ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА БІРІНШІ РЕТ НАТРИЙ ГУМАТЫ МЕН ҚОҢЫР КӨМІРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘРТҮРЛІ ТӘСІЛДЕРІНІҢ ЖАЗДЫҚ БИДАЙ ӨСУІ МЕН ДАМУЫ, ДӘН ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫНА ӘСЕРІ

Кіріспе

Қазақстан 2050 стратегиялық бағдарламасында көрсетілген негізгі мәселелердің бірі өнімдердің экологиялық тазалығын жақсарту.

Осыған байланысты биологиялық құндылығы жоғары өнім алу технологиясы экологиялық таза заттарды пайдалануды қажет етеді. Сондықтан астық дақылдарын өндіруде табиғи шикізаттардан алынған таза заттарды қолдану маңызды.

Казіргі өндіру технологиясы жағдайында дақылдар өнімділігін жоғарылатудың маңызды қоры өсімдіктердің өсуі мен дамуын реттеуіштерді қолдану. Осындай өсу реттеуіштерінің бірі гуминді заттар (натрий гуматы, қоныр көмір). Олардың әсер ету спектрі өте кең және өнімділікті жоғарылатып, оның сапасын жақсартуға, пісу мерзімін реттеу мен өсімдік габитусын қалыптастыруға бағытталған.

Біздің елімізде минералды тыңайтқыштар тапшылығы, олардың нарықтық бағасының қымбаттығы байқалатын қазіргі кезенде,дақылдар өнімділігін жоғарылатудың басты жолдарының бірі өсу реттеуіштерін пайдалану. Өсу реттеуіштері максимальды биологиялық активтілігімен қатар,өнім бірлігіне шығын мен энергия сиымдылығын төмендету, топырақ және тыңайтқыштардан қоректік заттарды пайдалану тиімділігін жоғарылату қасиеттерімен манызды. Гуминді заттардың биологиялық белсенділігімен қатар экологиялық маңызы зор. Казіргі кезде минералды тыңайтқыштардың өнімділікті жоғарылатудағы маңызымен қатар, олардың өнімнің биологиялық қүндылығын төмендететіні белгілі болып отыр. Топыраққа ендірілген минералды тыңайтқыштардың әр килограмымен 10 – 50 мг ауыр металдар енеді. Ауыр металдардың топырақтан өсімдікке өтуін төмендететін қасиеттеріне байланысты гуминді заттардың ролі арта түседі.

Оңтүстік Қазақстанда жаздық бидайдан экологиялық таза өнім алуда гуминді заттарды қолдану үшін осы бағытта жүйелі түрде зерттеулер жүргізу қажеттігі туындайды.

Жұмыстың мақсаты. Гуминді заттардың (натрий гуматы мен қоңыр көмір) жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау.

Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:

Гуминді заттардың жаздық бидай өсуі мен дамуына әсерін анықтау.
Гуминді заттар әсеріне байланысты жаздық бидай жапырағы мен сабағында қалыптасқан анатомиялық құрылыс ерекшеліктерін көрсету.
Гуминді заттардың жаздық бидай дән өнімділігімен өнім құрылымына

әсерін зерттеу.

Бидай дәнінің технологиялық сапасына гуминді заттар әсерін тексеру.
Жаздық бидай өсіруде гуминді заттарды қолданудың экономикалық, биоэнергетикалық тиімділігін анықтау.
Жаздық бидай дәнінің сапасын экологиялық бағалау.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Оңтүстік Қазақстанда бірінші рет натрий гуматы мен қоңыр көмірді қолданудың әртүрлі тәсілдерінің жаздық бидай өсуі мен дамуы, дән өнімділігі мен сапасына әсері зерттелген.

Қазақстанда тұңғыш рет натрий гуматы мен қоңыр көмір әсерінен жаздық бидай анатомиялық құрылысында қалыптасқан ерекшеліктері зерттелген.

Бірінші рет натрий гуматының жаздық бидай дәні құрамында ауыр металдардың (Cd, Pb, Cu, Zn) мөлшерін төмендететіні, яғни экологиялық таза өнім алынатыны анықталған.

Оңтүстік Қазақстанда бірінші рет натрий гуматы мен қоңыр көмірді қолдану тәсілдерінің экономикалық және биоэнергетикалық тиімділігі, экологиялық таза өнім алудағы ролі анықталып, ең тиімді тәсілдер өндіріске енгізілген.

1. Аналитикалық бөлім

Органикалық заттар топыраққа жоғарғы өсімдіктердің құрлық үстіндегі сабақ және астындағы тамырлар қалдықтары және ондағы көптеген тіршілік төменгі және жоғарғы жандылар денелері сөнгенде түседі; сондай-ақ органикалық заттарды өсімдіктер мен кішіжандылар тіршілік кезінде де бөліп шығарады. Солардың туындысы – ферменттер топырақтағы көптеген органика-минералдық заттардың биохимиялық өзгерісін үдетеді.

Органикалық қалдықтардың негізгі массасы жоғарғы өсімдіктер сабағы мен тамырлар түсімі, оның мөлшері жылына бір гектарда 1т-дан /шөлде/ 25т-ға /ылғал тропик/ дейін ауытқиды.; осы шектер аралығында қоңыр-жайлы, құрғақ және шабындық далалар деректері жатыр. Бұл аймақтарға өсімдік жамылғысы жылына 10-14 т/ге органикалық қалдық береді. Органикалық қалдықтардың көп бөлігі ағаш өсімдіктерінде – топырақ кескінінде [1,2].

Солған тамырлар күйінде жиналады. Олардың құрамына балауыз, майлар шайырлар, целюлоза, гемицелюлоза, ерітінді көмірсулар және лиглин кіреді. Бұл қосындылардың арасалмағы әр өсімдік түрлері денесінде бірдей емес. Органикалық заттар құрамындағы балауыз бен шайырдың биік мөлшерімен бүрілілер, целюлоза, лигнин және ақуыздың жоқтылығы (белоксыз) мен бүрлі және жалпақ жапырақты ағаштар ерекшеленеді. Ақуыздың жоғарғы мөлшері көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерге, әсіресе бактериялар денелеріне келеді. Өсімдік матасына сондай-ақ түрлі майлық және хошиістік органикалық қышқылдар (қымыздық, янтарь, кратон, бензол, т.б) кіреді.

Органикалық қалдықтар құрамында күлдік ірі (Ca, Mg, K, S, Si , Fe, Al т.б) және көптеген кіші элементтер бар.

Табиғаты өзгеше емес жоғарыда айтылған органикалық заттар Т-қа түсісімен сапты өзгерістерге шалдығады – тиісті жағдайларда олар толық ыдырайды (минералданады) немесе жартылай ыдырайды. Соңғы құбылыстан шыққан аралық заттар мен кішіжандар тіршілігінің салдарынан жаңа азотты, өзгеше жоғары малекулалы органикалық қосындылар – қарашірінділік (гумустік) заттар түзіледі.

Минералдану мен гумустену процестері Т-та біртұтас күрделі бір-бірімен кезектесе өтіп жатады. Екеуі де Т-ғы кішіжандылар (бактериялар, саңырауқұлақтар, актинамициттер), омыртқасыз жануарлар, су және от тегінің белсене қатысуымен жүреді. Кішіжандылардың өсімдік қалдығына әсерлік механизмі - олар тіршілігінде денелерінен ерекше заттар – ферменттер немесе энзимдер бөліп шығаруында. Ферменттер катализатор сапасында химиялық әрекеттерді шапшаңдатады. Солардың ықпалымен көптеген биохимиялық /ыдырау, гидролиз, тотығу, ашу, тотықсыздану, т.б./ реакциялар жүреді [3,4].

Минералдану және гумустену процестерінде гетеротрофты кішіжандылар тобының маңызы үлкен. Олар өз тіршілігіне дайын органикалық зат пен соның ыдырауында бөлінетін қуатты қажет етеді. Көп актинамициттер мен бактериялар тіршілігі ауадан өттегі еркін келген /аэробты/ жағдайда өтеді. Олардың әрекеті жан-жақты: целюлоза, пектиндер мен майларды ыдырату мен тотықтыруда бактериялар (Cytophaga tutea, Bacillus Subtilis, Bac. Fluorescens) мен саңырауқұлақтар (Trichoderma); клетчатканы оттегісіз (анаэробты) ыдыратуға Clostridium, т.б бактериялар тегі қатысады. Тыныс алуға керек оттегін олар қуаттық материал сапасында түрлі химиялық оттекті қосындылардан алады. Клетчака ашығанда шала тотыққан қосындылар (спирт, органикалық қышқылдар) пайда болды.

Органикалық заттардың ыдырауы шабан өтетін болса, жиі шымтезек (торф) сатысына дейін жүреді.

Біраз сапты органикалық заттардың минералдану процесінде хематрофты, яғни көмір қышқыл газын, т.б құрамды заттарды, сіңіруге керекті қуатты экзотермиялық /сыртжылулық/ реакциялар арқылы алынатын, кішіжандылар қатысады . сондай реакцияларға азот пен күкрттің тотығуы жатады. Ақуыз ыдырауында азотты тотықтыратын аэробты әр топты кішіжандылар қатысады. Ақуызды амонийге айландыратын жандылар тобына мына бактериялар кіреді:Bac Vulgare, т.б. солардың әрекеті нәтижесінде ақуыз құрамындағы амин қышқылдары аммонилену процесіне шалдығып, топыраққа азоттың аммияк түрі бөлініп шығады. Ол әрі қарай тотықса, алдымен шала (2NH +3O = 2HNO) соңыра толық тотыққа айналып азот қышқылын (2HNO + O = HNO) түзеді. Бұл әпекеттенуді нитраттау процесі деп атайды. Азот қышқылы Т-ғы катиондар /Ca, Na, K/ мен қосылып азот қышқылы тұздарын – түрлі селитралар құрады. Оларды, суда жақсы еритіндіктен өсімдік тамырлары еркін сіңіреді. Ал азот тотыққанда бөлініп шығатын қуат (HNO + 662 кДж) нитрат бактерияларының атмосферадан CO -ін жұтуына (ассимиляция) мүмкіндік туғызады. Сондықтан хлорофилді өсімдіктер сияқты, олардың да көміртегі түзуіне қатысы бар. Бактериялардың атмосферадан көмірқышқыл газын сіңіру процесін хемасинтез деп атайды. Ақуызды денелер құрамына кіретін және олар ыдырағанда /топырақтағы ерекше күкірт бактерияларының қатысуымен/ күкіртті сутек түріне бөлініп шығатын күкірт тотығын күкірттену деп атайды:

H S + O → S+H O; S+H O → H SO

Күкірттенуден шыққан күкірт қышқылы, т-ғы катиондармен әрекеттесіп, тұздар құрады; олардың біразы суда жеңіл еритіндіктен өсімдік тамырларына тиімді.

Аэробты кішіжандылардың бірлескен әрекеті нәтижесінде органикалық қалдықтардың тотығуы минералдануы тез жүреді де, оттекті қосындылар түзеді, яғни көмі көміртегі газына – CO , сутегі суға H O, азот азот қышқылына - HNO , фосфор фосфор қышқылына - H PO , күкірт күкірт қышқылына- H SO дейін тотығады. Тотықтану соңында біраз күшті қышқылдар түзіліп, олар т-ғы және өсімдік күліндегі негіздермен қосылып түрлі минералдық тұздар құрады, олардың біразы суда жақсы еритіндіктен, өсімдік қорегінің көзі болып саналады. Органикалық қалдықтардың еркін оттегі келетін жағдайда жүретін еркін ыдырау процесін тұтану деп атайды. Оттегі тапшы – анаэробты жағдайда, кішіжандылар қатысуымен минералдық қосындылардың тотықсыздану процестері жүреді, мысалы, нитраттар аммияк пен малекулалық азотқа дейін тотықсызданады. Бұл процестің аты – нитратсыздану – денитрефикация, ол анаэробты бактерия (Bad. Denitrificans) қатысуы мен өтеді: HNO → HNO → NH. күкірт қышқылдарының тұздары, анаэробты бактериялар (Spirally desulfiricans ) қатысуымен, сутекті күкіртке дейін тотықсызданады. Бұл процесс күкіртсіздену – десульфуризация деп аталады: H SO → H SO → H S

Сонымен, анаэробтық кішіжандылар тіршілігі арқасында валенттілігі біраз өзгеретін (N, S, Fe, Mn ,т.б) химиялық элементтер тотықсыздануға шығады. Органикалық қосындылардың анаэробтық ыдырауында шығатын азықтарға оттегісіз қосындылыр (сутегі, метан, амиак, молекулалық азот, фосфорлы сутек, күкіртті сутек) жатады. Бұл газдық заттар топырақ ауасы құрамына кіреді де, атмосфераға кетеді. Анаэробты органикалық қалдықтар ыдырау процесін бықсу не шіру деп атайды. Топырақта минералдану процесіне керісінше гумификация – гумустену процесі өтеді, оның нәтижесі – қарашірінді. Өсімдік қалдықтарының минералдануын лабороториялық жағдайда зерттеу ыдраудың әр сатысына қатысатын кішіжандылардың мына негізгі топтар ретін көрсетті:

Көгерткіш саңырауқұлақтар мен ұрықсыз бактериялар

↓

Ұрықты бактериялар

↓

Целюлозалық миксабактериялар

↓

Актинамициттер

Бұл топтардың дамуын әдеттегі де өсімдік қалдықтарының құрамымен анықтайды.

Көгерткіш саңырауқұлақтар мен сапрофиттік бактериялар, гумустену процесінің бірінші процесіне қатысады. Олар ең тиімді органикалық заттар /көмірсу, амин қышқылы, қарапайым ақуыз, целюлозаның тиімді бөлігі/ мен қоректенеді. Соңыра процеске целюлозалық миксабактериялар кіріседі де, түрлі көмірсуларды пайдаланады, олар минералдық азотты да сіңіреді.

Гумустену процесінің соңында актинамициттер шығады да, өсімдік денелерінің қайын ыдырайтын компоненттерін және жаңажаранды-гумустік заттарды пайдаланады. Аталған кішіжандылар әсерінен өсімдік қалдықтары матасындағы байланыстар бұзылып, массасы мен көлемі азаяды. Бұл өзгеріс органикалық заттардың шекті азықтарға (HO, CO, NO) т.б шамалы минералдануының нысаны өсімдік қалдықтарының реңі қоңыр, соңыра күңірттенеді де, бастапқы кейіпін жоғалтып механикалық құрамынан ажырамайтын, күңгірт түсті, аморфты массаға айналып, жоғарғы т. кескіні бөлегінің түсін өзгертеді [5,6,7].

Қарашірінді түзілу немесе гумустену процесі үдеуінің жағдайларын оңтайлы жеткілікті ылғалдану (30-40%), жоғары температура (26-28˚С) және бейтарапты орта жатады.

Органикалық заттың ыдырау жылдамдығына алда сипатталған кішіжандылармен қатар жауын құрттар да әсер етеді. Температурасы мен ылғалдылығы оңтайлы жағдайда ыдырау жылдамдығы өсімдік қалдығының химиялық құрамына тәуелді: ең тез ыдырайтын қосындылар – крахмал, целюлоза және спирт, бензол әрекетімен бөлінетін заттар, тым, сәл және жай ыдырайтындар – гемицелюлоза мен протеиндер, ыдырауға ең тұрақты зат – лигин.

Сонымен бірге (бактерияларына) кішіжандыларға целюлоза толған ыдаранды маталар клетеаларында қоңыр түсті гумустік заттар түзіледі. Ыдыраудың соңғы сатысында лигинді маталар негізінде гумустену процесі жүреді. Сонымен қазіргі кезде бастапқы гумус құралуында түрлі органикалық заттрдың қатысатыны дәлелденген. Бірақ гумустік заттарға жоғары малекулалық қосындылар енуінің механизмі әлі толық анықталмаған. Көп ғалымдардың тұжырымдауынша гумустену қарапайым, бір өлшемді пирольді және бензойлы қосындылардың аралық тотығу және конденсациялану процестер азығы. Аталған қосындылар – жандылар текті оксидтер мен амиакқа оттегі тигізетін әсер нәтижесі [8,9,10].

В. Фляйг, Ф. Шеффер, М. Кононова зерттеулеріне негізделген гипотеза бойынша гумустену процесі мына схемамен өтеді:

1. Өсімдік қалдықтары гумустену процесінің бастапқы сатысында кішіжандылар қатысуымен жүреді де, құрамындағы компоненттердің біраз бөлігі қолайлы жағдайда мына соңғы минералдану азықтарына дейін (HO, CO, NO) шалдығып ыдырайды;

2. Өсімдік матасының барлық компоненттері – фенолды қосындыларының метабализммен ыдыпау азығы, аминқышқылдары және пептидтердің мен ресинтез азықтарының қайнар көзі. Бұл қосындылар – гумустік заттар қалыптасатын құрылымның бастапқы материалы.

3. Құрылымдық элементтер конденсациясы фенолдардың фенолоксизда, амин қышқылдары пептидтермен әсерлесіп хинонға дейін тотығады.

4. Гумустік заттар қалыптасуындағы соңғы химиялық жалғасы аталған заттың күрделенуі, яғни поликонденсация немесе полимерезация процесіне түсу. Аталған гумустену процесс сатылары дербес жобалы тығыз және бірге өтуі мүмкін

Гумустену процесі туралы екінші гипротезаны ΧΧ ғасырдың 30-шы жылдары И. Тюрин ұсынған. Ол бойынша гумустік заттардың конденсациялық процестерінде қарапайым бір өлшемді емес, органикалық заттар ыдырау барысында күрделі жоғары малекулалы, цикл құрылымды (ақзат, илік зат, лиглин, т.б.) аралық азықтар қатысады. Жоғары малекулалық ыдырау азықтарының биохимиялық тотығуы олардың конденсациясымен қатар өтеді.

Тотығуы мен конденсация процестері барысында карбоксилдық (СООН) топтар саны кеңінен артады және фенолгидроксил (ОН) топтарда сақталады. Бұлар алдын ала жаңажаранды – гумустік заттардың қышқыл табиғатын анықтайды.

Гумус немесе қарашірінді құрамы – күрделі органикалық қосындылар кешені, олар басты екі топтан тұрады: бірінші, топыраққа тән емес жеке табиғатты, өсімдік пен жануарлар денесін құрайтын органикалық қосындылар; екінші, топыраққа тән күрделі табиғатты органикалық заттар кешені – мешікті гумустік заттар.

1. жеке табиғатты органикалық заттар топыраққа органикалық қалдықтар ыдырау барысында және кішіжандылардың метобализмдік (алмасулық) азығы сапасында түседі. Бұлар - өсімдік клеткаларына кіретін қанттар, көптеген қарапайым органикалық қышқылдар, көптеген ертінді фенолдар. Басқалары ыдыраудың келесі сатыларында босайды немесе қайта құралады. Олар көптеген алифатты қышқылдар, амин қышқылдары, протеиндер, көмірсулар, фенолдар, органикалық фосфаттар. Аталған жекетабиғаты бар заттар мөлшері көп емес және олар тұрақсыз, жалпы топырақтағы органикалық заттар салмағының 15 пайызынан аспайды, бірақ топырақ құралу процесінде белсенді қатысады. Топырақ ішіндегі минералдардың бұзылуында, органика-минералдық кешендер құралуында, әсіресе ішкі кешенді (хелатты), темір, марганса, алюминиймен байланған металоорганикалық қосындылар белсенді қатысады. Соңғылардың көбісі топырақ түйіртпектерін құрайды. Жеке табиғаты бар заттарға физиологиялық белсенділік тән: тым аз мөлшерде өсімдіктердің өсіп-дамуына оң немесе теріс әсер етеді.

2. топырақтағы ерекше табиғаты бар гумустік заттар тобы жалпы органикалық заттар мөлшерінің 85-90 пайызын құрайды.

Гумустік заттар – жоғары малекулалы, цикл құрылымды, азотты және қышқыл табиғаты бар органикалық заттар жүйесі. Сондықтан олар топырақтың минералдық бөлігімен тығыз арақатынаста болып, органика-минералдық кешен құрап, топырақта бекіп қалады. Топырақтың қарашіріндік заттары әр жерде конденсацияланған /молекулалары күрделенген/ геторогенді /әртекті/ полимер жүйесі болып саналады. Олардың қасиеттері жанамалы малекулалық құрамды, сутегін негіздерге алмастыру әрекеттерге бейімді бүйірлік шынжыр топтар санды, еру дәрежесі, оптикалық және басқада сипаттамалық жағынан құбылмалы келеді. Әр топтағы гумустік заттардың элементтік құрамы, құрылымдық және функциялық – міндеттік қасиеттерін зерттеуге химиктер және топырақтанушылардың көптеген еңбектері арналған. Олар әуелі ХІХ ғасырдада Берцеллиус, Мульдер, т.б. ғалымда еңбектеірнен басталып, қазіргі уақыттағы жұмыстармен жалғасуда. Бұрынғы Одақ ғалымдарынан гумустік аса ірі зеттеулерді В. Вильямс, И. Тюрин, М. Канонова, В.Пономарева, Д. Орлов, т.б шетел ғалымдарынан И. Бремнер, В. Флайг, Ф. Шеффер, У. Шпрингер, т.б. жүргізді. Дегенмен гумустік заттың топтық құрылымы жайында әлі де келісілген көзқарас жоқ [11,12,13].

Бертінде жеткілікті дәлелденген пікір бойынша гумустік заттар құрамына негізгі екі гумустік қышқылдар тобы, яғни:

а) күңгірт түсті гумин қышқылдар тобы, оның ішінде меншікті гумин қышқылы, (ГҚ) аралық қоңыр ульмин қышқылы және екеуінен ерекше, спиртте еритін гиматемалан қышқылы ажыратылады;

б) сарғыш түсті фулькова қышқылдар (ФҚ); кейбір зерттеушілер өз алдына үшінші, топырақтын алюмасиликатты бөлігімен тығыз байланған, гумин тобын ажыратып оны гумин қышқылы мен фульвоқышқылдар құрамына жатқызады.

Гумустік заттарды топтар мен топшаларға бөлу олардың әр мөлшерде сілтілерде, қышқылдарда және спиртте еруіне негізделген. Гумин қышқылдарының түсі күңгірттен күреңге дейін өзгереді. Жасаура тартып, сілті мен амиактың сулы ертісінде ериді, ал сілті ертіндіден олар қышқылдар мен аморфты қоймалжың жапалақтанған коллоидты тұнба түрінде шөктіріледі. Гумин қышқылының элементтік құрамы әр топырақта мына мөлшерде ауытқиды (процент: С-52-62, Н-3-4,5 , N-3,5-5 , О-33-39, С мен N арақатынасы 14-19, С мен Н арақатынасы 10-22, О мен Н арақатынасы 8-10,5 тең)

Элементтер мөлшері мен арақатынасы гумустену жағдайларына, органикалық қалдықтардың химиялық құрамына байланысты өзгереді. Гумин қышқылы құрамында ормандық топырақтарда (күлгін, сұр, қоңыр, қызыл), дала топырақтарына (қара, қара қоңыр) қарағанда, көміртегінің мөлшері төмен, оттегі жоғарырақ.

