МАҚСАРЫ ДАҚЫЛЫНЫҢ СЕБІЛУ МЕРЗІМІНІҢ ОНЫҢ ТҰҚЫМ ӨСІМДІГІНЕ ӘСЕРІНІҢ БИЗНЕС ЖОСПАРЫ

МАҚСАРЫ ДАҚЫЛЫНЫҢ СЕБІЛУ МЕРЗІМІНІҢ ОНЫҢ ТҰҚЫМ ӨСІМДІГІНЕ ӘСЕРІНІҢ БИЗНЕС ЖОСПАРЫ

Кіріспе

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі халыққа жолдауын Республика халқы аса зор ықыласпен қолдау білдіре қарсы алып, бүгінде әрбір сала өздерінің экономиканы көтеруге қосар үлестерін айқындауда.

Егіншілік шаруашылығы саласының алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі - республика тұрғындарын жеткілікті мөлшерде өсімдік майымен қамтамасыз ету үшін майлы дақылдар өнімдерінің жалпы түсімін 790-800 мың тоннаға жеткізу және одан жылына 150-160 мың тонна мөлшерінде өсімдік майын өндіру.

Бүгінгі танда мал басының кеміп, мал өнімдерін, оның ішінде жануар майын пайдаланудың азаюы, өсімдік майына деген сұранысты арттыра түсуде. Өкінішке орай, осы сұраныстың тек қана 15% өзімізде өндірілсе, ал қалған 85% сырттан әкелінеді [1].

Сондықтан, бұл өнім түрінен мемлекеттік азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін осы бағытта жоспарлы жұмыстар жүргізілуі қажет. Қойылған мәселелерді жүзеге асыруда майлы дақылдар егіс көлемін кеңейтумен қатар, өндіріске олардың жоғары өнімді түрлерін және сорттарын кеңінен пайдалану, тұқым шаруашылығын жақсарту және өсірудің интенсивтендірілген технологиясын кеңінен қолдана отырып өнімділікті және өнімнің сапасын жоғарылату керек [2].

Осыған байланысты жаңа шаруашылық жүргізу жағдайында майлы дақылдардың ғылыми негізделген өсіру технологиясын жасау өзекті мәселелер қатарына жатады.

Майлы дақылдарды жаңа өңірлерге орналастырғанда оларды нақты топырақ-климат жағдайына бейімділігін естен шығармау қатаң түрде талап етілетін шарт.

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс қуаң-далалық және шөлді-далалық аймақтарыңда болашағы мол майлы дақылдар қатарына мақсары да жатады. Өсімдік қуаңшылыққа төзімді, тәлімі жерлерде тәп-тәуір өнім бере алады.

Республикада мақсары негізінен екі бағытта (май алу және мал азығы) пайдаланылады. Дақыл тұқымындағы жалпы май мөлшері 32-43%, ал ядросында 50-56% дейін бағалы май болады. Майының дәмділігі күнбағыс майына пара-пар, сондықтан тамақ өнеркәсібінде, медицинада және техникалық мақсаттарда пайдаланылады. Егер мақсары тұқымының тек қана ядросынан май алынса, онда өндірілген май сапасы жағынан зәйтүн майынан кем түспейді.Тұқымы жақсы құс азығы, егер онымен тауық мекенін қоректендірсе, әсіресе, қыс айларында жұмыртқалағыштығы артады. Дәнін құрама жемге қосып, сауын сиырды азықтандырса, онда сүттің майлылығы едәуір жоғарылайды. Майы сығылғаннан кейінгі қалдық- күнжара бағалы мал азығы. Оның құрамында 36-46% дейін белок болады. Сабаны құнарлы, сояулы мал азығы. Мақсары гүлінен дәрі, сусын, шәй және бояғыш зат картамин алынады.

Бірақ осындай бағалы дақыл бола тұра, республиканың оңтүстік-шығыс аймақтарында мақсары айтарлықтай тарамай отыр. Оның басты себептері жергілікті топырақ-климат жағдайларына бейімді аудандастырылған сорттардың тапшылығы, олардың тұқым шаруашылығының дамымауы және өндірістік өсіру технологиясының жасалмауы деп білу керек.

Осы атап өтілген мәселелер тақырып тандауға және нақты белгіленген бағытта зерттеулер жүргізуге арқау болды.

Ізденіс мақсаты және міндеттері .Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстанның оңтүстік аймағындағы тәлімі жерлерінде мақсары дақылының өсіру технологиясын жетілдіру.

Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, төмендегідей міндеттер белгіленді:

- Қолайлы себу мерзімінің мақсары өсімдігінің өсіп-дамуына және өнімділігіне әсерін зерттеу;

- Мақсары тұқымының оңтайлы себу тәсілі мен мөлшерін анықтау;

- Мақсары өнімінің құрамындағы май деңгейіне тұқым себу тәсілі мен мөлшерінің әсерін зерттеу;

- Мақсарыны қолайлы мерзімде оңтайлы тәсілдермен егіп өсірудің экономикалық тиімділігін анықтау.

Зерттеулердің жаңалығы. Қазақстанның оңтүстік аймағының тәлімі жерлерінде мақсарыны май алу үшін өсіруде тұқымын қолайлы себу мерзімі, оңтайлы тәсілі және нақты мөлшері анықталды. Қолайлы мерзімде оңтайлы тәсілдермен егудің дақыл өсімдіктерінің өсіп-дамуына және тұқым өнімділігінің қалыптасуына әсері зерттелді.

Осы зерттеулер нәтижелеріне сүйеніп шаруашылық жағдайына бейімделген мақсарыны өсіру технологиясы жасалды.

Мақсарыны өсірудің жоғары экономикалық тиімділігі анықталды.

Қорғауға шығарылған негізгі мәселелер:

- Оңтүстік Қазақстан облысының тәлімі аймағында мақсарының өсіп-дамуына қолайлы тәсілдерді тандаудың агробиологиялық негізделуі;

- Мақсары тұқымының құрамына себу мерзімі мен мөлшеріне байланысты тұқым өнімділігінің қалыптасу ерекшеліктері зерттелді;

Жұмыстың практикалык маңызы. Эксперименттік материалдарды талдау нәтижелері негізінде Қазақстан оңтүстігіндегі тәлімі жерлерінде кешенді агротехникалық шараларды қолдану арқылы мақсарының өнімділігін және майының сапасын арттыру үшін мақсарыны өсіруде тұқымының қолайлы себу мерзімі, оңтайлы тәсілі және нақты мөлшері анықталды. Қолайлы мерзімде оңтайлы тәсілдермен егудің дақыл өсімдіктерінің өсіп-дамуына және тұқым өнімділігінің қалыптасуына әсері зерттелді.

Тәлімі жерлерде мақсарыны майға өсірудің экономикалық тиімділігі анықталды.

1 Аналитикалық бөлім

Қазақстан Республикасының азық-түлік проблемасын шешуде майлы дақылдар өнімдерін өндіру маңызды орын алады. Себебі, майлы дақылдар – негізгі және салыстырмалы арзан өсімдік майын және мал азығындық ақуыз өндіретін қайнарға жатады. Өсімдік майын және ақуыз өндіргенде биоэнергетикалық, материалдық және еңбек ресурстары мал өнімдерін өндіруге қарағанда аз мөлшерде жұмсалады.

Мақсары дақылы құрғақшылыққа төзімді Саrthamus туыстығына, Соmроsіtаe тұқымдастығына жататын шөптесін өсімдік. Қазақстанның оңтүстігіндегі тәлімі аймақта мақсары өсімдігінің биіктігі және тостағанша саны өсіру жағдайына және егістің арамшөптермен ластануына байланысты мақсары бір жылдық сыртқы құрылысының дөрекілігіне байланысты құрғақшылық климатқа бейімделген шөптесін өсімдік. Мақсары экологиялық жағынан далалы және шөлейт аймақтарға бейімделген өсімдік.

Мақсары дақылы ксерофиттер туысына жататын біржылдық өсімдік екені белгілі. Мақсары – жылу сүйгіш және құрғақшылыққа төзімді өсімдік, құрғақ континентальды климатқа жақсы бейім, сонысымен ерекше. Сондай-ақ сорланған топырақта да өніп өседі [3].

Мақсары 11-түрден тұратынын Н.Расулов анықтаған. Осы түрлердің ішіндегі егістіктерге пайдаланылып жүрген екпе түрі - Саrthamus tіntorіus L. Күрделі гүлділер немесе астра тұқымдастығына жататын қос жарнақты бір жылдық өсімдік. Мақсары жарық сүйгіш өсімдік. Жарықтың жақсы түсуі дақыл тамырының терең бойлауына, жапырағының мол болуына және ерте гүл ашуына септігін тигізеді, сонымен қатар тозандануды жақсартады.

Мақсары қысқа күннің өсімдігі екенін И.А.Минкевич тұжырымдайды, сондықтан оның ұзаруына онша мән бермейді. Күннің түсу уақыты ұзақ болғанда, өсіп-жетілу мерзімі қысқа, бойы аласа, бұтағы аз болады, ал егер күннің түсуі қысқа, яғни күзде сепкенде өсіп-жетілу мерзімі ұзақ, сабағы биік, бұтақтар саны көп болады.

Мақсары дақылы қуаңшылыққа төзімді бола тұра, ылғалдылықты да көп қажет етеді. ауыл шаруашылығында топырақ-климат жағдайы қолайсыз, құрғақшылығы мен қуаңшылығы өте жоғары әсіресе суаруды қысқарту қажеттілігіне байланысты екінші рет сортаңдану қаупінде тұрған аймақтарда өсірілетін өсімдіктерді таңдау және оларды өсірудегі агротехнологиялық жүйесін жасақтауда май өндіру өнеркәсібінде ең қолайлы, әрі арзан шикізат үшін өсірілетін тиімді дақыл мақсары болып табылады. Тәлімі егіншілікте ерте көктемде мақсарыны кең қатармен егу тәсілі бұрыннан-ақ белгілі. Дегенмен, жүйек аралық қопсытудан аралықта арамшөптер өспейді, бұл тұрғыда келесі жүйек аралық (культивацияға) қопсытуға қосымша шығын жұмсалады деп тұжырымдады.Екпе мақсарыны жабайы түрден интродукциялау арқылы алынғанын Я.Г.Момот өз еңбектерінде дәлелдейді. Олар бір-біріне генетикалық жағынан жақын. Хромосом сандары гаплоидты - 12 және жақсы будандасады.Мақсарының қай жерде екпе түрге енгені және екпе түрдің
пайда болуы жөніндегі авторлар арасында бір ауызды пікірлер жоқ.
Мақсарының ежелгі екпе орталығы Үндістан және Ауғаныстан елдері екенін И.А.Минкевич атап өтіп, мақсарының Саrthаmаs tіntоrіus түрі екпе дақыл ретінде белгілі және оның арамшөп түрі кездеспейтінін дәлелдеді. Мақсарыны майға өсіру 2-ші дүние жүзілік соғыстан кейін басталды.

Мақсары дақылы өте ертеректе Индияда, Египетте, Ауғанстанда, Орталық Азияда және Кавказ мемлекеттерінде белгілі болғанын П.П.Вавилов деректерінде келтірілген. Ол жерлерде мақсарыны бояғыш және әсемдік зат ретінде пайдаланған.

Бірлескен мемлекеттердің астық – егіншілік ұйымы мақсарыны майлы дақыл деп танып, оны бірлестіктің өнім жинағына енгізді. 1981 жылы АҚШ Калифорния штатының университетінде 1978 жылдан бастап бірінші халықаралық мақсары дақылына конференция өткізілген [4].

П.М.Жуковский тұжырымы бойынша, мақсарыны ертеректе бояу алу үшін өсірілетін өсімдік екенін, яғни біздің эрамызға дейін 16 ғасырда Египетте қазба жұмыстарын жүргізгенде мақсарымен боялған маталар табылған. Европаға мақсарыны арабтар әкелген, одан Италия, Франция және Ресейге өткен.

Жас мақсары жапырақтары және үлбірек тамырлары қоректі көкөніс салатын жасауға пайдаланылады. Кептірілген сабағы немесе сабаны қоспа жемге немесе биогаз өндірісінде жағар-май және топыраққа енгізілетін күл ретінде қолданылады. Мақсары дақылының систематикасы, генетикасы, өнімділігі қазіргі заман талабына сай және болашақтағы қолдану аясы кеңейіп өзекті мақсаттарды шешуде биодизельдік жанармай өндіруге, шикізат ретінде мақсары майын синтездеуге болатыны жайында дүние жүзілік тәжірибелері талқыланған. Мақсары дақылы Қазақстанда әсіресе оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында соңғы жылдары көптеп егіле бастады. Оның негізгі себебі - мақсары дақылынан жоғары сапалы өзіндік құны төмен өнім алынуы [5].

Соңғы жылдары алдыңғы қатарлы мемлекеттерде өсімдік майын пайдалану артып, ал сары май өндірісі азаюда. Себебі, адамзат денсаулығына өсімдік майының пайдалылығы басым, дәмділігі және қорытылғыштығы жағынан жануарлар майынан жоғары. Өсімдік майы бағалы тамақ өнімі болғандықтан майлы – қышқыл құрамымен анықталады және оның құрамында адам өміріне қажетті биологиялық белсенді заттардың витаминдері (А, Д, Е, К), фосфотидтер т.б. адам ағзасына қажетті заттар болғандықтан құндылығы артады.

Тұқымшадан май сығылғаннан кейін, одан қосымша 35% дейін күнжара алынады. Оның құрамында 32-35% протеин, 1% май, 20% көмірсутегі, 13-14% пектин, 3-3,5% фитин (биологиялық белсенді зат), В тобындағы витаминдер, фосфор, кальций және басқадай бағалы заттар болады. Күнжара құрамажем ретінде мал шаруашылығында кеңінен пайдаланылады. 1 кг күнжарада бір азық өлшемі және 363 г қортылғыш протеин болады. Күнжара протеинінде көптеген белгілі аминқышқылдары бар және олар дұрыс қатынаста. 1 кг күнжарада: 12,8 г – лизин, 5,1 г – триптофан, 6,5 г – тирозин, 2,7 г – цистин, 29,3 г – аргинин, 8,7 г – гистидин бар.

Қытайда мақсарыны көбінесе гүл өнімдерін алу үшін өсіріп, оны сергіткіш шай ретінде пайдаланады. Мақсары жапырағынан дайындалған шай әйелдерге түсіктің алдын алу үшін Ауғанстан және Үнді елдерінде қолданылады.

Мақсарыны шөпке өсіру керек, себебі оны түйе мен қой жақсы жейді. Мақсары шөбінің малазығындық бағалылығын жан-жақты талдай отыра, оны ұсақтап берсе малға жақсы сіңірілетінін анықталды. Мақсары шөбінің 100 кг-ында 7,9 кг қортылған протеин және 82 азық өлшемі бар. Малазығындағы ауыр қортылатын элементтер (клетчатка мен май) жай шөпке қарағанда, ұсақталған күйінде жақсы қортылады. Мақсары шөбін гүлдеу сатысының алдында жинау керек [6].

Бұл дақылдың көк балаусасының гүлдеу сатысына дейін 1 кг құрғақ зат құрамында 0,60 азық өлшемі болады.

Бүкілодақтық қаракөл ғылыми - зерттеу институтының және Өзбек егіншілік институтының деректеріне сүйене отырып, мақсарының малға жоғары сапалы азық және протеинге бай екендігін, яғни оның шөбінің құрамында 16,5% шикі протеин бар екенін С.Н.Прянишников дәлелдеді. Дақылдың 1 ц шөбінде 48-50 азық өлшемі бар. Мақсарыны малазығындық дақыл ретінде өсіруге болатыны белгілі. Сонымен қатар мақсары тәлімі жерлерде өсірудің тәсілдері анықталған.

Карнаб-чуль шөлінде З.Ш.Шамсутдиновтың мәліметтері бойынша, жылдық жауын-шашын мөлшері 160 мм болатын жерлерде мақсары шөбінің өнімділігі 15-16 ц/га, ал табиғи жайылым өнімділігі 2 ц/га аспайды.

Р.М.Медеубаев мақсары дәні май өңдеу өнеркәсібінде күнбағыс және мақта дақылдарымен бәсекелес шикізат ретінде пайдаланылып келеді. Айналдырған он шақты жылдың ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында мақсары дақылын егу күрт өсіп, 60-90 мың гектарға жетті. Мақсары дәнінен алынған өсімдік майы Батыс Европа мемлекеттерінде сұранысқа ие болып экспортқа шығарылуда. Сондықтан да мақсарыдан мол әрі сапалы өнім жинау -өте маңызды мәселелердің бірі деп тұжырымдайды.

Р.М.Медеубаев, М.Н.Жамалбеков, А.К.Киреевтердің ұйғарымынша, дақылдың құрғақшылыққа төзімділігі мен дәніндегі майдың жоғары сапалы құндылығына байланысты оның өнеркәсіптік және малазығындық құрылым-дардағы маңызы ешқашан жоғалмақ емес.

Мақсары басқа екпе өсімдіктер сияқты өте бағалы бір жылдық майлы дақыл. Ол жылу сүйгіш, құрғақшылыққа төзімді, өсімдік көктеу кезеңінде 3-6⁰С суықты көтереді. Сондықтан дала және жартылай шөл далада жақсы өседі. Дәнінің құрамында 25-37% жартылай кебетін ашық сары түсті май кездеседі, дәмділігі мен сапасы жағынан күнбағыс майынан қалыспайды. Мақсары майы азық-түлік, маргарин, жасауға және техникалық мақсатта сабын, линолеум, олифь өндіруге қолданылады. Көк балаусасы мен дәні малға құнарлы азық [7].

Мақсары гүлінің күлте жапырақшаларын қолдан тоқылған бұйымдарды бояуға пайдаланған. Олардың құрамында екі бояғыш зат кездеседі: қызыл кортамин – С₁₂Н₂₂О₁₁ және сары гельб – С₂₄Н₃₀О₁₅, оны ішінде қызыл картомин бағалы болып табылады. Ешқандай қоспасыз экологиялық таза бұйымдарды, сабын, тағамдарды, сурет жазбаларын бояуға қолданылады. Канаданың биотехникалық Sembiosis Genetics компаниясы адам инсулинін өсімдіктерден өндіруге дайын екенін мәлімдеді. Оған шикізат ретінде генетикалық модификацияланған бір жылдық шөптесін өсімдік - мақсары дақылын пайдаланбақ. Мақсары тұқымдарында адам инсулині барлық ақуыздарының 1,2 пайызын құрайды. Жаңа тәсілмен бір тонна инсулин өндіруге 80 мың АҚШ доллары кетсе, ал қазіргі пайдаланып жатқан тәсілдегі шығын көлемі 250 млн. асып кетеді. Мақсары гүлдері қан қысымы және диабет ауруларына дәрі-дәрмек алу үшін шикі зат ретінде фармацевтикада пайдаланылады [8].

Г.А.Беркінбаеваның мәлімдемесі бойынша, мақсары болашағы мол малазығындық дақыл. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймағында мақсарыны мал азығы ретінде өсіріп, сүрлем үшін гүлдеу алдында орылады. Қазақстанның барлық топырақ-климат аймағындағы тәлімі жерлерінде өсіруге болады және мақсары шөп өнімділігі 15-16 ц/га құрайды.

Сондықтан мақсарының халық шаруашылығындағы маңызы өте зор, оның дәнін көптеген салада пайдаланып, саналуан заттар жасалынады. Келешекте қоршаған ортаны зиянды қалдықтардан сақтау үшін, мұнай өнімдері орнына биоотын өндірісінде қолдануға болатындығы зерттелуде.

Екпе мақсары Саrthаmus tintorius L. - бір жылдық биіктігі 50-100 см бола-тын астра тұқымдастығына жататын шөптесін өсімдік.

Мақсары дақылының тамыр жүйесі жақсы жетілген. Негізгі кіндік тамырының ұзындығы 2-3 м және жанама тамырлары 60-90 см болады.

Мақсары (Carthamus tinctrus L.) – бір жылдық шөптесін өсімдік. Күрделі гүлділер тобына жатады. Жапырағы жалпақ, кейде тікенекті, кейде тікенексіз, қою жасыл жылтыр, діңгегі ашық ақ түсті, гүлі алғашқы кезде қызыл-сары, дәндері қатая бастағанда қызыл, қошқыл-қызыл. Дәні ақ, панцир қабаты бар. Дәндері қауашақтар ішінде орналасқан. Тамыр жүйесі діңгекті – сояулы болып, топырақтың төменгі қабат қатпарларына терең бойлап өседі. Гүлі бунақ денелі жәндіктер арқылы тозаңданады. Мақсары сабағы тік, цилиндр пішінді, сырты жылтыр, әрі түксіз, түсі - солғын жасыл-ақ. Сабағының биіктігі сортына және климат жағдайына байланысты 25-211 см аралығында болады. Сабағының төменгі бөлігі жуан, ал жоғары бөлігі жіңішкеріп келеді. Сабағының төменгі бөлігінің диаметрі 3-12 см

Е.В.Сергиевская тұжырымы бойынша мақсары – (Carthamus tinctrus L- немесе мақсары красильный) күрделі гүлділілер тұқымдасына жатады. Бір жылдық шөптесін өсімдік сабағы тік мықты, сырты тегіс, бұтақталған биіктігі өсірілуі жағдайына және сортына байланысты 100 см және одан да жоғары.

