монголии: Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: «Бастау», - 2001. - С. 234-235.
Кузембайулы Ж., Карынбаев А. Влияние качества воды на продуктивность каракульских овец. Ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана - 2002. - №11. - С. 41-43.
Күзембайұлы Ж., Рысымбетов Т., Паржанов Ж.Ә., Жакыпбекова Б. Қазақстанның оңтүстік-батыс аймағы шөл жайылымдарында елтірілі кой тұқымдарын толыққұнды азықтандыру жөніндегі ұсыныстар. - Алматы: 2009.-31 б.

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2024-01-23 18:45:57 Қаралды-65

ЕРТЕДЕ БОЯУЛАР НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ІНЖУ ҚАЙДАН АЛЫНАДЫ?

КҮН НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ДЫБЫС ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЛАСТАУЫ МҮМКІН БЕ?

БҰЛТТАРДЫҢ ҚАНДАЙ ТҮРЛЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР НЕНІ ХАБАРЛАЙДЫ?

ПЛАСТМАССА ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ПЛАСТМАССА ЫДЫРАУЫ МҮМКІН БЕ?

СУ ҮЙДІ ЖАРЫП ЖІБЕРУІ МҮМКІН БЕ?

МҰНАЙ НЕДЕН ТҰРАДЫ?