Гумин қышқылының малекулалақ массасы 1500 ден 20000 сандар аралығында жатыр. Оның негізгі құрылымдық біріншіліктеріне өзек, бүйірлі кішіжандылар мен шекті функциялық карбоксилды СООН, фенолгидроксилды ОН, метаксилды ОСН³, карбонилды С – О, хионды С=О топтар кіреді. Карбоксилдық және фенолдық топтарға сутегі топырақтағы негіздерге алмаса алады. Оның мөлшерін негіздер жұту сыйымды дейді. Ол бейтарапты оратадағы 100г топырақта 350-450мг экв мөлшерге тең. Сілті ортадағы алмаспалы реакцияларда фенол гидроксилдық сутегі қатысады да, сыйымы 500-700мг экв мөлшерге дейін артады. Болжамдар бойынша гумин қышқылы өзіне хошиісті және гетероциклды бензол, пиррол, пиридин типті және әр түрлі өзекткер жүйесінен іріленген 5-6 сақиналылар кіреді [14,15,16].

Бүйірлік шынжырлы молекулаларға сулы көмір мен қышқылды және т.б топтаркіреді, ал байланыс «көпірлерді» даралы (О, N, С) немесе топтық (NН, СН, СН², - С=О, т.б.) атомдар салады. Осыларды құрастырып С.Драгунов гумин қышқылы құрылымының бір вариантын ұсынған. Топырақта гумин қышқылы көбінесе еркін емес, Са, Мg, NН тұздары, ал кейбірі топырақта натрилі гуматтар түрінде болады. Бұл тұздар күлдік элементтер және топырақтың минералдық бөлегінің катиондары гумин қышқылының гидроксил СООН және фенол-гидроксил ОН топтарындағы сутегі арасындағы жүретін алмаспалы химиялық әрекеттер жолымен құралады.

Сілтіжерлік Са мен Мg гуматтары суда ерімейтіндіктен тұрақты тұнба құрап, топырақтың минералды түйіндерін қаптайды да, оларды агрегаттарға /түйіртпектерге, дәндерге/ жабыстырады. Сондықтан Са-лі гуматтар топырақта көп мөлшерде суға берік дәнді түйіртпектер құрылуғ себептеседі. Мұндай агрегаттар қара топыраққа тән. Ал сілтілі металдар (К әсіресе Nа) және NН гуматтары суда жақсы еритіндіктен, ылғалды топырақта ерітінді күйінде көшеді, сондықтан олардың жабыстыру қабілеті әлсіз. Сілті гуматтары бар топырақтардың түйіртпектері суда осал болады – ылғалды күйінде олар ыдырап, топырақ сазданып, ісініп кетеді. Гумин қышқылының тұздары Fe мен Аl-дің сулы тотықтарымен әрекеттенсе функциялық топтардағы сутегінің біразы Fe(ОН)²+, Fe(ОН) Аl³+, Аl(ОН)²+,

Аl(ОН) типті катиондарға алмасады да күрделі кешенді алюма және темірлі гумин қосындыларын құрады; олар хелаттар типтес – ішкі кешенді қосындыларға жатады; құрамындағы металл органикалық молекулалар ішіне кірген және олардың екі типті (жолдық, кординациялық) байланысы бар. Алюминий мен темір органикалық кешендерінің тұрақтылығы қалған функциялық топтардағы сутегінің қандай металдарға алмасуына байланысты: Са мен құрылған кешен тұрақты болады да, Nа мен құрылған кешен жеңіл ыдырайды (пептизацияланады). Қоңыр және қызыл ормандық топырақтар қышқылды қосындыларға бай және олар берік желім болып келеді де, суға тұрақты түйіртпектер құруға себептеседі.

Фульвақышқылдарды /немесе крен және апокрен қышқылдарын/ қайнар суынан бірінші И. Берцеллиус, кейін топырақтан Н. Мульдер, бөліп алған суда ерімтал крен қышқылының түсі ашық қызғылт сары, ауада тотығып аморфты қоңыр тұнбаға – апокрен қышқылына көшеді. С. Оден жұмыстарынан соң бұл суда жеңіл еритін заттар тобы фульвоқышқылдар атанады.

Фульвоқышқылдарында, гумин қышқылдарында, С мен N үлесі аздау, Н пен О-гі басым болады. С- 40-52, Н-4-6, О-40-48, N-2-6 пайыз. Молекулалық массасы гумин қышқылынан үлкен, әсіресе күлгінде; құрылымы сондай – хошиісті және алифатты топтарға бай, бірақ өзегі солғын айқындалған бүйірлі және шынжырлылар басым. Фульвоқышқылдары суда жақсы ериді, сулық ертіндісінің оортасы өте қышқыл, (рН=2,6-2,8) сондықтан қатерлі келеді: топырақтағы біріншілік және екіншілік минералдардың белсенді бұзылуына әсерлі агент. Фульвоқышқылдарының құрамындағы карбоксил және фенолгидроксил топтарының сутегі топырақтары негізбен алмаспалы әрекеттесіп түрлі тұздар – фульваттар құрады. Nа, К, NН және Са, Мg-лі фульваттар, суда жақсы еритіндіктен, топырақтан тез шайылады [17,18,19].

Жапон мен біріккен Одақ ғалымдары зерттеулері көрсеткендей, фульвоқышқылдары гумин қышқылдарына қарағанда, темір және аллюминий мен ішкі кешенді хелатты қосындылар (хелат деп металдар мен органикалық заттар қосындысын атайды, олар металдың бір атомы органикалық заттардың 2-3 атомдарымен байланысқан) құру қабілеттік дәрежесі биікрек. Н. Титоваша фульвоқышқылы 670-750мг Ғе О , ал гумин қышқылы тек 300-350мг Ғе О гумустік заттардың сілті мен қышқылда ерімейтін бөлігіне гумин қышқылы мен фульвоқышқылдар қоспасы жатады. Олар топырақтағы балшықты минералдар (монтмориллонит) мен берік байланған.

Топырақта өтетін жан-жақты процестер салдарынан гумустің органикалық және органика-минералдық түрлері қалыптасып шоғырланады. Олар топырақта көп айналса, ондағы процестер бағыты мен қасиеттеріне үлкен әсерін тигізеді.

органикалық заттар (қышқылдық тегі мен хелаттік қасиеттері салдарынан) топырақ ішіндегі бұзылу процестерін жеделдетіп, минералдар құрамындғы элементтердің жылжымалы түріне көшуіне әсер етеді.
органикалық заттардың анықталған топтары мен фракциялары – жақсы түйіртпек құраушылар. Олардың болмысы топырақтың физикалық қасиеттерін жақсартады, құрылысы борпыл, су, ауа өткізгіштігін арттырады.
органикалық заттар – жоғарғы және төменгі өсімдіктер үшін қоректік элементтер көзі.
органикалық заттар катиондар түзу қабілеті арқылы, негіздер және тыңайтқышпен келген заттарды шайылудан сақтап қалады.
органикалық заттар топырақ ауысуымен төменгі атмосфера қабатындағы көмірқышқыл газының көзі. Мүмкін соңғының өсімдік тез сіңіретін біраз бөлшегі тамырлар жүйесі арқылы топырақ ауасынан алынатын шығар.
органикалық заттар тікелей өсімдік жетілуіне әсер етеді, яғни гумин қышқылы сәл ертінді күйінде тамыр жүйесі дамуын және оған қоректік заттардың енуін жеделдетеді. Олар клеткалар қабығының өткізгіштігі жоғарлауына олар ферменттер белсенділігінің артуына байланысты.

Топырақ гумус мөлшері мен құрамы тікелей бірлікті топырақ құраушы жағдайларға тәуелді, әсіресе топырақтағы гумустену мен минералдану процестері арақатынасында ылғал-жылу құбылымы, өсімдік қалдықтары мен төменгі жандылар құрамының рөлі үлкен.

Өсімдік қалдықтарының ыдырау шапшаңдығы құрамында көмірсулар мен ақуыз мөлшері артқан, тұрақты қосындылар азайған сайын үдейді. Органикалық заттардың гумустену мен минералдану қарқыны топырақтағы кішіжандылар әлемі мен олардың ферменттік белсенділігі өскен сайын артады. С. Костычев пен Е. Мишустин зерттеулері, солтүстік күлгін, шымды-күлгін, сұр-ормандық топырақтардан, қара, қарақоңыр және құба топырақтарға жылжыған сайын, микробтар әлемі түрленіп, гумус құрамында азот шоғырлануы үдемейтінін көрсетті. Осы бағытта 1г органикалық заттарға келетін кішіжандылар саны өсіп, олардың биохимиялық белсенділігі артады. Ал белсенді микрофлора жоғары қаныққан құба топырақта көрінеді – 1г гумусіне 220 мыңнан төмен қанған, тундралық глейлі топырақ -1г гумуске 40 мың-ақ дана кішіжандылар келеді. Органикалық заттардың өзгеру процестерінде топырақтағы ылғалды-жылулық жағдайдың маңызы зор. Ең жоғары микробтың белсенділік топырақтың температурасы 26-30˚С-де және ылғалдылығы толық сусыйымын 60-80пайызда байқалады.

Ең жоғарғы гумусті топырақ қоңыржайлы ылғалды-жылулық құбылымда дамиды, онда микробтық әрекеттің белсенді және бәсеңдеу кезектесе жүреді. Бұл әрекет үдеген кезде органикалық қалдықтардың ыдырауы гумустенуі жүреді, ол бәсеңдесе құралған гумустік заттар сүрленуге шалдығады [20,21].

Ең қолайлы жағдай шабынды және сәл құрғақ далалық аймақта қалыптасады, онда ең жоғары гумусті қара топырақ құралады. Шала тотықты жағдайда гумустену процесі бәсеңдеп, гумус орнына шымтезек жиылады. Гумустік топырақта тұрақтануына минералдық бөлегінің анықталған құрамында себептеседі. Са мен Мg-лі көмірқышқылының тұздарына қаныққан топырақта гумустік қышқылдар тез бейтараптанып, сол катиондармен қанығады да, топырақта тұрақты Са мен Мg гуматтары түрінде бекіледі. Ал темірлі минералдар мен еркін 1,5 тотықтарға бай топырақтарда, бейтарапты немесе сәл қышқыл ортада, гумустік заттар органика-минералдық формасында бекіледі. Негіздерге тапшы, өсімдік қалдығында күлдік элементтер мөлшері төмен топырақтарда бейтараптанбаған қатерлі фульвоқышқылдары басым қышқыл гумус құралады. Сипатталған процестер нәтижесінде топырақттарда гумус қоры жиналады. Гумус мөлшері мен қарашірінділі жиектің қалыңдығы тегістегі автоморфты топырақтарда мына географиялық заңдылықтарға бағынған: жоғарғы жиекте ең көп гумус мөлшері (10-12 пайыз) мен қалың қарашірінділік жиек (АВ-70-80см) шабындық және қоңыржай құрғақ далалық топырақта байқалады. Бұл көрсеткіштер қара топырақты аймақтан солтүстік пен оңтүстік бағытқа қарай айқын азаяды: сәйкес шөлдалалық құба топырақта 1-2 пайыз бен 12-15см болса, күлгіндерде 2-2,5 пайыз бен 5-7см. Бұл заңдылық гумус пен азот қорларына және Сг.қ. Сф.қ арақатынасына да тиісті [22].

Сонымен қара топырақтың жоғарғы 1м-к қабатында 6-12 процент, 350-700т\ге қарашірінді, 0,3-0,5 пайыз, 1-де-20-36т азот бар. Қарашірінді мен азот мөлшерінің солтүстік бөлігінен оңтүстігіне қарай азайғаны байқалады. Бұл жай Қазақстан аймақтарына да тән. Көміртегі мен азоттың арақатынасы топырақтың азотқа байлығын анықтайды. Бұл көрсеткіштер топырақ типіне сәйкес өзгереді: қара топырақта 1 ге тең болса, күлгінде -0,4, яғни соңғыда фульвоқышқылады гумин қышқылынан екі есе артық, яғни азот сонша кем.

2 Тәжірибелік бөлім

2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ – климат жағдайы

Ауданның жер көлемі 13,0 мың шаршы км. Ол облыс жерінің 11,1 пайызын құрайды. 2009 жылы 1-шілдеде аудан халқының саны 70,9 мың адамды құрап, 1-шаршы км жерге 5,5 кісіден келді. Ауыл халқы-60,6%

Ауданның орталық басқару орталығы-Шардара қаласы. Ол 1968 жылы құрылған және облыс орталығынан 300км қашықтықта орналасқан. Шаруашылық-климаттық жағынан аудан құрғақта ыстық шөлді аймаққа жатады. Шөл даладағы мал шаруашылығы Қызылқұм құмдарында және Сырдария бойындағы далалы жерлерде орналасқан. Бұл жерлердің ауа-райы күрт құбылмалы, ауа ылғалдылығы аз және тұрақты емес, жердегі ылғал өте тез кебеді және күн сәулесі мол түседі. Жылдық ылғалдылық көрсеткіші-165-200 мм, аязсыз күндердің орташа ұзақтығы-170-190 күн. Қысы қысқа және жылы күндері өте көп. Егіншілікке жарайтын суармалы жерлер Қызылқұм мен Сырдария аралықтарынгдағы алқаптарда орналасқан. Топырақ қабаты Тақырлы-сұрғылт және шабындық жерлерге тән сұрғылт топырақтардан тұрады.

Аудан жерінде жазғы уақыттарда суы көкөніс, мақта, күріш егістіктерінде пайдаланылатын Шардара су қоймасы (жалпы ауданы 400 км², су көлемі 5200 млн.м³) салынған. Шардара ауданының халқын ауыз сумен қамтамасыз ету үшін Сырдария өзенінің кермек суын пайдаланып келуіне орай, осы мәселені шешу мақсатында Байырқұм аймағынан жер асты тұщы су көздерін игеру жұмысы қолға алынды.

Аудан құрамында 10 ауылдық әкімшілікке қарайтын 25 елді мекен бар.

Шардара ауданы мақта өсіріп, оны өңдеумен айналысады, ал мал шаруашылығы саласында қой және түйе түлігін өсіреді.

Климат. Оңтүстік Қазақстан облысының климат жағдайы әр түрлілігімен ерекшеленіп, инсоляцияның және жылу ресурстарының көптігімен өзгешеленеді. Жазы ыстық, ұзақ және құрғақ, қысы жылы, қысқа, жиі-жиі жылып кетеді, қар аз жауады. Орташа температурасы 0⁰С-тан жоғары болатын аязсыз күндерінің ұзақтығы солтүстікке 8 ай болса, оңтүстікке 10ай. Жылдық орташа температурасы 8-14⁰С аралығында болады.

Жылдың ең суық айы-қаңтар. Бұл айдағы орташа температура оңтүстікте минус-0⁰С-тан солтүстікте минус-10⁰С-қа дейін. Температураның ең төменгі көрсеткіші кей жылдары 30-35⁰С суықты көрсетеді. Ең ыстық ай-шілде. Бұл айдағы орташа температура солтүстікте 24⁰С, оңтүстікте 35⁰С шамасында. Температураның ең жоғары көрсеткіші 40-45⁰С-ді көрсетеді. Шөл аймақта жауын-шашынның жылдық мөлшері 120-150 мм, жартылай шөл аймақта-250-300 мм, ал таулы және тауға жақын аудандарда -400-800 мм. Жауын-шашын әр мезгілде әр түрлі түседі. Ең көп мөлшері наурыз, сәуір айларында, ең азы жазда жауады (5-7%). Қысқы және көктемгі жауын-шашын жылдық мөлшердің 70-80 пайызын құрайды.

Өсімдіктердің таралуы. Оңтүстік Қазақстан облысының өсімдіктері әр түрлі және олар табиғи климаттық аймаққа сәйкес таралған. Шөл аймақтың өсімдіктері өте аз, өсіп-жетілу кезеңдері қысқа (шеркез-жусанды, сексеуілді және эфемерлі өсімдіктер). Жобалық жабылу 30-40% құрайды. Субтропикалық шөл, жартылай шөл және тау маңындағы жартылай шөл аймақтар қысқа шөпті жартылай саванналы, атап айтқанда эфемерлі-астық тұқымдас өсімдіктер-жусанның, аққурайдың және т.б. жобалы жабылуы 60-70%.

Өсімдік жетілуінің екі мезгілі болады: көктемгі-эфемерлі-эфемероидты жартылай саванналы өсімдіктер және жаз, күз кезеңдерінде эфемерлер күйіп кетеді, ал жусандар көтеріліп, ландшафттың шөлділігін көрсетеді [23,24].

Таулы аймақтағы өсімдіктердің басым көпшілігі ұзын шөпті, жартылай саванналы болып келеді. Жобалық жабылуы-80-90%. Барлық климаттық аймақтарда гентрозолальдық өсімдіктер кездеседі.

Олар жер бедерінің теріс элементтеріне бейімделген. Жазықтағы түрлі шөптер (ылғал сүйгіш) және галофиттер (тұз сүйгіш) тұзды топыраққа төзімді келеді.

Топырақ. Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи-климаттық жағдайы жоғарыда көрсетілгендей әр түрлі. Сондықтан топырақтың әр түрлі қалыптасуына әкеп соғады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Топырақтану институтының қызметкерлері жасаған топырақ картасына сәйкес топырақтың 24 түрі бар. Олардың басым көпшілігі төмендегідей:

Таулы қоңыр топырақ;
Қоңыр топырақ;
Күңгірт сұр топырақ;
Кәдімгі сұр топырақ;
Ашық сұр топырақ;
Қоңыр сұр топырақ;
Көгалды сұр топырақ;
Тоғайлы топырақ;
Сортаң топырақ;
Тұзды топырақ;
Құмдар.

Ауыл шаруашылығы үшін ең маңыздылары қоңыр, сұр және шалғынды сұр топырақтар. Шөл аймақ сұр қоңыр топырақты болып келеді. Сұр қоңыр топырақтар тұзды және сортаң генетикалық түрлерге бөлінеді. Ауыл шаруашылығында әлсіз дамыған сұр қоңыр топырақты жерлер жайылым ретінде пайдаланылады. Бұл топырақтарды өңдеп, егіншілік жүйесін жүргізу мүмкін емес.

Созақ ауданы облысының солтүстігінде Бетбақдала шөлді, Шу, Сарысу өзенінің бойы, Мойынқұм құмы, Қаратау тауы маңындағы жазықтың үлкен бөлігін алып отыр. Субтропикалық аймақта негізінен ашық сұр, шалғынды сұр және тоғайлы топырақтар кездеседі, олардың тұздану дәрежесі әр түрлі деңгейде. Осы топырақтар Сырдария өзенінің бойын алып жатыр. Оған Шардара, Мақтарал, Отырар, Арыс, Түркістан аудандарының егістік алқаптарының бөліктері де кіреді.

Ауыл шаруашылығында осы топырақты аймақтар суармалы егіншілік үшін қолданылады Су Сырдария өзенінен алынады [25].

Күріштің 100%, мақтаның 70-80% және көкөніс, бақша, малазығындық дақылдар осы жерже өсіріледі.

Тау маңындағы ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген аймақтың топырағы кәдімгі сұр топырақты және теңіз деңгейінен 400-600м биіктікте орналасқан. Бұл аймақ Оңтүстік Қазақстан облысы орталық тұсының барлығын алып жатыр және бұған Сайрам, Ордабасы, Сарыағаш, Түркістан (бір бөлігі), Арыс (бір бөлігі), Бәйдібек (бір бөлігі), Қазығұрт (бір бөлігі), Түлкібас (бір бөлігі), Төлеби (бір бөлігі) аудандары кіреді.

Топырақ құрайтын жыныстар ылғалдылық жағдайына және жер бедері ерекшеліктеріне байланысты кәдімгі эродирленген және аз дамыған генетикалық түрлерге бөлінеді. Бұл топырақтар тұзданбайды. Сондай-ақ бұл белдеудің агрошаруашылықта маңызы өте жоғары. Мұнда дәнді-дақылдар және малазығындық дақылдар (жоңышқа) өсіріледі. Таулы аймақтың топырағы таулы қоңыр, қоңыр және күңгірт сұр топырақты болып келеді.

Бұл аймақтың топырағы күрделі, рельефті және эллювиальды-деллювиальды шөгінділер қалыптасқан, соның ішінде аз жетілген, эродирленген, тасты-қиыршық тасты түрлері кездеседі (әлсіз, орташа, қатты тастанған немесе қиыршық тасты және т.б.).

Ауыл шаруашылығы жағынан бұл аймақ (таулы қоңыр, күңгірт, сұр топырақ) мал жайылымы болып бағаланады. Тау қойнауында бау-бақша егіп, өркендетуге мүмкіндік бар. Тау бөліктеріндегі және тау арасындағы терістіктер жер өңдеуге қолайлы, атап айтқанда, дәнді және азықтық дақылдар егуге мүмкіндіктер мол [26].

Тау бөктерлеріндегі табиғат жағдайлары суармалы егіншілік үшін, жоғары жақ тәлімі егіншілік үшін ерекше қолайлы келеді.

Суармалы және тәлімі егіншілікті бірдей дәрежеде өркендетуге болатын аралық алқаптарда бар. Егіншілікке қолайсыз биік таулы жерлерді жайылымға ғана пайдалануға болады.

Тау бөктерінде біршама жақсы ылғалды белдеу орналасқан. Ол жауын-шашыны жеткілікті, егіншілік үшін тұрақты тәлімі жер болып табылады. Беткі қабаты-таулы дала топырағы, сілтісіз қара қоңыр топырақ.

Ылғалды белдеуден кейін, бір саты төмен тау бөктерлерінде әжептәуір айқын рельефті ылғалы орташа ғана тәлімі жер белдеуі орналасқан. Мұндағы беткі қабатта таулы дала топырағы, ашық түсті және әдеттегі сұр топырақ жатыр.

Ең оңтүстік бөлікте көгалды, тек суармалы егіншілік үшін ғана жарамды көп карбонатты сұр топырақ басым келеді. Облыстың табиғат жағдайының жалпы белгілері осылар.

Аймаққа бөліну. Облыс жері аграрлық-климаттық тұрғыдан мынандай аймақтарға бөлінеді:

І. Ыстық шөлді құрғақшылық аймақ облыс жерінің көп бөлігін қамтиды және онда Бетбақдала, Мойынқұм, Қызылқұм шөлдері бар. Оған сондай-ақ облыстың орталық бөлігі де кіреді.