Негізгі сабақтан өскен бұтақ – бірінші реттегі бұтақ, одан кейінгі – 2,3... бұтақтар болып есептелінеді. Сабақтың бұтақпен орналасуының ара бұрышы 20-60⁰, ал кейбіреулері 10-20⁰ болады.

Шет ел ғалымдарының зерттеу нәтижелері бойынша, мақсары гүлдеуге дейін негізгі бұтақтың басын қиғанда өсімдік бұтақтары, тостағаншалары және ондағы дән сандары артады.

Мақсары дақылының жапырағы сағақсыз, жалаңаш, сабақта бір-біріне қарама-қарсы орналасады. Жапырағының пішіні сортына байланысты – ланцетті, ланцетті – сопақ, жұмыртқа, эллипс, жүрек тәрізді болады. Шеттері – ара тісті, түрлеріне қарай – өткір тікенді немесе тікенсіз болады.Сабақтың орта бөлігінде орналасқан жапырақтары ірі, ал жоғарғы жағындағы жапырақтар көлемі кішірейіп, гүл шоғырдың жапырақ орамына айналады. Толық пісіп-жетілген жапырақтың орташа ұзындығы 9-25 см, ені 3-8 см болады [9,10].

Көп жағдайда мақсары жапырағы сопақша – ланцетті, шеттері тісті, соңы өткір тікенекті болып аяқталады. Кейбір түрлерінің шеттері тегіс, тікшесіз. Жапырақ түсі ашық жасылдан – қара жасыл аралығында ауытқиды. Гүлі майда түтікше пішінді. Күлтеше жапырақшалары бес бөлікті. Түсі ақ, сары, сарғыш және сарғыш-қызыл. Түйін дөңес пішінді ұзын бағаналы. Аталықтары бағаналарға тығыз жабысып орналасқан .

Ғылыми еңбектерде мақсары өсімдігінің тікені жөнінде екі түрлі көзқарас кездеседі. Біріншісі – тікеннің болуы бірінші белгі болып есептеледі, ал басқалары – екінші.

Өсімдік тікенінің болуы бірінші белгі деп B H Чулаков есептейді, бірақ ол мәдениленген кезде маңызын жояды. Дақылда тікеннің болуы – екінші белгі даму үдерісі кезінде пайда болған немесе түрдің белгілі орта жағдайына бейімделуі барысында түзілген деп ұйғарады.

Мақсары өсімдігінің гүл шоғыры – көп гүлді тостағанша. Тостағаншада – гүл баспалдағы және гүлдер орналасады, сыртында орамы болады. Тілше гүлдері жыныссыз, олар – ірі айқын сары күлтеден және төменгі жатыннан тұрады, ал түтікше гүлдері – бес бөлікті күлтешелерден тұрады, түсі – сары немесе қызғылт, оның құрамында бояғыш зат - картамин болады.

Өсімдігінің тостағаншасының орташа диаметрі 1,3-3,0 см, бір түпте 14-60 тостағанша, оның әрбіреуінде 25-60 дана тұқымша бар. 1000 тұқымша салмағы 25-52 г аралығында ауытқиды. Тұқымшада 15-37% май бар, ал ядросында 46-60%. Қауыздылығы - 48-64%.– 33-60%, дән үлесі – 40-67%, майлылығы – 19-45%. Қалың қабықтылардың майлылығы мен белогы төмен, жұқа қабықты тұқымшасының майлылығы – 45%, белогы – 15%.

Мақсары тұқымы – жұқа тұқым қабықшасымен жабылған ұрық, ол екі тұқым жарнағынан, оның ортасына орналасқан бүйрекшеден, гипокотильден және ұрық тамыршасынан тұрады. Қоректік заттар қоры (май, белок) тұқым жарнақтарында жинақталған [11].

Әдетте, мақсары тұқымшасының қабықтылығы орта есеппен 33-60% аралығында болса, майлылығы 19-45%. Алдыңғы қатарлы сорттар майлылығы-ның артуына байланысты, қабығының мөлшері төмендеген.

Жылу сүйгіш, вегетация кезеңдерінде жылуды қажет етеді. Егер жауын-шашын ұзақ жауса, онда мақсары тұқымша түзбейді.

Мақсары дәнінің өсуі үшін +5⁰С температура қолайлы болып табылады. Мақсарыны зерттеген барлық ғалымдар бұл дақылдың көктемгі суыққа төзімді келетінін анықтаған. Мысалы, «Красноводопад селекциялық тәжірибе станциясында» егілген мақсары егісі 1999 жылы 21-23 сәуірдегі -4,2⁰С суыққа ешбір зақымдалмаған. Мақсары температураның бірден өзгеруіне бейімділі-гімен ерекшеленеді. Дақылдың өскіндері де таңертеңгі -4⁰С суыққа төзімді. Мақсары топырақтағы ылғал қорының аз болуына шыдамды, яғни шілденің ыстық күндерінде етті жапырақтары өзіндегі ылғалды ұстап және сақтай отырып булануын тежейді, яғни трансперациялық коэффициентін үнемдейді .

Мақсары тұқымы топырақтан өз салмағының 30-40% ылғал сіңіргеннен кейін өне бастайды. Ылғалды ең көп қажет ететін кезі - тұқымның өнуі және бұтақтануы, гүл ашу кезеңдері, ал көктеу сатысында ылғалды аз пайдаланады.

Мақсарыны тұзданған жерлерге сеуіп, өсірудің тәсілдері зерттелген.

Көптеген зерттеушілер, мақсарының қуаңшылыққа төзімділігін тамыр жүйесінің қуатымен байланыстырады.

Мақсары ылғалды жақсы ұстап тұра алмайтын құмдақ құнарлығы аз топырақтарда тамыр жүйесінің жақсы жетілуіне байланысты өзін ылғалмен және қоректік затпен қамтамасыз етіп, нәтижесінде өнімділігі артады. Мақсары қышаға қарағанда сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына бейімделу қабілетіне байланысты тәлімі жерлердегі өсірілетін қыша түгелдей қырылғанда құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Мақсарыны сортаңдалған топы-рақтарда өсіруде 50-60% жалпы салмағының құрамындағы тұздардан, ал 20-30% сортаңдалған бірге егу мөлшері 18-20 кг жүйек аралығы 0,3 м, себу мөлшерін көрсетілген мөлшерден 18 кг/га азайту өнімділіктің төмендеуіне әкеп соқса, немесе 20 кг/га жоғары болса, өнімділік азаяды және экономикалық тұрғыдан шығын көлемі артады [13].

Өсімдіктің куаңшылыққа төзімділігі тек қана тамырының тереңдеуіне байланысты емес деген пікірде Я.Г.Момот болған. Себебі, Қазақстанның оңтүстігінде жауын-шашын мөлшері топырақтың 1,5м тереңдігіне ғана жетеді, одан төменгі топырақ қабаты құрғақ. Сондықтан, бұл аймақтарда шешуші рөлді мақсарының физиологиялық ерекшеліктері атқарады, яғни транспирация қарқыны төмен болғандықтан, өсімдік қабылдаған ылғалдылықты үнемдеп жұмсайды.С.И.Барсуковтың мәліметтері бойынша, мақсарының топырақтан қабылдаған қоректік заттарының мөлшері дақылдың сортына, вегетация кезеңінің ұзақтығына, жапырағының ассимиляциялық белсенділігіне, топырақ және ауа райы жағдайына, ылғал қабылдау мүмкінділігіне және топырақ құнарлылығына, сонымен қатар өсіру технологиясына байланысты болады. Керісінше көзқараста, мықты, тереңге кететін тамыр жүйесі бар мақсары тамыры жететін тереңдіктен ылғалды тиімді қабылдай алады. 1 м тереңдіктегі ылғал қорын мақсары өзінің вегетациясының дамуы кезінде қабылдайды, одан кейінгі ылғал қабылдауы түсетін жауын-шашынға тікелей байланысты. Өнімді қалыптастыруға қажетті (гүлдеу – тұқымшасының толуы) кезеңінде ылғал аз түссе, онда дақыл ылғалды өте терең қабаттардан қабылдайды және мақсарының өнімділігі төменгі қабаттардағы ылғалға байланысты болады.

Тостағаншалардың гүлдеуі бір айға созылады, бастапқы гүлдеу мен соңғы гүлдеу аралығы әр жылдың ауа райы мен өсіру жағдайына байланысты. Даму кезеңінің ұзақтығы топырақ-климат жағдайына және өсіру технологиясына байланысты (топырақ түріне, егер алдында топырақ өңдеуге, егу мерзімі, себу мөлшері, бір шаршы алаңдағы өсімдік жиілігіне, тыңайтқыш енгізуге). Даму кезеңінің ұзақтығының өзгеруі көп жағдайда сорттық ерекшелігі емес, өсіру жағдайына байланысты екені дәлелденген. Дегенмен даму кезеңінің созылуы (көктеуден толық пісуге дейін) сорттар арасындағы айырмашылық 98 - ден 150 күнге ауытқыды. Мақсары қысқа күндік өсімдік болғанымен, күннің түсу уақытының ұзаруына, яғни оңтүстіктен солтүстікке қарай онша мән бермейді. Құрғақшылыққа және суыққа төзімділігімен ерекшеленіп, басқа дақылға қарағанда топырақ құнарлылығын талғамайды [14,15]

Я.Г.Момот деректері бойынша, мақсары өсімділігі вегетация кезеңінің ұзақтығы 93-149 күн, оның ішінде көктеу-гүлдеу сатылары 70-90 күн құрайды немесе барлық кезеңнің 65-75%, гүлдеуден тұқымшасының пісуіне дейін 25-38 күн немесе 25-35% қажет. мақсарының вегетация кезеңі 90-120 күнге созылады. Өсімдік өскіні себілгеннен кейін 8-10 тәуліктен соң пайда болады. Көктегеннен кейін 60-70 күннен соң өсімдік гүлдей бастайды да бір ай мерзімге созылады.

Мақсары ылғалды көп талап етпейтін ксерофитті өсімдік, сондықтан да ыстық климатты өлкелерде күнбағыс (күнбағыс-мезофитті өсімдік) өсімдігінің орнына өсіріледі. Өсіп жетілу ұзақтығы салыстырмалы түрде алғанда қысқа болса да (112-121 тәулік) мақсарының жылы немесе ыстық сүйгіш өсімдік екені анықталды. Ылғалды әрі салқын климат жағдайында гүлдерінің тозаңдану дәрежесі төмендейді, қауашақтары шіриді, сол себепті салқын климатты өлкелерде күнбағыс дақылын өсіру тиімді болса, ылғалы аз аңызақ өлкелерде мақсарыға май дақылы ретінде тең келетін дақыл әзірше жоқ

Кейбір мәліметтерге сүйенсек, мақсарының вегетация кезеңі 90-120 күнге созылады. Өсімдіктің көгі тұқым себілгеннен кейін 8-10 тәуліктен соң пайда болады. Көктегеннен кейін 60-70 күннен кейін өсімдік гүлдей бастайды да онысы бір айдай мерзімге созылады. Бастапқыда орталық тостағаншалар гүлдесе, содан кейін бүйір тостағаншаларға кезек келеді. Тұқымшаның гүлдеуден пісуіне дейінгі уақыт 35-40 күнге созылады. Тостағаншаның жапырақша орамдары тығыз жабысып тұрғандықтан, піскен кезде тұқым тостағаншадан төгілмейді. Сонымен қатар орташа тәуліктік температура, неғұрлым жоғары болған сайын, тез піседі. Орташа температура 24,5⁰С болғанда вегетация кезеңі 81-86 күн, ал 17-15⁰С болғанда 115-123 күнге созылады.

Ауыспалы егісте мақсары отамалы дақылдар арасына орналастыры-лады. Дегенмен мақсарыны күнбағыс пен жүгеріден кейін егу ұсынылмайды. Себебі бұл дақылдар жақсы алғы дақыл бола алмайды. Мақсары алдын егілген немесе күнбағыс өсірілген егістікке 7-8 жылдан кейін орналастырылады. Өсірілген жағдайда мақсары егісі сұңғыламен қатты ластанады

Қазіргі таңдағы егіс алқаптарында топырақтың өңделетін қабат құнарлылығының өзгеруі көптеген факторларға байланысты. Атап айтқанда, жерді пайдалану жағдайына және ауыспалы егістікке дақылдардың орналасуы мен топырақты өңдеу тәсілдеріне қарай өзгереді. Соңғы жылдары егістік жерлерді дұрыс пайдаланбаудан жарамсыз жерлер көлемі артып, алқаптардың құнарсыздануына әкеліп соғады. Ауыл шаруашылығында аудара жыртылатын егістік топырақтары жел мен су эрозияларына ұшырайды. Сондай-ақ техногенді ластану, яғни топырақтың тығыздануы мен тұздануына ұшыратуда. Деректерге сүйенсек, қара топырақты көптеген жылдар аудара жырту нәтижесінде топырақтағы қарашірік мөлшері бастапқы қалыптан 20-24% азайған, ал сұр топырақтар 17-20% қарашірігін жоғалтқан.

Егістік алқапты ұдайы аудара жырту топырақтың агрофизикалық қасиетінің нашарлауына, макро, микроструктураларының бұзылуына әкеп соғады. Топырақ жыртуға пайдаланылатын техникалармен өңделетін қабаттың көлем салмағы мен тығыздығына ықпал етіп, нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарынан алатын өнім 5 –50% азаяды.

Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын ауыр техникалар мен машиналар топырақ өңдегенде оны тығыздап және көлем жоғарылатады.

Тәлімі егіншіліктегі ауыспалы егісте көпжылдық шөптесін өсімдіктерді егу жолымен топырақ құнарлылығын 5 жылда қалыпқа келтіруге, яғни тәлімі егіншілік жағдайында сұр топырақтарда 1 гектарға 6 тонна органикалық қалдықтар жиналады.

Тікелей егу тәсілі – бұл топырақты негізгі өңдемей ақ, аудармай ақ дән себу әдісі. Қазіргі егіншілік саласында топырақты механикалық өңдеу жүйесі мен әдістерін жетілдіруге көп мән беріліп отыр. Өйткені, бұл ауыл шаруашылығы өндірісінің өнімділігін арттырып, энергетикалық және еңбек шығындарын төмендетіп, кең ауқымды өнім алудың алғы шарттары болып табылады. Адам еңбегінің топыраққа әсерінің күшеюі, құнарлылығын сақтау және арттыру, оның әртүрлі эрозиялардан қорғау мәселесінің өзектілігіне ерекше назар аударуды талап етеді [17].

Топырақты үнемді өңдеудің теориялық және практикалық негіздемесін жасау – егіншілік жүйесін жетілдірудегі аграрлық ғылымның зерттеу жұмыстарының негізгі бағыты.

Қазіргі заманғы егіншілік жүйесінің негізгі буыны –топырақ өңдеу. Оны дұрыс ғылыми негізде жүргізу - өсімдік талаптарына жауап бере алатын және топырақ құнарының артуына мүмкіндік беретін топырақтың физикалық қасиеттерінің жақсаруына аса қолайлы жағдай жасайды. Егіншілік жүйесінің өсіп келе жатқан екпе деңгейі, оны қарқынды дамыту, ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің технологиясын жетілдіру –осының бәрі топырақ өңдеу жүйесі мен тәсілдеріне өзгерістер енгізуді талап етеді .

Көп жылдар бойы жүргізілген тәжірибе нәтижелері бойынша топырақты қайырмасыз өңдеу шынында да тың бағыт екендігіне егіншілердің көзін жеткізді. Топырақ қабатын аудара терең жыртқан кезде егілетін дақылдың белгілі өлшеміне тиетін топырақ жамылғысының көлемі молайып, өсімдіктің қорек алатын жер көлемі кеңейеді, соның нәтижесінде топырақ қыртысының шығымдылығы артады. Ғалымдар мен егіншілік жүйесінің мамандарының тәжірибесіне қалай болса, солай қолданбай, әрбір жердің топырақ қыртысы мен климат жағдайына ыңғайлай отырып, қайырмасыз өңдеудің өзіндік жүйесін жасауды ұсынған болатын. Тағы бір айта кететін мәселе ол бір жылдық өсімдіктің топырақ құнарлылығын арттыра алатынын білгендіктен біздің енді оны сақтап қана қоймай молайта түсуге де мүмкіндік бар екенін көрсеткен, яғни өсімдіктерге қолайлы жағдай жасаған кезде мұны толық жүзеге асыруға болатындығын мәлімдеген. Сонымен қатар жер жыртқанда немесе оқта-текте ғана, әрі қайырмасыз жыртқан кезде онда топырақ құнарлылығын арттыруға әлдеқайда мол мүмкіншілік бар екенін тұжырымдады. Бұрын мол өнім болған сайын, топырақ құнарлылығы кеміп, жер аза түседі деген ұғым қалыптасқан болатын.. Өйткені өсімдік мықты да қалың болып өскендіктен, оның тамыр жүйесі де күшті дамиды, аңызда сабақ және тамыр қалдықтары көбірек қалып, топырақты белгілі дәрежеде органикалық заттармен байыта түседі деп мәлімдеген. Тәлімі аймақтағы басты міндет – топыраққа ылғал қорын жинау. Қазіргі таңда егін шаруашылығында топырақ өңдеу жұмыстарына қыруар энергия шығыны жұмсалуда, нақтырақ айтар болсақ, ауыл шаруашылығы дақылын өсіруде жалпы технологиялық үдерістерге жұмсалатын энергетикалық шығынның жартысынан да көбі осы топырақты өңдеудің еншісінде. Сондықтан, соңғы жылдары ауыл шаруашылығы дақыл-дарын өсіруде топырақты минималды өңдеуге немесе қарапайым тілмен айтқанда «топырақты жеңіл өңдеу» тәсілі кеңінен қолданысқа енуде, ал кей жағдайларда тіпті танапты күзде өңдеусіз қалдыру мүмкіндіктері анықталып отыр [18].

Топырақтың жыртылатын қабатының дифференциялану үдерісі көптеген факторлардың кешенімен анықталады, И.П.Ревут есептеуі бойынша: ылғалдылық, аэрация, температура, топыраққа жарық түсуі мен тығыздығы, өсімдікке тиімді қоректік элементтердің болуы, микроорга-низмдердің белсенділігі. Топырақтың үстіңгі және төменгі қабаттары бірдей деңгейде осы факторлардың әсеріне ұшырайды.

Көптеген зерттеушілердің есептеуінше топырақты жеңіл өңдеу тәсілі топырақ құнарлылығын белгілі бір деңгейде ұстап тұруға бейімдейтін егіншілікті биологизациялау факторларының бірі болып табылады. Колорадо штатының эксперименталды бекетінде жүргізілген 16 жылды зерттеу нәтижелері де осындай қорытындыға келген .

Р.М.Медеубаевтың пікірінше, мақсарыны тікелей «Досмеш» немесе СЗС-2,1 дән сепкішімен себуде топыраққа техногендік күш түсіріл-мейді, яғни климаттық жағдайға байланысты топырақ қасиеттерінің табиғи қалыптасуына мүмкіндік жасап, ылғал қорының жинақталуына оң әсер етеді. Мақсарының гүлдеу кезеңінде (0-100 см) тікелей себуде 28,2 мм ылғал қоры жиналса, үнемді технологиядан 7,9 мм, ал кәдімгі технологиядан 10,7 мм артық ылғал қоры жинақталған.

Микробиологтардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, биологиялық үдерістер топырақтың ең үстіңгі қабатында жақсы жүреді. Ауыл шаруашылығы өсімдіктерін қалыңдығы 0-7 см топырағы бар ыдыста өсіру, 14-21 см қалыңдықтағы топырақпен салыстырғанда өнім екі-үш есе жоғары болғаны Ш.А.Чулаков деректері бойынша анықталды. Бұдан жасайтын қорытынды жыртылатын қабат құнарлылығының тиімділігі бойынша әр түрлі сапалы бөлімдерге бөлінеді. Топырақтың биологиялық белсенділігі жыртылатын қабаттың үстіңгі және төменгі қабаттарын араластыру нәтижесінде болады [19].

Топырақтың физикалық жағдайын реттеу арқылы дақылдардың өсіп-жетілуін де реттеуге болады, - деп Н.Н.Бакаев мәлімдейді. Екпе дақылдар үшін тұқымның танапқа түскеннен бастап егін орылғанға дейін топырақ тығыздығының белгілі бір деңгейде болуы аса маңызды. Механикалық өңдеу кезінде тым жоғары деңгейде қопсытылған топыраққа түскен дән топырақ түйіршіктерімен тікелей жанасу деңгейі төмен болатындығы себебінен ылғалды нашар сіңіріп, өсіп-өнуі елеулі уақытқа кешігуі мүмкін.

Жыртылатын қабаттың құнарлылығы бойынша дифференциялануы –аймақ-тық ерекшелік емес, топырақтың барлық түрлеріне тән жалпы биологиялық заңдылық. Қоректік заттардың кездесуіне байланысты жыртылатын қабаттың дифференцияланатыны анықталды. Жоғары (0-7 см) қабатта микроорганизмдер тіршілігіне қолайлы жағдай жасалып, құнарлылыққа байланысты жыртылатын қабаттың сапалы-лығы әр түрлі болады дейді. Микробиологтардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, биологиялық үдерістер топырақтың ең жоғары қабатында жақсы жүреді. Өсімдіктеріді қалыңдығы 0-7 см топырағы бар ыдыста өсіріп М.Б.Ревуттың тәжірибесінде 14-21 см қалыңдықтағы топырақпен салыстырғанда өнім екі-үш есе жоғары болатынын дәлелдеген. Бұдан жасайтын қорытынды, жыртылатын қабаттың құнарлылығының тиімділігі бойынша әр түрлі сапалы бөлімдерге бөлінеді. Топырақтың биологиялық белсенділігі жыртылатын қабаттың жоғары және төменгі қабаттарын араластыру нәтиже-сінде болады [20].

Көптеген зерттеушілер мақсары дақылы мол өнімді күзде топырақты тереңдете жыртқанда қамтамасыз етеді деп есептейді .. Сүдігерді көктемде қайта жыртудың тиімсіздігін дәлелдейді. Көктемде мақсарыны себер алдында арамшөптер өркендерін жою үшін культивациялау дақылдардың өсуіне жағдай туғызады. Мақсары ерте себілетін дақыл болғандықтан, топырақты ерте культивациялау жақсы нәтижеге қол жеткізеді.

Тікелей себу тәсілінің артықшылығы ретінде дәстүрлі өңдеуге (аудара жырту) қарағанда, оның экономикалық және энергетикалық тұрғыдан тиімді-лігінде, топыраққа техниканың әсер ету мүмкіндігінің мейлінше азаюы нәтиже-сінде топырақ қабатының тығызданбауы, топырақты эрозиядан сақтауы және оның құнарлылығын арттыруы, топыраққа өнімді ылғал қорын тиімді жинауы және сақтауы, т.б.сол сияқты ұтымды жақтарын атап өтуге болады.

Сондықтан Қазақстанның оңтүстігіндегі тәлімі аймақта егістік танапты негізгі өңдеусіз мақсарыны тікелей сеуіп өсірудің ғылыми негізделген жүйелі жиынтығын жасау өзіндік құны төмен өсімдік майының өзімізде өсірілетін көлемін арттырары сөзсіз [21].

Мақсары дақылы азот, фосфор және калий элементтерін вегетациясының барлық кезеңінде бірдей қажет етеді. Өсімдіктің қоректік заттарды жалпы қабылдауы вегетативтік және генеративтік массаларының өсуіне байланысты көбейіп отырады.

Өсімдіктің қоректік заттарды ең көп қажет ететін кезеңі -гүлдену сатысы. Осы кезеңде топырақтан барлық қажетті мөлшерден 60% азот, 80% фосфор қышқылын және 90% калий қабылдайды.

Оңтүстік Қазақстан облысында мақсары дақылы соңғы жылдары 60 мың гектарға өсіріледі. Бірақ тәлімі егіншілікте алынатын өнім көлемі 3,5-4,0 ц/га құрап отыр. Мақсарыдан алынатын өнімнің төмен болу себебі егістің арамшөптермен көп ластануынан. Сонымен қатар күздегі топырақты жыртудан өңделетін қабаттағы арамшөп тұқымдары төменгі қабатпен араласып қатты ластанады, яғни арамшөптердің дәндері көп жылдар бойы ешнәрсеге зақымдан-байтын жерде болады. Соңғы жылдары, Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақсары егісінде арамшөптердің шектен тыс көбеюі байқалуда. Оңтүстік өңірде мақсары өсіретін агроқұрылымдар егіс алқаптарын алдын-ала жүргізіл-ген зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша арамшөптердің 20-дан астам түрі мен олардың орташа саны 1 шаршы алаңда 54 дана екені анықталып, сол себептен мақсары өнімділігі 30-40 пайызға төмендеуде. Оңтүстік Қазақстан облысындағы сұр топырақты үнемді технологиямен өңдеуде бұл тәсілдің арамшөптердің түрлері мен құрамына әсерін зерттеп біліп, олармен кешенді күрес шараларын жасақтау қажет. Шет мемлекет ғалымдарының көптеген зерттеу жұмыстары нәтижелері бойынша топырақты үнемді өңдеу тиімділігі энергетикалық және қаражат шығынын азайтады, топырақты эрозиядан қорғап, пайдалы ылғал қоры сақталады -деген тұжырымға келген. Егістік жерді тиімді пайдалану мәні өсімдік өсуіне қолайлы жағдай туғыза отырып, топырақ өңдеу жүйесін дұрыс таңдау, яғни топырақ типіне, жарамдылығына байланысты үнемді өңдеу технологиясын енгізудің негізгі факторы осында жатыр.

Нарықтық экономикаға өткен көптеген шет мемлекеттерде бұл бағытпен ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру және зерттеу жұмыстары кең көлемде етек алып келеді, дүниежүзілік қауымдастықтарда тікелей себу технологиясы-мен дақылдар өсіру 2004 жылы 90 млн. гектарға жетті. Жиырмасыншы ғасырдың аяғында бұл технология тек Оңтүстік және Солтүстік Америкада кең таралған болса, ал қазіргі таңда бұл егіншілік жүйесі Индияда, Пәкістан, Қытай сияқты үлкен мемлекеттерде кең көлемде енгізілуде. Үнемді технологияны жетілдіруде негізінен арамшөптерді жоюға көңіл бөлінуі тиіс. Қазақстанның оңтүстігі жағдайында мақсары жаздық дақыл ретінде ерте көктемде егіледі, сондықтан арамшөптерді алғашқы даму кезеңінде жою қажет. Сонда ғана мақсары дақылының өсіп-өнуіне кедергі келтірмейді [22,23].

Оңтүстік Қазақстан облысы аймағында 2001-2005 жылдары жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, мақсары дақылы алғашқы өсу кезеңінің 30-40 күнінде баяу өседі. Бұл аралықта өсімдіктің тамыр жүйесі түзіледі. Сондықтан осы кезеңде арамшөп-термен күрес жүргізудің маңызы ерекше. Сонымен қатар мақсары егістігіндегі арамшөптердің шаршы алаңдағы санының дақыл өнімділігіне әсерін анықтауда 6 бір жылдық және 2 көп жылдық арамшөптер кездескенде бір гектардан алынған өнімділік 8,8 ц/га құраса, арамшөптер саны көбейген сайын, яғни бір жылдық арамшөптер 15 дана + көп жылдықтар 5 дана/м² болған жағдайда өнімділік 4,5 ц/га төмендеген.

С.Мальцевтің мәліметтері бойынша, арамшөптер өте көп тұқым өнімділігімен ерекшеленеді. Мысалы, ақ алабұтаның бір түбі – 100 мың дән береді, қызылқұйрық – 500 мың дән, сарбас қурай -790 мың дән береді. Сонымен бірге арамшөптер тұқымдары топырақ құрамында ондаған жылдар бойы өнгіштігін сақтай алады. Ал олардың саны екпе өсімдіктердің дәнінен жүздеген, мыңдаған есе көп болады.

Р.М.Медеубаевтың зерттеулерінде, тәлімі егіншіліктегі кең таралған арамшөптердің түр құрамы анықталып: эфимерлер – 70%, астық тұқымдастар – 10%, көп жылдықтар – 15%, айқыш гүлділілер – 5% құрайды. Көптеген эфемер-лердің даму кезеңі 16-30 күнге созылып, екпе дақылдың өсуіне қауіп келтірмейді. Дегенмен тікелей себуде арамшөптер саны кәдімгі технологиямен салыстырғанда 17% артық болғаны және оларға қарсы Фюзилад супер герби-циді қолданылып арамшөптерді минимумға дейін қысқартқаны айтылған.

Сондықтан Қазақстанның оңтүстігіндегі тәлімі аймақтағы мақсары егісінде арамшөптерге қарсы гербицидтерді дұрыс таңдау, танапты арамшөптерден тазартып, тұрақты өнім өндіруге қол жеткізілді. Мақсары дақылынан жоғары сапалы өнім қалыптастыруда кешенді агротехникалық шараларды уақтылы жүргізуге және нақтылы топырақ - климат жағдайының потенциалды мүмкіндігін толық пайдалануға қол жеткізіледі, технологияның негізгі буындары - себу мерзімі, тәсілі және мөлшерінің алатын орны ерекше.

Әдебиеттерге шолу жасай отыра байқағанымыз, мақсары өсіретін барлық аудандарда дақылды ерте себу керектігін айтады.

Ж.К.Есбергенов зерттеу жұмыстарында мақсарыны қыс алдында егіп өсіруге болады деген тұжырым жасады. Егу мерзімі Зайсан қазан шұңқыры жағдайында қазан айының аяғы, қараша айының басы болуы мүмкін. Мақсары өнімділігі мол болу үшін егу жұмыстарын қарашаның 1-2 жұлдызынан кешіктірмеген дұрыс.

Т.Н.Нұрғасенов, К.А.Әубәкіров зерттеулерінде, Солтүстік Қазақстанның қара топырағында мақсарыны агроклиматтық үйлесімді ыңғайлы мерзімде себуге 4 себу мерзімі алынған: 1 – ерте (топырақ қызуы 10-12⁰С), 2 – орташа ерте, 3 – орташа, 4 – кеш. Кейінгі себу аралығы 7 күн. Дақылдың өніп-өсу кезе-ңіндегі температураның тиімді жиынтығы 1000⁰С-ден төмендегенде өнім аза-йып, су тұтынуы артады. Сондықтан 25 мамырдан кейінгі себу мерзімі темпе-ратураның жетіспеушілігіне әкеп соғып, қауіпті күшейтеді. Зерттеулер нәтижесінде анықталғаны Солтүстік Қазақстанда бұл аса үнемді дақыл болып саналады [24].

Тәлімі егіншілік жағдайында мақсарыны ерте көктемде себу, дақылдың өнімді ылғал қорын тиімді пайдалануына ықпал етеді

А.К.Киреев, Е.Қ.Жүсіпбековтердің мәлімдемесінде, бүгінгі таңда жер өңдеудің әдістемелік принциптерінің бірі минималды өңдеу болып табылады, ол топыраққа механикалық өңдеудің кері әсерін төмендетеді, шаңданудың, топырақ тозуының алдын алады, ылғалдың сақталуын қамтамасыз етіп, энергия шығынын азайтады да материалдық және еңбек қорын үнемдейді.

Мақсары өсіру технологиясында жетекші орын себу тәсіліне беріледі, оның функциясына тұқымды болашақ өсімдікті өсіру алаңшасында қолайлы орналастыру жатады. Олардың орналасуы топырақтағы ылғал қоры мен қоректік заттарға және күн сәулесі энергиясын тиімді пайдалануына байланысты. Ескере кететін жағдай, дақылдың себілу тәсілі өсіру технология-сымен тікелей қатынаста болады және ол әрқашан себілудің тиімді тәсілдерін жасауда жаңа құралдарға, машиналар түрлеріне, оның ішінде ұтымды жолдарын өндіріске ұсынуға, егіншілік мәдениетін көтеруге және жер өндеу шараларының өзгеруіне байланысты. Сонымен қатар, себу тәсілі дақыл өсірілетін әртүрлі аймақтарда ұзақ мерзімде тексеруді қажет етеді.

Көптеген экспериментальдық зерттеулердің шешімдері негізінде өнімділігі жағынан бірінші орынды дақылды кең қатармен себу алады, ал бірақ жеке әдебиет көздерінде бірінші орынға жай қатармен себілген нұсқалардан алынады. Көптеген авторлардың ұйғарымынша «мақсары қалыпты отамалы дақылдарға жатады».

Р.М.Медеубаевтың мәлімдемесі бойынша, өсіру технологиясына байланысты мақсары өнімділігі топырақты өңдеу ерекшелігіне және ауыспалы егістегі орнына қарай өзгеріп, дәстүрлі технологияда өнімділік көрсеткіші 8,5 ц/га, үнемді технологияда 8,8 ц/га,ал тікелей себуде 9,5 ц/га құраған.

Оңтүстік Қазақстан облысында Н.Култпасовтың ұйғарымынша, мақсарыны 60 см қатараралықпен және қатардағы өсімдіктер ара қашықтығын 25-30 см болу керек деген. Бірақ бұл ұсыныс негізінен құрғақ аймаққа қатысты.

Алтай өңірінде ғалымдардың анықтағанындай зерттеулерінің нәтижесінде, мақсары-ның жергілікті жиілігі, дақылдың өнімділігі негізінен өсімдіктегі тостағанша санына, тостағаншадағы дән санына және олардың ірілігіне байланысты екендігі анықталды. Дегенмен өсімдік жиілігі жоғарыласа, бұл элементтердің барлы-ғына әр түрлі дәрежеде кері әсер етеді. Демек, бір шаршы алаңдағы өсімдік саны 20 данаға дейін қалыптасса, өнімділік 30-50% артады. Сол себепті себілетін тұқым ірі және егуге жарамдылығы 100% болса, себу мөлшері 8-10 кг/га болуы тиіс.

Себуді қатараралығы 45-70 см дәнсепкіштермен жүргізеді. Жалпы жаз мезгілінде кем дегенде 2-3 жүйек аралық қопсытылуы тиіс. Мақсарыны кең қатарлап себуден кейін жүйек аралық қопсытылмаса, егістіктің арамшөптермен ластануы жоғарылап, өнімділік күрт азаяды. Мақсары тұқымдары егістік стандарт талаптарына сай, арамшөптердің және басқа да ауыл шаруашылығы дақылдары тұқымдарының таза өнгіштігі және сорттың сапасы жоғары дәрежеде болуы тиіс. Мақсары, күнбағыс дақылы сияқты айқас тозаңданатын болғандықтан, әртүрлі сорттарды орналастыруда аралықты сақтау қажет (2-3 км жақын болмауы тиіс). Дақыл егуде қатар тіке болып, тұқымның біркелкі түсуіне көңіл аудару, өсімдік жиілігі сақталып, қатардағы өсімдік аралығы 30-35 см болуы қажет. Себебі мақсарының бұтақтануы жоғары болатыны ескеріліп, негізгі екі жапырақ түзу кезеңінде бір гектарға 40-50 мың өсімдік қалдырып, сиретілу үшін аралығы бұзылуы тиіс. Егер өсімдік жиілігі сақталмаса егістік алқаптан жиналатын өнім азаяды. Кең қатарлап себуде бір гектарға 10-12 кг мөлшерде, егу тереңдігі 5-6 см болса, егер тұқымды құрғақ топыраққа себудің алдында топырақтың тығыздануы қажет [25,26].

С.С.Арыстанғұловтың 2002-2003 жылдары жүргізген тәжірибесінде, мақсары ықтырма дақыл ретінде Павлодар облысы Ақтоғай ауданына қарасты «Ақбидай» ЖШС танаптарында жаздың екінші жартысында екі ізді таспа әдісімен 1 гектарға 1-2 кг себілген. Күз аяғында мақсары биіктігі 50-60 см жетіп, егістікте жиналған қар қалыңдығы 45-50 см болып, көктемде 1 метр тереңдікте ылғал қоры 115-130 мм құраған. Нәтижесінде топырақтың ылғал қорын молайтып негізгі дақыл өнімдерін арттыратынын мәлімдеген.

Мақсары күтіп - баптауға жоғары талаптар қояды деп Я.Г.Момот жазған, бұл шаралар, біріншіден, топырақтағы ылғалды сақтауға бағытталса, екіншіден, арамшөптерді жояды, сол арқылы қосымша өнімімен ақталады. Дақыл өздігінен арамшөптермен күресе алмайды, сондықтан бірінші тырмалауды нағыз екі жапырағы қалыптасқанда бастау керек.

Жүргізілген тәжірибелер нәтижелеріне сүйене отыра, мақсарыны бір жағынан отамалы дақыл есебінде қарауға болады, яғни одан кейін танап арамшөптерден таза болады да, ол астық дақылдарына жақсы алғы егіс бола алады, бірақ онда міндетті түрде арамшөптермен күрес жүргізілуі қажет. Екіншіден, арамшөптерден таза танаптарда оны жаппай жай қатармен себілетін дақыл есебінде қарастыруымыз керек. Көпшілік аудандардың тәлімі жерлерін-де мақсарының қолайлы себілу тәсілі қатар аралық ені 60 см және қатардағы өсімдіктер арасы 20-25 см болуы керек (әрбір шаршы метрде 8 дана өсімдік), ал Қазақстанның оңтүстігінің арамшөбі көп танаптарда мақсарыны 60 см қатар- аралықпен және қатардағы өсімдіктердің арақашықтығы бір-бірінен 10-15 см етіп, арамшөптерден таза танаптарда - жаппай жай қатармен себу ұсынылады.

Егісте оңтайлы өсімдік жиілігін белгілеу – өнімділікті жоғарылатудың бірден-бір жолдарының бірі. Егіншілікте дұрыс себілу мөлшерін қолдану топырақтағы ылғал қоры мен қоректік элементтерді тиімді пайдалануға және белгілі алаңнан өнім шығымдылығын арттыруға мүмкіндік береді. Оңтайлы себу мөлшері әрқашанда тұрақты көлем емес. Ол топырақтың құнарлылығына, климат жағдайына, егіншілік мәдениетінің деңгейіне, сорт және тұқым сапасына, себу мерзімі мен тәсіліне, егістіктің өнгіштігіне және өсімдіктің сақталуына, түптену дәрежесіне және топырақтың арамшөптермен ластану көрсеткіштеріне байланысты болады [27].

Демек, егіс танабын өңдемей мақсары дақылын СЗС -2,1 дән сепкішімен тікелей себу тәсілінің алғаш рет жүргізілуімен ерекшеленеді. мақсары тұқымдарында ылғал аз болғандықтан сақтау қиынға соқпайды. Дегенмен де, себу мөлшерін белгілегенде бұл факторларға үлкен мән беріледі, әсіресе мақсары үшін себілу мөлшері бойынша заңдылықтарды анықтау мүмкін емес. Себу мөлшерін белгілеуде агрономиялық ой-санада топырақ құнарлылығымен байланыстылығы жөнінен біркелкі пікірлер жоқ. Кейбіреулердің есептеуінше құнарлы топырақта себу мөлшерін көбейту қажет, ал басқалары, керісінше құнарсыз топырақта себу мөлшерін арттыру керектігін айтады.

А.Абдрахманов, А.Ариповалардың тәжірибелерінде, Алматы облысы-ның тау бөктерінде мақсары дақылын өсіруде себу мөлшері мен жүйек аралығына зерттеу жүргізіп, экономикалық тиімді әдісін анықтады. Нәтижесін-де ең тиімді жүйек аралығы 30 см, себу мөлшері 7,5 кг/га болатыны байқалған.

Құнарлылығы төмен топырақты жерлерде дақылды аз мөлшермен себу өсімдіктердің жалпы жапырақ аумағының аз қалыптасуына әкеліп соғады. Соның әсерінен өнімділік төмендейді. Сондықтан, құнарсыз топырақта жиі себуді ұсынады. Өз заманында «неғұрлым топырақ жағдайы жақсы болса, онда дақыл сирек себілу керек» есептеген.Б.А. Доспехов зерттеушілер арасында, дқылдың себілу мөлшері топырақ құнарлы-лығына байланысты емес, сондықтан барлық агрофонда бірдей болуы керек деген үшінші пікір қалыптасқан [28].

И.И.Туманов, И.И.Арипова 1995-1997 жылдар аралығында жүргізген тәжірибелерінде мақсарыны егу мерзімі (желтоқсан, қаңтар, ақпан, наурыз айының І-ІІ жартысында) егу мөлшері (300-400 мың өнгіш дән/га) алғы дақыл (жоңышқа, топырақты аудару, қара сүрі танаптан кейін күздік бидай) мақсарының негізгі өсіп-даму кезеңдері себу мерзімі мен метеорологиялық жағдайларға байланысты болып, қыста егілген дақылдардың өскіндері наурыз айының басында байқалған. Дегенмен егу мерзіміне қарай дақылдың даму кезеңдерінде айтарлықтай айырмашылық байқалмай, жинау мезгілінің аралығы 5-12 күн құрап, бұл дақылдың бірдей уақытта пісіп - жетілгендігін байқатады.

Бірақ өкінішке орай, авторлар оңтайлы өнгіш тұқым саны және гектарға себілетін тұқым санының себілу тәсілімен байланыстылығын айтпайды.

Әдебиеттер көздерінде көрсетілген мақсарының ең төменгі себілу мөлшері кең қатармен, ал жоғары мөлшері жаппай жай қатармен себілгенде болады.

Бұл жерде себу мөлшерін таңдаудың көптеген тәсілдері кездеседі, олар көлеммен, салмақпен және сан бірлігімен анықталады. Көптеген ауыл шаруашылығы дақылдары үшін себу мөлшерін санмен белгілеу қабылдан-ған, оның негізіне өнімді жинау алдындағы қатардағы оңтайлы өсімдіктер жиілігі немесе сабақтар тығыздылығы алынған. Ал, себілу мөлшерін салмақпен анықтау агрономиялық талапқа сәйкес келмейді. Оның мәні ірі тұқымды сорттар, ұсақ тұқымдыға қарағанда, қолайсыз жағдайға тап болады. Ірі тұқыммен сепкенде тұқым жетпей қалуы мүмкін, ал ұсақ тұқыммен сепкенде көп себіледі, соның кесірінен өнім аз жиналады [29,30].

А.Арипова, С.Н.Прянишниковтердің зерттеу нәтижелері бойынша, мақсары тұқымының себу мөлшерін арттыру азықтық салмағын да арттырады, бірақ дән өнімділігі төмендейді. Туйгенова Г.Б. мақсарының бағалы агробиологиялық ерекшеліктерін зерттегенЕгер мақсары егуде жүйек аралығын ұлғайтудан тұқым өнімділігі артып, биологиялық өнімділік азаяды. Мақсары тұқымының себу мөлшерін арттырып, жүйек аралығын қысқартудан бір шаршы алаңда өсімдік саны артып өнім түзетін тостағанша сандары азаяды, нәтижесінде дән майдаланады. Мақсары дақылының өнім құрылымы себу әдісіне және егу мөлшеріне тікелей байланысты екені дәлелденген.