ІІ.Өте қуаң дала ыстық тау бөктерлері аймағы. Оған Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Сайрам, Төле би, Қазығұрт аудандарының тау бөктеріндегі бөлігі, Созақ ауданының таулы бөліктерінде орналасқан.

Облыс табиғи-шаруашылық тұрғысынан мынадай аймақтарға бөлінеді:

І.Мал шаруашылығына жарамды шөлді аймақ облыстың ұлан-байтақ жазық бөлігін, Қызылқұмды, Сырдария өзенінің аңғарын, оның оң жақ жағалауындағы сазды жайпақ жазықтарды және сол жақ жағалауындағы жазықтарды, Қаратау бөктерлерінде, Мойынқұмды, Шу өзенінің аңғарын, Бетбақдала сазды шөлін алып жатыр.

Бұл аймаққа Созақ, Отырар және Шардара аудандары кіреді. Климатының жалпы белгілері-температураның өте-мөте құбылмалылығы, жауын-шашынның тұрақсыздығы және жеткіліксіздігі, ауаның тым құрғақтығы, жоғары инсоляция, интенсивті булану және тікелей түсетін күн сәулесінің молдығы.

Топырақтың беткі қабатына құмды массивтердің, әр түрлі вариациялы тақыр тәрізді және ашық түсті сұр топырақтың молдылығы тән [27].

Аймақ екіге: Қаратау сырты және Қызылқұм аймақшаларына бөлінеді.

Қаратау сыртқы аймақшасы Қаратау жотасынан солтүстікке қарай орналасқан және оны Бетбақдала мен Мойынқұм шөлдері алып жатыр. Мұндағы климат-жазы құрғақта ыстық, қысы ұзаққа созылатын айрықша континентальды. 10⁰С-ден жоғары температуралы кезең ішіндегі жылы температура жиынтығы 3500-3800⁰ болады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері-небары 135-150миллимерт ғана. Мейлінше ылғалды мезгіл-көктем. Суықсыз кезеңнің орташа ұзақтығы-165 күн, қары тұрақсыз жататын кезеңнің ұзақтығы 90 күнге жуық.

Шаруашылық жөнінде Бетбақдала мен Мойынқұм шөлдері көктем мен күзде және қыста пайдаланатын жайылымдар ретінде белгілі. Егіншілік нашар дамыған, дәнді дақылдар мен жаңышқа егістері негізінен алғанда Қаратау бөктерлеріне егіледі.

Қызылқұм аймақшасы-облыстың батыс бөлігіне орналасқан құмды шөл. Бұл аймақшаның климаты Қаратау сырты аймақшасымен салыстырғанда едәуір жылы және құрғақшылығыда басым. 10⁰С-ден жоғары температуралы жиынтығы 4200-4600⁰ болады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері-165-200 миллиметр, 10⁰С-ден жоғары температуралы кезеңде 60 миллимертге жуық ылғал түседі. Суықсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 170күннен 190 күнге дейін ауытқиды. Қысы қысқа әрі көбіне жылы келеді. Қар көп жатпайды.

Шөлді аймақта Сырдарияның сол жақ жағалауындағы орманды жазықтар суармалы егіншілікті ұйымдастыру үшін қолайлы. Суару үшін мейлінше болашағы зор жер-Қызылқұм мен Сырдария өзенінің аралығына орналасқан, Шардарадан Түркістанға дейінгі сазды шөлдің кең алқабы.

Топырақтың беткі қабаты-тақыр тәрізді сұр топырақ, сортаңдау топырақ, ішінара ашық түсті сұр топырақ және шалғын сұр топырақ.

ІІ. Суармалы егіншілік аймағында мақта егіс басым, бұл аймақ Сарыағаш, Ордабасы және Түркістан аудандарының көп жерін қамтиды.

Жазы ыстық және ұзаққа созылады, жауын-шашын аз болады, қысы біршама қысқа. Жылы кезеңнің ұзақтығы 175 күннен 215 күнге дейін ауытқиды. 10⁰С-ден жоғары жылы температуралардың жиынтығы 4300-4500⁰ болады. Жауын-шашынның жыл ішіндегі жиынтық мөлшері Арыс, Түркістан аймақшасында-180-200 миллиметр мөлшерінде түседі.

Топырақтың беткі қабаты негізінен алғанда оңтүстіктегі ашық түсті және әдеттегі сұр топырақтан құралады.

Бұл аймақтың жерінен Сырдария өзенінің мейлінше ірі тармақтары-Келес, Арыс және Қаратаудың батыс беткейлеріндегі өзендер ағып өтеді. Олардың бәрінде де өтпелі судың едәуір қоры бар.

Аймақтың айрықша жағдайлары: судың көп қоры және жылу молшылығы, суаруға қолайлы ірі алқаптар (Келес, Төрткөл далалары), жылуды жақсы көретін дақылдарды, мақта егісін, жеміс ағаштарын, жүзім және басқаларын өсіруге өте қолайлы.

Аймақ табиғат жағдайына қарай үш аймақшаға бөлінеді. Олар: Келес-Сарыағаш, Арыс-Түркістан және Қызылқұм аймақшалары.

Келес-Сарыағаш аймақшасына Сарыағаш ауданы кіреді. Топырақтың беткі қабаты әдеттегі төбелі-жонды жазықтар. Топырақтың беткі қабаты әдеттегі карбонатты және ашық түсті сұр топырақ. Оңтүстік-шығыс бөлігінде аймақшаны Келес өзеннінің аңғары және оған қатарласа Құркелес өзені басып өтеді. Мұнда топырақтың беткі қабатында нашар тұзданған ашық түсті сұр топырақ басым. Өзен аңғарларындағы сұр топырақ суармалы жерлердің негізгі қоры болып табылады. Аймақта болашағы зор суарылатын ірі алқаптар жеткілікті. Бұл Келес өзенінің оң жағына орналасқан жерлер. Келес өзенінің табиғи жағдайындағы төменгі ағысына айына орта есеппен секундына 1,5 текше метр су шығындайтын баяу ағын бар. Бірақ Келес өзені және оған қатарлас Құркелес өзені Зах және Ханым каналдарынан, өтпелі сулардың қоры орасан зор Шыршық өзенінен қосымша су алады.

Болашақта суармалы жер көлемін ұлғайту мақсатында Шыршық өзенінің суын пайдалану үшін су қоймасын салып, Зах және Ханым каналдарын қайта салу керек.

Арыс-Түркістан аймақшасы басын Қаратаудан алатын шағын өзендердің жүйесіне орналасқан шаруашылықтарды қамтиды. Бұл аймақшаға Түркістан және Бөген аудандары кіреді. Келес-Сарыағаш аймақшасынан өзгешелігі мұнда жауын-шашынның мөлшері мен жауын-шашынды күндер аз. Суармалы егіншілік дамыған. Топырақтың беткі қабаты Оңтүстіктегі ашық түсті сұр топырақ. Қаратаудың аласа жайпақ бөктері-әдеттегі сұр топырақ. Қаратау жотасының оңтүстік батыс беткейі осы аймақшаға ұласып жатыр. Оның жоғары бөлігінде жайпақ өзектердегі тау даласының топырағына шыққан алуан түрлі шөптерден құралатын бетегелі-селеулі өсімдіктер бар.

Аймақшаның егіске жарамды барлық жерінің 80 пайызына жуығы ирригация жүйесінде судың жетіспейтіндігі салдарынан ауыл шаруашылығына пайдаланылмай отырғанын атап көрсету қажет.

Қызылқұм аймақшасы Шардара ауданының суармалы жерлерін қамтиды. Бұл жерлер Сырдария өзенінің сол жақ жағалауына орналасқан. Топырағының беткі қабаты-балшықты шалғынның сұр топырағы, тақыр тәрізді жерлер, сондай-ақ көбінесе үстіңгі жағы түрлі дәрежеде тұзданған тақырлар. Бұл жерлер топырағы 2-5метр тереңдікте өзеннің ұсақ қиыршық құмына төселген саздақ пен саздан құрылған, Шардара су қоймасы, ірі ирригациялық ғимараттарды салу және жылы климат болашақта бұл аймақшаның мақта, күріш, көкөніс және басқалары өсірілетін ірі аудандардың бірі болуына мүмкіндік береді.

ІІІ.Дамыған суармалы егіншілігі бар таулы-далалық аймақ облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Мұнда оңтүстік-батысқа қарай Батыс Тянь-Шаньның тармақталған тау тізбегі созылып жатыр. Тау жоталарының арасында тау аралық аңғарлар мен шұңқырлар орналасқан.

Жер бедері күрделі болғандықтан мұнда мәңгілік мұз басқан тау жоталары да, шөбі мол жазғы жайылымдар да, бағалы жеміс ағаштарының қалың нуы да, тәлімі егіншілік аудандары да кездеседі. Сондай-ақ едәуір көлемді интенсивті суармалы егіншілікпен де айналысады.

Әртүрлі топырақтар жер бедеріне және теңіз деңгейінен биіктігіне қарай орналасқан. Мұнда таулы дала және әдеттегі қара қоңыр түсті сұр топырақ басым келеді [28,29].

Аймаққа Төле би, Сайрам, Түлкібас, Бәйдібек аудандары және Қазығұрт, Ордабасы аудандарының бір бөлігі кіреді. Аймақтың климаты ыстық та ұзақтығы мен, қысының біршама қысқалығымен сипатталады. Жылы температуралардың жиынтығы 3200-4200⁰ аралығында ауытқиды. Теңіз деңгейінен биіктігіне, жер бедеріне және беткейлердің экспозициясына қарай жауын-шашынның жылдық жиынтығы үлкен шетке 400 миллиметрден 900 миллиметрге дейін ауытқып отырады. 10⁰С-ден жоғары температуралы кезеңде жауын-шашын 130-250 миллиметр мөлшерінде болады. Суықсыз кезеңнің орташа ұзақтығы -185-200күн.

Егіске жарамды тәлімі жерлер жауын-шашынмен қамтамасыз етілуіне қарай тұрақты, орташа тұрақты тәлімі жерлер болып бөлінеді. Тәлімі жерлердің осылайша бөлінуін әр түрлі тәлімі аймақтардағы егін шығымының көлемі туралы нақты мәліметтер дәлелдеп отыр.

Жауын-шашын аз түсетін тәлімі жерлер негізінен алғанда шөл аймақта (Созақ ауданының таулы бөлігі), ішінара суармалы егіншілік аймақта (Түркістан, Сарыағаш, Қазығұрт, Төле би аудандары) орналасқан тәлімі жерлерге жауын-шашын өте жақсы жауады, ал кейбір тұтастарына ішінара ғана түседі.

Таулы-далалық аймақ табиғат жағдайына қарай екі аймақшаға: тұрақты және орташа тұрақты тәлімі егіншілік аймақшаларына бөлінеді.

Тұрақты тәлімі егіншілік аймақшасында суармалы егіншілік дамыған: ол облыстың шығыс бөлігін- аласа және биік таулы жерлерді алып жатыр. Мұнда климат онша жылы емес, жауын-шашын облыстың қай аймағындағыданда немесе аймақшасындағыдан да көп болады.

Бұл аймақшада 10⁰С-ден жоғары температуралардың жиынтығы -3200-3900⁰. Суықсыз кезеңнің ұзақтығы-150-190күн. Жауын-шашынның жылдық мөлшері-500-600 миллиметрге тең және одан да көп. Өсімдіктің өсіп жетілуі кезеңінде 200-250 миллиметр және одан да көп мөлшерде жауын-шашын жауады. Қар 70 күндей жатады.

Орташа тұрақты тәлімі егіншілік аймақшасында суармалы егіншілік дамыған; ол солтүстіктен оңтүстікке қарай Қаратаудың батыс бөлігінен бастап қаржантаудың (Қазығұрт ауданы) оңтүстік шетіне дейін бүкіл облыс арқылы өтетін кең алқапты алып жатыр.

Аймақшаның климаты ауаның өте құрғақтығымен, жауын-шашнның және жауынды күндердің аздығымен ерекшеленеді. 10⁰С-ден жоғары температуралардың жиынтығы-3900-4200⁰; суықсыз кезеңнің ұзақтығы-185-215 күн. Жауын-шашынның жылдық мөлшері-300-500 миллиметр, өсмдіктің өсіп жетілуі кезеңіндегі мөлшері-20-200 миллиметр. Топырақтың беткі қабаты негізінен алғанда ашық түсті және оңтүстік типті сұр топырақ. Өзен жайылмаларында шалғынның тұзданбаған сұр топырағы тараған [30].

ІV.Мырзашөл аймағы Мақтарал ауданының игерілген суармалы жерлерін қамтиды. Мұндағы климат өте ыстық жазымен, жауын-шашынның мүлдем аздығымен сипатталады. Мақтарал ауданында ауаның жылдық орташа температурасы-13,2⁰С. Жаз уақытында күннің ашық және ауаның құрғақ болуы салдарынан топырақтың үстіңгі қабаты мен ауаның төменгі қабаты қатты қызады. Жазық бөлікте шілдедегі орташа температура 25-29⁰С-ге жетеді. Суықсыз кезеңнің ұзақтығы 220-230 күнге дейін созылады. Мырзашөлде ашық түсті сұр топырақ көп тараған. Жерінің едәуір бөлігінде ол тұзданбаған. Алайда мұнда нашар және орташа сортаңданған жерлер де бар. Бұл аймақта топырақтың тұздануы-жер асты суының жақындығынан болатын құбылыс. Механикалық құрамы бойынша ашық түсті сұр топырақ орташа саздақ топырақ қатарына жатады. Анағұрлым жеңіл топырақ негізінен алғанда даланың солтүстік-батыс бөлігіне тараған.

Бұл аймақ негізінен мақта егісімен айналысады.

Жер қорлары. Қазіргі кезде оңтүстік Қазақстанда облысының ауыл шаруашылығы алқаптарының жалпы жер қоры 10269,3 мың гектар. Ауыл шаруашылығы өндірісі мақсатында пайдаланатын жер көлемі 9887,9 мың га. Өңдеуге жарамды жер 786,3 мың га, оның 376,3 мың гектары суармалы жерлер. Көп жылдық егістер (бақ және жүзімдіктер) алып жатқан жерлер 39 мың гектардан асады.

Су ресурстары.

Жер үсті және жер асты сулары

Жер үсті және жер асты сулары облысымыздың су ресурстары немесе су қорлары болып табылады. Гидрологтармен гидрогеологтардың бағалауынша шамамен 19,43 текше километрді құрайды.

Жер үсті сулары. Жер үсті су қорларын облсымыздың өзендері, көлдері, тоғандары, су қоймалары және Талас Алатауы мен Қаржантау қыраттарының мұздақтары құрайды. Географиялық өлшем бойынша облысымыздың аумағы Сырдария өзені алқабының орта және төменгі ағысы мен Шу өзеннінің төменгі ағысын құрайтын бөлігі болып табылады.

Сырдария өзеннінің алабы-облысымыздың Созақтан басқа аудандарындағы суармалы жерлердің ең басты көзі.

Арыс өзенніне құятын Жабағылысу, Сайрамсу, Боралдай, Бадам және де көптеген майда су көздері облысымыздың Түлкібас, Төле би, Сайрам, Бәйдібек, Ордабасы, Отырар, Түркістан аудандары мен Шымкент, Арыс қалаларынан суармалы жерлерін ағын сумен қамтамасыз етеді. Аталған өзендер мезгілдік ағымдардан тұрады, яғни көктемде су көбейіп жаз айларында ең төменгі мөлшерге дейін азаяды. Тек қана Сайрамсу мен Ақсу өзендерінің суы Талас Алатауындағы мұздақтардың маусым, шілде айларында қатты еруіне байланысты осы айларда мол болады.

Бұл өңірде қысқы-көктемгі суларды жинақтау үшін көптеген су қоймалары салынған. Мысалы Бөгенде 370 млн текше метр, Бадамда-61,5 млн текше метр, Ащыда-0,4 және Ұзынбұлақта 1,5 млн текше метр су жиналады.

Қаратаудың оңтүстік-батысындағы көптеген өзендер Түркістан, Бәйдібек аудандарында. Бөген, Шаян, Арыстанды, Икансу, Қарашық, Ермексу және басқалары қыс, көктем айларында сулары мол болғандықтан оны жинақтау үшін бұл өңірде 7 су қоймасы салынған: Қошқарған көлемі-37,5, Қапшағай 34,0, Досан-Қарабас 6,2, ермекөзен 9,2 Шылбыр 4,8, Шерт 2,7, Сасықбұлақ 5,5, Ақтөбе 8,8, Майдантал 8,5 млн текше метр.

Қазығұрт пен Қаржантау тауларынан басталатын көптеген майда су көздері келіп құятын Келес өзені Қазығұрт пен Сарыағаш аудандарындағы суармалы жерлерге ағынсу береді. Жаз айларында Келес өзеніндегі судың азайған кезінде Зах каналындағы Ташқұлақ қашытқысы арқылы Шыршық өзенінен қосымша су жеткізіледі. Бұл өңірге Шыршық өзеннінде орналасқан Өзбекстандағы Шарбақ су қоймасынан Зах, Ханым және Үлкен Келес мемлекетаралық каналдары арқылы ағын су жеткізіледі.

Мақтарал ауданының суармалы жерлері Өзбекстаннан басталатын мемлекетаралық «Достық» каналы арқылы ағын сумен қамтамасыз етіледі.

Қызылқұм каналы Сырдария өзенінде салынған Шардара су қоймасынан басталып, Шардара, Арыс, Отырар аудандарындағы суармалы жерлерге ағын су жеткізіп береді.

Түркістан, Арыс, Сарыағаш және Отырар аудандарындағы біршама суармалы жерлерге ағын су тікелей Сырдария өзеніен тартылады.

Шу өзеннінің алабына Қаратаудың солтүстік-шығысында орналасқан Созақ ауданындағы барлық өзендер кіргенімен олар барып құйылатын өзенге жетпейді. Себебі ол жерлерде көктемде су болғанымен жазды күні көбісі құрғап қалады.

Теріскей өңірінде суармалы жерлерді көбейту үшін, қыс-көктем айларындағы сулард жинақтау үшін көлемі 0,5 млн. Текше метрден 2,2 млн. Текше метрге дейінгі 14 су қоймасы салынды.

Облысымыздағы жер үсті су ресурстарының көп жылдық орташа көрсеткіші 18,34 текше км құрайды. Соның ішінде облыста құрылатыны 5,26 текше км, ал қалғаны 13,08 текше км басқа аймақтардан келеді.

Онтүстік Қазақстан облысында осы су көлемінің 3,7 текше метр км суармалы жерлермен экономиканың басқа салаларына жұмсалса, Арнасай оойпатына 3,0 млн текше км тасталып Қызылорда облысына 11,64 млн текше км жіберіледі.

Жер асты сулары. Оңтүстік Қазақстан Облысында 37 жер асты су көзі зерттеліп, оның жалпы қоры күніне 2999,5 мың текше метр бекітілген. Соның ішінде Сырдария өзеннінің алабында 34 бекітілген қоры күніне 2736,2 мың текше метр және Шу-Сарысу артезиан алабында үшеуінің бекітілген қоры күніне 263,3 мың текше метр.

Бүгінгі күні облысымыздағы 33 жерасты су көзі пайдаланылмайды, ал қалғаны 15 қала мен ауылдарда ауыз суға, өндіріске қажетті суға, жайылымды суландырумен басқа да қажетті шараларға пайдаланылады.

Оңтүстік Қазақстанда жер асты суларын егістік жерлерге пайдалану 20-ғасырдың 70-8 ші жылдары Созақ ауданында 1087 га және Түркістан ауданында 360 га жерлерді игеруден басталады.

Жер састы суларын шығаратын ұңғылар мен су жүйелерін пайдалану, қалпына келтіру шығындары үкімет есебінен жүргізілген, ал бюджеттік қаржыландыру тоқтағалы бері осы нысандар шығындары шаруалардың мойнына түсіп, қымбаттығынан көбісі қараусыз қалды.

Бүгінгі таңда Түркістан ауданы Мырғалымсай кентіндегі «Южполиметалл» комбинатындағы шахталық су айдау қондырғыларының сулары Қошқорған су қоймасы мен Қарашық өзендеріне құйылып, одан суармалы жерлерге пайдаланылады.

2001 жылы облысымызда жер асты суларының 146,7 млн. Текше метрі немесе барлық жер асты суларының 17% пайызы, соның ішінде шаруашылықтың ауыз су үшін 29,98, өндіріске 20,27, ауыл шаруашылығында сумен қамтуға 49,84, суландыруға 15,24, егістікке 31,37 млн. Текше етрі пайдаланылған.

2.2 Тәжірибелерді жүргізу жағдайлары мен зерттеу әдістемесі

Жұмыстын эксперименттік бөлімі 2010-2013 жылдары Шымкент облысы, Сайрам ауданының Тассай тірек пунктіне қарасты кәдімгі сұр топырағында жүргізілген. Тәлімі аймаққа ұсынылған 5-танапты дәнді-сүрі жерді ауыспалы егісінде төмендегідей тәжірибе үлгілері ғылыми-зерттеулерге басты арқау болды.

Тәжірибелер төрт қайталанымды, варианттар рендомизациялы орналасқан. Бөлік мөлшері – 16 * 6,3 м. Жалпы аудан – 100,8 м². Есепті аудан – 64 м² .

Тәжірибеге жаздық бидайдың «Память 47» сорты алынды. Бұл сорт экологиясы және жағырапиясы алыс сорттарды күрделі будандастырып (К – 298669 х Л – 10 х Мичуринка х Безостая 1 х К - 47157), морфологиялық белгілері мен биологиялық қасиеттері біркелкі өсімдіктерді сұрыптау әдісімен шығарылған.

Сорттың авторы В.Ф.Марко.

Ботаникалық анықтамасы: жұмсақ бидай, эритроспермум түріне жатады.

Фенологиялық байқаулар, биометриялық өлшемдер және өнімді құрылымдық талдау ауылшаруашылығы дақылдарын мемлекеттік сорттық сынау әдістемесі бойынша жүргізілді.

Топырақ ылғалдылығы салмақтық әдіспен 1м – ге дейін тереңдікке әрбір 10 см қабаттан анықталды.Анықтау алты рет қайталанды (үш қайталанымда екі құбырдан).

Бидайдың ылғал пайдалану коэффициенті Г.Гречаченко, И.Омельянец әдістемесі бойынша есептелінді.