2 Технологиялық бөлім

2.1 Тәжірибе жүргізілген жердің топырақ-климат жағдайлары

Зерттеу жұмысы 2011-2013 жылдар аралығында Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Тассай тірек бекетіндегі егіншілік бөлімінің тәлімі егіс алқабында жүргізілді. Тәжірибе жүргізілген аймақ Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ-климат жағдайы, жер бедері әртүрлі болуымен ерекшеленеді. Ол Түркістан және Торғай аралық ойпатында, Бетпақдала мен батыс Тянь-Шань тауына дейінгі жазықтық жерлерді қамтиды. Тәжірибе жүргізілген танап ОБМжӨШҒЗИ егіншілік бөлімінің егістік алқабы батыс Тянь-Шань және Талас Алатауы етегінің солтүстік-батыс беткейіндегі жоталардың орта бөлігіндегі бөктерлі таулы жазықтықта орналасқан, оның абсолютті биіктігі 700 метр деңгейінде. Оңтүстік Қазақстан облысының климат ерекшелігі күрт континенталды, күн радиациясының молдығы және жоғары жылуымен ерекшелінеді. Қарастырылып жатқан белдеудегі 8-10 ай аралықтағы кезеңінің орташа тәулік температурасы - 0⁰С жоғары. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 185-205 күн аралығында. Зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдарда аудан климатына қысқаша сипаттама беру үшін тәжірибе егісіне жақын маңда орналасқан «Шымкент-Агро» метеостанциясының мәліметтерін келтіріп отырмыз (кесте 1).

Ауаның үш жылдық орташа температурасы 13,4⁰С, ал айлық орташа температура қаңтар айында -5,2⁰С болса, шілде айында 26,9⁰С шамасына жетті. Ең жылы ай мен суық ай екеуінің орта температурасының айырмасы 32,1⁰С қалыптасты. 2008 жылдың қаңтар айында жекелеген күндік ауаның температурасы -11,2⁰С дейін төмендеді. Қар қабаты қалыңдығымен ерекше-леніп ең қалың қар түсетін айлар қатарына қаңтар, ақпан айларын жатқызуға болады. Осы жылғы қардың орташа қалыңдығы 25-40 см құрады.

Көктем ерте шығып, наурыз айында жылы жаңбырға ұласады. Көктемгі соңғы үсік наурыз айының ІІ онкүндігінде жүреді. Күн сәулесінің тез жылуына қар сулары топыраққа сіңіп үлгере алмай сай-салаға ағады. Жазы ыстық және құрғақ болып келеді. Жаз мезгіліндегі айлық орташа температурасы 26,9⁰С, маусымның аяғы мен шілде, тамыз айларындағы кейбір күндері +46⁰С-ге дейін жетеді. Жаз айлар-ында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 25 пайызға дейін төмендейді.Күз мезгілі көбінесе кеш келеді де біршама ұзаққа созылып, қараша айының ортасына дейін жылы болады. Жаз айларымен салыстырғанда күн сәулесінің қызуы бәсеңдеп, топырақ пен ауаның төменгі қабаты баяу қызады. Бұл айларда ауа райы құбылып, кенеттен жауын жаууы мүмкін. Күз мезгіліндегі алғашқы үсік қазан айының ІІ –ІІІ онкүндіктерінде немесе қараша айының басында байқалады [31,32].

Қарастырылып отырған тәлімі аймақ ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген, жауын-шашын түсімі орташа, оның көп жылдық орташа мөлшері 517 мм, ал зерттеу жүргізілген құрғақ жылы 441 мм және ылғалды жылдары 570,6-668,8 мм деңгейінде ауытқыды. Айта кететін жағдай жауын түсімінің 1/3 мөлшері көктем айларына сәйкес келеді.

Зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдардағы ауа райы ерекшеліктерін (температуралық режим, жауын-шашын көлемі және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы) көп жылдық мөлшермен салыстырғанымызда айтарлықтай айырмашылықтар байқалды. Дегенмен де тәлімі егіншіліктегі мақсары дақылы-ның бірқалыпты өсіп-дамуы мен өнімнің ойдағыдай түзілуі, өсімдіктің өсу кезеңінде (наурыз-маусым айлары) ауа райының қалыптасуы едәуір ықпал етеді [33].

Қазіргі таңдағы ғаламдық ауа райының жылуын осы мерзім аралығындағы көрсеткіштерді көп жылдық мәліметтермен салыстыру арқылы байқауға болады (кесте 2).

Кесте 2 – Зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдарды көп жылдық орташа ауа райы мәліметтерімен салыстыру

Жылдар	Ауа температурасы, ^оС				Жауын –шашын мөлшері, мм				Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %
Жылдар	III	IV	V	VI	III	IV	V	VI	III	IV	V	VI
2011	9,8	15,2	20,8	23,8	79,1	42,8	32,6	25,2	69	69	50	39
2012	6,6	16,1	19,4	25,0	72,5	84,1	44,6	5,2	67	71	59	40
2013	12,8	15,1	21,1	26,9	43,0	58,3	22,0	-	55	54	52	32
3 жылдық орташа	9,8	15,5	20,5	25,3	64,9	61,8	30,07	15,2	63,7	64,7	53,7	37
Көп жылдық	5,4	12,8	18,7	23,2	87	78	42	17	69	60	56	43

Атап айтар болсақ, наурыз-маусым айларында үш жылдық ауаның орташа температурасы көп жылдық мөлшерден наурызда 4,4⁰С, сәуірде 2,7⁰С, мамырда 1,7⁰С және маусымда 2,7⁰С жоғарылағаны байқалды. Ал, зерттеу жүргізілген 2008 құрғақшылық жылы осы мерзім аралығындағы ауа температурасының мәні үйлесімді мөлшерден айтарлықтай басым, яғни 2,4-7,4⁰С артық болды.

Тәлімі егіншіліктегі құрғақшылық пен қуаңшылық көп жағдайда маусым айында байқалады. Бұл уақыттағы ауаның орташа температурасы 25-26,9⁰С көтеріліп, құрғақшылық жылдары қалыпты мөлшерден артық болуы кездейсоқ-тық емес. Жаз мезгіліндегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуі құрғақшылықтың алғашқы нышанын білдірсе, бұл табиғатта кезде-сетін заңды құбылыс болып табылады. Дегенмен, осы көп жылдық көрсеткіш маусым айында 43% тең болса, ал 2008 құрғақшылық жылы 32% төмендеген. Зерттеу жүргізілген жылдары жауған жауын-шашын мөлшері оның маусым бойынша бөлінуінде де біршама ауытқушылық байқалды. Мақсарының негізгі өсу кезеңіндегі ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне қарап 2006 жылды өте қолайлы деп есептеуге болады. Алайда, көктемгі жауын-шашынның көп түсуі себу жұмыстарын кешеуілдетсе, маусым айында түскен 25,2 мм жауын мақсары дақылы гүлдерінің тозаңдану дәрежесін төмендетті. Келесі 2007 жыл жауын-шашынды болып, ол дақылдың өсу кезеңінде 189,6 мм түсіп, ылғалмен жабдықталуы біркелкі жақсы жағдайда болды. Дегенмен жауыны мол жылдары мақсарыны топырақты өңдемей тікелей себуде арамшөптердің өскіндері де көптеп шығатынын ескерсек, оларға қарсы агротехникалық және химиялық шараларды уақтылы жүргізу қажеттілігі туындайды. Тәжірибе жүргізілген 2008 жыл жалпы ауыл шаруашылығы бойынша көктемгі –жазғы кезеңнің ылғалдылығына да қарай жауын-шашын көлемі төмен деп құрғақшылық жылға жатқызғанымен мақсарының өсіп-даму кезеңінде түскен жауын мөлшері 123,3 мм болып, көп жылдық көрсеткіштерден 50% төмен болғанымен, бұл дақылдың құрғақшылыққа төзімді өсімдік екенін ексерсек, зерттеу жүргізілген жылдар мақсары дақылы үшін қолайлылығымен ерекшеленді.

Сонымен, зерттеу қорытындысында 2011-2013 жылдарға жалпы сипаттама ретінде бірінші екі жылдық зерттеу, яғни 2010-2011 және 2012-2013 ауыл шаруашылығы жылдары дақылдың өніп-өсуіне қажетті ылғал түсімі жеткілікті дәрежеде болды.

2.2 Тәжірибе аймағындағы топырақтың ерекшеліктері мен жер бедері сипатамасы

Зерттеу аймағының топырағы сазды тегіс жазықтардың үстіңгі беті алуан түрлі кәдімгі сұр топырақ. Жер биіктеген сайын топырақ айырмашалығы, жалпы алғанда аймақтық түрін сақтай отырып, бірте-бірте өзгере береді: әдеттегі сұр топырақ, қара сұр топырақ, қоңыр, қара топырақ және ақырында шалғынды топырақ. Осы факторларға қарай ауыл шаруашылығын өркендету жағдайлары да өзгереді. Тау бөктерлеріндегі табиғат жағдайы – суармалы егіншілік үшін, жоғары жақ тәлімі егіншілік үшін ерекше қолайлы келеді. Ылғалды белдеуден кейін, бір саты төмен тау бөктерлерінде әжептеуір айқын бедерлі, ылғалы орташа ғана тәлімі жер белдеуі орналасқан. Мұндағы беткі қабатта таулы далалық топырақ егіншілік үшін ерекше қолайлы келеді. Зерттеу жүргізілген аймақта таулы дала - топырағы, ашық түсті және әдеттегі сұр топырақ жатыр.

Мерзімінде егілген және жоғары сапада өңделген топырақ майлы дақыл-дардан мол өнім алудың бірден-бір дұрыс жолы. Топырақты өңдегенде құрылымы төмендеген беткі қабаттың орнына органикалық қалдықтарға бай, қоректік заттар қоры анағұрлым көп төменгі қабат ауысып түседі. Мұндай жағдайда аэробты микроорганизмдердің белсенділігі артып, органикалық заттардың минералдануы күшейеді. Сонымен топырақты өңдеу арқылы жоғарғы қабаттарына ылғал, ауа және қажетті қоректік заттардың қорын молайтуға болады.

Өңдеу жұмысы ең алдымен топырақта өтетін физикалық, химиялық және биологиялық үдерістердің жоғары қарқынды жүруі әсер етеді, олардың топырақтағы өзгерістері екпе дақылдар үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Яғни су және қоректік заттар өсімдікке тікелей топырақ арқылы бірігіп әсер етеді. Өңдеудің көмегімен ылғалы мол аудандардағы артық ылғалды жинауға болады.

2.3 Тәжірибе әдістемелері

Мақсары дақылын өсіру технологиясының негізгі буындары республиканың оңтүстігіндегі тәлімі жерлерінде 2011-2013 жылдары егістік тәжірибе қою арқылы зерттелді. Оңтүстік Қазақстан облысының ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген тәлімі егістік жерлерінде мақсарыны тікелей егу технологиясы алғаш рет кәдімгі технологиямен салыстыра 2011-2013 жылдары Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Тассай тірек пунктінде жүргізілді.

1-тәжірибе. Мақсарының оңтайлы себу мерзімін белгілеу.

Топырақтың 0-10 см қабатының температурасы 4-6°С; 6-8°С; 8-10°С; 10-12°С. Егістік тәжірибеде мақсары кең қатарлық тәсілмен, қатар аралығы 60 см, гектарына 300 мың дана тұқым себілді.

1-тәжірибе. Мақсарыны май өндіру үшін қолайлы тұқым себу тәсілін және мөлшерін анықтау.

Мақсарыны қатар аралығы 15; 30; 45; 60; 75; 90 см, гектарына 100; 200; 300; 400 мың дана өнгіш тұқым себу.

Тәжірибедегі әрбір мөлдектің аумағы 100 м², қайталануы - 4 рет, орналасу төртібі - тізбекті. Алғы егіс - масақты дәнді дақылдар.

Зерттеулерде агротехникалық шаралар мақсары өсірудің аймақтық технологиясына сәйкес қолданылды.

2.4 Егістік тәжірибеде жүргізілген байқаулар, есептеулер және талдаулар әдістемелері

Зерттеулер жүргізу барысында төмендегідей әдістемелер қолданылды:

Мақсары дақылының өсіп-даму дәуіріне фенологиялық байқаулар негізгі өсу сатыларында жалпы қабылданған әдістемемен жүргізілді.

Егістік өнгіштік және өсімдік жиілігі нысандар бойынша 1м²тұрақты алаңшадан 3 жерден және екі қайталаумен анықталды.

Егістікте арамшөптер өсуін вегетациялық кезеңде 3 рет (көктеу, гүлдеу және өнімді жинау алдында) екі қайталымнан анықталды. Арамшөптер түрлері, саны және тығыздығы әрбір нысан бойынша есептелді.

Топырақ ылғалдылығы 0-100 см терендіктен әрбір 10 см сайын (себу және жинау алдында) екі қайталаумен анықталды.

Топырақ қабатындағы азоттың қозғалғыш формасын (нитрат) және фосфор қышқылын, жылжымалы калий мөлшерін 2 рет— себу алдында және жинау алдында — 0-10; 10-20 және 20-30 см терендіктен топырақ үлгісін алу және онылабораторияда талдау арқылы анықталды.

Мақсары өсімдігінің биіктік динамикасы негізгі фенологиялық сатыларда әрбір нысанның екі қайталауынан 30 дана өсімдікті өлшеу арқылы белгіленді.

Жалпы бұтақтану және генеративтік сабақ санын белгіленген алаңшалардан шанақтану және гүлдеу-пісу сатыларында есептелді.

Өсімдіктегі тостағанша саны әрбір мөлдектегі 25 өсімдіктің гүлдеу сатысында анықталды.

Мақсары дақылының тұқым өнімділігі ұзына бойы 1 м 3 қатардағы тостағаншаларды 3 қайталаумен жинап бастыру арқылы бір гектарға есептелді.

Әрбір тостағаншадағы тұқым саны және салмағы, 1000 дөн салмағы әрбір мөлдектен 100 өсімдіктің генеративтік органдарының өнімін талдау арқылы анықталды.

Мақсары өсімдігінің химиялық құрамы “Вита” ашық акционерлік қоғамының арнайы зертханасыңда талданды: Жалпы азот

- Кьелдаль бойынша, шикі клетчатка;

- Кюршнер, шикі май;

- Сокелет әдісімен, шикі күл - үлгіні муфель пеште жағу арқылы, шикі АСЗ есептеу тәсілімен.

Әрбір жылғы өнімділік деректері дисперсиялық әдіспен талдаудан еткізілді.

Өсіру технологиясы элементтерінің тиімділігі жалпы қабылданған әдіспен есептелінді.

2.5 Мақсары дақылының вегетациялық мерзімдегі өсіп-өнуі

Вегетацияның әрбір кезеңдерінде және сатыларында мақсары дақылы қоршаған орта жағдайларына әртүрлі талаптар қояды.Тұқымның енуінен - өскіннің шығуына дейін.Бұл кезенде өсімдік тіршілігінің негізгі мәні - тұқымның бертуімен, өнуімен және өскіннің шығуымен байланысты. Сыртқы факгорлар арасындағы тұқымның енуі мен өскін пайда болуын реттеуші жағдай - топырақтың температурасы.

Тұқымның берітуі кезінде температураның әсері шамалы. Себебі, тұқым 5-6°С және 10-12°С бірдей бертеді де, сол кезде өзсалмағынан 70-80% ылғал жұтады, кейде 40-60% қабылдап та өнеді.

Тұқымның бөртуі және көлемінің ұлғаюы ылғал қабылдауына байланысты өте тез етеді, яғни санаулы сағатта үлкен күшпен дамиды. Мақсары тұқымы өз салмағынан 60 мың есе артық күшпен бөрту мүмкіндігіне ие. 1000 тұқым массасы мен бөрту күші аралығында тығыз оң корреляция бар және тұқым ірі болса, оның бөртуі үлкен күшпен жүреді және ол 5°С және 30°С температурада бірдей сақталады. Мақсары тұқымы салыстырмалы төменгі температурада өне алады (3-4°С), бірақ ондай жагдайда үрық тамырлары өте баяу өседі де, өскін әлсіз және өте кеш пайда болады. Сондықтан топырақ температурасының 4°С-ден төмен болуы тиімсіз. Топырақтың тұқым сіңіру тереңдігіндегі қолайлы температура 6- 12°С аралығында. Егістік жағдайда тұрақты температураны білудің практикалық маңызы зор, себебі ол белгілі кезең уақытындағы ауаның және топырақтың жылынуымен анықталады.

Дақылдың жылуға толық қажеттілігін орташа тәуліктік тиімді (5°С жоғары) және оң температуралар жиынтығы қамтамасыз етуі тиіс. Себуден - өскін шығуына дейінгі тәулік аралық температура жиынтығы 108-114°С болса, ал оң температуралар жиынтығы 122- 164°С аралығында жатыр. Осындай мөлшердегі температуралар жиынтығында өскін 8-10 тәуліктен кейін жаппай жер бетіне шығады [34].

Мақсары дақылының өсіп-жетілуі және тұқымының толық пісуі үшін қажетті ауа температурасы жиынтығы, егер 5°С жоғары2200-2900°С, 15°С-1500-2400°С құрайды. Сондықтан дақылды ерте себуге болады, себебі өскіні - 5-6°С және одан да төмен үсікті көтереді. Біздің зерттеулерімізде себілуден - көктеуге дейінгі тиімді орташа тәуліктік температуралар жиынтығы - Ю8-122°С аралығында ауытқыды.

Мақсарыны әртүрлі мерзімде себу оның өскіні әртүрлі уақытта шығуына әсерін тигізеді (кесте 3).

Кесте 3 - Мақсарыны себу мерзімдерінің вегетациялык кезеңдердің ұзактығына әсері, тәулік

Себу мерзімі		Кезең
Нысан	Топырақтаң тұқым себу қабатының температурасы	Себу - көктеу	Себу-сабақ- тану	Себу-бұтақ- тану	Себу- шанақтану	Себу- гүлдеу	Себу - тұқым пісуі
1	4-6 С	16	40	52	60	73	118
2	6-8 С	12	38	50	57	70	111
3	8-10 С	10	37	48	55	68	108
4	10-12 С	9	35	44	53	67	105

Қолайлы топырақ температурасында тұқымды себу өскін жер бетіне 9-10 тәулік ішінде шығуына ықпал жасаса, ал ерте мезгілде себілген дақылдың өскіні 14-16 тәуліктен кейін пайда болды. Демек, мақсарыдан куатты және жаппай өскін алу үшін оны қолайлы температурада жылынған топыраққа себу қажет.

Дақылдарды әртүрлі мерзімде себу оның вегетациялық кезендерінің ұзақтығына айтарлықтай әсерін тигізеді. Қолайлы мерзімде себілген өсімдіктің вегетация кезеңінің ұзақтығы 108-111 күнге созылса, ал ерте себілген дақыл 7-10 тәулік кеш піседі.

2.6 Мақсарының себу мерзімінің тұқым өнімділігіне және оның құрылымының элементтеріне әсері

Әрбір ауыл шаруашылық дақылдар өнімділігіне және оның сапасына себу мерзімінің әсер ететіні белгілі. Әсіресе, себу мерзімін тәлімі жерлерде анықтаудың ғылыми практикалық маңызы зор.

Сол себепті, біз тәжірибемізде республиканың оңтүстік-тәлімі жерлерінде мақсарының оңтайлы себу мерзімін анықтау ұшін, дақылды 4 мезгілде септік. Бірінші - топырақтың тұқым себу қабаты 4-6°С жылынған кезде, яғни сәуір айының бірінші онкүндігінде, екінші - 6-8°С, немесе сәуір айының екінші онкүндігінде, үшінші - 8-10°С, сәуір айының үшінші онкүндігінде, төртінші - 10-12°С, мамыр айының басында.

Тәлімі жерлерде өсімдіктердің өсіп-жетілуін реттеуші фактор - топырақ ылғалдылығы. Соңдықтан егістік тәжірибеде топырақтың өнімді ылғалдылығын тұқымды себер алдында және дақыл вегетациясының критикалық сатыларында анықтадық. Зерттеу нәтижелерінен байқағанымыз, мақсарының есіп-жетілуіне қажетті ынғал және ауа температурасының үйлесімді жағдайы дақылды сәуір айының екінші онкүңдігінде еккенде туады екен.

Арамшөптер танаптарда мәдени дақылдармен ылғал және қоректік заттар үшін бәсекелестікке түсетіні белгілі, сонымен қатар, олар мәдени өсімдіктерді көлеңкелеп, күн нұрының түсуің азайтады, соның кесірінен болашақ өнімінің қалыптасуына орасан зиян келтіреді.

Егістік тәжірибеде әртүрлі мерзімде себілген мақсары нысандарындағы арамшөптер түрлерін және санын анықтадық. Біздің деректеріміз бойынша, арамшөптердің ең көп мөлшері кектемде байқалса, ал гүлдеу және пісу кезеңдерінде олардың саны 2-3 есе азаяды. Арамшөптер санының мақсары танаптарында азаюын былайша түсіндіруге болады, өсімдіктің куатты кіндік тамыры 2-3 метр терендікке және 60 см аумақта жанама тамырлары өскендіктен арамшөптердің өсуіне жол бермейді және отамалы дақыл болғандықтанқатараралық қажетінше өңделеді [35].

Біздің тәжірибемізде арамшөптермен күресудің тиімді жолдарының бірі- дақылды оңтайлы мерзімде себу.

Мақсары тұқымының егістік өнгіштігі себу мерзіміне байланысты өзгеретінін байқаймыз. Зерттеу жүргізілген жылдар бойынша, ең жоғарғы егістік өнгіштік 91,3% дақылды сәуір айының екінші оңкүндігінде сепкен нысандарынан алынды. Осы мерзімнен ерте немесе кеш себу егістік өнгіштіктің 2,0-3,7% төмендеуіне әкеліп соқты.

Тәлімі жерлерде мақсары өнімділігіне себу мерзімі тікелей әсерін тигізеді (кесте 4).

Кесте 4 - Мақсарының тұқым өнімділігінің себу мерзімімен байланыстылығы

Себу мерзімі		Тұқым өнімділігі, ц/га			Орташа
Нысан	Топырақтың 0-10 см қабатының температұрасы	1999 ж.	2000 ж.	2001 ж.	Орташа
1	4-6 С	20,2	18,2	17,4	18,6
2	6-8 С	24,7	22,8	21,9	23,1
3	8-10 С	23,1	21,1	21,2	21,8
4	10-12 С	21,6		17,7	19,4

Үш жылдық деректердің орташа мәні ең жоғарғы өнім дақылды сәуір айының екінші онкүңдігінде еккен нысандарынан 2,31ц/га жиналды. Осы мезгілден ерте немесе кеш себу өнімділікті төмендететінін 2 кесте деректерінен байқауға болады. Тәжірибе жүргізілген жылдары өнімділік деңгейінің әртүрлі болғанын көреміз. 2011 жылдың көктемі мен жазында жауын-шашынның мол болуы өнімділікті басқа жылдармен салыстырғанда 2-3 центнерге жоғарлатты. Ал 2011-2013 жылдары өсімдік вегетация кезінде түскен жауын-шашын мөлшерінің бірдей болуы өнімділікті бір деңгейде қалыптастырды.

Мақсары дақылы өнімінің құрылым элементтері себу мерзіміне байланысты өзгерді. Себебі тәлімі жерлерде өсірілгендіктен сыртқы факторлар дақылдың биометриялық көрсеткіштеріне елеулі түзетулер енгізеді (кесте 5).

Барлық мерзімдерде тұқым бір тәсіл мен және мөлшермен себілгеніне қарамастан, әрбір өсімдіктегі тостағанша және ондағы тұқым сандары өзгеріске ұшырады.

Кесте 5 - Мақсары дақылының құрылым элементтерінің себу мерзімімен байланыстылығы (2011-2013 жж.)

Себілу мерзімі		Өсімдік биіктігі, см	өсімдіктер саны, дана/м²	1 өсімдіктегі тостағанша орташа саны, дана	Тостағанша- дағы тұқым саны, дана	1 өсім- діктегі тұқым салмағы, г	1000 тұ- қымның салмағы, г
Нысан	Топырактың 0-10 см кабаты- ның темпера турасы	Өсімдік биіктігі, см	өсімдіктер саны, дана/м²	1 өсімдіктегі тостағанша орташа саны, дана	Тостағанша- дағы тұқым саны, дана	1 өсім- діктегі тұқым салмағы, г	1000 тұ- қымның салмағы, г
1	4-6 С	80,8	26,4	б,і	28,8	9,1	40,2
2	6-8 С	90,5	27,4	6,7	30,3	8,3	41,1
3	8-10 С	92,8	26,8	6,5	29,9	8,0	40,9
4	10-12 С	90,2	26,2	6,2	29,1	9,3	40,6

Жалпы әр варианттағы өсімдіктердегі тостағанша саны 6,1- 6,7 дана аралығында ауытқыса, ал сәуір айының екінші онкүндігінде себілген мақсарының орташа тостағанша саны басқаларға қарағанда 0,2-0,6 данаға артық болды. Осы нысанда себілген мақсары өсімдігінің тостағаншасындағы тұқым саны да 0,4-1,5 данаға көп болып, 1000 тұқым салмағы ауырлап, сапа көрсеткіші жақсара түсті. Яғни, аталған мерзімде себілген дақылдың 1000 тұқым салмағы 41,1 грамм болса, бұл көрсеткіш басқа нысандардан 0,2-0,9 г артық,Оңтайлы мерзімде себілген мақсары әр гектардан орта есеппен 2,31 центнер тұқым өнімін қалыптастырды3

Мәдени дақылдардың тұқымын себу тәсілі мен мөлшері агротехникалық шаралар ішіндегі маңызы зор элементтер құрамына кіреді, себебі өнімділікке әсер етуші негізгі факторларға өсімдік жиілігі мен қоректік алаңшаны дұрыс тандау жатады. Бұл мәселелер түпкілікті зерттеуді қажет етеді, өйткені мақсары тұкымының себу тәсілі мен мөлшері өсіру аймағына байланысты өзгеріп отырады.

Мақсары дақылының гектардағы оңтайлы өсімдік жиілігі негізінен оның тұқымының себу мөлшері мен тәсілі арқылы реттеледі. Сондықтанөсімдіктің қолайлы тығыздылығын тұқым сепкен кезде қалыптастыру қажет. Гектарға кажетті өсімдік санын алу үшін қандай мөлшерде тұқым себудің қажеттілігінің практикалық маңызы зор. Ол үшін дақыл өсіру технологиясында' көрсетілген барлық агротехникалық шараларды бұл жытпай уақытында орыңдау керек.

Дұрыс тандалған тұқым себу тәсілі мен мөлшері дақылдың ; өсіп-дамуына, вегетация дәуіріне қолайлы жағдай туғызады және танаптарда арамшөптер өсуін азайтады, соның арқасыңда өскін жер бетіне жаппай шығып, дақыл біркелкі мерзімде піседі [36].

Зерттеулер жүргізілген жылдары егістік өнгіштік жоғарыда көрсетілген факторларға байланысты 85,7-93,1% аралығында ауытқыды (кесте 6).

Кесте 6 - Мақсарының тұқымыи себу тәсілі мен мөлшеріне байланысты өскін шығымдылығы және өсімдіктердің сақталуы (2011-2013 жж.)

Нысандар		Егістік өнгіштік		Өсімдіктің ве- гетация кезе- ңіндегі сиреуі		Өсімдіктің сақталуы		Жинау алдын- дағы өсімдіктер саны, мың дана/га
қатар- аралык ені, см	Себілу мөл- шері, мың дана/га	%	дана/ м³	%	дана/ м³	%	дана/ м²	Жинау алдын- дағы өсімдіктер саны, мың дана/га
15 см	100	91,8	9,2	20,1	1,8	79,1	7,4	74
	200	91,2	18,2	24,7	4,5	75,3	13,7	137
	300(бақы- лау)	89,9	27,0	29,0	7,8	73,0	19,2	192
	400	85,7	34,3	33,0	11,3	67,0	23,0	230
30 см	100	92,0	9,2	19,3	1,8	80,7	7,4	74
	200	91,7	18,3	23,0	4,2	77,0	14,1	141
	300	90,4	27,1	27,0	7,3	73,0	19,7	197
	400	86,3	34,5	32,3	11,1	67,7	23,4	234
45 см	100	92,7	9,3	18,0	1,9	82,0	7,6	76
	200	92,1	18,4	21,0	3,9	79,0	14,5	145
	300	90,8	27,2	24,7	6,9	75,3	20,5	205
	400	90,2	36,1	25,8	9,3	74,2	26,8	268
60 см	100	93,1	9,3	19,0	1,8	81,0	811	75
	200	92,4	18,5	20,0	3,9	80,0	14,8	148
	300	91,2	27,4	23,7	6,5	76,3	20,9	209
	400	90,3	36,1	24,4	8,8	75,6	27,3	273
75 см	100	92,9	9,3	20,7	1,9	79,3	7,4	74
	200	91,9	18,3	22,0	4,0	78,0	14,3	143
	300	90,3	27,1	26,7	. 7,2	73,3	19,9	199
	400	90,1	36,0	28,1	10,1	71,9	25,9	259
90 см	100	92,0	9,2	21,7	2,0	78,3	7,2	72
	200	91,5	18,3	24,3	4,4	75,7	13,9	139
	300	89,9	27,0	28,7	7,9	71,3	19,3	193
	400	89,5	35,8	30,1	10,8	69,9	25,0	250

Зерттеулер жүргізілген жылдары мақсары сәуір айының екінші онкүндігінде себілді. Өсімннің жер бетіне шығуы топырақ пен ылғалға байланысты болды. Үш жылғы орташа деректербойынша, дақыл әскінін тұқым себілгеннен кейін, 8-10 тәуліктен кейін шықты. Жүргізілген фенологиялық байкаулардың көрсетуінше мақсарының тұқым себу тәсілі мен мөлшері оның вегетация дәуіріне және саты аралық кезендердің ұзақтығына айтарлықтай өзгеріс енгізбейді. Ол көрсеткіштер дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне және әр жылдың ауа райына байланыстылығын байқатты.

Гектардағы өсімдік тығыздылығы тұқымының егістік өнгіштігіне тікелей байланысты. Дақылдың егістік өнгіштігіне көптеген факторлар әсерін тигізеді, оның ішінде негізгілері аймақтың топырақ-климат жағдайлары, әрбір жылдың ауа-райы, әсіресе себу-көктеу кезеңіндегі топырақ ылғалдылығы және температурасы, тұқымның лабораториялық өнгіштігі, сорт ерекшеліктері және дақылдың өсіру технологиясы.

Тұқымның егістік өнгіштігінің ең жоғары көрсеткіштері дақылды кең қатармен қатар аралық енін 60-90 см етіп сепкенде (89,9-93,1%) байқалды, тәлімі жерлерде өскін санының тұқым себу тәсілімен және мөлшерімен байланыстылығын байқатты, қоректік алаңша көлемінің ұлғаюымен әрбір шаршы метрде өскінінің де артатыны көрінеді.

Тәлімі жерлерде әрбір мәдени өсімдіктердің вегетация дәуірінде сирейтіні белгілі. Бұл көрсеткіш деңгейі жергілікті жердің топырақ құнарлығына, ауа-райына, дақылдың тұқымың себу тәсіліне, мөлшеріне және тағы да басқа себептерге байланысты өзгеріп отырады. Біздің тәжірибелерімізде варианттарға байланыстымақсары өсімдігінің сиреу көрсеткіші 18,0-33,0% аралығында болды [37].

Себу жағдайына байланысты өсімдіктер сиреуінің әртұрлі деңгейде болуын қоректік алаңша көлемінің өзгеруімен түсіндіруге болады. Өйткені қатардағы өсімдіктер өте жиі орналасса, олардың арасында өсуге қажетті факторлар үшін бәсекелестік туады. Өсімдіктің өсіп-дамуына қолайлы жағдай қоректік алаңшаның пішіні ширек шаршыға жақындағаңда жасалады.

2.7 Мақсары өнімділігінің және өнім құрылымының тұқым себу тәсілі мен мөлшеріне байланыстылығы

Топырақ-климат жағдайына, өсіру ортасына, технологиясына, сорттық ерекшеліктеріне және т.б. белгілерге байланысты болады.

Далалық тәжірибеде мақсары тұқымын себу тәсілі мен мөлшерінің оның өнімділігіне әсері зерттелді.

Тәжірибе жүргізілген жылдары мақсары өнімділігі ауа-райына байланысты әртүрлі деңгейлерде болды. 1- ші суретте көрсетілгендей 2011 және 2012 жылдары өсімдік вегетация кезінде жауын-шашынның 2013 жылмен салыстырғанда көп түсуі өнімділікті 10-15% жоғарылатты. Сонымен қатар, өнімділікке дақылдың себу тәсілі мен мөлшері де өз әсерлерін тигізді. Бірдей тәсілмен себілген мақсарының өнімділігі тұқым себу мөлшеріке байланысты өзгеретіні белгілі болды. Яғни, тұқым себу мөлшерінің қолайлы деңгейден азаюы немесе көбеюі өнімділіктің төмендеуіне өкеліп соғады.

15см 30см 45см 60см

Қатараралық ені, см

Сурет 1. Мақсарының себілу тәсілі мен мөлшерінің тұқым өнімділігіне әсері (2011-2013жж.)

Сыналған нысандар арасында ең жоғары тұқым өнімділігі мақсарыны кең қатармен катараралық ені 60 см гектарына 200 мың дана тұқым себілгенде нысандардан 26,3 ц мөлшерінде өнім алынды. Себу тәсілі мен мөлшерінің осы межеден ауытқуыөнімділіктің төмендеуіне әкеліп соқты. Өсімдік өсуіне қолайлы қоректік алаңша оның тұқымын оңтайлы тәсілмен және мөлшермен себу арқылы жасалады. Сол арқыны дақылдың генеративтік органдарының қалыптасуына әсер етуге болады.

Мақсарының өнімділігі оны қалыптастырушы құрылымдық элементтерден тұрады. Дақыл үшін өнімді құраушы негізгі элементтерге: өсімдік жиілігі әрбір өсімдіктегі тостағаншалармен дәңдер саны сондай-ақ олардың массалары жатады.

Өсімдіктегі бұтақшалар, тостағаншалар және ондағы дән санына себу тәсілімен бірге оның мөлшері де өз әсерін тигізеді. Сирек себілген нысандарда бұл көрсеткіштер жоғары болса, жиі себілгенде төмеңдейтіні байқалады. Мысалы, жай қатармен гектарына 200 мың тұқым себілген нысандарда әрбір өсімдіктегі орта бұтақтар саны - 7,4 дана, тостағанша - 10,4, ал тостағаншадағы тұқымша саны - 32,4 дана болса, ал 400 мың дана себілгенде бұл көрсеткіштер - 6,2; 7,4; 28,0 дана ғана болған. Яғни, гектардағы өсімдікгер жиілігі өнімінің құрылым элементтеріне айтарлықтай нұсқалардан да байқауға болады. Сонымен қатар тұқым себу тәсілі мен мөлшерінің өнімділіктің басқа да құрылымдық элементтеріне әрбір өсімдіктегі тұқым санына, оның салмағына және 1000 тұқым салмағының да әсерін тигізетіні байқалады.Аталған элементтердің әрқайсысының мөлшері қоршаған орта әсерінен азаюы немесе көбеюі мүмкін. Өнім элементтерінің жиынтығы жалпы түсімді арттырады немесе төмендетеді (кесте 5).

Кесте 5 - Мақсары тұқымын себу тәсілі мен мөлшерінің тұқым өнімінің құрылымдық элементтеріне әсері (2011-2013 жж)

Нысандар		Әрбір өс- імдіктегі бұтақтар саны, дана	Әрбір өсім- діктегі тоста- ғанша саны, дана	Бір тос- гағаншада ғы тукым саны, дана	Бір өсім- діктегі тұқым саны, дана	Бір өсім- діктегі тұқым салмағы	1000 тұқым салма- ғы, г
қатарара- лық ені, см	себу мөл- шері, мың дана/га	Әрбір өс- імдіктегі бұтақтар саны, дана	Әрбір өсім- діктегі тоста- ғанша саны, дана	Бір тос- гағаншада ғы тукым саны, дана	Бір өсім- діктегі тұқым саны, дана	Бір өсім- діктегі тұқым салмағы	1000 тұқым салма- ғы, г
15	100	7,9	11,3	32,9	371,2	15,2	41,1
	200	7,4	10,4	32,4	333,6	13,6	40,8
	300(бай- қау)	6,8	8,8	30,2	266,7	10,6	39,9
	400	6,2	7,4	28,0	207,7	8,1	38,8
30	100	8,5	11,9	34,1	405,8	16,8	41,6
	200	8,1	11,4	33,4	375,2	15,5	41,2
	300	7,2	9,4	30,0	277,7	11,3	40,6
	400	6,6	7,9	28,2	222,6	8,8	39,4
45	100	9,9	14,6	31,5	460,2	19,4	42,1
	200	8,5	11,9	34,3	402,7	16,9	41,9
	300	7,4	9,6	28,4	273,5	11,2	40,9
	400	6,8	8,1	28,0	224,1	9,0	39,8
60	100	10,5	15,8	32,0	504,1	21,4	42,5
	200	8,9	12,5	34,4	421,4	17,8	42,2
	300	7,9	10,0	28,6	285,5	11,8	41,3
	400	7,1	8,4	28,2	236,9	9,5	40,5
75	100	9,9	14,9	30,9	460,5	19,4	42.1
	200	8,3	11,6	32,9	378,1	15,7	41,6
	300	7,2	9,3	28,0	259,9	10,6	40,9
	400	6,9	8,2	27,4	224,7	9,0	40,2
90	100	9,3	13,9	31,0	429,8	17,9	41,8
	200	7,9	11,0	32,3	350,6	14,5	41,2
	300	6,8	8,8	27,8	247,3	10,0	40,6
	400	6,7	8,0	27,2	217,6	8,7	40,1

Дәннің ірілігі және толысуы әрбір өсімдіктегі тұқым санына салмағына және 1000 тұқым салмағы айтарлықтай әсер етеді. Бұл көрсеткіштердің өзгеруіне тұқым себу тәсілі мен мөлшерінің әсері өте жоғары екені байқалады. Себу тәсілі мен мөлшеріне байланысты тәжірибеде 1000 тұқым салмағы 38,8-42,5 грамм аралығында ауытқыды.

Қорыта келгенде айтарымыз, сыналған себу тәсілдері мен мөлшерлері ішінде өнімділіктің құрылым элементтеріне оң әсерді мақсарыны кең қатармен қатараралық енін 60 см ал гектарына 200 мың дана тұқым сепкенде мүмкіндік туады.

Дақылды кең қатармен себу, жай қатармен салыстырғаңда әрбір өсімдіктегі бұтақтаржәнетостағанша сандарының артуына, оңдағы дәндер саны мен салмағының көбейетінін байқаймыз. Бірақ, бұл көрсеткіштердің белгілі бір мөлшерге дейін артатынын көреміз, біздің тәжірибелерімізде қатараралық енін 60 см асыру құрылым элементтері деңгейінің төмендеуіне себепші болады.

Зерттеу нәтижелері 2-ші суретке сүйене отыра төмендегідей зандылықты байқадық.

1. Себілу мөлшері — 4 кг/га; 2. Себілу мөлшері — 8 кг/га;

3.Себілу мөлінері — 16 кг/га; 4. Себілу мөлшері — 32 кг/га

2-сурет. Себілу тәсілі мен мөлшерінің мақсары өсімдігінің тостағанша санына әсері

Қазақстанның оңтүстік-шығысының ылғалмен қамтамасыз етілген тәлімі жерлерінде себу тәсілі мен мөлшеріне байланысты әрбір өсімдікте санаулы тостағанша қалыптасып, әрбір тостағаншада 28-34 дана дөн болады.

Дақылды кең қатармен қатараралық енін 60 см етіп, гектарына 200 мың дана тұқым еккенде әрбір өсімдікте орта есеппен 10-12 тостағанша қалыптасуына, сол арқылы әр гектардан 26,3 ц өнім жинауға мүмкіндік жасалады.

2.8 Мақсарының себу тәсілі мен мөлшерінің тұқым құрамындагы май шығымдылығына әсері

Мақсары өсімдігінің жалпы кұндылығын бағалағанда өнімділікпен қатар оның сапа көрсеткіштерін анықтау керек. Сондықтан дақылдың химиялық құрамын және қоректік бағалылығын білудің практикалық маңызы зор.

Көптеген ғалымдар зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, мақсарының химиялық құрамы тұрақты емес, сондықтанөсірілетін жердің топырақ-климат жағдайларына және сорттарына байланысты өзгеріске ұшырайтынын ескерткен. Сол себепті оның химиялық құрамын әрбір аймақта анықтауды ұсынған.

Мақсары майының құрамында жоғары қанықпаған моно майлы қышқын - олеиннің көп мөлшерде болуы дамыған елдерде оны тамаққа пайдалануды арттырды.

Майдың құрамында олеин қышқылының көп болуы адам қанындағы “зиянды” холестериннің деңгейін төмендетеді және короналды артерия ауруларының алдын алуға септігін тигізеді.

Мақсары майының жұғындылығы да жоғары, егер оны тек тұқым ядросынан ғана сығып алғанда зәйтүн майымен парапар болады.

“Агроуниверситет” ОТС жағдайында өсірілген мақсары тұқымындағы майдың химиялық құрамы “Вита” ашық акционерлік қоғамының арнайы зертханасында талданды. Зертханалық талдаудың деректеріне сәйкес мақсары тұқымындағы майдың шығымы себу тәсілі және мөлшеріне байланысты өзгеретіні белгілі болды (кесте6).