Жапырақтар тақтасы ауданы ұзындығын еніне көбейту арқылы түптену, түтіктену, масақтану кезеңдерінде,егістіктің фотосинтездік әрекеті мен жапырақтардың ылғал ұстау қабілеті А.А.Ничипорович бойынша (1961) есептелді.

Өнім жинағаннан кейінгі топырақ бетіндегі өсімдіктер қалдықтары санын есептеу Е.И.Шиятый бойынша жүргізілді. Бидай тамыр жүйесінің қалыптасуындағы кейбір ерекшеліктерін зерттеу Н.З.Станков және И.О.Байтулин әдісімен жүргізілді.

Жаздық бидай сабағының анатомиялық құрылысын зерттеу толық пісіп, жетілу кезеңінде жүргізілді. Материал Страсбургер – Флемминг әдісі (спирт, глицерин, су |1*1|*1| ) бойынша фиксацияланды. Анатомиялық кесінділер үшінші буынаралыққа жүргізілді. Суреттер МБИ – 6 микроскопы арқылы түсірілді.

Жапырақтардың анатомиялық құрылысындағы ерекшеліктерді анықтау түптену, түтіктену, масақтану кезеңдерінде жүргізілді. Кесінділер тоңазытқыш микротомда даярланды, кесінділер қалыңдығы 10 – 15 мкм. Эксперименттік жұмыс нәтижелерін өңдеуде Р.Н.Зайцев және Р.Ф.Лакин еңбектері пайдаланылды.

Бидайдың шикі дән уызы МТС 135861 – 68 бойынша анықталды. Анықтауда Perten 3170 – диірмені, ТЛ – 1 қамыр илегіші, Sartorius таразысы қолданылды, уыз сапасы ИДК – 1 приборында тексерілді. Протеин мөлшері Инфроматик 8600 приборында анықталды, натуралдық масса МТС 10840 – 64, шынылық МТС 10987 – 76, 1000 дәннің массасы МТС 10842 – 76 бойынша. Ылғалдылық Santorius ылғал өлшегішімен тексерілді.

Дән құрамындағы ауыр металдар (Сd, Pb, Cu, Zn) мөлшері МСТ Р 51301 – 99 бойынша АВА – 1 – 03 приборында “Казагроэкс” республикалық мемлекеттік кәсіпорынының “Оңтүстік аграрлық экспертиза” филиалы лабораториясында анықталды. Экономикалық есептеулер ВИУА, ВНИЭСХ әдістемелерімен жүргізілді. Биоэнергетикалық тиімділігін анықтауда Б.Г.Жунусов, С.З.Елюбаев, Ю.И.Ермохин, А.Ф.Неклюдов еңбектері қолданылды.

Өнім Сампо – 300 комбайнымен мөлтекті түгел ору арқылы есепке алынып базистік кондицияларға келтірілді. Дисперциялық және корреляциялық талдаулар Б.А.Доспехов бойынша жүргізілді.

Тәжірибе танабында жаздық бидай алғы дақылы ерте пар. Пар танабын дайындау Оңтүстік Қазақстан мал және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ ғалымдары ұсыныстарына сәйкес жүргізілді. Фосфорлық тыңайтқыштар (түйіртпектелген қос суперфосфат, әсерлі зат мөлшері 45%) себу алдындағы өңдеуде СЗС – 2,1 сепкішімен енгізілді.

Екі тәжірибеде де барлық агротехникалық шаралар аймақ үшін қабылданған технология бойынша жүзеге асырылды.

Бірінші тәжірибеде жаздық бидай тұқымын А.Б.Бектуров атындағы химия ғылымдары институты шығарған натрий гуматымен өңдеу 0,005% концентрацияда себу күні, ал егістікті үстеме қоректендіру түптену кезеңінде жүргізілді. Екінші тәжірибеде майкубе кенорыны қоңыр көмірі 1см торшадан өткізіліп себу алдында енгізілді.

2.3 Гуминді заттардың әсерінен экологиялық факторлар белсенділігі жоғарылауының жаздық бидай өсуі мен дамуына әсері

2.3.1 Экологиялық факторлар белсенділігінің жаздық бидай жапырақтар ауданы және олардың фотосинтездік әрекетіне әсері

Біздің зерттеулеріміз жаздық бидайдың өсуі мен дамуы кезеңдерінде фотосинтездік потенциал көрсеткіштеріне гуминді заттардың үлкен ықпалын көрсетті. Бұл көрсеткіштің вегетация кезеңінде гумат қолданылмаған вариантта зерттелген төрт жылдық орташа мәні 224,9 мың м² тәулік/га болса, натрий гуматы қосылған варианттарда 252,3 мың м² тәулік/га дан 293,6 мың м² тәулік/га дейін жоғарылады.

Фотосинтездік таза өнімділіктің төрт жылдық орташа мәні вегетация кезеңінде 13,9 – 15,5 г/м² тәулік аралығында ауытқыды. Қоңыр көмір қолданған барлық варианттарда фотосинтездік потенциал мәні жоғарылауы байқалып вегетация кезеңінде 206,6 – 287,4 мың м² тәулік/га аралығында ауытқыды. Фотосинтездік таза өнімділіктің вегетация кезеңіндегі төрт жылдық орташа мәні 15,1 – 17,0 г/м² тәулік аралығында болды. Фотосинтездің жоғары өнімділігі түтіктену-масақтану аралығында байқалды [31].

Натрий гуматын қолдану құрғақ заттың жиналуына оң әсерін тигізді. Вегетация басынан бастап гуматсыз вариантпен салыстырғанда гумат қолданылған варианттарда құрғақ заттың жиналуында басымдылық байқалды. Түптену кезеңінде орта-есеппен гуматсыз вариантта 1 гектардағы өсімдік массасы 5,0 ц құрады. Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында 7,0 ц/га болды. Бұл басымдылық соңғы кезеңдерге дейін сақталды. Толық пісу кезеңінде гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында гуматсыз вариантпен салыстырғанда 1- гектардағы өсімдік құрғақ массасы 8,2 ц жоғары болды. Р₆₀ аясында осы тәсілмен қолданғанда да жоғары көрсеткіш алынды. Барлық өсу және даму кезеңдерінде қоңыр көмір қолданылған варианттарда бақылау вариантымен салыстырғанда құрғақ заттың жиналу мөлшері жоғарылауы байқалды.

Жаздық бидайдың қосалқы тамырлары санын бақылау кезінде натрий гуматы қолданылған барлық варианттарда тамыр жүйесінің жақсы дамығаны байқалды. Бұл басымдылық, әсіресе натрий гуматымен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында ерекше байқалды. Орташа есеппен төрт жылда бұл вариантта қосалқы тамырлардың саны бір өсімдікте бидайдың масақтану кезеңінде 6,8 дана, ал гуматсыз вариантта ол 4,8 дана болды. Р₆₀ аясында осы тәсілмен қолданғанда бұл көрсеткіш мәнінің одан әрі жоғарылауы байқалды. Қоңыр көмірді қолданудың да бидай тамыр жүйесінің дамуына әсері байқалды [32].

Біздің жұмысымыздың фенологиялық бақылаулар нәтижелері де гуминді заттардың жаздық бидай вегетациялық кезеңі ұзақтығына әсерін көрсетеді. Орта есеппен зерттеу жүргізілген жылдары натрий гуматы әсерінен вегетациялық кезеңнің 2 – 3 күнге қысқаруы байқалды. Жалпы гуминді заттар қолданған барлық варианттарда жаздық бидай дәні бақылау вариантымен салыстырғанда ерте піседі.

2.4 Жаздық бидайдың ылғалды пайдалануы және оның дән өнімділігімен байланысы

Зерттеу нәтижелері гуминді заттардың әсерінен жаздық бидайдың ылғалды пайдалану өнімділігінің жоғарылайтынын байқатты. Натрий гуматын қолданған тәжірибеде төрт жылдық орташа көрсеткіш бойынша жалпы ылғал жұмсалуы 1955 – 2005 м³/га аралығында болды. Варианттарда жалпы ылғал жұмсалудағы айырмашылықтар аз, бірақ ылғал пайдалану коэффициентінің өзгеруінде варианттар арасында үлкен айырмашылықтар байқалды (кесте 1).

Кесте 1 - Жаздық бидай «Память 47» сортының жалпы ылғал пайдалануы және ылғал пайдалану коэффициенті (натрий гуматын қолданғанда), 2010 - 2013 ж.ж. орташа мәні

Варианттар	Жалпы ылғал жұмсалуы, м³/га	Ылғал пайдалану коэффициент, м³/ц дәнге	Ылғал пайдалану коэффициентінің төмендеуі
Варианттар	Жалпы ылғал жұмсалуы, м³/га	Ылғал пайдалану коэффициент, м³/ц дәнге	м³/ц дәнге	%
Гуматсыз (бақылау)	1955 + - 64,38	170	-	-
Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	1986 + - 67,59	126	44	25,9
Р60 + гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	2005 + - 69,92	119	51	30,0

Қоңыр көмірді қолдану нәтижесінде ылғал пайдалану тиімділігінің жоғарылауы байқалды. Бақылау вариантында бір центнер дән түзуге 166 м³ ылғал жұмсалса, фосфор аясында топыраққа 400 кг/га қоңыр көмір ендірген вариантта бұл көрсеткіш 120 м³ немесе 27,7% төмендеді.

Біздің зерттеу жұмысымыздың нәтижелері гуминді заттардың әсерінен өсімдіктер биіктігі жоғарылайтынын көрсетеді. Натрий гуматын қолданғанда өсімдіктер биіктігі 64,6 – 77,7 см аралығында ауытқып, гумат қолданылған барлық варианттарда бақылау вариантымен салыстырғанда жоғары болды. Корреляциялық талдау әдісімен мәліметтерді математикалық өңдеу нәтижесінде жаздық бидай өсімдігі биіктігі мен дән өнімділігі арасында тығыз оң корреляциялық байланыс бар екендігі анықталды: r=+0,387(1998); r=+0,740(1999); r=+0,905(2000); r=+0,805(2001). Қоңыр көмірді қолданғанда жаздық бидай өсімдік биіктігі көрсеткішінің төрт жылдық орташа мәні 67,8-80,3 см аралығында ауытқыды.

Гуминді заттарды қолданғанда топырақ бетіндегі аңыз паясы саны және олардың салмағы артады, яғни топырақтың эрозияға төзімділігі күшейеді.

2.5 Натрий гуматы және қоңыр көмір әсерінен жаздық бидайда қалыптасқан анатомиялық ерекшеліктер

2.5.1 Натрий гуматы және қоңыр көмірдің әсеріне байланысты жаздық бидай сабағының ішкі құрылымының өзгеруі

Натрий гуматы қосылмаған варианттан алынған сабақтың ішкі құрылысында арқаулық ұлпаны түзетін клеткалардың қатар саны 4-5, өткізгіш шоқтар 26, оның ішінде ірі өткізгіш шоқтар саны 16, кіші өткізгіш шоқтар саны 10, паренхима клеткалары 5 – 6 қатарды құраған (кесте 2).

Кесте 2 - Натрий гуматының әсеріне байланысты жаздық бидай сабағының ішкі құрылымының өзгеруі, «Память 47» сорты

№	Варианттар	Арқаулық ұлпа клеткаларының қатар саны	Өткізгіш шоқтар саны	Ірі өткізгіш шоқтар саны	Кіші өткізгіш шоқтар саны	Паренхима клеткаларының қатар саны
1	Гуматсыз (бақылау)	4 – 5	26+-0,7	16+-0,6	10+-0,5	5 – 6
2	Гуматпен тұқымды өңдеу	5 – 6	31+-1,2	18+-1,0	13+-0,7	5 – 7
3	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	5 – 6	28+-1,1	19+-1,1	9+-0,4	6 – 7
4	Гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	5 – 6	27+-0,6	17+-0,5	10+-0,6	6 – 9
5	Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	6 – 7	36+-0,8	24+-0,6	12+-0,4	6 – 7
6	Р₆₀	5 – 6	30+-1,3	19+-0,9	11+-0,7	6 – 7
7	Р_{60 –} гуматпен тұқымды өңдеу	6 – 7	35+-1,0	23+-0,8	12+-0,6	6 – 7
8	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	5 – 6	30+-0,6	19+-0,4	11+-0,3	6 – 7
9	Р_{60 –} гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	5 – 6	30+-0,5	20+-0,3	10+-0,4	5 – 6
10	Р₆₀ – гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме	6 – 8	32+-1,2	20+-0,9	12+-0,4	6 – 8

Натрий гуматы қосылған варианттардан алынған сабақтың ішкі құрылысында анатомиялық көрсеткіштердің артатыны байқалды. Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында арқаулық ұлпа қалыңдаған, яғни 6 – 7 қатар клеткалардан құралған. Өткізгіш шоқтардың саны артқан, саны – 36, ірі өткізгіш шоқтар саны мен ауданы ұлғайған және олар тығыз орналасқан. Паренхима клеткаларының көлемі үлкен және 6 – 9 қатар құрайды.

Сонымен қатар, корреляциялық және регрессиялық талдау негізінде, бидай сабағының ішкі құрылымының негізгі элементтерінің бірі өткізгіш шоқтар саны мен дән өнімділігі арасында тығыз байланыс бар және түзу сызықтық тәуелділікте болатыны анықталды.

Қоңыр көмір қосылған варианттарда бақылау вариантымен салыстырғанда сабақтың анатомиялық көрсеткіштерінің артуы байқалды. Корреляциялық және регрессиялық талдау нәтижесінде бидай сабағының өткізгіш шоқтар саны мен дән өнімділігі арасында тығыз байланыс болатыны анықталды (у = 0,662х + 1,41; b _yx = 0,662 + - 0,073; r = + 0,966 + - 0,106).

2.5.2 Гуминді заттардың (натрий гуматы және қоңыр көмір) жаздық бидай жапырағының ішкі құрылымына әсері

Бақылау вариантынан алынған жапырақтар тақтасының орталық өткізгіш шоқ ауданы түптену кезеңінде – 35,27 + - 2,17 * 10^{- 3} мм², түтіктену кезеңінде - 44,27 + - 1,15 * 10^{- 3} мм², масақтану кезеңінде – 44,06 + - 1,06 * 10^–3 мм². Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында түптену кезеңінде – 45,21 + - 1,88 * 10^-3 мм², түтіктену кезеңінде – 52,78 + - 1,64 *10 ^{- 3} мм², масақтану кезеңінде - 51,92 + - 1,42*10^-3 мм² болды (кесте 3).

Кесте 3 - Натрий гуматының жаздық бидай жапырағының құрылымына әсері

№	Варианттар	Өткізгіш шоқ ауданы (*10^-3 мм²)
№	Варианттар	Түптену кезеңі	Түтіктену кезеңі	Масақтану кезеңі
1	Гуматсыз (бақылау)	35,27+-2,17	44,27+-1,15	44,06+-1,06
2	Гуматпен тұқымды өңдеу	36,10+-1,76	45,21+-1,16	44,26+-1,13
3	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	37,05+-2,17	44,27+-1,15	43,33+-0,94
4	Гуматты топыраққа ендіру	38,83+-2,17	46,05+-1,95	45,10+-2,05
5	Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	45,21+-1,88	52,78+-1,64	51,92+-1,42
6	Р₆₀	45,21+-1,87	50,23+-1,27	49,29+-2,00
7	Р_{60 –} гуматпен тұқымды өңдеу	46,56+-2,26	51,7+-1,14	50,55+-1,39
8	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	46,56+-2,25	50,55+-1,40	49,29+-1,99
9	Р_{60 –} гуматты топыраққа ендіру	48,14+-1,95	51,28+-1,04	51,26+-0,94
10	Р₆₀ – гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме	49,19+-2,09	52,77+-1,64	51,40+-1,14

Анатомиялық көрсеткіштер Р₆₀ + гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында да жоғарылады (түптену – 49,19 +- 2,09*10^{- 3} мм², түтіктену - 52,77 + - 1,64*10^{- 3}мм², масақтану - 51,40+-1,14*10 ^-3 мм²).

Қоңыр көмірдің жапырақтар тақтасының орталық өткізгіш шоқтар ауданына тигізетін әсерін анықтау кезінде де айырмашылықтар байқалды.

2.6 Гуминді заттардың жаздық бидай дәнінің өнімділігі мен сапасына әсері

2.6.1 Гуминді заттардың жаздық бидай дәнінің өнімділігіне әсері

Зерттеу нәтижелері бойынша гуминді заттардың қолдану тәсілі, мөлшеріне қарай жаздық бидай дәнінің өнімділігі әртүрлі болатыны анықталды (кесте 4).

Кесте 4 - Натрий гуматының жаздық бидай «Память 47» сорты өнімділігіне әсері, ц/га

№	Варианттар	Жылдар				Орташа мәні
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	Өнімнің жоғарылауы
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	ц/га	%
1	Гуматсыз (бақылау)	6,8	13,4	19,5	20,3	15,0	-	-
2	Гуматпен тұқымды өңдеу	7,4	16,2	22,5	23,8	17,5	2,5	16,6
3	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	7,9	15,7	22,3	22,7	17,1	2,1	14,0
4	Гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	7,8	15,2	22,8	23,2	17,2	2,2	14,6
5	Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	8,6	17,5	26,1	24,6	19,2	4,2	28,0
6	Р₆₀	8,0	15,1	25,0	24,2	18,0	3,0	20,0
7	Р_{60 –} гуматпен тұқымды өңдеу	8,2	17,1	26,4	26,6	19,5	4,5	30,0
8	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	8,5	17,7	24,0	25,0	18,8	3,8	25,3
9	Р_{60 –} гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	8,4	17,5	26,9	24,5	19,3	4,3	28,6
10	Р₆₀ – гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме	7,6	18,4	28,5	27,1	20,4	5,4	36,0
	HCP 0,5 ц	1,04	0,56	3,18	2,47

Натрий гуматын қолдану тәсіліне тәуелді бір гектарға шаққанда бидай дәнінің бақылау вариантымен салыстырғандағы қосымша өнімі 2008-2011 жылдардың орташа мәнінде 2,1 – 4,2 ц немесе 14,0 – 28,0% – ке жоғарылады. Натрий гуматын фосфор аясында қолданғанда бұл көрсеткіш мәнінің одан әрі жоғарылауы байқалып бақылау вариантымен салыстырғанда қосымша дән түсімі 3,8 – 5,4 ц немесе 25,3 – 36,0% болды.

Төрт жылдың орташа мәні бойынша ең жоғары нәтиже гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында байқалып бақылау вариантымен салыстырғанда өнімділіктің жоғарылауы 4,2 ц немесе 28,0% болды. Натрий гуматын осы тәсілмен фосфор аясында қолданғанда өнімділіктің жоғарылауы 5,4 ц немесе 36,0% болды.

Тәжірибе жүргізілген жылдардың орташа көрсеткішінде ең жоғары нәтиже қоңыр көмірдің ендіру мөлшері 600 кг/га болған вариантта алынып бақылау вариантымен салыстырғанда өнімділіктің жоғарылауы 3,1 ц/га немесе 20,5% болды. Қоңыр көмірді осы мөлшерде фосфор аясында қолданғанда бұл көрсеткіштің жоғарылауы 5,0 ц/га немесе 33,1% болды (кесте 5).

Кесте 5 - Қоңыр көмірдің жаздық бидай «Память 47» сорты өнімділігіне әсері, ц/га

№	Варианттар	Жылдар				Орташа мәні
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	Өнімнің жоғарылауы
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	ц/га	%
1	Тыңайтқышсыз (бақылау)	7,4	14,4	18,3	20,6	15,1	-	-
2	Қоңыр көмір 200 кг/га	8,7	16,0	19,8	22,3	16,7	1,6	10,6
3	Қоңыр көмір 400 кг/га	8,1	18,0	21,1	24,6	17,9	2,8	18,5
4	Қоңыр көмір 600 кг/га	7,8	19,9	21,3	24,1	18,2	3,1	20,5
5	Р₆₀	7,9	16,5	22,4	24,3	17,7	2,6	17,1
6	Р₆₀+ қоңыр көмір 200 кг/га	8,3	19,9	22,7	24,7	18,9	3,8	25,1
7	Р₆₀+ қоңыр көмір 400 кг/га	8,8	20,3	23,6	25,6	19,1	4,4	29,1
8	Р₆₀+ қоңыр көмір 600 кг/га	9,3	21,4	24,0	25,9	20,1	5,0	33,1
	НСР 0,5 ц	0,83	0,43	2,81	2,34

Сонымен ауыр құмбалшықты кәдімгі қара топырақтарда ең жоғары қосымша дән өнімділігі натрий гуматымен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру және қоңыр көмірді 600 кг/га мөлшерінде топыраққа ендіру варианттарында алынды. Гуминді заттарды фосфор аясында қолданудан қосымша өнім мөлшері ұлғайды.

Өнімді сабақтар саны (1 м² дана), түптену өнімділігі, масақтағы масақшалар саны, масақтағы дәндер саны, 1000 дәннің массасы, биологиялық өнімділік көрсеткіштері бақылау вариантымен салыстырғанда гуминді заттар (натрий гуматы, қоңыр көмір) қолданылған варианттарда жоғарылады.

Натрий гуматын және қоңыр көмірді қолданғанда құрылым элементтерінің дән өнімділігімен корреляциялық байланысын талдау кезінде өнімділікпен масақтағы дәндер саны және 1000 дәннің массасының байланысы жоғары екендігі анықталды.

Дән өнімділігінің жоғарылауы гумат қолданылған варианттарда бір гектардан белок жиналуының ұлғаюына ықпал етті. Біздің тәжірибелерімізде дән уызы мөлшері 28 – 30% аралығында болды, бұл күшті бидайларға қойылатын талаптарға сай. Гумат қолданылмаған вариантта бір гектардан жиналған дән уызы мөлшері 5,07 ц болса, фосфор аясында гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында оның мөлшері 1,87 ц ұлғайды (кесте 6).

Кесте 6 - Натрий гуматының жаздық бидай «Память 47»сорты дәнінің технологиялық сапасына әсері 2010 – 2013 ж.ж орташа мәні

№	Варианттар	Сапалық көрсеткіштер
		Натура, г/л	Шынылық, %	Протеин, ц/га	Дән уызы		ИДК1 приборы көрсеткіші
		Натура, г/л	Шынылық, %	Протеин, ц/га	%	ц/га	ИДК1 приборы көрсеткіші
1	Гуматсыз (бақылау)	796	74	2,45	30	5,07	55
2	Гуматпен тұқымды өңдеу	803	75	2,84	29	5,84	55
3	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	798	74	2,77	30	5,85	60
4	Гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	807	75	2,79	28	5,60	55
5	Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	802	74	3,20	29	6,48	55
6	Р₆₀	806	74	3,02	29	6,26	55
7	Р_{60 –} гуматпен тұқымды өңдеу	805	74	3,27	28	6,58	55
8	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	806	74	3,63	29	6,09	55
9	Р_{60 –} гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	810	75	3,26	29	6,58	55
10	Р₆₀ – гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме	803	74	3,38	28	6,94	55

Гумат қолданылған варианттарда, гуматсыз вариантпен салыстырғанда дән уызы сапасында өзгеріс байқалмады, бұл көрсеткіш барлық варианттарда 1 – топ жақсы сапалы. Дән натурасы мен шынылығында натрий гуматының әсерінен өзгеріс аз болды, дән натурасы 796 – 810 г/л, шынылық 74 – 75% бұл күшті бидайларға қойылатын талаптарға сай.