Кесте 6 - Себу тәсілі мен мөлшеріне байланысты мақсары тұқымының химиялың құрамының өзгеруі

Нысандар		Ылғал жә- не үшпалы заттар, %	Шикі протеин, % (абсо-ті құрғақ заттан)	Шикі май, % (абсо-ті құрғақ заттан)	Шикі клетчатка, % (абсо-ті қурғақ заттан)	Кұл, %	Май құрамында -ғы қыш- қылдар, мг кон/г
қатарара- лық ені, см	Себу мөлшері, мың дана	Ылғал жә- не үшпалы заттар, %	Шикі протеин, % (абсо-ті құрғақ заттан)	Шикі май, % (абсо-ті құрғақ заттан)	Шикі клетчатка, % (абсо-ті қурғақ заттан)	Кұл, %	Май құрамында -ғы қыш- қылдар, мг кон/г
15 см	300	7,7	16,75	33,87	33,7	2,48	5,5
30 см	300	7,1	17,11	34,96	33,2	2,33	5,3
45 см	200	6,1	17,66	35,49	33,3	2,38	5,1
60 см	200	6,6	17,78	36,23	33,1	2,39	4,9
75 см	200	6,1	17,61	36,05	32,8	2,44	5,0
90 см	200	6,0	17,55	35,86	33,1	2,49	5,0

Әрбір ауыл шаруашылық дақылының вегетативтік және генеративтік бөліктеріндегі бағалы көрсеткіштері арасындағы негізгілерінің бірі -протеин. Тұқым құрамындағы шикі протеин шығымына дақылдың себу тәсілі мен мөлшерінің ықпалын байқауға болады. Тұқым құрамындағы шикі протеин деңгейі себу тәсілі мен мөлшеріне байланысты 16,75-17,78 % аралығында ауытқыды, жоғарғы деңгейі кең қатармен себілген нысандарда байқалса, төменгі көрсеткіші жай қатармен себілгенде болады.

Мақсары тұқымының құрамындағы май мөлшерінің нысандар бойынша өзгеруі кең қатармен себуді жай қатармен салыстырғанда алдыңдағысында 1,1-2,4% жоғары болды. Осындай зандылықтытұқым себу мөлшеріменде байланыстыруға болады. Қолайлы қоректік алаңшада қалыптасқан тұқым ірі, 1000 тұқым салмағы және оның құрамыңдағы майдың мөлшері жоғары болатыны байқалады.

Дақылдың тұқымын қоладлы тәсілмен және оңтайлы мөлшермен себу оның өнімділігін жоғарлатумен қатар, оның химиялық құрамына, әсіресе, май шығымына айтарлықтай әсерін тигізеді.

Тәжірибе жүргізілген жер жағдайындағы ылғал қорының жинақталу ерекшелігі.

Тәлімі жердегі егін шаруашылығында жинақталған ылғал қоры ауыл шаруашылығы дақылдарының өніп-өсуіне, болашақ өнім құрылымына негізгі әсер етуші фактор болып табылады. Топырақта ылғал қорының жинақталу деңгейі атмосфералық жауын-шашынның мөлшеріне тікелей байланысты. Жалпы ылғал қорының жиналуы күз-қыс және көктемнің алғашқы айларында түскен жауынға байланысты болатынын көп жылдық зерттеулер нәтижесі айқындады [38].

2.9 Мақсары дақылының өнімділігіне ылғал мөлшерінің тигізетін ықпалы

Оңтүстік Қазақстанда мақсары негізінен тәлімі жерде өсіріледі. Тәлімі жердегі басты мәселелердің бірі – ылғал тапшылығы. Мақсарыны егер алдында топырақты негізгі өңдеу немесе көктемгі дала жұмыстарында екі рет мала тарту және тырмалау егер алдындағы топырақты өңдеуге жұмсалатын шығын көлемінің, мақсарыны өсіруге жұмсалатын жалпы шығынның 35-40% құрайтыны анықталды. Заман талабына сай нарықтық қатынас жағдайында бәсекелестікке қабілетті өнім өндіру үшін шығынды барынша аз жұмсап, тиімді өнім өндіру бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Соңғы жылдары әлемнің көптеген елдерінде ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің жаңа технологиясы – жеңіл өңдеу немесе тікелей егу тәсілдері жан-жақты зерттелуде. Мақсары үшін қолайлы себу мерзімі ерте көктем, өйткені оның тұқымы +2-3⁰С температурада өніп-көктей алады, ал көгі -6⁰С суыққа төзімді келеді. Сондықтан да мақсары дақылы көктемде неғұрлым ерте егілсе, соғұрлым жинақталған өнімді ылғалды тиімді пайдаланып, жақсы өсіп-өнетіндігі белгілі.

Оңтүстік Қазақстан жағдайында көп жылдық ауа райының қалыптасу ерекшеліктерін зерттей келе наурыз (87,0 мм), сәуір (78,0 мм), мамыр (42,0 мм) деңгейінде ылғал түсетінін, ал соңғы жылдары ауа райындағы температуралық көрсеткіштің жоғарылап, жауын-шашын деңгейінің (2010-2011 жж.) наурыз-сәуір айларындағы қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты көктемнің әр күнін ұтымды пайдаланып, далалық жұмыстарды оңтайлы мерзімде шығынды аз жұмсау бағыттарын қалыптастыру қажет. Қазіргі таңда шаруа қожалықтарында қалыптасқан қаржы мәселесі, керекті техника және өңдеу құралдарының жетіспеушілігі күзгі және көктемгі дала жұмыстарын уақытында сапалы жүргізуге мүмкіндігі болмауда. Өндірісте қалыптасқан технологиямен мақсары өсіруде топырақты тұқым себер алдында өңдеу ылғал жабу мақсатында ерте көктемгі жер тырмалаудан басталады. Тәлімі белдемдегі климат ерекшелігі көктемгі жұмыстарды өте қысқа мерзімде жүргізуді талап етеді. Мәселен, деректерге жүгінсек бір тәулік ішінде тәлімі топырақ бетінен гектарына 30-40 тоннадай ылғал буланады екен. Дана халқымыз «көктемнің әр күні жылға азық» деп бекер айтпаған. Сондықтан да дақылды уақтылы егумен қатар, шығын аз жұмсалатын тиімді агротехнологияны өндіріске енгізудің маңызы өте жоғары. Жаңа технологияны ғылыми тұрғыда дәлелдеп қалыптастыруда сол аймақтың топырақ-климат ерекшеліктері ескеріліп, дақылды өсірудің үнемді агротехнологиясын жасақтау бүгінгі таңда өзекті мәселе болып отыр.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының мол өнімділігі мен ойдағыдай өсіп-дамуын қамтамасыз ететін шешуші факторлардың бірі – олардың өсу кезең-дерінде ылғалмен толық және бірқалыпты жабдықталуы. Топырақтағы ылғал қорына байыпты талдау жасау дамудың жекелеген кезеңдерінде өсімдіктердің сумен жабдықталуын анықтаса, ал мұндай әдіс зерттелінетін агротехникалық тәсілдердің тиімділігін тезірек ұғынуға мүмкіндік береді.

Қазақстанның оңтүстігінде жиі қайталанатын құрғақшылық пен тұрақты ылғал тапшылығы әрдайым зерттеушілерге топырақтың су режимін жақсарту-ды және оларды реттеудің жаңа жолдарын іздестіруді міндеттейді. Сол себепті өсімдіктердің топырақ ылғалын ұтымды пайдалануын жақсартуға бағытталған барлық агротехникалық шаралардың ғылыми және практикалық маңызы өтс зор. Қазіргі таңда дақылдардың ауыспалы егістегі кезектесіп орналасуы және олардың уақыт талабына сай түрлі үлгілерін құрастырған кезде топырақ ылғалының көп жиналып әрі мейлінше ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін агротехникалық тәсілдер жан-жақты зерттелу үстінде.

Ғалымдардың тәлімі жерде жүргізген көп жылдық тәжірибе-лерінің арқасын төмендегідей тұжырым жасауға болады: топырақтың су режимі түгелдей жауын-шашынға байланысты және бір жылда сіңетін ылғал тереңдігі 1 метр шамасынан аспайды, ал жалпы ылғал айналымы топырақтың 2,5 метрге дейінгі тереңдігін қамтиды. Сондықтан табиғаттың өзіндік ерекшелігі бар мұндай аймағында қолданылатын агротехникалық әдістер негізін ауыспалы егістегі сүрі танаптар құрауы тиіс [39].

Топырақтың су режимінің тұрақсыздығы және оның қалыптасатын ауа-райына тікелей тәуелділігі – қоршаған ортадағы тәлімі жерлерге ғана тән ерекшелік. Сол себепті қатаң тәлімі жер топырағының су режимі бүтіндей шайылмайтын түрге жатқызылады. Былайша қарағанда, жауын-шашыннан жиналған ылғал қоры топырақтың терең қыртыстарына жеткенімен, өте төмендегі су деңгейінен көтерілетін түтікті ылғалмен жалғаса алмайды. Түтікті ылғал ілініскен күйде болатындықтан, оны зерттеушілер кейде түтікті-ілініскен ылғал деп те атайды. Аталған ылғалдан төмен орналасқан топырақ деңгейінде жоғарыдағы қабатпен салыстырғанда ылғал көлемі айтарлықтай дәрежеде кем.

Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жерлерінің топырағында қалыптасатын су режимінің өзіндік ерекшелігі желмен жоғары температура әсерінен беткі қабатының тез кеуіп кетуімен сипатталады. Мақсары егістігінің су тұтынуын бағалағанда тұқым себуден алдын және егілген күні топырақта болған ылғал мен өнімді жинауға дейінгі кезеңдегі жауын-шашын қосындысынан жинау мезгілінен алдын анықталған ылғал мөлшерін алып, бір гектарға есептеу тәсілі қолданылды. Арамшөп саны, қолданылған гербицидтерге байланысты төмен-дейтіні ескеріліп, топырақтың бастапқы ылғалы,түскен жауын-шашын және басқа жағыдайлардың барлығы бірдей деп шартты түрде қабылданды. Өйткені кез-келген дақыл тәлімі жағдайда топырақта болған және атмосферадан түскен ылғалды пайдаланумен тиімді өнім беруі тиіс.

Зерттеу жүргізілген жылдары мақсарыны топырақты өңдемей тікелей себу наурыз айының алғашқы онкүндігінің басында жүргізу мүмкін болмады. Ал ұсынылған технологиямен тек наурыз айының үшінші онкүндігімен сәуір айының басында себуге тура келді. Өндірісте қалыптасқан технологиямен өсіруде дақылды себуден алдын және себілген күнгі топырақтағы жинақталған ылғал қоры тікелей себумен салыстырғанда жоғары болып, алайда бір центнер дән үшін жұмсалған жалпы ылғал шығыны арасында 4 мм айырмашылық байқалды. Мақсары үшін қолайлы себу мерзімі ерте көктем екені белгілі. Алайда 2011жылдың ақпан айы жауын-шашынды болып 86,2 мм ылғал түсті, наурыз айының бірінші онкүндігінде түскен жауын-шашын 41,8 мм құрап, ақпан айында қардың кеш еруі мен наурыз-сәуір айларында орташа температура 3-3,6⁰С болып көп жылдық көрсеткіштен төмендегі анықталып жауын-шашын көп болуы себу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бермеді. Мақсарыны топырақты өңдемей СЗС-2,1 бігізше дән сепкішімен еккен жағдайда жер қыртысының беткі қабатының 5-6 см толық дегдуіне ерекше мән берген жөн. Осы мезгілде себілген тұқым қолайлы тереңдікке енгізіліп артын-ша доңғалақ тығыздағышпен жүріп өту (бұл тұқым мен топырақтың жанасуын жақсартады) егу жұмысы сапалы атқарылады. Зерттеу жүргізілген жылдары мақсарыны тікелей себу мерзімі 2011 жылы наурыз айының екінші онкүндігінің аяғында (18.03.2011 ж.) өңдеу қабатының ылғалдылығы (0-10 см тереңдікте ылғал мөлшері 18,4 мм, 0-20 см тереңдікте 35,6 мм деңгейде) жүргізілді. Наурыз айының үшінші онкүндігінде 18,9 мм жауын-шашын түсіп, топырақ дегдісімен мақсары көктері шыққанға дейін ылғал сақтау және қатқалақ болдырмау мақсатында тырмалау жүргізілді. Мақсары өскіндері сәуір айының басында қатар түзеп шықты. Сәуір айының бірінші онкүндігінде 24,5 мм жауын-шашын түсіп көктерінің бірқалыпты өніп-өсуіне қолайлы жағдай туғызды. Мақсары дақылының толық көктеу кезеңінде N₃₅мөлшерде үстеп қоректендіру енгізіліп жауын-шашыннан кейін тырмалау жүргізілді. Мақсарының жапырақ түзу кезеңі сәуір айының екінші онкүндігінде басталып, жаппай түзілуі үшінші онкүндікке ұласты. Осы күндері жауын-шашын мөлшері 18,3 мм түсіп жапы-рақтардың жақсы түзілуіне қажетті ылғал жинақталды. Бұтақтану кезеңі мамыр айының екінші онкүндігінде басталды, ауаның температурасы 20,8⁰С жылы болуымен ерекшеленіп, бұл кезеңде қажетті ылғал болуы болашақ мол өнім кепілі. Яғни, өнім бұтақтары көбірек болса, сол бұтақтарда себет гүлдер түзілетіндігі белгілі. Жалпы осы жылы дақылдың даму кезеңінде түскен жауын-шашын жиынтығы 140,8 мм құрады (6-кесте). Мақсары дақылының жақсы өсіп жетілуіне қажетті ылғал қоры жинақталды деуге болады. Дер кезінде түскен ылғалды сіңіру нәтижесінде өсімдік сабақтарының биіктігі 78,4-82,7 см жетіп жақсы өсіп дамыды. Маусым, шілде, тамыз айларында ауаның температурасы (23,8; 25,6; 26,8⁰С), маусым айының үшінші онкүндігінде 25,2 мм жауын-шашын түсті.

2011 жылдың ақпан айы толығымен жаңбырлы болып 96,3 мм құраса, ал наурыз айының бірінші онкүндігінде жауын-шашын 9,7 мм болды. Ал екінші онкүндігінде 7,0 мм жауын-шашын түсіп, аралықтағы жауынсыз күндері, яғни (18.03.2011 ж.) егу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік болды. Топырақтағы ылғалдың жеткілікті (0-10 см тереңдікте 15,2 мм, ал 0-20 см 32,8 мм) болуы, ал ауаның орташа температурасының жоғарылығы мақсары өскіндерінің жер бетіне тоғыз күннен кейін байқалып, ал толық шығуы 11-13 күнде қалыптасты. Сонымен қатар наурыз айының үшінші онкүндігінде түскен жауын-шашын мөлшері 55,8 мм болып, көктеу кезеңін толықтай ылғалмен қамтамасыз етті. Топырақ дегдісімен үстеп қоректендіру енгізіліп артынша жеңіл тырмаланып ылғал жабылды. Ал сәуір айында түскен жауын-шашын мөлшері 84,1 мм болып 2006 жылмен салыстырғанда екі есе артық түсті. Мақсары дақылының жапырақ түзу кезеңіне қажетті ылғал болды. Бұтақтану кезеңінде, яғни мамыр айының екінші онкүндігінде жауын-шашын 35,8 мм түсіп өсімдіктің бұтақтану кезеңінің жақсы жүруіне жағдай туғызды. Маусым айында түскен жауын-шашын мөлшері небары 5,2 мм құрады. Жалпы осы жылы мақсарының өсіп-даму кезеңінде 189,6 мм ылғал түсіп, дақылдың өсіп-жетілуі мен өнім түзуіне қажетті ылғал жинақталды (кесте 7).

7-кесте - Өсіру технологиясына қарай жауын-шашын мөлшеріне байланысты 1 ц дән түзу үшін жұмсалған ылғал шығыны (2011-2013 жж.)

Зерттеу жүргізілген жылдар	Себер алдындағы ылғал қоры, мм	Тұқым себілген күндері	Жинақталған ылғал қоры, мм		Өсу кезеңінде-гі жауын-шашын мөлшері, мм	Жинар алдында-ғы ылғал қоры, мм	Өсу кезеңінде-гі жалпы ылғал шығыны, мм	Дән өнімі, ц/га	1 ц дәнге жұмсалған жалпы ылғал шығыны, мм
Зерттеу жүргізілген жылдар	Себер алдындағы ылғал қоры, мм	Тұқым себілген күндері	0-10	0-20	Өсу кезеңінде-гі жауын-шашын мөлшері, мм	Жинар алдында-ғы ылғал қоры, мм	Өсу кезеңінде-гі жалпы ылғал шығыны, мм	Дән өнімі, ц/га	1 ц дәнге жұмсалған жалпы ылғал шығыны, мм
Өндірісте қалыптасқан технология
2011	186	20.03	18,6	36,5	140,8	21	306	9,0	34
2012	187	18.03	19,2	37,8	189,6	18	359	9,0	40
2013	178	09.03	14,3	33,5	123,3	12	289	9,1	32
Тікелей себу тәсілі
2011	179	20.03	18,4	35,6	140,8	24	295,0	8,2	36
2012	181	18.03	15,2	32,8	189,6	26	345,6	9,2	37,4
2013	174	09.03	14,5	30,2	123,3	14	283,3	10,6	27

2012 жылдың ақпан айында қардың қалыңдығы ең жоғарғы көрсеткіш - 58 см жетсе, осы айдың соңғы күндері (27-28.02.2012ж.) тез еріп, жылы жауынға ұласты. Бұл мақсарыны наурыз айының бірінші онкүндігінің соңында (9.03.2012 ж.) тікелей себуді жүргізуге мүмкіндік берді. Осы мезгілдегі топы-рақтың өңделетін қабатының ылғалдылығы (0-10 см тереңдікте 14,5 мм, ал 0-20 см 30,2 мм) құрады. Ал көктем және жаз мезгілдері құрғақшылығымен ерекше-лінді. Наурыз, сәуір және мамыр айларында ауаның орташа температурасы 12,8⁰С, 15,8⁰С және 21,1⁰С құрап, көп жылдық көрсеткіштен жоғары болды. Осы айларда түскен жауын-шашын мөлшері наурызда – 43,0 мм құрап, жалпы ақпан айы мен көктемгі бұл көрсеткіш – 123,3 мм түсті.

Зерттеу жүргізілген жылдарда өндірісте қалыптасқан технологиямен өсіруде дақылды себер алдында өнімді ылғал қоры тікелей себуден 2-3 мм, ал себілген күні жауын-шашын мол болған 2011 жылы 4-5 мм артық ылғал жинақталды.

Дегенмен, 2012 жылы мақсарыны ерте көктемде дер кезінде егудің нәтижесінде дақылдың өсіп-дамуы мен өнімнің қалыптасуына ылғал қоры жеткілікті дәрежеде болды. Мақсарының өсу кезеңіндегі түскен жауын-шашын мөлшеріне қарай егістікте жұмсалған ылғал шығынының көлемі анықталды. Мәселен, 2011 жылдағы мақсарының даму кезеңінде түскен ылғал 189,6 мм түссе, 1ц дән түзу үшін жұмсалған шығын 37,4 мм дейін көбейген. Керісінше 2012жылы мақсарының өсу кезеңінде түскен жауын-шашын мөлшері 123,3 мм құраған, қуаңшылық жылы түзілген өнім көлеміне жұмсалған ылғал әлдеқайда төмендеп 27 мм болды. Сонымен, зерттеу қорытындысында 2011-2013 жылдарға жалпы сипаттама ретінде бірінші екі жылдық зерттеу, яғни 2006 және 2011 ауыл шаруашылығы жылдары дақылдың өсіп-өнуіне қажетті ылғал түсімі жеткілікті дәрежеде болды. Ал соңғы зерттеу жүргізілген 2012 жыл екпе дақылдар үшін аса қолайлы болмады, яғни құрғақшылық жыл болды.

Бір ескеретін жай себу тәсіліне және әрбір жылдың жауын-шашынмен қамтамасыз етілуіне байланысты 1 центнер дән үшін жұмсалған жалпы шығын-ның арасында аса үлкен айырмашылық байқалмайды. Егер мақсарының құрғақшылыққа төзімді дақыл екенін ескерсек, зерттеу жүргізілген жылдарда ауа райының әртүрлі қалыптасуына қарамай өсімдіктің жақсы өсіп жетілуі және жоғары сапалы өнім алынуы жаңа технологияның жетістігі болары анық.

Топырақтағы ылғал мөлшерінің жинақталуын анықтау үшін топырақ үлгілері дақылдың негізгі даму кезеңдерінде, яғни себілген тұқым өсу кезең-інде, көктеу, жапырақ түзу кезеңі, бұтақтану, гүлдеу кезеңдерінде және өнімді жинау алдында 0-100 см тереңдіктен нұсқалар алынды . 2006-2008 жылдардағы зерттеу нәтижелері бойынша тұқымның өсу кезеңінде тікелей егу тәсілімен дәстүрлі егу тәсілін салыстырғанда орташа көрсеткіш тікелей егуде 166,2 мм, ал кәдімгі технологиялық тәсілде 165 мм болып, 1,2 мм ылғал мөл-шері жоғары сақталған. Ал мақсарының көктеу кезеңінде орташа 190 мм ылғал қорымен 3 мм артықшылығын көрсетті. Дақылдың жапырақ түзу кезеңіндегі ылғал көрсеткішінде айтарлықтай өзгешелік байқалмады.

Мақсарының бұтақтану, гүлдеу, өнімді жинау кезеңдерінде топырақтағы пайдалы ылғал қоры салыстырмалы түрде тікелей егу тәсілінде 4-5,3 мм ылғал-дың артықшылығын көрсетті. Сонымен тікелей себу тәсілін қолданғанда ылғал жақсы сақталатыны анықталды. Топырақ қыртысының су режимін реттеуде оның беткі қабаты маңызды рөл атқарады.

Тәжірибе нәтижелеріне сүйене отырып қорытындылайтын болсақ (кесте 8) өндірісте қолданылатын технологиямен мақсарыны өсірген кезде топы-рақтың өңделетін қабатында жинақталған ылғал қоры дақыл себілген күні мен көктеу кезеңдерінде, 3 жылдық орташа көрсеткіш бойынша, 35,7 мм және 52,9 мм болса, ал тікелей себуде бұл 32,9-49,5 мм, яғни 2,8 және 3,4 мм төмен екені анықталып, өндірісте қолданылатын технологияда пайдалы ылғал қоры жоғары болатындығы байқалды. Алайда, мақсарының келесі даму кезеңдерінде бұл көрсеткіштер теңесіп немесе тікелей себу тәсілінде артатынын дақылдың жапырақтану, бұтақтану кезеңдеріндегі орташа көрсеткіштерден байқауға болады. Тікелей себуде 46,7 мм болса, ал өндірісте қолданылған технологиямен өсіруде 44,1 мм болды.

Кесте 8 – Оңтүстік Қазақстанда топырақты өңдемей мақсарыны тікелей сепкен кездегі жинақталған ылғал қорының мөлшері, миллиметр есебімен

Мақсарының даму кезеңдері	Зерттеу жүргізілген күндер	Зерттеу жүргізілген жылдар	Пайдалы ылғал қоры
Мақсарының даму кезеңдері	Зерттеу жүргізілген күндер	Зерттеу жүргізілген жылдар	0-10	0-20	0-50	0-100
Тұқым сепкен күні	20. ІІІ	2011	18,4	35,6	125,1	169,6
	18. ІІІ	2012	15,2	32,8	127,4	175,8
	09. ІІІ	2013	14,5	30,2	121,5	153,1
	3 жылдық орташа		16,03	32,9	124,7	166,2
Өскіндердің шығу (көктеу) кезеңі	8. IV	2011	26,2	57,8	110,2	192
	6. IV	2012	25,3	54,7	109,6	190
	21. III	2013	18,6	35,9	84,3	188
	3 жылдық орташа		23,4	49,5	101,4	190
Жапырақ түзу кезеңі	18. IV	2011	37	54,5	98,4	184
	17. IV	2012	34	56,2	94,8	179
	3. IV	2013	14,2	29,3	64,0	108
	3 жылдық орташа		28,4	46,7	85,7	157
Бұтақтану кезеңі	21. V	2011	8,2	18,4	48,2	136
	20. VI	2012	7,6	16,3	45,7	126
	7. V	2013	5,7	7,8	25,0	107
	3 жылдық орташа		7,2	14,2	39,7	123
Гүлдеу кезеңі	27. VI	2011	2,0	5,7	14,0	79
	25. VI	2012	1,6	4,3	11,3	62
	19. VI	2013	1,0	1,9	8,2	54
	3 жылдық орташа		1,5	4,0	11,2	65
Толық пісу кезеңі	20. VII	2011	1,3	2,1	9,0	24
	19. VII	2012	1,2	2,0	8,7	26
	8. VII	2013	0,9	1,2	5,5	14
	3 жылдық орташа		1,1	1,8	7,7	21,3

Ал дақылдың бұтақтану кезеңінде топырақ қабатындағы пайдалы ылғал қоры тікелей себудегі орташа көрсеткіш 7,2-14,2 мм құраса, өндірісте қалып-тасқан технологияда 6,3-12,5 мм төңірегінде ауытқыды. Сондай-ақ дақылдың гүлдеу, толық пісу кезеңдерінде жинақталған ылғал қорын салыстырар болсақ, тікелей себу тәсілінде артық болатыны байқалды.

Топырақты аудара жыртуда өңделетін қабаттың құрылысы бұзылып, осы қабатта ылғал қоры жақсы жинақталғанымен, қабаты төмендеген сайын, ылғалдың жинақталуы нашарлайды. Жер қыртысының жоғары қабатында жинақталған ылғал қоры ірі кесектердің дұрыс уатылмауы мен арамшөптердің әсерінен, сондай-ақ ауа температурасы жоғарылап күн сәулесінің қызуынан топырақтағы булану үдерісі көбірек жүріп, ылғалдылық азаяды (кесте 9).

Кесте 9 – Оңтүстік Қазақстанда өндірісте қолданылатын технологиямен мақсарыны өсірген кездегі жинақталған ылғал қорының мөлшері, миллиметр есебімен

Мақсарының даму кезеңдері	Зерттеу жүргізілген күндер	Зерттеу жүргізілген жылдар	Пайдалы ылғал қоры
Мақсарының даму кезеңдері	Зерттеу жүргізілген күндер	Зерттеу жүргізілген жылдар	0-10	0-20	0-50	0-100
Тұқым сепкен күні	28. ІІІ	2011	18,6	36,4	134,1	168,2
	25. ІІІ	2012	19,2	37,8	137,6	176,3
	17. ІІІ	2013	14,3	33,5	84,0	150,4
	3 жылдық орташа		17,4	35,7	118,6	165,0
Өскіндердің шығуы (көктеу) кезеңі	18. IV	2011	32,4	58,6	117,2	187
	16. IV	2012	34,0	62,3	121,3	189
	28. III	2013	16,2	37,7	87,6	185
	3 жылдық орташа		27,5	52,9	108,7	187
Жапырақ түзу кезеңі	28. IV	2011	32,0	53,8	96,4	183
	25. IV	2012	30,0	51,4	92,2	178
	10. IV	2013	12,6	27,2	62,5	108
	3 жылдық орташа		24,8	44,1	83,7	156,4
Бұтақтану кезеңі	26. V	2011	7,1	16,3	43,6	127
	23. V	2012	6,4	14,5	40,5	122
	12. V	2013	5,2	6,7	21,7	104
	3 жылдық орташа		6,3	12,5	35,3	117,7
Гүлдеу кезеңі	29. VI	2011	1,7	5,6	12,0	74
	27. VI	2012	1,4	4,2	10,5	57
	19. VI	2013	1,0	1,8	6,3	52
	3 жылдық орташа		1,4	3,9	10,7	61
Толық пісу кезеңі	28. VII	2011	1,2	2,0	8,4	21
	27. VII	2012	1,0	1,6	7,1	18
	18. VII	2013	0,7	1,0	4,2	12
	3 жылдық орташа		1,0	1,6	6,6	17,0

Мақсарыны күздік бидайдан кейін танапты өңдемей тікелей себуде күздік дақылдардың сабақтары мен сабандары, яғни топырақтың беткі жамылғысында өсімдік қалдықтары көбірек қалып, қар мен жауын-шашыннан жинақталатын ылғал қорының жақсы сақталуына әсер етсе, өз кезегінде өсімдік тамырлары мен жауын құртарының жолдары арқылы, сонымен қатар тікелей егудегі жер қыртысының құрылысының бұзылмауы топырақтың копеллярлық түтікшелері арқылы ылғалдың төменгі қабаттарға өтіп, жеткілікті мөлшерде сақталуына ықпал етеді.

2.10 Топырақтың құнарлылық көрсеткіштері

Оңтүстік Қазақстанның тәлімі егіншілікте пайдаланылатын ауыл шаруашылығы жерлері әр түрлі болып, топырағының агрохимиялық көрсеткіші алуан түрлілігімен сипатталады. Тау бөктеріндегі тәлімі аймақ топырағында өсімдікке қажетті қара шірік мөлшері мен қоректік химиялық элементтер қажетті мөлшерде болып, ал жазық далалы шөл-шөлейтті егістік жерлер топырағының химиялық көрсеткіштері төмен болуымен ерекшелінеді. Тәжіри-бе жүргізілген 2011-2013 жылдарда, Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтына қарасты Тассай тірек пунктінің егістік жерлерінің топырағы ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген кәдімгі сұр, сазды және құмдауық қабаттан тұрады. Зерттеу жүргізілген егіс танап-тарында ауыспалы егіске және егу тәсіліне байланысты нәтижелер жылда күзде әрбір тәжірибе нұсқасының 0-30 см тереңдіктен топырақ үлгілері алынып, құрамындағы қарашірік, азот, фосфор, калий қоректік заттары зертханалық әдіспен анықталды. Егіс алқаптарының топырақ құрамындағы қарашірік мөлшері мен қоректік химиялық элементтер (кесте 10).

Кесте 10 –Тәжірибе жүргізілген танаптың агрохимиялық сипаттамасы (2011-2013 жж. орташа)

Зерттеу нұсқасы	Көрсеткіштер М±m
Зерттеу нұсқасы	қарашірік, %	NО₃, мг/кг	P₂O₅, мг/кг	K₂O, мг/кг	pH
Бастапқы мәлімет	1,11±0,09	55,8±0,017	16,0±0,06	318±0,015	7,86
Дәстүрлі технология (бақылау)	1,09±0,018	54,6±0,021	15,8±0,012	300±0,063	7,99
Тікелей себу	1,14±0,027	56,0±0,036	16,1±0,062	320±0,063	7,79

Қазіргі уақытта егіншіліктегі ғылыми-техникалық прогреске байланысты топырақ өңдеу тәсілдері, құралдарының саны мен сапасы тұрақты өсіп келеді. Мұның өзі бір жағынан топырақ құнарлылығын сақтау және арттыру қажеттілігінен туса, екінші жағынан топырақты эрозиядан сақтайды, үшінші-ден энергия және қаражат шығынын үнемдеу қажеттілігінен туындап отыр.

Зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдардағы орташа көрсеткіш бойынша топырақ қабаты кәдімгі сұр болып, сазды және құмдақ қалың қабатты құрылымды құрайды. Кәдімгі сұр топырақтың ерекшелігі ол карбонатты көмір-қышқылы 6-8% құраса, жеңіл тұздар мен натрий тұзы сұр топырақта болмай-тындығы белгілі. Топырақ қабаттары біркелкі, жоғары қабатының құрылымы нашар. Жоғары қабатының механикалық құрамы орташа саздауық болып, дәстүрлі технологиямен топырақтың аударыла өңделетін қабаттын қарашірік құрамы 27-30 см қабатында 1,09 пайызды құраса, үнемді технологияда бұл көрсеткіш 1,14% болып, яғни 0,05% артқаны байқалды. Ал жылжымалы фосфор 15,8 мг/кг болса, тікелей себуде 16,1 мг/кг, 0,3 мг/кг жоғарылағанын көрсетті. Нитратты азот дәстүрлі технологияда 54,6 мг/кг болса, тікелей себу тәсілінде 56,0 мг/кг құрады, ал ауыспалы калий өндірісте қалыптасқан технологияда 300 мг/кг, үнемді технологиямен өңдеуде 320 мг/кг болатыны анықталды.

Алғы дақыл мен топырақ өңдеу тәсіліне байланысты зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдары егіс танаптарының қоректік элементтері азот және фосформен орташа деңгейде, сондай-ақ калиймен жоғары қамтамасыз етілгендігімен сипатталады.Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруде топырақтың агрофизикалық көрсеткіштерінің ішінде топырақ қабатындағы қалыптасқан өзгешеліктердің маңызы өте зор. Мақсары дақылын өсіру барысында топырақты механикалық өңдеу жұмыстарының агротехникалық талаптарға сай орындалуы осы көрсет-кішпен анықталады. Топырақ қабатының тығыздығы екпе дақылдардың су, ауа, қоректік заттарды сіңіру деңгейіне, топырақтағы өсімдік қалдықтары-ның ыдырауына, қарашірік мөлшерінің артуына, сондай-ақ микробиологиялық үдерістердің қарқынды жүруіне де әсер етеді.

Топырақтың агрофизикалық көрсеткіштерінің мақсары дақылына тиімді деңгейден ауытқуына әсер ететін негізгі факторлар – топырақты механикалық өңдеу әдістерінің бірнеше рет жүргізілуі мен атқарылу қарқыны, ауыл шаруашылығы машиналарының егіс алқаптарында жиі жүруі және алғы дақыл - күздік бидайдың өсіп-даму кезеңдеріндегі агротехникалық, химиялық іс-шаралар топырақтың тығыздығын арттырады.

Топырақ құрамының көлемдік салмағы оның басты көрсеткіші болып табылады, топырақтағы үгілмелі шірінді мөлшеріне байланысты оның құрамы мен механикалық құрылымы, қопсыту дәрежесіне байланысты өзгереді. Топырақтың жоғары қабатының тығыз болуынан өсімдік тамырының таралуы шектеліп, оның жылу өткізгіштігі жоғарылайды, бұл дақылдың өсуіне кері әсер етеді. Сондай-ақ жоғары қопсытылып өңделуден топырақ пен тұқым жанасуы нашарлайды. Оңтүстік Қазақстан облысы тәлімі аймағында қолайлы көлемдік салмақ көрсеткіші, яғни топырақ тығыздығы 1,15-1,3 және одан да жоғары 1,4 г/см³ болып табылады. Топырақты механикалық өңдеу бірінші кезекте тығыз-дықты өзгертеді.

Екпе дақылдары үшін тұқымның танапқа түскенінен бастап егіс орылғанға дейін топырақ тығыздығының белгілі бір деңгейде болуы өнімнің тұрақ-тануына әсерін тигізеді. Топырақты механикалық өңдеу кезінде қопсытылған топыраққа түскен тұқым топырақ түйіршіктерімен тікелей жанасу деңгейі төмен болатыны себепті ылғалды нашар сіңіріп, өсіп-өну мерзімі айтарлықтай уақытқа кешігеді. Ал, керісінше тығыздалған топыраққа түскен тұқым өскіндерінің жер бетіне шығуы топырақпен жанасып ылғалды сіңіргендіктен тезірек шығатыны белгілі. Топырақтың тығыздығы оның суды сіңіруіне әсер етеді. Деректерге сүйенсек мақсары тұқымы топыраққа түскеннен кейін ісінуі мен өнуі үшін көп ылғалды қажет етеді. Топырақ тығыздығы екпе дақылдар мен арамшөптердің тамыр жүйесінің қалыптасуына да әсерін тигізері анық. Жақсы қопсыған және өте тығыз топырақтар өсімдік тіршілігіне және топырақтағы биологиялық үдерістер барысына кері әсерін тигізетіні белгілі. Сонымен қатар әр топырақтың өзіндік тығыздығы болады.

Мақсары дақылын тікелей сеуіп өсіру барысында топырақ қабаты тығызды-ғының артпайтыны белгілі болды. Тікелей себу технологиясындағы агротехно-логиялық іс-шаралар аз жүргізілетіндіктен топырақтың шаңдануынан және жел эрозиясынан, сондай-ақ дәстүрлі технологиядағы сияқты, егіс танаптарын өңдегенде топыраққа техногендік күш түсілірмей тапталудан сақталатыны анықталды. Тәжірибе жүргізілген жердің топырақ тығыздығын анықтау үшін көлемі 500 см³ цилиндрмен 4 рет қайталанып, 0-10, 10-20 және 20-30 см қабаттардан топырақ үлгілері алынып, көктем мен жазда зертханалық әдіспен анықталды (кесте 11).

Кесте 11 - Мақсарыны тікелей себу технологиясындағы агротехнология-лық іс-шаралардың топырақ тығыздығына әсері (2011-2013 жж. орташа), 1 текше сантиметрдегі грамм есебімен

Топырақ өңдеу тәсілдері	Зерттеу жүргізілген жылдар	Топырақтың жыртылатын қабаты
Топырақ өңдеу тәсілдері	Зерттеу жүргізілген жылдар	0-10	10-20	20-30
Дәстүрлі технологиямен (бақылау)	Көктем
	2011	1,12	1,24	1,27
	2012	1,11	1,23	1,26
	2013	1,09	1,23	1,26
	орташа	1,11	1,23	1,26
	Жаз
	2011	1,29	1,34	1,37
	2012	1,30	1,35	1,38
	2013	1,28	1,32	1,35
	орташа	1,29	1,34	1,37
Тікелей егу СЗС-2,1	Көктем
	2011	1,26	1,26	1,28
	2012	1,22	1,25	1,29
	2013	1,23	1,24	1,29
	орташа	1,24	1,25	1,29
	Жаз
	2011	1,28	1,32	1,35
	2012	1,29	1,33	1,36
	2013	1,27	1,31	1,34
	орташа	1,28	1,32	1,35

Зерттеу нәтижесі бойынша 2011-2013 жылдар аралығындағы орташа топырақ тығыздығының көрсеткіштерінен топырақ қабаты төмендеген сайын, оның тығыздығының да арта түсетіні (мысалы көктемде дәстүрлі технологияда 1,11-1,26 г/см³ дейін) және тікелей егуде (1,24-1,29 г/см³) артатыны, яғни тікелей егу әдісінде топырақ тығыздығы артып, бірақ қолайлы жағдайда болатыны байқалды. Сонымен қатар көктемгі топырақ тығыздығынан жаз айындағы топырақ тығыздығы жоғарылайды. Жаз айларындағы көрсеткіш дәстүрлі технологияда 1,29-1,37 г/см³ дейін ал тікелей егу әдісінде 1,28-1,35 г/см³ дейін құрады. Тәжірибе барысында анықталғаны зерттеу жылдарындағы көрсеткіштер бойынша тікелей себу тәсілінде топырақ тығыздығы жоғары болғанмен қолайлы көлемдік салмақ көрсеткішіне жататындығы белгілі болды. Жүргізілген зерттеу нәтижесіне қарап тікелей егу әдісін топырақ тығыздығын кемітудің негізгі факторы деп айта аламыз. Тәлімі егіншіліктегі кәдімгі сұр топырақтарды бірнеше өңдеу нәтижесінде олар шаңға айналып, сыртқы нәтижесінде топырақтың шаңдануына жол берілмей, оның тығыздалуы байқалмады. Бұл жағдайда топырақ коллоидтары ісініп, көлем сал. мағы азаяды ортаның әсерінен ылғалдану салдарынан топырақ молекулалары және коллоидтері жоғары көлемдегі жанасу нәтижесінде тез тығыздалады. Ал тікелей егу әдісінде топыраққа техногендік күш түсірілмейді [40].

Құрғақшылық – тәлімі аймақтың топырақ-климат ерекшеліктеріне тән әрі табиғатта жиі кездесетін жайсыз құбылыс. Мақсары құрғақшылыққа төзімді бір жылдық майлы дақыл екендігі белгілі. Алайда ылғалды әрі салқын климат жағдайында гүлдерінің тозаңдану дәрежесі төмендеп, қауашақтары шіриді және мүлде өнім түзбеуі де мүмкін. Ал ыстық өлкелердің тәлімі егіншіліктерінде майлы дақыл ретінде мақсарыға тең келер дақыл жоқ. Сонымен қатар көктерінің өсіп-өнуі үшін +2-3⁰С температура қажет. Дегенмен көктемгі ылғалды тиімді пайдалана отырып қолайлы өсу үшін +5⁰С температура тиімді, өскіндері 6⁰С суыққа төзімді және тұзды топырақтарда да өседі. Осы қасиет-терінің бәрі мақсарыны Қазақстанның барлық топырақ-климат аймағындағы тәлімі жер жағдайында өсіруге болатынын көрсетеді. Ғылыми деректерге сүйенсек мақсарының құрғақшылыққа төзімділігі тамыр жүйесінің жақсы жетілгендігінен деген болжам бар. Ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген тәлімі жерлерде мақсарының құрғақшылыққа төзімділігі дақылдың морфологиялық және анатомиялық белгілерімен қатар өсімдіктің тіршілік барысында жүретін физиологиялық үдерістермен егістікте қолда-нылатын агротехникалық тәсілдерге және арамшөптерге қарсы пайдаланылған гербицидтерге байланысты біршама өзгеріп отыруы мүмкін.

Құрғақшылыққа төзімділіктің басты көрсеткіші - өсімдіктің сумен қамтылу дәрежес, яғни үлкен су ұстау күшінің дамуы және су тапшылығын азайтуы. Құрғақшылыққа төзімділікті күшейтетін фак-торлар көбінесе өсімдіктердің сумен тұрақты жабдықталуын қамтамасыз етеді немесе оның шығындалу үнемділігін жоғарылатады. Егістік жағдайындағы құрғақшылыққа төзімділікті бағалаудың тікелей әдісі – құрғақшылық кезіндегі өсімдіктердің мол өнімділікті сақтап қалу қабілеті. Мақсары дақылы көктемі қуаң, жазы ыстық болған 2008 жылғы өнімділігінің басқа жылдармен салыстырғанда жоғары болғаны анықталды. Сол себепті мақсары құрғақшы-лыққа төзімді дақыл екендігі дәлелденіп, қуаңшылық жылдары да мол да сапалы өнім алуға болатындығы байқалды.

Өсімдік ағзасында су режимінің маңызды көрсеткіштерінің бірі транспира-ция қарқындылығы болып табылады. Су жетіспегенде құрғақшылыққа төзімді өсімдік трансперация қарқынын төмендету арқылы су режимін реттей алады. Транспирация қарқындылығы мақсарының Нұрлан сортында 133,3 г/м² құрайтындығы ғылыми деректерден белгілі . Сол себепті де мақсары дақылы құрғақшылыққа төзімді келеді.