Сонымен натрий гуматының жаздық бидай өнімінің сапалық көрсеткіштеріне теріс ықпалы байқалмады, өнімділіктің жоғарылауына байланысты аудан бірлігінен жиналған дән уызы мен белок мөлшері жоғарылады.

2.7 Гуминді заттарды қолданудың экономикалық және биоэнергетикалық тиімділігі

Алынған нәтижелерде көрсетілгендей бір гектарға шаққандағы таза пайда мөлшеріне гуминді заттарды қолдану тәсілдерінің үлкен әсері болды. Натрий гуматын қолдану тәсілдері экономикалық тұрғыдан тиімді болды. Ең жоғары нәтиже аясында натрий гуматымен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантында байқалып, әр гектардан 3742,2 теңге таза пайда алынды, рентабельдік деңгейі 288,3%. Қоңыр көмірді қолдану кезінде жоғары нәтиже қоңыр көмірді 400 кг/га мөлшерінде қолданған вариантта алынатыны байқалды, көрсеткіш мәні 1444,2 теңгені құрады.

Энергетикалық көрсеткіштер бойынша ең жоғары мән тұқымды натрий гуматымен өңдеумен егістікті үстеме қоректендіру вариантында алынып қосымша өнімдегі энергия мөлшері 6984,61 МДж, биоэнергетикалық ПӘК 9,83 бірлікті құрады, ал натрий гуматын осы тәсілмен фосфор аясында қолданғанда бұл көрсеткіштер сәйкес түрде 8980,20 МДж және 3,66 бірлік болды [33,34].

Сонымен экономикалық талдау нәтижелері бойынша гуминді заттар натрий гуматы мен қоңыр көмірді қолдану тиімділігі жоғары болды. Тұқымды натрий гуматымен өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру және Р₆₀+тұқымды натрий гуматымен өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру варианттары тиімді деп танылды. Энергетикалық тұрғыдан натрий гуматын қолдану тиімділігі жоғары болды.

2.8 Натрий гуматының дән сапасына әсерін экологиялық бағалау

Қазіргі кезде минералды тыңайтқыштардың өнімділікті жоғарылатудағы маңызы мен қатар, олардың биологиялық құндылықты төмендететіні де белгілі болып отыр. Натрий гуматының топырақта басқа металл иондарымен аз еритін комплекстер түзу қасиеттеріне байланысты, топырақта суда еритін тұздар құрамындағы ауыр металдарды өсімдіктер үшін аз сіңімді формаға ауыстыруға болады.

Зерттеуге биологиялық, экономикалық және биоэнергетикалық тұрғыдан тиімділігі жоғары варианттардан дән үлгілері алынып, бақылау вариантындағы дән үлгілерімен салыстырылды. Зерттеу нәтижелері 7-ші кестеде берілген.

Бақылау вариантынан алынған дән үлгілерінде Сd – элементі кездеспеді, Рb – 0,520 мг/кг, Cu – 4,964 мг/кг, Zn – 15,561 мг/кг мөлшерде кездесті. Экологиялық тұрғыдан баға беру үшін жалпыға бірдей арнайы қабылданған қауіпсіздік шектік концентрация (ҚШК) алынды. Онда Cd мөлшері – 0,1 мг/кг, Pb – 0,5 мг/кг, Cu – 10 мг/кг, Zn – 50 мг/кг болуы тиіс. Бақылау вариантында Pb мөлшері 0,520 мг/кг, яғни ҚШК – қарағанда аздап ауытқығаны байқалды.

Кесте 7 - Натрий гуматы әсеріне байланысты бидай «Память 47»сорты дәнінің құрамындағы ауыр металдар мөлшерінің өзгеруі

Варианттар	Ауыр металдар мөлшері, мг/кг
Варианттар	Cd	Pb	Cu	Zn
Бақылау	-	0,520	4,964	15,561
Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	-	0,455	4,519	16,174
P₆₀ + гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	-	0,307	4,901	12,919
Қауіпсіздік шектік концентрация	0,1	0,5	10	50

Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантынан алынған дән үлгілерінде Cd – элементі кездеспеді, Pb – 0,455 мг/кг, Cu – 4,519 P₆₀ + гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру вариантынан алынған дән үлгілерінде Сd элементі кездеспеді, Pb – 0,307 мг/кг, Cu – 4,901 мг/кг, Zn – 12,919 мг/кг. ҚШК салыстырғанда ауытқушылық байқалмады [35].

Сонымен, зерттеу нәтижелері бойынша гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру және Р₆₀ + гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру варианттарынан алынған дән үлгілерінде ауыр металдар (Сd, Pb, Cu, Zn) мөлшері бақылау вариантынан алынған дән үлгілері және ҚШК қарағанда төмен болды, яғни натрий гуматы дән сапасына теріс ықпалын тигізбейді. Осыған байланысты натрий гуматын жаздық бидайды өсіруде қолдану дән құрамында ауыр металдардың (Cd, Pb, Cu, Zn) мөлшерін төмендетеді, яғни экологиялық тұрғыдан таза өнім алынады.

3 Тіршілік қауіпсіздігі

Тіршілік қауіпсіздігі – жұмысшыларды қауіпті өндірістік факторлардың әсерінен сақтайтын ұйымдастыру шаралар және техникалық амалдар жүйесі.

Еңбекті қорғау – заңды актілер жүйесі және соған сәйкес келетін еңбек процесінде адамның жұмыс қабілеттігі мен денсаулығын сақтауда, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық және гигиеналық шаралар. Еңбекті қорғау техникалық қауіпсіздікті және өндірістік санитария сұрақтарын қарастырады. Қазақстан Республикасының қазіргі 25.05.2007ж. «Еңбек Кодексі» қызметкерлердің еңбек қызметі үрдісінде олардың өмірі мен денсаулығын сақтау бағытталған ұйымдастырушылық, техникалық, санитарлық – гигиеналық, биологиялық және өзге де нормаларды ережелерді рәсімдер мен өлшемдерді қамтамасыз ету тұрғысында өндіріс жағдайларын, өндірістік және еңбек процесін сипаттайтын сапалық және сандық көрсеткіштер енгізілген.

Гуминды заттардың жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау өндірісінде еңбекті қорғау іс-шараларын ұйымдастыру бас инженер мен қауіпсіздік техникасының инженеріне тағайындалады.

Техника қауіпсіздік инженері еңбекті қорғау заңдарын, нормаларын, инструкцияларын, техника қауіпсіздік ережелерін, өндірістік санитарияны сақтау жөнінде жоспар құрып, оның орындалуын қадағалайды.

Табиғи кальций сульфатын силикокальций алу үшін өңдеу өндірісінде үш сатылы әдіс қолданылады. Бұл әдісте күн сайын шебер қоғамдық инспектормен бірге барлық жұмыс орнын тексеріп, жеткіліксіз жерлерге тәсілдер қолданылады [36,37].

Аптасына бір рет мұндай бақылауды цех бастығы, айына бір рет бас инженер техника қауіпсіздігі инженері мен басқа қызметкерлермен жүргізіп отырады.

Технологиялық жабдықтармен жұмыс істеу барысында техника қауіпсіздік ережелерін сақтамау және арнайы жұмыс киімдерін кимеу көптеген қауіпті жағдайларға алып келеді.

Барлық өндірістік, негізгі және көмекші қондырғыларда технологиялық үрдістерді жүргізу өндірістің ағымдылығын және еңбек жоғарғы өнімділігін қамтамасыз ететіндей орналасу қажет. Бұл уақытта машиналар, станоктар, аппараттар және транспорттық құралдар жұмыс істеушілерге қолайлы және қауіпсіз болып орналасуы керек.

Біліктер мен берілістер арнайы қабықтармен қапталса, футлярлар арнайы қақпақпен жабдықталып, оған арнайы есіктер орнатылады. Ережеге сай қақпақтар мен есіктер электрқозғалтқышпен блокталған, осыған орай машинаның жүрісі іске қосылады және тоқтатылады.

3.1 Зертханада еңбекті қорғау бойынша жалпы іс-шаралар жүргізу

Қазақстан Республикасының жұмысшыларға еңбекті қорғау құқығын қамтамасыз етуге бағытталған, осы тарауда жазатайым жағдайлардың және өндірісте денсаулықты зақымдау, қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың және олардың барлық ауылшаруашылық қызметтерге және меншік түріне байланыссыз өнеркәсіптерге таралуын минимумға келтіру, ұлттық саясаттың негізгі принциптерін белгілейді.

Еңбекті қорғау сәйкес құқықтық нормативтік актілер негізінде жұмыс істейтін адамның еңбек процесінде денсаулығын және жұмыс қабілетін сақтау, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әлеуметтік, экономикалық, техникалық, гигиеналық және емдеу профилактикалық шаралар мен құралдар жүйесі болып табылады.

Еңбекті қорғау тәртібін зерттеу нәтижесінде маман мынаны білу қажет: еңбекті қорғауды және техникалық теориялық негіздерін, «Адам-өндірістік процестер-қоршаған орта» жүйесінің қауіпсіздігін; еңбекті қорғау және техникалық қауіпсіздіктің құқықтық, нормативті-техникалық және ұйымдастырну негіздерін.

Маман білу қажет: адам ағзасына зиянды әсерлердің деңгейімен параметрлеріне бақылау жасауды, зиянды әсерлерден қорғанудың жолдарын тиімді қолдануы [38].

Қазақстан Республикасының жұмысшыларға еңбекті қорғау құқығын қамтамасыз етуге бағытталған.

3.2 Жеке басы қорғаныс құралдары

Жеке жұмыста табиғи гуминды заттардың жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау барысында бірнеше аппараттар қолданылады. Сонымен қатар рН-метр аппаратын, электрод қолданамыз. Бұл аппараттармен жұмыс істегенде тоқ көзіне қосылады. Тоқ көзіне қосқанда сақ болу керек. Пештермен жұмыс істегенде ыдыс ыстық болуы мүмкін, оны арнайы құралдармен немесе қолғаппен ұстау керек Дипломдық жұмыста тәжірибе жасағанда ешқандай зиянды газдар бөлінбейді, күшті қыщқылдармен жұмыс істемейміз. Бірақ аталған құралдарды қолдану керек, себебі зертханалық бөлмелерде бізбен бірге басқа да студенттер жұмыс істейді

Көзді қорғау құралдары. Зертханада көздің зақымдануы және оның салдары әртүрлі болады - индиферентті шаңмен ластануынан және жеңіл әсер етуші соринкадан айтарлықтай зақымдануға, жекелей немесе толықтай көруден айыруға әкеледі. Көздің механикалық зақымдануы әдетте қатты бөлшектерден болады (жаңқадан, үккіш шаңынан, шыны сынықтарынан). Механикалық зақымдану қатарына сондай - ақ бейтараптандыру кезінде ерітіндінің шашырандысынан көздің күйіп қалуы, жоғары температуралы қыздырылған сұйықпен, ыстық бумен, газбен күйіп қалу жатады [39].

Зертханада көздің жоғарыда көрсетілген және басқа да көптеген зақымдану түрі, жеке басты қорғау кезінде қорғаныс профилактикалық шара қабылдау және еңбек шартын жалпы сауықтыру жолын ескертуге болады. Көздің жеке қорғаныс құралына бірінші кезекте көз қорғайтын ашық және жабық типті көзлдірік, жартылай маска, орбиталар және бет бөлігін жабушы, қолды және баскиімді қалқан, арнайы тағайындалған маскалар жатады.

3.3 Зертханалық бөлмелерді желдету

Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша гуминды заттардың жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау зертханалық бөлмеде жүргізіледі. Зертханалық бөлмелерде адамның іс-қимылынан бөлінген жылумен қоса, ол бөлмелерде әртүрлі пештер қолданылады, яғни айта кетсек, тоқ көзіне қосылатын спиральды пештер, муфельді пеш, кептіру және бояу камералары және т.б. Осы жағдайда бөлменің ішінде адам денесіне керекті температурасынан жоғары болады (әсіресе жаз мезгілінде), сол себептен зертханалық бөлмелерде желдеткіштер қолданылады.

Зертханалық бөлмелердегі ауаны алмастыру табиғи желдеткіш және жасанды желдеткіш арқылы іске асырылады.

МЕСТ талабына сәйкес барлық зертханада, жұмыс орындарында табиғи желдеткіш орнатылу қажет. Даладағы ауа бөлме немесе зертхана ішінде арнайы қойылған саңылау арқылы ішке кіріп таза ауамен қамтамасыз етіледі. Ал бөлме немесе зертхана ішіндегі улы газ, шаң және т.б. заттар қарама-қарсы орнатылған саңылау арқылы сыртқа шығуы тиіс. Осы жағдайда бөлме немесе зертхана ішін таза ауамен қамтамасыз етеміз.

Табиғи желдеткіш. Бұл желдеткіштің жүйесі бөлменің ішкі және сыртқы әртүрлі қысымның арқасында ауа массасының ауысуы болады. Қысымның әртүрлілігі бөлмеде болып жатқан ішкі және сыртқы ауаның әртүрлі тығыздығына және желдің ағынына байланысты. Табиғи желдеткіш инфильтрация және аэрация түрінде іске асырылады.

Инфильтрация - біріккен табиғи желдеткіш құрылыс конструкциясының элементінің және қоршауының тығыздығымен емес, бөлменің ішкі және сыртқы әртүрлі қысым арқылы ауа ауыстырумен болады. Бұндай ауа ауыстырылу кездейсоқ факторларға байланысты – күш және жел бағыты, бөлменің ішкі және сыртқы ауа температурасы, құрылыс жұмысынең мөлшері. Инфильтрация тұрғын үйге арналған, бөлменің 0,5-0,75 көлеміне 1 сағатта жетеді, ал үлкен өндіріс орындарда 1,5 дейін.

Аэрация – біріккен табиғи жалпы ауыспалы желдетніш, ауаның шығуы және кіруі ашылатын фрамуги терезесінен және фонар арқылы ауыстырылады. Аэрация желдеткішін көп мөлшерде жылу бөлетін өндірістерде кеңінен қолданылады. Аэрацияның негізгі артықшылығы көп мөлшерде ауа ауыстырылуы механикалық энергияның шығынынсыз жүреді [41].

Жасанды желдеткіш. Бұл желдеткіште зертханалық бөлмеге ауаның кіруі және шығуы вентиляциялық канал жүйесімен жүреді.

Жасанды желдеткіш табиғи желдеткішпен салыстырғанда артықшылығы: үлкен радиусты әсері бар; зертханалық бөлмедегі желдің жылдамдығына және сыртқы ауаның температурасына байланысты, жылу алмасуды керекті мөлшерде қабылдап немесе сақтап отыра алады; ауаны тазалап, кептіріп немесе ылғалдандырып, жылытып немесе салқындата алады; зертханалық бөлмедегі зиянды газдарды ұстап немесе ластанған ауаны тазалап атмосфераға жібереді. Жасанды желдеткіштің кемшілігіне келетін болсақ зертханалық бөлмелердің және эксплуатация бағасынең жоғарылығы, сондай-ақ шу болмау үшін іс-шара жүргізіледі [42].

Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша гуминды заттардың жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау зертханалық бөлмеде жүргізіледі. Зертханалық бөлмелерде адамның іс-қимылынан бөлінген жылумен қоса, ол бөлмелерде әртүрлі пештер қолданылады, яғни айта кетсек, тоқ көзіне қосылатын спиральды пештер, муфельді пеш, кептіру пеші және т.б. Осы жағдайда бөлменің ішінде адам денесіне керекті температурасынан жоғары болады (әсіресе жаз мезгілінде), сол себептен зертханалық бөлмелерде желдеткіштер қолданылады.

3.4 Шудан, дірілден және ультра дыбыстан қорғану

Шудың адамдарға жағымсыз әсер беруі дыбыс қысымының деңгейіне ғана емес, сонымен қатар шудың жиілік ауқымына және жұмыс уақытының аралығындағы әрекеттесуінің біркелкілігіне тәуелді болады.

Жұмыс істеп отырған адамға шудың жағымсыз әсерінің нәтижесінде еңбек өнімділігі төмендейді, жұмыстағы ақаулар көбееді, қайғылы жағдайлардың пайда болуының шарттары жасалады. Мұның барлығы шумен күресу бойынша жасалатын шаралардың үлкен денсаулықтық және экономикалық мәнін шарттайды.

Есептеу техникасымен жабдықталған бөлмелердегі шуды төмендету үшін дыбысты жұту әдісі қолданылады. Дыбысты жұтқыш қондырғылар қарапайым, кеуекті-толқынды, экраны бар, мембраналық, қабатты, резонанстық және көлемдік болып бөлінеді. Әр түрлі дыбыс жұтқыш қондырғылардың тиімділігі акустикалық есептің нәтижесінде анықталады.

Зерттеу үшін талданатын затты еріткен кезде қолданылатын сілкігіш жұмысы кезінде діріл бақыланады. Сілкігішті резиналы кеуекті төсеніштерді сілкігіш қондырғысына орнату есебінен дірілді төмендетеді. Ал синтезде қолданылатын араластырғыштың жұмысы есебінен туындайтын шуды гидроқысқыштың, араластырғыштың және колбаның біліктестігін реттеу есебінен төмендетеді.

Шудан қорғау құралдары мен әдістері архитектуралық-жоспарлық, техникалық, акустикалық, ұйымдастырушылық-техникалық болып бөлінеді.

Архитектуралық-жоспарлық шешімдерден келесі шараларды бөліп көрсетеді: дыбыс көзіне байланысты өндірістік ғимараттардың ұтымды орналасуы, көгалдандыру, шөпті отырғызу.

Шудан қорғаудың техникалық әдістеріне ең жақсы дыбыстық сипаттамалары бар өндірістік құрал-жабдықтарды таңдау жатады.

Шудан қорғаудың акустикалық әдісіне дыбысты оқшауландыру, дыбысты жұту және шуды өшіру жатады.

Шумен күресудің ұйымдастырушылық-техникалық әдістеріне машиналар мен құрал-жабдықтарды уақытылы майлау, жөндеу, түнгі уақытта шулы жұмыстарды жүргізуге тыйым салу жатады.

Ультра дыбыстан қорғану әдістері жоғарыда көрсетілген шумен күресу әдістерін қолданады. Жалғыз спецификасы байланыстық әрекетте резиналық қолғаптарды, резиналық алашаларды және дірілді оқшауландырғыш қаптамаларды қолдану болып табылады.

Дірілден қорғану дірілді басумен, дірілді оқшауландырумен және дірілді демпфирлеумен жасалады.

3.5 Зертханадағы өртке қарсы іс-шаралар

3.5.1 Өрт қауіпсіздігі

Әрбір ғылыми-талдау зертханада өрт қауіпсіздігінің жағдайы жөніндегі жауапты адам болу қажет. Химиялық зертханада өртті ескертудің маңызды жағдайлары зертханада пайдаланатын химиялық заттарды, металдарды және олардың қосылыстарын сақтау ережелерін толық орындау болып табылады. Барлық зертханаларда көрмелі ескерту суреттері және жазулар маңызды рөл атқарады. Зертханада жұмыс істейтін барлық жұмысшылар мен студенттер өртке қарсы шараларды орындау ретімен танысу қажет.

Химиялық зертханада жарықтандыру немесе күн сәулесінің әсерінен жарылуға қабілетті қоспаларды түзетін заттармен жұмыс кезінде абайлау қажет. Сонымен қатар ауамен жарылуға қауіпті қоспаларды түзетін заттармен сақ болу қажет. Тұтану немесе жарылу қауіпімен байланысты жұмысты орнынан тұрып жасу қажет және өзінің жұмыс орның бақылаусыз қалдыруға болмайды. Барлық зертханаларда көрінетін жерлерде өртті, жарылыстарды, тұтануды ескерту, сонымен қатар зертханада пайда болған өртті жою шаралары туралы нұсқаулар іліну қажет.

Өртті сөндірудің түрлі құралдарын пайдаланған кезде сөндіру құралдарының, жанғыш заттардың және жанғыш заттардың түзілулерімен әрекет ету нәтижесінде қандай процестер жүретіндігін білу қажет. Сілтілі металдарды, кальций карбидін, магнийді және оның балқымаларын, ұнтақ түріндегі алюминийді, бензинді, бензолды, керосинді, мұнайды, майлағыш майларды сумен сөндіруге болмайды. Сумен электрлі қондырғыларды және электрлі жабдықтарды сөндіруге болмайды.

Зертхананың әрбір жұмысшысы өртті байқаған кезде сымтетік арқылы өрт сөндіру орнына хабарлау немесе өрт дабыл қағуын қосу қажет. Зертханадан қауіпсіз орынға өрт пен жарылысқа қауіпті заттарды және газды баллондарды қою қажет.

Өртті сөндірудің негізгі құралдары өрт сөндіргіштер болып табылады. Өрт сөндіргіштер пішіні цилиндрлік болатын берік металдық ыдыс болып келеді. Әрекет ететін заттың табиғатына, аппаратта өтетін процестің сипатына байланысты барлық өрт сөндіргіштер құрғақ (ұнтақты), сұйық, көбікті және газды болып ажыратылады. Құрғақ өрт сөндіргіштер негізінен натрий гидрокарбонатының ұнтағымен толтырылған. Сұйық өрт сөндіргіштердің құрамында магний хлориді, кальций хлориді, натрий хлориді ерітінділері болады. Көбікті өрт сөндіргіштер олардың әрекеті кезінде химиялық немесе ауалы-механикалық көбіктің түзілуіне негізделген. Газды өрт сөндіргіштер жұмыс кезінде көмірқышқыл газды, төрт хлорлы көміртектің, бромэтилдің буларын шығарады. Газды өрт сөндіргіштермен өртті сөндірген кезде төрт хлорлы көміртек көміртектің моноксидің және фосгенді түзумен ыдырайды. Сондықтан да газды өрт сөндіргіштерді қолданған кезде газ қайтарғыштарды қолдану қажет.

Анағұрлым қолданысты ОХП-10 маркілі сұйық-көбікті өрт сөндіргіштер және ОВП-10 маркілі ауалы-көбікті өрт сөндіргіштер алды. Оларды сумен араласпайтын жанып жатқан сұйықтықтарды және қатты құралдарды сөндіру үшін қолданылады.

Газды көмір қышқылды өрт сөндіргіштер негізінен электрлі қондырғыларда, автомашиналарда өртті сөндіру үшін қолданылады. Электрлі қондырғылардағы өртті сөндіру үшін қолдық өрт сөндіргішті ОУ-5 қолдану қажет. Өрт сөндіргішпен шығарылатын көміртек диоксидінің ағыны «қардың» қабатын түзеді, ол жанып жатқан құралды жабады және оған оттегінің қатысын болдырмайды.

3.5.2 Электр тогынан қорғану шаралары

Дипломдық жұмыс тақырыбы табиғи гуминды заттардың жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау зертханалық бөлмеде жүргізіледі. Дипломдық жұмыс кезінде бірнеше зерттеу және талдау аппараттары қолданылады. Ол аппараттар электр тогімен жұмыс істейді.

МЕСТ 12.2.007.0-75 сәйкес адамды электр тогынан қорғау әдістері бойынша бұйымдар 3 топқа бөлінеді.

0 тобының бұйымдарында тек негізгі оқшауландырылу ғана болады және жерге тұйықталуға арналған элементтері болмайды. Жұмыстық оқшауландырылу қоршамалы металл бөліктерінен кернеу астындағы бөлшектерді ажыратады және осымен аппараттың қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді.

Қорғаныстық жерге тұйықталу (немесе нольдік сымға қосылу) көмегімен электр тогынан қосымша қорғанысқа ие аппараттар 0І топқа жатады. Электр аспаптары жерге тұйықтағыш сымды қосуға арналған қосқыштармен жабдықталған. Мұны аспаптың жүйеге қосылуынан бұрын жасау керек.

І топ аппараттары қорғаныстық жерге тұйықталу жүйесіне қосылу әдісімен ерекшеленеді. Ереже бойынша жерге тұйықталған сым бір жалпы қаптамаға оралған электр тогын өткізетін сымдары түрінде болады, яғни аспаптар үш сымдық жүйелік электрлік бауға және жерге тұйықтағыш байланысы бар жүйелік қосқышқа ие болады. Сондай-ақ І топқа қоректендіргіш жүйеге тұрақты түрде қосылып тұруға есептелген аппараттар жатады. Жерге тұйықталу олардың орнатылуында жасалғандықтан, ол белгілі бір құрал көмегімен ғана ажыратылуы мүмкін.

Қорғаныстық жерге тұйықталуға қарағанда электр тогынан қорғанудың тиімді және болашақтық әдісі қос немесе күшейтілген оқшаулануды қолдану болып табылады. Қос немесе күшейтілген оқшаулануы бар электр бұйымдары ІІ топтағы аппараттарға жатады.

ІІІ топтағы аппараттарда қорғаныс төмен кернеулі (тұрақты немесе айнымалы токтың 24 В-тан аспайды) көзден қоректендірілу есебінен жасалады. Алайда химиялық зертханалар жағдайларында осы топтағы аппараттар кең қолданыс тапқан жоқ.

3.5.3 Өндірістің санитария бойынша шешімдері.

Гуминды заттардың жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау өндірістік санитария мынадай санитарлық жұмыстарды мерзімді түрде жүргізіп отыруды талап етеді, яғни күнделікті жұмыс орнында ылғалды тазарту жүргізіп отыруды талап етеді, ал эстетикасы жұмыс орнын көру рецепторларының реакциясын есепке ала отырып дайындауды талап етеді, себебі жұмыс қалай болғанда да арнайы жабдықтармен байланысты болғандықтан адам организміне зиянды әсер етеді.

Табиғи кальций сульфатын силикокальций алу үшін өңдеу өндірістік санитария жұмыс алаңдарында зиянды өндірістік факторлардың әсерін тоқтататын ұйымдық, гигиеналық және санитарлы-техникалық іс-шаралар мен құралдар жүйесін береді.

Автоматтандырылған жұмыс орындары орнатылған жұмыс жайларында олардың өлшемі (ауданы, көлемі) ең алдымен оларда орнатылған және жұмыс істейтін аппараттық құралдар жиынтығының санына сәйкес келу керек. Оларда ауа температурасының, жарықтанудың, ауа тазалығының сәйкес параметрлері қарастырылады, өндірістік шудан оқшаулауды қамтамасыз етеді және т.с.с.

Табиғи кальций сульфатын силикокальций алу үшін өңдеу өндірістік бөлмелерінің ауа алмасуы СНжЕ 04.05-86. Жұмысшылардың көңіл күйі және жұмыс қабілеті өндіріс ортасындағы бөлшектердің ауысымын тазалығы, температурасы, салыстырмалы ылғалдылығына және ауаның қозғалысына байланысты болады. Цехта жұмыс істеу сәйкес талаптармен орташа ауыр цехта жұмысшы аймағындағы ауаның температурасы МемСТ 21.1.005-76 санитария нормаларына сәйкес 202⁰С ауаның қалыпты ылғалдылығы 555 %, ауаның қысымы 1013.25266 Па цехтың ішіндегі жақсы ауа алмасу шартын жарату үшін қажет. Еңбектің қалыпты жағдайын қамтамасыз ету үшін санитарлық сәйкес талаптарды бір жұмысшыға орнатады, жұмыс аумағының көлемі 15 м² кем емес. Қабырға көтерілген немесе тұйық қоршаулармен салынған алаң жасанды жарықтанумен және ауа алмастырғыш желдеткішпен қамтылғандықтан ауданы 4,5 м³ кем емес. Машиналар залы мен магнитті тасығыштар сақтайтын орындарға арнайы сұраныстар қойылған. Машина залының ауданы электронды есептеуіш машинасының берілген типінің зауыттағы техникалық шарттарына сәйкес келуі керек.

Табиғи кальций сульфатын силикокальций алу үшін өңдеу яғни жарық аз түсетін жайларда жасанды жарық немесе араласқан жарықты қолданады. Сонымен қоса қосымша жасанды жарықтану тек қараңғы кезде ғана емес тәуліктің жарық кезінде де қолданады. Жұмыс орнының рационалды түрде түстік дайындалуы еңбектің санитарлы – гигиеналық шартын жақсартуға, оның өнімділігі мен қауіпсіздігін арттыруға бағытталған.

Жұмыс орнының бояу түсі адамның жүйке жүйесіне, оның көңіл күйі мен соңғы есепте еңбек өнімділігіне тікелей әсер етеді.

Табиғи кальций сульфатын силикокальций алу үшін өңдеу негізгі өндірістік жұмыс аумақтарын мақсатты түрде техникалық қүралдардың түсіне сәйкес бояу керек. Жұмыс аумағы мен жабдықтың жарықталуы жұмсақ, жылтырсыз болуы қажет.

3.5.4 Жарықтандыру

Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша гуминды заттардың жаздық бидайдың өсуі мен дамуына, өнім мөлшері мен сапасына әсерін анықтау зертханалық бөлмеде жүргізіледі. Тәжірибе жүргізілген зертханалық бөлмелерге жарық міндетті түрде керек, өйткені зертханалық бөлмелер әртүрлі орналасуы мүмкін. Күн жақта орналасқан бөлмелерге терезеден табиғи жарық түсуі мүмкін, ал көлеңке бетте орналасқан бөлмелерге келетін болсақ, онда қараңғылау болып тұрады. Кейде майда сандарды, жазуларды көру мүмкін емес. Бұндай бөлмелерге жарықтың күндіз де, түнде де болуы керек. Жұмыс істеп отырған үстелдердің жоғарғы жағында, адамға жақындау орналасқаны жөн. Тәжірибе барысында фосфат тұздарының қасиеттерін анықтағанда тұтқырлық өлшеу аппаратында жұмыс істегенде температураны бақылау үшін градусник қолданылады. Оның мәндерін майда сандармен көрсетілген, сол сандарды көру үшін міндетті түрде жарық керек.

Табиғи жарық терезеден немесе төбеден арнайы жасалған жарық көздерінен түседі. Табиғи жарық жыл мезгелдеріне және тәулікке, сонымен қатар атмосфералық жағдайға байланысты жиі өзгеріп тұрады. Жарықтың түсуіне құрылыстың орналасу жағдайы, айнамен қапталған бетінің, өлшемі, терезенің орналасуы мен формасы, қарсы құрылыспен ара қашықтығына байланысты.

Табиғи жарық – адамға ең жақсы, тиімді бірақ ол толығымен керегімізді қамтамасыз ете алмайды, сондықтан жасанды жарық көздерін көп пайдаланамыз.

Барлық жұмыс орындарында табиғи жарықпен қатар жасанды жарық көздерін де пайдаланады. Жасанды жарықтың ең көп тараған түрі электр жарығы. Ол да табиғи жарық сияқты барлық жұмыс орындарында норма бойынша пайдаланылады.

Табиғи жарық көзі – күн радиациясы, яғни жер бетіне күннен келетін сәуле энергиясының түзу және шашыраған жарығы. Табиғи жарық терезелер арқылы бөлме ішіне кіреді. Табиғи жарықтың таралуы тәулік және жыл мезгіліне, сонымен қатар атмосфералық құбылыстарға байланысты. Жарықтандыруға ғимараттардың орналасуы және құрылысы, шыны беттерінің үлкендігі, терезелердің формасы мен орналасуы, қарама – қарсы тұрған ғимараттардың арақашықтығы және т.б. әсер етеді.

Жасанды жарықты қолданғанда жарықтану СНжЕ II-4-79 бойынша реттеледі. Табиғи жарықтану жетпеген жағдайда кешенді жарықтану қолданылады. Сонымен қоса қосымша жасанды жарықтану тек қараңғы кезде ғана емес тәуліктің жарық кезінде де қолданылады. Жалпы жасанды жарық табиғи жарық жетпеген жағдайда жұмысқа комфорттық жағдай жасау үшін, тәуліктің түнгі уақытында, сонымен қатар табиғи жарығы жоқ ғимараттарда қолданылады.

Жасанды жарық функциональді белгілеумен жұмыстық жэне авариялық (эвакуациялық жэне қорғаулық) болып бөлінеді. Қажет болғанда (шырақтардың бір бөлігі) әйтеуір бір жарықтың шырақтарының бір бөлігі кезекші жарықты қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.

Құрастырылғандағы жалпы жарықтың сәулесі кем дегенде 10 лк-тен кем болмауы керек. Ондай болмаса жұмыс орны мен қоршаған кеңістік арасында үлкен қарама-қарсылық жарық пайда болады, сондай-ақ жұмысшының тез шаршағандығына әкеледі және оның жарақат болуына себепкер болады. Осы жағдай жергілікті жарықты пайдаланған кезде де байқалады. Сондықтан да тек қана жергілікті жарықты жұмыс орнында пайдалануға тиім салынады.

Автоматтандырылған басқару және бақылау жүйесі орналасқан бөлменің жалпы ауданы 120 м өлшемді 4 терезеден өтетін бір жақты фронтальдық жарық түсуі қолданылған. Дисплейлермен жұмыс істегенде бөлмеде жарық түсу тетіктерінің ауданы еден ауданынан 25% құрауы керек деп саналады. Бөлменің ауданы 120м болса, онда жарық түсу тетіктерінің ауданы 16м² болуы керек. Бұдан табиғи жарық түсу еңбек етудің шарттарына сәйкес болатыны көрінеді.

Cиымдылығы 45 т, негіздік отқатөзгіш кірпіштермен қапталған болат балқыту электрдоғалық пештің жобасы және оған сәйкес трансформаторды таңдау зауытының жасанды жарықты есептеу.

Табиғи және жасанды жарық көзінде горизонтальді бетінің қажетті жарығы мына формуламен есептеледі:

1. Табиғи жарықтың түсуіне байланысты үш жүйеде: жанынан, жоғарыдан, қиылысынан бөліп қарастырады.

Нормалық мөлшер ретінде салыстырмалы өлшем бірлігі және табиғи жарықталу коэффициенті (ТЖК) алынады. Ол бөлме ішінде берілген нүктенің жарықталуының Е_Б.І. сол мезеттегі сыртқы горизонтал, сәуленің ауада шашырап таралуымен пайда болған, жарықталуына Е_А. қатынасын процентпен көрсетеді.

Е_Б.І.– бөлменің ішіндегі жұмыс орындарындағы өлшенген жарық, лк;

Е_аспан- өлшенген даланың жарығы, лк;

Аспан жарығының дәл мағынасын мына формуламен есептейді:

Е_аспан=2[Е_А+(12%Е_А)+(35%Е_А)+(50%Е_А)]

Е_аспан=2•[410+(0,12•410)+(0,35•410)+(0,5•410)] = 1615,4 лк

Мұнда: 12% - терезенің ластанғанына түзету коэффициент; 35% - терезенің үстіндегі қолханға (козырек) берілген түзету коэффициент; 75 немесе 50-% - жазға немесе қысқа берілген түзету коэффициенттер талдардан көлеңкесіне берілген коэффициенттер.

2. Шамның жарық ағыны Ғ (лм) шамдар тобының жарық ағыны люмитценттік шамдар үшін мына формамен есептелінеді:

Мұндағы: Е_н – жұмыс түріне қарап алынатын жарықтың ең кіші нормасы; Е_н =720 лк.; S – бөлменің ауданы, м²; Z – бір қалыпты емес жарықтың коэффициенті (1,1-1,5 көп жағдайда); К₃ – жер коэффициенті, лампаның тозуын ескереді к =1,8; N – шырақтардың саны, шт; h - жарық ағынының пайдалану коэффициенті.

Қолданылатын жарық ағынының коэффициент мәнін кесте бойынша анықтайды. Бөлменің көрсеткішін келесі формуламен есептейді:

h=АВ/һ(А+В)

мұндағы: A - бөлменің үзындығы, м; B - бөлменің ені, м; һ – престеу цехының төбесінен түсірілген шамдардың биіктігі, м.

Табиғи кальций сульфатын силикокальций алу үшін өңдеу өндірісінің негізгі цехында 11 қатарлы, әрқайсысында 15 шам бар люмитцент шынылы шырақ орнатылған. Престеу цехының төбесі жэне қабырғалары ақ болғандықтан, біз 80 және 50 тең сәйкес көріну коэффициентерін аламыз.

А=80м, В=50м, S=4000м² h=0,85м

Жасанды жарық көзінде горизонтальді бетінің қажетті жарығы 740 люкс шамасына сәйкес келді. Цехты жарықтандырудың жалпы және тікелей

Химиялық зертахана үшін өрт сөндіргіш біріншілік құралдардың санын анықтау.

Цехтағы біріншілік өрт сөндіргіш құралдарына өрт крандары, түрлі типтегі өрт сөндіргіш, құм, киіз, асбесті мата жатады. Біріншілік өрт сөндіру құралдары кішігірім өрт көзін сөндіру үшін қолданады. МемСТ 12.1.004 – 85 ССБТ бойынша «Өрт қауіпсіздігі. Жалпы талаптар» талаптар бойынша барлық өндірістік ғимараттар мен қоймалар біріншілік өрт сөндіргіш құралдарымен жабдықталуы керек.

Ішкі өрт крандары – ғимараттың ішіндегі өрт сөндіруге арналған су желісі. Өрт краны полдан 1,35м биіктікте, кіре берісте және дәлізде орналасуы керек. Өрт крандарының диаметрі 50мм, ұзындығы 10-20м болады. Әр ғиматта кемінде 2 өрт краны болады. Өрт кранынан шығатын судың өнімділігі 2,5 л/с болады.

Өрт сөндіргіштер қолдану түріне байланысты 3 бөлінеді: пена, газды және ұнтақ болып бөлінеді [23].

3.6 Төтенше жағдайлардағы тіршілік қауіпсіздігі

Табиғат күшінің апатты әрекеттері осы күнге дейін адам баласына толық түрде бағынбады. Олар мемлекеттің экономикасына және халқына үлкен нұқсан келтіреді. Апатты қайғылы жағдайлар – экстремалды оқиғалардың болуына жағдай жасайтын, адамдардың салауатты өмір салтын және объекттердің жұмысын бұзатын табиғат құбылыстары.

Біздің еліміздің әр түрлі географиялық аймақтары үшін сипатты апатты жағдайлар жер сілкіністері болып табылады.

Объекттерге тигізетін әсерінің сипаты бойынша жер сілкіністері ядролық жарылыстың кейбір жойғыш факторларының және жаудың басқа шабуыл құралдарының әсеріне ұқсас болуы мүмкін.

Жер сілкінісі – ең қауіпті және жойқын апатты қайғылы жағдай. Жер асты соққысының пайда болу аймағы жиналып отырған энергияның босатылу процесінің жүріп жатқан аймағындағы жер сілкініс ошағы болып табылады. Ошақтың орталығында шартты түрде гипоцентр деп аталатын нүкте көрсетіледі. Жер бетіндегі осы нүктенің проекциясы эпицентр деп аталады. Жер сілкінісі болып жатқан уақытта гипоцентрден әр түрлі жаққа беттік сейсмикалық толқындар таралады.

Жер сілкінісі әдетте кең территорияларды алып жатады. Қатты жер сілкіністері болған кезде топырақ бүтіндігі бұзылады, ғимараттар мен зәулім үйлер қиратылады, коммуналды-энергетикалық жүйелер істен шығады және адамдардың өлімдері орын алуы мүмкін. Ереже бойынша жер сілкіністері оның пайда болу көзінің қашықтығына байланысты әр түрлі қарқындылықтағы көптеген дыбыстармен бірге жүреді.

Жер сілкінісі ошағының жанында кенеттен шыққан дыбыстар естіледі. Олар алыстан найзағайдың жарқылын немесе жарылыстың дыбысын еске түсіреді. Тауда қар көшкіндері болуы мүмкін. Егер жер сілкінісі судың астында болса, онда құрлықта ірі қирауларды тудыратын үлкен цунами тасқындары пайда болады.

Мүмкін болатын жер сілкіністерінен халықты, шаруашылықтың территориялары мен объекттерін қорғау мақсатында алдын-ала шаралардың келесі комплексі жасалады:

- жер сілкіністерін болжаулар мен сейсмологиялық бақылаулардың республикалық жүйесінің дамытылуы;

- республика территорияларын сейсмиялық микроаудандыру, сесмикалық қауіптілігінің бағалануы және ғылыми болжамдау;

- сейсмикалық қауіптілікті ескере отырып, құрылыс нормалары мен ережелерін жасау;

- есептердің ғылыми негізделуі, сейсмикалық тұрақты ғимараттар мен құрылыстардың тиімді конструкцияларын және шаруашылық объекттерінің сенімді қызмет етуін жобалау;

- сейсмикалық тұрақты ғимараттардың сапалы құрылыстарын бақылау;

- құрылысы жүріп жатқан ғимараттардың сейсмикалық тұрақтылығын және сенімді қызмет етуін қамтамасыз ету;

- мүмкін сейсмикалық әсерлерді еске отырып, құрылыстың территориясын реттеу;

Жер сілкіністердің салдарларын қалпына келтіру кезінде келесі шаралар орындалады:

- жер сілкіністері туралы ақпаратты алу, шешімдерді қабылдау және республика аймақтарына оны хабарлау;

- іздеу-құтқару және басқа қажетті күткізбейтін жұмыстарды басқаруды ұйымдастыру, сонымен қатар оларды материалды-техникалық қамтамасыз ету; жер сілкіністерінің салдарларын қалпына келтіру жоспарына сәйкес Азаматтық қорғаныс құралдары мен күштерінің әрекеттеріне және басқа шараларға басшылық ету.

Табиғи жарықтың түсуіне байланысты үш жүйеде: жанынан, жоғарыдан, қиылысынан бөліп қарастырады.

Нормалық мөлшер ретінде салыстырмалы өлшем бірлігі және табиғи жарықталу коэффициенті (ТЖК) алынады. Ол бөлме ішінде берілген нүктенің жарықталуының ЕБ.І. сол мезеттегі сыртқы горизонтал, сәуленің ауада шашырап таралуымен пайда болған, жарықталуына ЕА. қатынасын процентпен көрсетеді.

Е_Б.І.– бөлменің ішіндегі жұмыс орындарындағы өлшенген жарық, лк;

Е_аспан- өлшенген даланың жарығы, лк;

Аспан жарығының дәл мағынасын мына формуламен есептейді:

Е_аспан=2[Е_А+(12%Е_А)+(35%Е_А)+(50%Е_А)] Е_аспан=2•[410+(0,12•410)+(0,35•410)+(0,5•410)] = 1615,4 лк

Мұнда: 12% - терезенің ластанғанына түзету коэффициент;

35% - терезенің үстіндегі қолханға (козырек) берілген түзету коэффициент;

75 немесе 50-% - жазға немесе қысқа берілген түзету коэффициенттер талдардан көлеңкесіне берілген коэффициенттер.

4 Қоршаған ортаны қорғау

4.1 Қазақстандағы топырақ экологиясы

Қазақстанның барлық жер аумағы 2724, 9 мың км 2. Жер қорымыздың аумағы өте үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді дұрыс игермеу салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, тақырларға айналу процестері күшейе түсуде.
235 млн га құнарлы жердің га - сы жарамсыз жерлерге айналып, оның 30 млн га - сы, топырақ эрозиясына, 60 млн га - сы тұздануға ұшырап, 10 млн га - сы химиялық және радиоактивті заттармен ластанған. Солтүстік аймақтарда тың игеру науқанына байланысты бірегей бидай дақылын егу топырақ қарашірігінің 25 - 30 %- ын жоғалтады. Кейбір аймақтарда топырақтың құнарсыздануы және шөлге айналуы Ертіс, Амудария және Сырдария өзендерінің су алабының азаюымен, Арал теңізінің тартылуымен тікелей байланысты болып отыр.
Топырақтың ауыр металдармен ластануы барлық аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе Қазақстан бойынша ірі өнеркәсіптер, кен орындары, қазба байлықтарды өндіру, әскери өндірістік қалдықтарды сақтау және оларды көму зоналарында топырақтың ластануы ерекше жылдам жүруде [42,43].

Оңтүстік Қазақстан облысы – Қазақстан Республикасының оңтүстігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. 1932 жылы 10 наурызда құрылған. 1962 – 92 жылы Шымкент облысы деп аталды. Аумағы 117,3 мың км². Тұрғыны 2,707,459 адам (2013). Орталығы –Шымкент қаласы Солтүстігінде Қарағанды, шығысында Жамбыл, батысында Қызылорда облыстарымен, оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеседі. Облыс құрамында 11 әкімшілік аудан, 4 қалалық әкімдік, 7 қала (Шымкенттен басқа), 13 кент, 171 ауылдық округ, 932 ауыл бар.

Табиғаты. Жер бедері. Оңтүстік Қазақстан облысының жер бедері негізінен жазық (орташа биіктігі 200 – 500 м). Солтүстігінде тасты-сазды Бетпақдала шөлінің оңтүстік-батысы, Ащыкөл ойысы, Тоғызкентау жоны, Шу өзенінің төменгі ағысы және Мойынқұм құмды алқабының батыс бөлігі орналасқан. Облыстың орталық бөлігін Қаратау жотасы солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай екіге бөліп жатыр. Оның ең биік жері – Бессаз (Мыңжылқы) тауы (2176 м). Қаратаудың оңтүстік-шығысында Боралдай(1400 – 1600 м) жотасы орналасқан. Облыс жерінің оңтүстік-шығысын Батыс Тянь-Шань-ның сілемдері (Өгем жотасы), Қаржантау (2800 – 2900 м), Қазығұрт тауы (1700 м), Талас Алатауының батыс сілемдері – Кіші Ақсу (2577 м), Алатау (3137 м) таулары қамтиды. Облыстың ең биік жері – Сайрам шыңы (4299 м). Оңтүстік-батысында Қызылқұм құмы, Қарақтау тауы (388 м), оңтүстігінде Шардара даласы, Ызақұдық құмы, Қауынбай молда (321 м), Белтау (592 м) жоталары, қиыр оңтүстігін Мырзашөл алып жатыр.

Климаты. Облыстың климаты континенттік. Қысы қысқа, жұмсақ, қар жамылғысы жұқа, тұрақсыз. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы солтүстігінде –7 – 9°С, оңт-нде –2 – 4°С. Жазы ұзақ, ыстық, қуаң және аңызақты. Шілде айының жылдық орташа температурасы 25 – 29°С. Шөлді аймағында жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 – 150 мм, тау алдында 300 – 500 мм, биіктаулы бөлігінде 800 мм.

Халқы. Оңтүстік Қазақстан облысында республика халқының 15%-ы тұрады (2011). Тұрғындарының орташа тығыздығы 1 км²-ге 18,6 адамнан келеді. Республика бойынша бала туу жөніндегі ең жоғарғы көрсеткішке (1000 адамға 22,6 сәбиден келеді) және халықсанының табиғи өсуінің ең жоғары шамасына (32,5 мың адамнан астам) жетті. Облыс халқының басым бөлігін қазақтар (69%) құрайды, одан басқа өзбек (17,1%), орыс (7,2%), татар (1,2%), Әзірбайжан, тәжік, түрік, т.б. ұлт өкілдері тұрады. Мақтаарал, Шардара, Сайрам, Сарыағаш ауданында тұрғындар жиі қоныстанған. Облыс тұрғындарының 47%-ы қалада, 53%-ы ауылда тұрады [44].

Шаруашылығы. Оңтүстік Қазақстан облысы – республикадағы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының барлық салалары дамыған, еңбек ресурстары жеткілікті аймақ. Облыс кәсіпорындары Қазақстандағы барлық өнеркәсіп өнімдерінің 5,9%-ын өндіреді. Елімізде шығарылатын трансформаторлардың 98,6%-ы, фармацевтикалық препараттардың 70,1%-ы, минералды және газды сулардың 51,5%-ы, мотор майының, бензиннің 38,9%-ы, рафинатты қорғасынның 23,6%-ы, сыраның 23,6%-ы, цементтің 19,7%-ы, экскаватор, мақта талшығы, мақта майының барлығы дерлік Оңтүстік Қазақстан облысында өндіріледі. Облыс тері шикізаты, жеміс, көкөніс, жүзім, бақша, макарон өнімдерінің ірі өндірушісі болып табылады.

Жер үсті және жер асты сулары. Жер үсті және жер асты сулары облысымыздың су ресурстары немесе су қорлары болып табылады. Гидрологтармен гидрогеологтардың бағалауынша шамамен 19,43 текше километрді құрайды.

4.2 Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы ставкалары туралы

Жаңа

Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 2010 жылғы 24 қыркүйектегі N 33/339-IV шешімі. Оңтүстік Қазақстан облысы Әділет департаментінде 2010 жылғы 28 қазанда N 2039 тіркелді.

"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" (Салық Кодексі) Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсандағы Кодексінің 495-бабының 9 тармағына және "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының 6-бабының 5-тармағына сәйкес Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихаты

1. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы ставкалары қосымшаға сәйкес бекітілсін.

2. Осы шешім алғаш рет ресми жарияланғаннан кейін он күнтізбелік күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Облыстық мәслихат сессиясының төрағасы М.Егізбаев

Облыстық мәслихат хатшысы Ә.Досболов

Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының

2010 жылғы 24 қыркүйектегі

№ 33/339-IV шешіміне қосымша

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қоршаған ортаға эмиссия үшін төлемақы ставкалары 8, 9, 10, 11 кестелерде келтірілген.

Кесте 8 - Тұрақты көздерден ластағыш заттардың шығарындылары үшін төлем ставкалары

Реет №	Ластағыш заттардың түрлері	1 тонна үшін төлемақы ставкалары, (АЕК)	1 килограмм үшін төлемақы ставкалары, (АЕК)
1	2	3	4
1	Күкірт тотықтары	20
2	Азот тотықтары	20
3	Шаң және күл	10
4	Қорғасын және оның қосындылары	3986
5	Күкіртсутегі	124
6	Фенолдар	332
7	Көмірсутектер	0,32
8	Формальдегид	332
9	Көміртегі тотықтары	0,32
10	Метан	0,02
11	Күйе	24
12	Темір тотықтары	30
13	Аммиак	24
14	Алты валентті хром	798
15	Мыс тотықтары	598
16	Бенз(а)пирен		996,6

Кесте 9 - Қозғалмалы көздерден атмосфералық ауаға ластағыш заттардың шығарындылары үшін төлемақы ставкалары

N	Отын түрлері	Пайдаланылған отынның 1 тоннасы үшін ставка, (АЕК)
1	2	3
1	Этилденбеген бензин үшін	0,66
2	Дизель отыны үшін	0,9
3	Сұйытылған, сығымдалған газ үшін	0,48

Кесте 10 - Ластағыш заттардың шығарындылары үшін төлемақы ставкалары

Рет	Ластаушы заттардың түрлері	1 тонна үшін төлемақы ставкалары, (АЕК)
1	2	3
1	Нитраттар	670
2	Мырыш	1340
3	Мыс	13402
4	Оттегіне биологиялық сұраныс	4
5	Тұзды аммоний	34
Рет	Ластаушы заттардың түрлері	1 тонна үшін төлемақы ставкалары, (АЕК)
1	2	3
6	Мұнай өнімдері	268
7	Нитраттар	1
8	Жалпы темір	134
9	Сульфаттар (анион)	0,4
10	Өлшенген заттар	1
11	Синтетикалық бетүсті-белсенді заттар	27
12	Хлоридтер (анион)	0,1
13	Алюминий	27

Кесте 11 - Өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастырғаны үшін төлемақы ставкалары

Рет №	Қалдықтардың түрлері	Төлемақы ставкалары, (АЕК)
Рет №	Қалдықтардың түрлері	1 тонна үшін	1 гигабек-керель (Гбк)
1.	Өндіріс пен тұтынудың қалдықтарын полигондарда, жинақтауыштарда, санкцияланған үйінділерде және арнайы берілген орындарда орналастырғаны үшін:
1.1.	Коммуналдық қалдықтар (тұрмыстық қатты қалдықтар, тазарту құрылғыларының кәріздік тұнбасы)	0,38
1.2.	Қауіптілік деңгейін ескере отырып, өнеркәсіптік қалдықтары:
1.2.1.	"қызыл" тізім	14
1.2.2.	"янтарь" тізім	8
1.2.3.	"жасыл" тізім	2
1.2.4.	жіктелмегендер	0,9
1.3.	Бұдан басқа:
1.3.1.	аршынды жыныстар	0,004
1.3.2.	жанас таужыныстары	0,026
1.3.3.	байыту қалдықтары	0,02
1.3.4.	шлактар, шламдар	0,038
1.3.5.	күл мен күлшлактары	0,66
1.3.6.	ауыл шаруашылығы өндірісінің қалдықтары	0,018
2.	Радиоактивтік қалдықтарды орналастырғаны үшін, гигабеккерельмен (Гбк):
2.1.	Трансуранды		0,76
2.2.	Альфа-радиоактивті		0,38
2.3.	Бета-радиоактивті		0,04
2.4.	Шынақты радиоактивті көздер		0,38

5.Осы қосымшада белгіленген төлем ставкаларына мынадай коэффициенттер қолданылады:
1) коммуналдық қызметтер көрсету кезінде түзілетін эмиссия көлемі үшін табиғи монополия субъектілері мен Қазақстан Республикасының энергия өндіруші ұйымдары үшін белгіленген төлемақы ставкаларына:
1-тармақта - 0,3 коэффициенті;
3-тармақ - 0,43 коэффициенті;
4-тармақтың 1.3.5.-жолында - 0,05 коэффициенті;
2) коммуналдық қалдықтарды орналастыруды жүзеге асыратын полигондар үшін тұрғылықты жері бойынша жеке тұлғалардан жиналған тұрмыстық қатты қалдықтардың көлемі үшін 4-тармақтың 1.1-жолында белгіленген төлемақы ставкасына 0,2 коэффициенті қолданылады.
6. Осы қосымшаның 5-тармағында көзделген коэффициенттер қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтерден тыс көлемі үшін төленетін төлемақыға қолданылмайды.

Кестеде келтірілгендей экологиялық төлемдер төмендегідей есептеледі:

Ескерту: Ұжым жасайтын вулканизация бөлімшесі күнделікті жұмысына 1 жеңіл автокөлік қолданады.

1.Жылына күнделікті пайдаланатын көлік 40 000 км жүреді.

2.Әр 1 000 км 100 л этилденбеген бензин жаратады.

3.Ол 100 л бензиннің салмағын есптейміз:

0,89 кг/л х 100 л = 89 кг

4.Жылына жаратылатын этилденбеген бензин салмағы:

(40 000 км : 1 000 км) х 89 кг = 3 560кг,

яғни ол 8,9 тн құрайды.

5.Сондықтан жылдық төлемақының мөлшері жоғарыда келтірілген ОҚО маслихатының шешіміне баланысты 2 тармақ, 1 нүктеде көрсетілгендей, төмендегідей болып шығады:

АЕК х 0,66 х 3,56 = 1 852 тг х 0,66 х 3,56= 4 351,46тг

Қорытынды:

1.ҚР Салық кодексіне сәйкес экологиялық төлемақы есептелінді.

2.Шиномонтаж жасайтын вулканизация бөлімшесінде қоршаған орта нысандарына зиян келтіретін қондырғылар жоқ.

3.Адам ағзасына зиян келтіру мүмкіндігі бар – қозғалтқыштың - шуының деңгейі қолданыста жүрген заңнамасының талаптары қойған мөлшерінен төмен. Сондықтан ол еске алынбайды.

4.Экологиялық төлемдер автокөліктің қолданатын бензин нақты түріне белгіленіп АЕК арқылы есептеледі.

5.Қаладан тыс жолдарда автокөліктердің зияны шамалы және ол мотор жанармайын сатқанда алынатын салықпен қайтарылады.

5 Экономикалық бөлім

5.1 Негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін есептеу

Жеке табиғатты органикалық заттар топыраққа органикалық қалдықтар ыдырау барысында және кішіжандылардың метобализмдік /алмасулық/ азығы сапасында түседі.

Топырақ ішіндегі минералдардың бұзылуында, органика-минералдық кешендер құралуында, әсіресе ішкі кешенді /хелатты/, темір, марганса, алюминиймен байланған металоорганикалық қосындылар белсенді қатысады. Соңғылардың көбісі топырақ түйіртпектерін құрайды. Жеке табиғаты бар заттарға физиологиялық белсенділік тән: тым аз мөлшерде өсімдіктердің өсіп-дамуына оң немесе теріс әсер етеді.

Топырақтағы ерекше табиғаты бар гумустік заттар тобы жалпы органикалық заттар мөлшерінің 85-90 пайызын құрайды.

Ауыл шаруашылығы өнімдерінінің агротехникасын жетілдірудің экономикалық тиімділікті арттыруда үлкен маңызға ие. Қазіргі нарық жағдайында шектеулі ресурсардың, техниканың және минералды және органикалық тыңайтқыштардың диқандар өндіретін бидай өнімдеріне әсері өте жоғары. Бұл мәселелерді талдау арқылы ауыл шаруашылығы саласындағы бидай өндірісінің тиімді технологияларын анықтауды талап етеді. Экономикалық тиімділік қосымша өнім көлемі мен одан алынған қосымша пайда және тиімділік көрсеткіштері негізінде анықталады (кесте 12).

Кесте 12 - Топырақты өндемей, тікелей сеуіп есіру технологиясына байланысты азот тыңайтқышы әсерінен жаздық бидайның өнімділігі

Тәжірибе нұсқалары	жылдар			Орташа өнімділік, ц/га
Тәжірибе нұсқалары	2011	2012	2013	Орташа өнімділік, ц/га
1. Өндірісте қалыптасқан технология (бақылау)	14,8	18,2	13,4	15.4
2. Топырақты өңдемей тікелей себу	13.6	17,5	13,0	14,7
3. Топырақты өңдемей тікелей себу + ерте көктемде тырмалау	15,6	18,8	13,9	16,1
4. Топырақты өңдемей тікелей себу + ерте көктемде азот қоректендіру + тырмалау	26,8	26,8	19,3	24,3

Жаздық бидайдың сортының дәнінің сүттену дәуірінің бас кезінде 28,8 мм жауын жауып дақылдардың бірқалыпты пісіп жетілуіне оң әсер етті.

Өндірілген нұсқада өндірісте қалыптасқан технологияға (бақылау) қара.анда жаздық бидайның өнімділігі 2013 жылы 13,4 ц/га болып, ал Топырақты өңдемей тікелей себу + ерте көктемде азот қоректендіру + тырмалау нәтижесінде өсірілген нұсқада өнімділік 19,3 ц/га құрады. Яғни, жаздық бидайның өнімі топырақты өңдемей тікелей сеуіп өсірген нұсқада 5,9 ц/га артты.

Аумақтағы суармалы егіншілікте бидайға азот минералды тыңайтқышты енгізудің өнім құрылымына әсерінен алынған экономикалық тиімділікті төменде көрсетілген көрсеткіштерге негізделіп анықтайды:

Жаздық бидайға азот минералды тыңайтқышты енгізудін алынатын экономикалық тиімділікті (1 га есебіне) төмендегі формуламен есептеуге болады:

Жаздық бидайға азот тыңайтқыштар пайдаланудан алынған экономикалық тиімділікті төменде көрсетілген көрсеткіштерге негізделіп анықтайды:

1 га және 1 ц жұмсалатын азот тыңайтқыштардың қоректі заттарға шаққанда натуралды және құнды есептеріндегі өнімнің өсімі; азот тыңайтқыштарды қолдану нәтижесінде өнім сапасының өзгеруін баға арқылы ескереді (ол жоғары да және төмен де болуы мүмкін);

Олардың қасиеттері жанамалы малекулалық құрамды, сутегін негіздерге алмастыру әрекеттерге бейімді бүйірлік шынжыр топтар санды, еру дәрежесі, оптикалық және басқада сипаттамалық жағынан құбылмалы келеді. Әр топтағы гумустік заттардың элементтік құрамы, құрылымдық және функциялық – міндеттік қасиеттерін зерттеуге химиктер және топырақтанушылардың көптеген еңбектері арналған.

аздық бидайдың тұқымы, жаздық бидай сияқты, +1-2⁰С жылылықта өне бастайды, бірақ жаппай өнуі +12-15⁰С температурада жүреді. Бұл жағдайда егін көгі 6-9 тәулікте пайда болады. Зерттеу тәжірибелерінде жаздық бидай көктеуі орташа тәуліктік ауаның 18,6⁰С температурасында бес тәулікте, ал 15,9 және 12,8⁰С болғанда тиісінше 6 және 8 тәулікте пайда болады. Жаздық бидай көктемде +2-4⁰С жылылықта түптене бастайды, бірақ қолайлы жылық +12-14⁰С. Жаздық бидайдың түптену қарқыны мен ұзақтығы температураға, топырақтағы ылғал мен қоректік заттар қорына, оттегінің жеңіл енуіне, өсімдік күйіне байланысты өзгереді де, орта есеппен 30-35 күнге созылады.

Шығындардың өтелуі өнімділіктің өсім құнының азот тыңайтқыштарды пайдалануға байланысты қосымша шығындарына (минералдық азот тыңайтқыштарды сатып алуға, сақтауға, дайындауға, егістікке жеткізуге, енгізуге және қосымша өнімді жинауға жұмсалатын шығындар);

6 Бизнес-жоспарлау

6.2 Түйін

Гумустік заттарды топтар мен топшаларға бөлу олардың әр мөлшерде сілтілерде, қышқылдарда және спиртте еруіне негізделген. Гумин қышқылдарының түсі күңгірттен күреңге дейін өзгереді. Жасаура тартып, сілті мен амиактың сулы ертісінде ериді, ал сілті ертіндіден олар қышқылдар мен аморфты қоймалжың жапалақтанған коллоидты тұнба түрінде шөктіріледі. Гумин қышқылының элементтік құрамы әр топырақта мына мөлшерде ауытқиды (процент: С-52-62, Н-3-4,5, N-3,5-5, О-33-39, С мен N арақатынасы 14-19, С мен Н арақатынасы 10-22, О мен Н арақатынасы 8-10,5 тең)

Элементтер мөлшері мен арақатынасы гумустену жағдайларына, органикалық қалдықтардың химиялық құрамына байланысты өзгереді. Гумин қышқылы құрамында ормандық топырақтарда / күлгін, сұр, қоңыр, қызыл /, дала топырақтарына / қара, қара қоңыр / қарағанда, көміртегінің мөлшері төмен, оттегі жоғарырақ.

Әсіресе қышқыл топыраққа әк төккенде азотобактердің, нитрификациялаушы бактериялардың тіршілігі жақсарып, күшейеді. Ал клетчатка ыдыратушы микроскоптық саңырауқұлақтардың орнын бактериялар басады. Әк төгілген топырақта азот мөлшері көбейеді, оған егілген бұршақ тұқымдас өсімдіктер өнімі артады. Мұндай-да түйнек бактерияларының тіршілігі жақсарып, дақылдар тамырларының айналасында олардың саны молаяды.

6.3 Өнім сипаттамасы

Топырақта гумин қышқылы көбінесе еркін емес, Са, Мg, NН тұздары, ал кейбірі топырақта натрилі гуматтар түрінде болады. Бұл тұздар күлдік элементтер және топырақтың минералдық бөлегінің катиондары гумин қышқылының гидроксил СООН және фенол-гидроксил ОН топтарындағы сутегі арасындағы жүретін алмаспалы химиялық әрекеттер жолымен құралады.

Сілтіжерлік Са мен Мg гуматтары суда ерімейтіндіктен тұрақты тұнба құрап, топырақтың минералды түйіндерін қаптайды да, оларды агрегаттарға /түйіртпектерге, дәндерге/ жабыстырады. Сондықтан Са-лі гуматтар топырақта көп мөлшерде суға берік дәнді түйіртпектер құрылуғ себептеседі. Мұндай агрегаттар қара топыраққа тән. Ал сілтілі металдар /К әсіресе Nа/ және NН гуматтары суда жақсы еритіндіктен, ылғалды топырақта ерітінді күйінде көшеді, сондықтан олардың жабыстыру қабілеті әлсіз. Сілті гуматтары бар топырақтардың түйіртпектері суда осал болады – ылғалды күйінде олар ыдырап, топырақ сазданып, ісініп кетеді.

Гумин қышқылының тұздары Fe мен Аl-дің сулы тотықтарымен әрекеттенсе функциялық топтардағы сутегінің біразы Fe/ОН/²+, Fe/ОН/ Аl³+, Аl/ОН/²+, Аl/ОН/ типті катиондарға алмасады да күрделі кешенді алюма және темірлі гумин қосындыларын құрады; олар хелаттар типтес – ішкі кешенді қосындыларға жатады; құрамындағы металл органикалық молекулалар ішіне кірген және олардың екі типті /жолдық, кординациялық/ байланысы бар. Алюминий мен темір органикалық кешендерінің тұрақтылығы қалған функциялық топтардағы сутегінің қандай металдарға алмасуына байланысты: Са мен құрылған кешен тұрақты болады да, Nа мен құрылған кешен жеңіл ыдырайды /пептизацияланады/. Қоңыр және қызыл ормандық топырақтар қышқылды қосындыларға бай және олар берік желім болып келеді де, суға тұрақты түйіртпектер құруға себептеседі.

Оның мөлшерін негіздер жұту сыйымды дейді. Ол бейтарапты оратадағы 100г топырақта 350-450мг экв мөлшерге тең. Сілті ортадағы алмаспалы реакцияларда фенол гидроксилдық сутегі қатысады да, сыйымы 500-700мг экв мөлшерге дейін артады. Болжамдар бойынша гумин қышқылы өзіне хошиісті және гетероциклды бензол, пиррол, пиридин типті және әр түрлі өзекткер жүйесінен іріленген 5-6 сақиналылар кіреді.

6.4 Сала және кәсіпорын сипаттамасы

Минералды тыңайтқыданаар өсімдіктердің қоректенуін жақсартып ғана қоймайды, сонымен бірге микроорганизмдер де белгілі дәрежеде осы тыңайтқыданаармен қоректенеді. Тыңайтқыданаарды жаппай төккеннен гөрі, түйіршіктеп төккен аса пайдалы.

Топырақты суландырғанда органикалық заттардың, минералдануы күшейеді. Өңделмеген тың жерге қарағанда, суармалы өңделген жерлерде бактериялар саны – 5–10 еседей көп. Сондықтан да топырақтың ылғалмен қамтамасыз етілуі – микробиологиялық процестерді жеделдетеді. Ылғал азайса-ақ болғаны, бұл процестер баяулайды, қуаңшылық күшейгенде микроорганизмдер тіршілігі мүлде тоқтап қалады. Ал ылғал шамадан тыс көбейгенде микроорганизмдердің бірқатар топтарының тіршілігіне қауіп төнеді. Мұндайда егістікке су жіберуді жедел түрде азайту кажет [16].

Бұл жерде айта кететін жай: шалғынды-батпақты жерлерде өсетін күріш өсімдігінің тамырында да біраз мөлшерде микроорганизм бар. Беде өсімдігінен кейін егілген күріш топырағында да, жалпы микробиологиялық процестер жақсы жүреді, соның нәтижесінде күріш өнімінің артатындығы байқалады. Күріш егілген топырақта азотобактер де, актиномицеттер де едәуір мөлшерде кездеседі. Онда клетчатка ыдыратушы микробтар да жеткілікті.

Зерттеу нәтижелері бойынша гуминді заттардың қолдану тәсілі, мөлшеріне қарай жаздық бидай дәнінің өнімділігі әртүрлі болатыны анықталды (кесте 13)

Кесте 13 -Натрий гуматының жаздық бидай «Память 47» сорты өнімділігіне әсері, ц/га

№	Варианттар	Жылдар				Орташа мәні
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	Өнімнің жоғарылауы
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	ц/га	%
1	Гуматсыз (бақылау)	6,8	13,4	19,5	20,3	15,0	-	-
2	Гуматпен тұқымды өңдеу	7,4	16,2	22,5	23,8	17,5	2,5	16,6
3	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	7,9	15,7	22,3	22,7	17,1	2,1	14,0
4	Гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	7,8	15,2	22,8	23,2	17,2	2,2	14,6
5	Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	8,6	17,5	26,1	24,6	19,2	4,2	28,0
6	Р₆₀	8,0	15,1	25,0	24,2	18,0	3,0	20,0
7	Р_{60 –} гуматпен тұқымды өңдеу	8,2	17,1	26,4	26,6	19,5	4,5	30,0
8	Гуматпен егістікті үстеме қоректендіру	8,5	17,7	24,0	25,0	18,8	3,8	25,3
9	Р_{60 –} гуматты топыраққа ендіру 60 кг/га	8,4	17,5	26,9	24,5	19,3	4,3	28,6
10	Р₆₀ – гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме	7,6	18,4	28,5	27,1	20,4	5,4	36,0
	HCP 0,5 ц	1,04	0,56	3,18	2,47

Кесте 14 - Қоңыр көмірдің жаздық бидай «Память 47» сорты өнімділігіне әсері, ц/га

№	Варианттар	Жылдар				Орташа мәні
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	Өнімнің жоғарылауы
		2010	2011	2012	2013	Өнім ділік	ц/га	%
1	Тыңайтқышсыз (бақылау)	7,4	14,4	18,3	20,6	15,1	-	-
2	Қоңыр көмір 200 кг/га	8,7	16,0	19,8	22,3	16,7	1,6	10,6
3	Қоңыр көмір 400 кг/га	8,1	18,0	21,1	24,6	17,9	2,8	18,5
4	Қоңыр көмір 600 кг/га	7,8	19,9	21,3	24,1	18,2	3,1	20,5
5	Р₆₀	7,9	16,5	22,4	24,3	17,7	2,6	17,1
6	Р₆₀+ қоңыр көмір 200 кг/га	8,3	19,9	22,7	24,7	18,9	3,8	25,1
7	Р₆₀+ қоңыр көмір 400 кг/га	8,8	20,3	23,6	25,6	19,1	4,4	29,1
8	Р₆₀+ қоңыр көмір 600 кг/га	9,3	21,4	24,0	25,9	20,1	5,0	33,1
	НСР 0,5 ц	0,83	0,43	2,81	2,34

6.5 Маркетингтік жоспар

Қазіргі жағдайында көпжылдық ауа-райының қалыптасу ерекшеліктерін зерттей келе маусымда 17 мм, шілдеде 7 мм, тамызда 3 мм, қыркүйекте 7 мм деңгейінде ылғал түсетінін, ал соңғы жылдары ауа-райындағы температуралық көрсеткіштің жоғарылап жауын-шашын деңгейінің азаюына байланысты аталмыш айларда жауын мөлшерінің тіптен болмауы және күз айларының алғашқы қыркүйек пен казан айларында қүрғак болуы далалық жұмыстарды дер кезінде жүргізуге мүмкіндік бере бермейді.

6.6 Өндірістік жоспар

Кесте 15 - Натрий гуматы әсеріне байланысты бидай «Память 47»сорты дәнінің құрамындағы ауыр металдар мөлшерінің өзгеруі

Варианттар	Ауыр металдар мөлшері, мг/кг
Варианттар	Cd	Pb	Cu	Zn
Бақылау	-	0,520	4,964	15,561
Гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	-	0,455	4,519	16,174
P₆₀ + гуматпен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру	-	0,307	4,901	12,919
Қауіпсіздік шектік концентрация	0,1	0,5	10	50

Сол себептен үнемді, энергия шығынын аз жұмсайтын агротехнологияны жергілікті жердің ауа-райы мен топырақ қүрылымының ерекшеліктеріне байланысты жасақтау аграрлық зерттеулердің басым бағытына ие болып отыр (кесте 16).

Кесте 16 - Азот тыңайтқыштарының әртүрлі топырақтардағы тиімділігі

Топырағы

Бақылау вариантындағы өнім

Азот тыңайтқышынан

өнім, ц/га

Өнімділігі

Тундра топырағы

Шымды күлгін топырақ

Орманның сұр топырағы

Сілтісіздендірген қара топырақ

Кәдімгі қара топырақ

11,4

14,4

27,2

24,0

18,0

4,0

3 2

3 1

3,2

1,6

35,1

22,2

11,5

13,3

8,9

Бұл мәліметтер минерал тықайтқыданаарды қолдануда топырақта орын алатын биологиялык факторларды ескерудің қажет екенін аңғартады. Жалпы өсімдіктердің минералды тыңайтқыданаарды сіңіру коэффициенті төмен. Мәселен, өсімдіктер құрамында азоты бар тыңайтқыданаардың тек 60–70 процентін ғана сіңіре алады. Ал, оның қалған бөлігі топырақта қалады да, түрлі микробиологиялық процестердің әсерінен сіңімсіз күйге айналады. Тәжірибе жүргізілген жылдары жаздық бидайның өнім құрылымына егу және күтіп баптау тәсілдерінің оң әсер ететінін байқадық. Жаздық бидайның өндірісте калыптасқан агротехнологиямен өсіру нұсқасында (бақылау) өнім жинар алдындағы өсімдіктің масақ шығарған түп саны 205,0 дана/м² болды.

Тікелей топырақты өңдемей еккен нұсқада 182,0 дана/м² болса, топырақты өңдемей тікелей сеуіп, ерте көктемде азотпен қоректендіру, жаздықтің түптену дәуірінде тырмалау нұсқада жаздық бидайның масақ шығарған түп саны 215,6 дана/м² құрады. Демек, өсімдіктің өсіп дамуына ерте көктемде оңтайлы жағдай жасау жаздық бидайның масақ байлау санының көрсеткішіне оң әсерін тигізетіні анықталды.

6.7 Ұйымдастырушылық жоспар

Оңтүстік Қазақстан өңірінде алғаш рет суармалы егіншілікте бидайға минералды тыңайтқышты енгізудің өнім құрылымына әсері қарастырылды. Кәсіпорындардағы жұмысшылар саны мен еңбекақы қоры бойынша есептеулер нәтижесі бойынша салыстырмалы есептеу көрсеткіштер арқылы анықталады. Түсімі жоғары және жоғары сапалы сорттар мен будандарды өндіріске енгізуде, элиталық тұқым шаруашылығын жақсартудың экономикалык маңызы зор, мүлың өзі барлық ауыл шаруашылық дакылдары өндірісінің тиімділігін арттырады.

Жоғары сапалы тұкым дайындау - сортты өндіріске енгізудің бірден - бір жолы. Түпнүхкалы тұқымдар - бұл бастапқы түкым шаруашылығының өнімі, онсыз элиталык және калыптастырылған (репродукциялық) тұқымды көбейту мүмкін емес.

6.8 Қаржылық жоспар

Кеткен шығындарды зерттеу жұмысын жүргізгендегі ағымдағы шығындардың құрамымен көрініс табатын жекелеген баптар бойынша есептеледі.

Зерттеу жұмысын жүргізуге қажетті шикізатқа, материалға және тыңайтқыштарға кеткен шығындар ресурстың әр түрі үшін келесі формуламен анықталады.

Ун = 24,3 ц/га Ст = 23 теңге

Сн = 22 теңге Цн = 35 теңге

Ут = 15.4 ц/га Цт = 27 теңге

Кесте 18 - Қүздік бидайның өсірудің жаңа технологиялық экономикалық тиімділігі.

Варианттар

Алынған өнім. ц/га

Қосымша өнім. ц/га

Қосымша өнім құны. тн

Жалпы кеткен шығын. тн

Жалпы өнім құны, тг.

Таза пайда. тг

Топырақты өңдемей тікелей себу

14,7

32340

51450

19110

Өндірісте қалыптасқан технология (бақылау)

15,4

0,7

2450

33880

53900

20020

Топырақты өңдемей тікелей себу+ерте көктемде тырмалау

16,1

1,4

4900

35420

56350

20930

Топырақты өңдемей тікелей себу+ерте көктемде тырмалау+азотпен қоректендіру

24,3

8,2

28700

53460

85050

31590

Жаздық бидайның егісінің бір гектарына және бір центнер дән өндіруге жұмсалған өндірістік шығындар анықталды: бір гектарға жүмсалған тікелей шығындар, өнімнің өзіндік құны, таза пайда және өндіріс рентабельдігі.

Экономикалық тиімділік көрсеткіштері кестеде көрсетілген, қүздіқ бидайның зерттеулер нәтіжесінде топырақты өндемей тікелей сепкен кезде дәндін өнімділігі 14,7ц/га деңгейінде қалыптасты, ал өңдірісте қалыптасқан технология бойынша өсіргенде алынғаң өнмі 15,4ц/га болды. Бұл варианттарда салыстырғанда 0,7ц/га қосымша өнім мөлшері бірдей, немесе шамалас болғанымен, сол өнімді өндіруге жұмсалған шығын әр деңгейде болуы ресурс үнемдеу технологиясының тиімділігі айқынекеңдігі байқалады. Ерте көктемде азот тыңайтқышпен үстен қоректендіргенде, түптену фазасында тырмалап әр гектардан түскен дән өнімділігі 24,3 центнерді құрады. Сомен азот тыңайтқышты бергенде салыстырғанда алынған таза өнімі 9,6 центнерға өсті. Рентабелділігі 59,09% құрады.

1 га егістікке және егістіктің жалпы ауданына жұмсалатын минералдық тыңайтқыштардың пайдалану есебінен алынған таза кірістің өсімі.

Таза кірістің өсімі ЧДд қосымша өнім құны ВПд мен тыңайтқыштарды қолдануға байланысты қосымша шығындар Зд арасындағы айырма:

ЧДд = ВПд - Зд,

ЧДд = 85050 – 53460 = 31590 теңге

Химиялық құралдардың рентабельдік деңгейі Рх химиялық құралдарды қолданудан алынған қосымша таза кірістің оларға жұмсалатын пайыздағы шығынға қатынастағы:

Рх = ЧДд / Зд * 100%,

Рх = (31590 : 53460) * 100 = 59,09%

Осы көрсеткіш жер шаруашылығымен байланысты жүргізілетін іс шаралардың экономикалық тиімділігі туралы толық түсінік береді.

Азот минералдық тыңайтқыштарды берілген кезінде өте төмен шығын кезінде негізгі көрсеткіші бидайдың екінше нұсқада, минералдық тыңайтқыш берілді.

6.9 Жұмыстың тәуекелділігін талдау

Мемлекеттік бақылауды жүргізу кезінде тәуекелдерді басқару жүйесінің мақсаты жеке кәсіпкерлік субъектілеріне әкімшілік қысымды төмендету, сондай-ақ аталған салада мемлекеттік бақылаудың тиімділігін жоғарылату болып табылады.

Қазіргі кезде еңбекті қорғауда жұмысшылар құқығын қамтамасыз етуде, ұлттық саясаттың негізгі принциптерін жасауға бағыталған және халық шаруашылығының барлық түріне қатысты заң әрекет етеді.

Еңбекті қорғауда белгілі заңды және нормативті актілер, әлеуметтік-экономикалық жүйелер, ұйымдастырушылық, техникалық, санитарлық және емдеу – профилактикалық шаралар және әдістер негізінде әрекет ететін жүйелерді құрайды. Ол жұмысшының еңбек үрдісіндегі денсаулық қауіпсіздігін және еңбекке қабылеттілігін қамтамасыз етеді.

Қорытынды

1. Натрий гуматы мен қоңыр көмірді қолдану жаздық бидайдың өсуі мен дамуын жақсартады. Жапырақтар тақтасы ауданы кеңейеді, фотосинтездік потенциал, фотосинтездік таза өнімділік мәндері жақсарады. Құрғақ зат массасы артады және орташа тәуліктік өсу қарқындылығы жоғарылайды. Қосалқы тамырлар саны артады. Фосфор аясында қолдану бұл көрсеткіштер мәнін одан әрі жоғарылатады. Жапырақтар тақтасы ауданы, құрғақ зат массасы, өсімдіктер биіктігі өнімділікпен оң корреляциялық байланыста және түзу сызықтық тәуелділікте болады. Натрий гуматы мен қоңыр көмірді қолдану жаздық бидайдың өнім бірлігін қалыптастыруға жұмсалатын ылғал мөлшерін азайтады, жапырақтардың ылғал ұстау қабілетін жоғарылатады. Гумат пен тұқымды өңдеумен егістікті үстеме қоректендіру жаздық бидайдың ылғал пайдалану коэффициентін 25,9% төмендетеді.

2. Натрий гуматы мен қоңыр көмірді қолданғанда өсімдіктер биіктігі, аудан бірлігіндегі өнімді сабақтардың қосынды ұзындығы жоғарылайды және олар дән өнімділігімен тығыз байланыста болады. Топырақ бетіндегі өсімдік қалдықтары саны және олардың салмағы жоғарылайды, осыған байланысты топырақтың жел эрозиясына төзімділігі күшейеді.

3. Натрий гуматы мен қоңыр көмірді қолданудан өнім құрылымы өзгереді. Өнімді сабақтар саны артады, масақтағы масақшалар саны және дәндер саны, 1000 дәннің массасы ұлғаяды. Осыған байланысты жоғары өнімділік қалыптасады. Төрт жылдық орташа көрсеткіш бойынша ең жоғары қосымша дән өнімділігі натрий гуматы мен тұқымды өңдеу мен егістікті үстеме қоректендіру және қоңыр көмірді 600 кг/га мөлшерінде топыраққа ендіру варианттарында алынды. Қосымша түсім мөлшері 4,2 және 3,1 ц/га. Гуминді заттарды фосфор аясында қолданудан қосымша өнім мөлшері ұлғаяды.

4. Натрий гуматын жаздық бидайды өсіруде қолдану, дән құрамында ауыр металдардың (Cd, Pb, Cu, Zn) артық мөлшерде жиналуын тудырмайды, яғни экологиялық таза өнім алынады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 А.И.Бараев, И.Г. Зинченко. Обработка почвы // В кн.: Яровая пшеница в Северном Казахстане. Алма-Ата, Кайнар, 1996г, с. 43-74.

2 П.К. Иванов. Яровая пшеница // М., Колос, 1995г. 328 с.

3 П.Е. Суднов. Агротехнические приемы повышения качества зерна пшеницы // М., Колос, 1995г. 191с.

4 М.К. Сулейменов. Влияние сроков уборки на урожай яровой пшеницы // В кн.: Почвозащитная технология возделывания зерновых культур. Целиноград, 1995г. с. 56-66.

5 Ш.Т.Тайжанов, С.К.Мемешов. Влияние гуминовых препаратов на фотосинтетическую деятельность яровой пшеницы // В сб.: Биология развития и технология возделывания сельскохозяйственных культур. Кокшетау, 2000- С. 46-50.

6 П.М. Фокеев. Яровая пшеница на Юго-Востоке // Научные труды НИИСХ Юго-Востока, 1996г. вып. 20. 183 с.

7 Б.А. Доспехов. Методика опытного дела // Москва, 1999 г.

8 С.К. Мемешов, Н.М. Мухитдинов, Ш.Н. Дурмекбаева. Гуминді заттардың жаздық бидайдың анатомиялық құрылысына әсері // Ізденіс, жаратылыстану ғылымдарының сериясы. -2003, №1 (2) Б. 41 – 47.

9 Т.С. Мальцев. Вопросы Земледелия // М.: Колос, 1995. 390 с.

10 Т.С. Мальцев. Өмірімнің өзегі жер // Алма-Ата: Қайнар, 1995г. 31-34б.

11 Е.Ш.Шоханов, Б.А. Мустапаев. Влияние стерновых кулис на влаго-обеспеченность яровой пшеницы в условиях южных карбонатных черноземов Павлодарской области // Почвозащитная система земледелия – основа устойчивого производства зерна в степном регионе. –Шортанды, 1996г. Т.2. С.20-23.

12 Н.Н.Бакаев. Почвенная влага и урожай // Алма-Ата: Кайнар, 1995. С.7-9.

13 Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо-экономических условиях // Сб.докл. межд.науч.-практ.конф., посв.95-летию со дня рождения академика ВАСХНИЛ А.И.Бараева. Шортанды, 2003г. С.211-212.

14 В.В.Докучаев, П.А.Костычев. Наши степи прежде и теперь // М.: Сельхозиздат, 1995г. 151 с.

15 А.Г. Дояренко. Жизнь поля // М.: Колос, 1996г. 71 с.

16 М.И.Рубинштейн. Богарные почвы предгорных равнин Тянь-Шаня (физические свойства и водный режим) // Алма-Ата: Наука, 1998г. 131 с.

17 С.С. Сдобников. Острые проблемы теории обработки почвы //Земледелие. М., 1998г. №12. С.16-22.

18 Л.Н.Барсуков, К.М. Забавская. Изучение условия плодородия в различ-ных прослойках пахотного слоя в зависимости от обработки // Почвоведение. М., 1995г. С.18-23.

19 М.Б.Ревут. Плотность почвы важнейший фактор ее плодородия // Пути регулирования почвенных условий жизни растений. Л.: Колос, 1999г. С.47.

20 В.Р.Вильямс. Почвоведение. Земледелие с основами почвоведения // Основы земледелия. М.:Сельхозиздат, 1999. Ч.2. С.279-290.

21 В.В. Докучаев. Почвоведение // М.: Изд-во «Высшая школа». 1997г. С. 4-10.

22 Ю.Б. Мощенко. Почвозащитное земледелия степной зоне Сибири // Земледелие. М., 1996г. №9. С.26-28.

23 А.А.Зайцева, И.П. Охинько. К вопросу плодородий южных карбонатных черноземов в Целиноградской области при отвальной и почвозащитной обработке // Теоретические вопросы обработки почв. Л.: Гидромедиздат, 1999г. Вып.2. С.71-84.

24 Е.Н.Нұрманбетов. Тәлімі жерлердің пар танабын сыдыра таяз өңдеп, сабан шашудың су режиміне ықпалы // Жаршы. Алматы: Бастау, 2002ж. №3. Б.12-15.

25 М.К.Сулейменов. Оценка основных элементов почвозащитной системы земледелия в изменившихся социально экономических условиях. // Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо-экономических условиях. Шортанды, 2003г. С.8.

26 В.К.Бугаевский, В.М.Кильдюшкин, А.А.Романенко. Условия эффективности нулевой обработки почвы на Кубани. Краснодарский НИИ сельского хозяйства им. П.П. Лукьяненко / /Земледелие. М., 2005г. №2. С.21.

27 Х.Х.Хабибрахманов, В.Д. Мареев. Основная обработка почвы под яровую пшеницу // Земледелие. М., 1995г. №5. С.39-40.

28 Э.Ф. Фолькнер. Безумие пахаря (пер.с анг.) // М.: Сельхозиздат, 1999г. С.19-27

29 Л.М.Любарская, Э.А.Бабарина, А.Н.Братерская. Влияние длительного применения легко- и труднорастворимых фосфорных удобрений на накопление и превращение фосфора в почвах // Удобрение и плодородие почв. М. 1996. С. 53-104.

30 Дж. Миллз. Химическая вспашка почвы // Сельское хозяйство зарубежом. Растениеводство. М., 1996г. №1. С.16.

31 И.П.Макаров. Дифференциация пахотного слоя по плодородию и способы обработки дерново-подзолистых почв //Земледелие. М., 1985г. №3. С.7-11.

32 С.С. Сдобников. Двухъярусная вспашка // Земледелие. М., 1999г. №2. С.56-59.

33 Н.А. Сапожников. О биологической основе глубокой обработки дерново-подзолистых почв // Сб.науч.трудов ин-та микробиологии. М., 1995г. Вып.VII. С.79-83.

34 Н.З. Станков. Корни и почвы // Земледелие. М., 1995г. №10. С.56-59.

35 Я.П.Худяков. Биологические основы окультуривания подпочвенных горизонтов подзолистых почв // Сб.науч.трудов ин-та микробиологии. –М., 1995г. Вып.VII. С.45-51.

36 Еңбек қауіпсіздігі туралы // Алматы, Казахстан, 23. 02. 04.

37 Өрт сөндіру қауіпсіздігі туралы // Алматы, Казахстан, 23. 03. 98.

38 Тұрғылықты жердің радиациялық қауіпсіздігі туралы // Алматы, Казахстан 23. 03. 98.

39 Г.В. Макаров и др. Охрана труда в хим. Промышленности // Химия,
1997г. 568с.

40 В.П.Кораблев. Электробезопасность на предприятиях хим. Промышленности // М. Химия, 1999г. 232с.

41 В.И.Пряников, А.И.Радионова. Техника безопасности и промышленная санитария. Справочник для работников хим.промышленности.Техника безопасности // М, Химия, 1998г. 271 с.

42 В.В.Денисенко. Сборник противопожарных норм и правил строительного проектирования // М. Химия, 1995г. 144с;

43 Қоршаған ортаны қорғау туралы // Алматы, Казахстан 15. 06. 97.

44 В.Г. Сахаев, Б.В. Щербицкий. Справочник по охране окружающей среды // Киев, Бидивельник 1996г. 35-42с.

45 Ж.Ж. Жұмаев. Ауыл шаруашылығының кешенді дамуына жаңа бағыт // Алматы №11 2002г. 3-7с.

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2023-12-26 16:52:39 Қаралды-87

ЕРТЕДЕ БОЯУЛАР НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ІНЖУ ҚАЙДАН АЛЫНАДЫ?

КҮН НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ДЫБЫС ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЛАСТАУЫ МҮМКІН БЕ?

БҰЛТТАРДЫҢ ҚАНДАЙ ТҮРЛЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР НЕНІ ХАБАРЛАЙДЫ?

ПЛАСТМАССА ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ПЛАСТМАССА ЫДЫРАУЫ МҮМКІН БЕ?

СУ ҮЙДІ ЖАРЫП ЖІБЕРУІ МҮМКІН БЕ?

МҰНАЙ НЕДЕН ТҰРАДЫ?