Қазіргі заман талабына сай, нарықтық экономикаға байланысты егіншілік жүйесінде үнімді технология пайдалану жолдары жан-жақты қарастырылып, шығынды неғұрлым аз жұмсап мол сапалы өнімге қол жеткізу негізгі мәселенің бірі болып отыр. Оңтүстік Қазақстан облысындағы шағын және орта шаруа қожалықтары күздік бидай мен мақсары дақылын кезекпен егіп ауыспалы егіс жүйесін түбегейлі бұзуда, сонымен қатар қаржы тапшылығына және ауа райының қолайсыздығына байланысты күзде көп жағдайда жер жыртылмайды. Ал көктем шығысымен олар қарызданып қауғаланып қаржы тауып, жерді жыртып өңдеуге дайындалады, яғни жерді негізгі өңдеу көктемде жүргізіліп, ұсынылған агротехнологиялық жүйе өрескел бұзылады. Дана халқымыз «Жерді күз айда, күз айдамасаң жүз айда» деп бекер айтпаса керек. Себебі жерді күзде жыртқанда ылғал жинақталады және арамшөптер тұқымдары терең қабатқа түсіп, өскін бермейді, жер бетінің жоғары қабатындағы арамшөп өскіндерін егер алдындағы топырақ өңдеумен 80-90% кемітуге болады. Көктемде жыртқан мезгілде топырақ қабатындағы ылғал атмосфераға ұшып тиімсіз жұмсалады. Көп жағдайда шаруалар мақсарыны топырақ өз салмағымен отырмай жатып егеді, шыққан өскін жауын-шашын әсерінен беткі қабат қатқақтанып топырақ отырғанда көк тамырлары үзіліп 30-50% өскіні өліп қалады. Міне осылайша агротехникалық шаралардың бұзылуынан өнімділік 3,5-9,8 ц/га аспай отыр. Осы жағдайларды ескере келе, нарықтық қатынасқа байланысты егіншілік жүйе қайта жасақтап, үнемді агротехнологиялық жүйе қалыптастыру қажет-тілігі туындап отыр.

Дамыған мемлекеттердің көбінде екпе дақылдарды үнемді технологиямен өсіру тиімділігі артуда отыр. Шаруалар көктемде жер жыртып, өңдеп әбігерге түспей –ақ уақытты үнемді пайдаланады да, ауыспалы егісті сақтай отырып, арамшөптерге қарсы аз шығын жұмсап гербицидтермен бірге егін егуге дейін Дуал Голд 960 э.к. одан кейін СЗС-2,1 дән сепкішімен тікелей себеді, ал көктері шыққанға дейін Фронтьер 90%, э.к. және көктеу кезеңінде Арамо 50% э.к., толық көктеу кезеңінде Пивот, 10% с.к. пайдаланып, қаржы үнемдейді. Міне осылай жақсы өнім алуға болатынын тәжірибе нәтижесі айқындап отыр.

Осы мақсатпен 2011-2013 жылдар аралығында Оңтүстік Қазақстан облысының кәдімгі сұр топырақты тәлімі жерлерінде алғаш рет мақсарыны тікелей сеуіп үнемді агротехнологиялық жүйені қалыптастыру бағытында, оны өндірісте қалыптасқан дәстүрлі технологиямен салыстырып, дақылдың өсіп-даму ерекшеліктері өнім түзу заңдылықтары анықталды. Үнемді технология бұрыннан қолданылып келе жатқан кәдімгі технологиямен салыстырмалы зерттелініп экономикалық және экологиялық тұрғыдан сараланды.

Тәжірибе Оңтүстік – Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәлімі егіншілік алқабында қысқа ротациалы ауыспалы егістегі үшінші танапқа күздік бидайдан кейін мақсарының Нұрлан сорты көктемгі топырақ дегдісімен гектарына 12-16 кг мөлшерінде тікелей себілді. Мақсары өсірудің агротехнологиялық жүйесіне байланысты әр нұсқадағы белгіленген 100 өсімдікке фенологиялық бақылау жүргізілді.

Зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдары ол мерзімінен кеш себілді, өйткені көктемгі жауын-шашын көп болуы себепті егу мерзімі кешеуілдеді. 2011 жылы наурыздың 18 жұлдызында егілсе, 2012жылы наурыз айының 24 жұлдызында, ал 2013 жылы наурыз айының 19 жұлдызында себілді. Қысқы және көктемгі ылғалды тиімді пайдаланған мақсары өскіндері 8-10 күнде байқалды. Мақсары өскіндері жер бетіне толық көктеп шыққаннан кейін N₃₅кг/га үстеп қоректендіріліп, ылғал сақтау және арамшөп өскіндерін жою мақсатында тырмаланды. Бұл агротехникалық шара дақылдың жақсы өсіп -жетілуіне және ылғалды тиімді пайдалануына ықпал ететіні анықталды. Зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдардағы өніп өскен өсімдік саны өндірісте қалыптасқан технологияда 12,8-16,7 дана/м² болса, тікелей себуде бұл көрсеткіш 12,7-14,2 дана/м² болды.

Зерттеу жүргізілген жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында ауа райы температурасы әр қилы болды. Мақсарыны тікелей сеуіп оның өсіп-даму ерекшеліктерін өндірісте қалыптасқан технологиямен салыстырғанымызда тұқымның жер бетіне өніп шығуы 1-2 күн ерте өскін беретіні анықталды. Себебі тікелей сепкенде тұқымды егумен қатар жер беті тығыздалып өтеді, бұл жағдайда топырақ пен тұқым үйлесімді жанасады, топырақта ылғал көп сақталады, сол ылғалды көбірек сіңірген тұқым ерте ісініп, тұқым жарнағын шығарып, өскін береді. Мақсарының жапырақ түзу кезеңі барлық нұсқаларда бірқалыпты жүріп отырды. Бірақ бақылаумен салыстырғанда гербицидтер пайдаланылған нұсқа-ларда дақылдың өсіп-дамуында қарқындылық байқалды. Тікелей себудің Дуал Голд, 960 э.к. гербицидін пайдаланған нұсқаларда өсімдік биіктігі 17,2-18,4 см болса, Арамо, 50% э.к. гербицидін қолданылған нұсқаларда бұл көрсеткіш 14,2-14,7 см, ал, Пивот, 10% с.к. гербицидін пайда-ланған нұсқада 16,9-17,3 см құрады. Өндірісте қалыптасқан технологиямен өсірудің нұсқаларында қолданылған гербицидтерге қарай 15,6-18,8 см аралы-ғында ауытқыды, мақсары бұтақтану кезеңінде қарқынды өсіп осы технология-мен өсірудің бақылау нұсқасында 48,2 см болса, тікелей егудің бақылау нұсқасында бұл көрсеткіш 46,7 см болды, сондай-ақ дақылдың өсу биіктігі алаң бірлігіндегі арамшөп сандарына байланысты екендігі байқалды.

Өндірісте қалыптас-қан технологияның бақылау нұсқасында дақылдардың жапырақ түзу кезеңін-дегі орташа биіктігі 11,7 см, ал тікелей егудің бақылау нұсқасында бұл көрсеткіш 9,3 см болып, қолданылған гербицидтерге байналысты өсімдік биіктігі өзгерді (кесте 12).

Кесте 12 - Мақсарыны өсіру технологиясы мен қолданылған гербицидтер-ге байланысты даму кезеңдеріндегі өсімдік биіктігі (2011-2013 жж. орташа), сантиметр есебімен

Тәжірибе нұсқалары	Қолданылған гербицидтер	Жапырақ түзу	Бұтақ-тану	Гүлдеу	Тұқым-ның пісе бастауы
Өндірісте қалыптасқан технология-мен себу	бақылау (гербицидсіз)	11,7	48,2	58,4	61,3
	Фронтьер, 90 % э.к.-1,2 л/га	17,4	59,4	68,7	72,2
	Фронтьер, 90 % э.к.-1,4 л/га	18,8	64,7	71,4	74,6
	Арамо, 50% э.к.- 1,5л/га	15,6	56,8	64,3	67,1
	Арамо 50% э.к.-2,0л/га	16,1	57,3	65,8	68,4
	Пивот,10% с.к.-0,5 л/га	16,7	58,4	67,6	69,5
	Пивот,10% с.к.–0,8л/га	17,4	61,9	71,3	73,4
СЗС-2,1 дән сепкішімен тікелей себуде	бақылау (гербицидсіз)	9,3	46,7	56,2	57,4
	Дуал-Голд 960 э.к.-1,0 л/га	17,2	60,5	69,3	71,5
	Дуал-Голд 960 к.э.-1,5 л/га	18,4	65,4	72,6	75,6
	Арамо, 50% э.к.- 1,5 л/га	14,2	53,1	61,4	64,7
	Арамо, 50% э.к.-2,0 л/га	14,7	54,2	62,7	65,1
	Пивот, 10% с.к.-0,5л/га	16,9	58,3	67,4	69,4
	Пивот, 10% с.к.-0,8л/га	17,3	61,7	70,2	72,8

Температура жоғары болған сайын мақсары тез піседі. Орташа температура 24,5⁰С болғанда вегетация кезеңі 81-86 күн, ал 15-17⁰С –та 115-123 күнге созылатындығы белгілі болды. Мақсары дақылын себу мерзіміне және өсіру технологиясына байланысты даму кезеңдірі түзілуінің өзгеретіні, яғни 2-3 күн айырмашылық байқалды. Тікелей егу тәсілінде жапырақ түзу кезеңі еккеннен кейінгі 18-ші күні байқалса, кәдімгі технологиямен өсіруде 20-21-ші күндері түзілді.

3 Тіршілік кауіпсіздігі

Бұл адамды өндірісте, өндіріс ортасындағы кауіптен сақтар шаралары жиынтығы яғни, ол өндірістік процессте қалыптасқан адам өміріне денсаулығына әсер етуші өндірістік қауіптің төнуі, енбек қызметінің жағдайы.

Әсіресе адамның қауіпсіздігі жөніндегі мәселе өнеркәсіп ортасында көрінеді, бұл қызметкерлердің еңбек орнында қалыптасқан әртүрлі қауіпті зиянды әсерлер өндірістің барлық ортасын ластайды.

Қазақстан Республикасында қабылданған техника қауіпсіздігін, өндірістік санитария, қоршаған ортаны қорғау шараларын сақтауды міндеттейді. Қазақстан Республикасында 2007.15.05 (№ 528 -110) "Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы" туралы заңы қабылданды, осы Заң Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғау саласындағы қоғамдық өзара қарым - қатынастарын реттейді және еңбек қызметі кезінде, процесінде енбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қызметкерлердің, жұмысшылардың өмірі мен денсаулығын сақтауға бағытталған, сондай - ақ еңбек қауіпсіздігі және еңбекті корғау саласындағы мемлекеттің саясатының ең негізгі принциптері мен бағыттарын белгілейді және бекітеді.

Осы Заңның 5 - ші тарауының (Еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды ұйымдастыру) 21 - бабында (Ұйымдағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау қызметте):

1) Қызметкерлер саны елуден асатын өндірістік ұйымдарында еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау талаптарының сақталуын қамтамасыз ету мақсатында жұмыс беруші еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау қызметін кұруға міндетті. Еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау қызметі өзінің мәртебесі жағынан негізгі өндірістік қызметтерге теңестіріледі.

Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау қызметі ұйымның қызметі тоқтаған жағдайда ғана таратылады.

2) Қызметкерлер саны елу адамға дейін болатын ұйымдарда еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі маманның лауазымен енгізу туралы шешімді жұмыс беруші осы ұйымның қызмет ерекшелігін ескере отырып кабылдайды немесе еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі міндеттер қосып атқару үшін басқа маманға жүктеледі делінген.

Осы бапқа сәйкес "Агрономиялық" еңбекті қорғауды басқарудың жүйесінде. Еңбек қауіпсіздігі жағдайын бақылау тарауы жасалып қабылданған. Осы тарауда:

1) Бригадада жұмыстардың жүргізілуінің кауіпсіздігін бақылау барлық жұмыс уақытында (смена) бригадирлермен, мастерлермен, енбекті қорғау бойынша қоғамдық инспекторлармен және жұмысшылар мен қызметкерлердің өздерімен жүргізіледі.

Барлық жұмысшылар - бригада мүшесі басқа жұмысшылармен қауіпті жұмысты қолдануды және еңбекті қорғау бойынша инспекциясын ескерте отырып жұмысты қауіпсіз жүргізуді өзара бақылау жүргізуге міндетті.

Ғалым М.И.Семенованың «Оңтүстік Қазақстанның агроклиматтың анықтамасы» деген еңбегінде жазылған .

3) Жұмысшы жұмыстың басталар алдында күн сайын жұмыс орнын еңбекті қорғауды өзіндік бақылауды қамтамасыз етуге міндетті: қондырғылардың, құрал - саймандардың, жұмыс орнын қауіпсіздік жағдайын және іске жарамдылығын тексеру және жеке бас қорғанысы құралының іске жарамдылығын тексеру [41].

Жоғарыда көрсетілген "Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау" туралы заңы, "Агрономия" құжаттары еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Жұмыс беруші жағынан жұмысшыға залал келген жағдайда төлем ақы төлеу, еңбек шартына сай қамтамасыз етілмесе, соңы жұмысшының жарақат алуына толықтырады, сонымен қатар жұмысшы жағымен жұмыс берушіге ол дегеніміз өндірістік инструкция, техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтамастан жабықтар мен шешімдерге зиянын келтіреді.

3.1Индивидуалды қорғау құралдары

Ауылшаруашылығындағы жұмыс орындарындары атмосфераға газ, пар, шаң түрінде денсаулыққа қауіпті зиянды заттар бөледі.

Жалпы және жергілікті аспирацияны қолдану әрқашан ауа ортаны толықтай тазарта алмайды. Тыныс алуға қауіпті рұқсат етілген нормадан асатын концентрациялар бөлшектеніп зиянды заттар анықталынып жатады. Бұл жағдайда жеңіл фильтрлеуші корғау құралы респираторды қолдануға ұсынады.

Өзінің тағайындауы бойынша респираторлар үш негізгі топқа бөлінеді: олар шаңға қарсы, газға қарсы және әмбебапты (әмбебапты бұл бір мезгілде аэрозолдан және басқада газдардан қорғайды).

Қазіргі уақытта ФГШ - 15 қолдану тапты. Бұл мата емес материалдар арнайы технология бойынша жоғарғы полимерлі шайыр негізінде алынған заттан тұрады. Бұл талшықтар электростатикалық зарядқа ие, бұл бірдей аэрозолды фильтрлеуге үнемділікті жоғарылатады.

Шаңға қарсы респираторға келесілер жатады: ШБ - 1 "Лепесток" моделді респиратор, бұл модельден үш түрлі респиратор шығарылады: Атаудағы цифрлар 200 есе рұқсат етілген шектен асатын концентрация кезінде 1мкм кем емес диаметрлі бөлшектермен жоғары дисперциялық аэрозолдан қорғайтын респиратор екенін көрсетеді. Дөрекі өндірістік шаңнан қорғану үшін бұл респиратордың қай -қайсысы болсын қолдануға болады, бірақ 200 еседен көп рұқсат етілгіш шекті концентрациядан аспайтын шаңдануда. "Лепесток респираторы эксплуатациялық қасиет пен жоғары қорғанысқа ие оларға шаңдану кезінде жайлап үдеуі және тыныстың үлкен емес қарсыласы тән.Олар әр түрлі дәрежедегі жұмыста шаңнан қорғануға ұсынылады.

Көзді қорғау құралдары. Өндірісте көздің зақымдануы және оның салдары әр түрлі болады- индиферентті шаңмен ластануынан және жеңіл әсер етуші соринкадан айтарлықтай зақымдануға жеке немесе толыктай көруден айыруға әкеледі. Көздің механикалық зақымдануы әдетте қатты бөлшектерден болады (жаңқадан, үккіш шаңынан, шьны сынықтарынан).
Механикалық зақымдану қатарына сондай-ақ балқыған металл шашырандысынан көздің күйіп қалуы, жоғарғы температуралы қыздырылған сұйық, ыстық бумен, газбен күйіп қалу жатады.

Өндірісте көздің жоғарыда көрсетілген және басқа да көптеген зақымдану түрі, шүбәсіз индивидуалды корғаныс профилактикалық шара қабылдау және еңбек шартын жаппай сауықтыру жолын ескертуге болады. Көздің индивидуалды қорғаныс құралына бірінші кезекте көзқорғайтын ашық және жабық типті көзілдірік, жартылай маска, орбиталар және бет бөлігін жабушы, қолды және баскиімдік қалқан, арнайы тағайындалған маскалар.

3.2 Электр қауіпсіздігі

Қазіргі уақытта қандай да болсын өнеркәсіпті электр энергияны қолданусыз жұмыс істеуінің өзін елестету қиын. Еліміздегі халық шаруашылығының қарқынды дамуы, өндріске жана техника, автоматизация ендіру технологиялық процесс механизациясы электр энергиясын тұтынуға үлкен қажеттілік тудырады.

Бұндай болмауы үшін, электр қондырғышының ток жүрмейтін металлбөлігінен жерлендіру қорғанысы жүргізіледі.

Электр қондырғышының апатсыз жұмыс істеуі, сондай - ақ электр жарақат жағдайы көбінесе басшылықтың квалификациясы мен қызмет етуші қызметкерлер және электр желісі, электр қондырғыда жұмысты ұйымдастыруға тәуелді. Осы мақсаттар өнеркәсіпте арнайы дайындалған электротехникалық қызметкерлер қатарынан өнеркәсіп электр шарушьшығының жалпы эксплуатациялық күйіне жауап беруші тұлға тағайындалуы тиіс.

3.3 Жеке тапсырма

Жасанды жарық табиғи жарық жетіспеген кезде жұмысқа комфорттық жағдай жасау үшін, тәуліктің түнгі уақытында, сонымен қатар табиғи жарық жоқ ғимараттарда қолданылады.

Жасанды жарық функционалды белгілеумен жұмыстық және авариялық болып бөлінеді. Қажет болғанда әйтеуір бір жарықтың шырақтарының бөлігі кезекші жарықты қамтамасыз ету үшін пайдаланады.

Жұмыс жарығы - барлық ғимараттар мен үйлерді қамтиды сонымен қатар жұмысқа арналған ашық учаскелерді, адамдардың жүретін жерлерінде транспорт жолдарын қамтиды.

Авариялық жарық - жұмыс орнының авариялық өшіргенде жұмысты жалғастыру үшін арналады.

Эвакуациялық жарық ғимараттардағы жұмыс жарығы авариялық өшірілгенде адамдарды сол жақтан эвакуациялау үшін қолданылатын жарық. Адамдардың жүруі үшін қауіпті жерлері ескеріледі, қайда бір мезгілде адам саны бола алады.

3.4 Кәсіпшілік қауіпсіздікті денсаулыққа әсерін басқару және бағалау

Қоғамымыздың басты мақсаты - еңбекті адамның бірінші кезектегі өмірлік қажеттілігіне айналдыру. Ал, тиімді еңбек ету үшін еңбекшілерге қажетті жағдай жасау, олардың денсаулығын сақтау, еңбек жағдайының қауіпсіздігін қамтамасыз ету, кәсіби сырқатты және өндірісте зақымдануды болдырмау қажет. Еңбек қорғау ғылымы осы мәселелермен, яғни еңбектің зиянсыз, қауіпсіз жағдайларын жасаудың проблемаларымен айналысады.

Еңбек қорғау дегеніміз - тиісті заң және нормативтік актілердің негізінде еңбек процесінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығымен жұмыс қабілетін сақтауды қамтамасыз ететін, әлеуметтік - экономикалық, ұйымдастыру, техникалық, гигиеналық және емдеу алдын алу шараларын білдіреді. Еңбекті қорғау еңбек қорғаудың заңдылықтарын, өндірістік санитарияны, қауіпсіздік техникасын және өрт қауіпсіздігін қамтиды.

Еңбек қорғаудың зандылықтарын: Қазақстан Республикасының заңдары мен басқа да мемлекеттік актілері, кәсіподақ ұйымдарымен келісілген министрліктердің нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ішкі тәртіп ережесінде көрсетілген еңбек қорғаудың нормалары жатады.

Өндірістік санитария дегеніміз - еңбекшіге зиянды өндірістік факторлардың әсерін болдырмауды ұйымдастыру, гигиеналық және санитарлық - техникалық шаралармен құралдардың жүйесі.

Өрт қауіпсіздігі дегеніміз - өрттің алдын-алудың, өрт шығу себептерін жоюдың, өрттің жайылуына жол бермеудің, адамдарды, жануарларды және материалдық құндылықтарды жедел көшіруді ұйымдастырудың және өртті сөндіру шараларының жүйесі.

3.5 Жобаланатын өндірісті қауіп-қатерлерін талдау

Адам еңбек ету кезінде түрлі еңбек құралдарымен, машиналармен, сондай-ақ басқа адамдармен қарым-қатынаста болады. Сондай-ақ жұмыс кезінде адамға ауаның температурасы, ылғалдылығы, шу, діріл, түрлі жарықтық, т.б. түрлі өндірістік жағдайларда әсер етеді. Осының бәрі белгілі бір өндірістік жағдайды қалыптастырады және адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеті және оның жұмысының өнімділігі осы жағдайларға байланысты болады. Жоғарыдағы жағдайлар нашар ұйымдастырылған болса, еңбеккерлердің жарақаттануы мен науқастануына басты себеп болады.

Сонымен, еңбек жағдайы дегеніміз - еңбек ету кезінде адамның денсаулығы мен еңбекке қабілетіне әсер ететін өндірістік факторлардың жиынтығы.

Ауыл шаруашылығының ең басты саласының бірі - егін шаруашылығында, еңбек қорғаудың өз ерекшелігі бар. Егін егу мен жинау науқандары негізінен далалық қоста механизаторлармен жұмысшы звенолары қону арқылы атқарылады. Далалық қостың санитарлық-гигиеналық жағдайы қатаң нормативтерге сай болуы тиіс. Әсіресе механизммен жұмыс істейтін механизаторлар мен көмекшілеріне ерекше енбекті қорғауды ұйымдастыру және қауіпсіздікті сақтау жағдайын талқылау.

Қазіргі заман өндірістік шаруашылықтары үздіксіз жаңа және күрделі машина, техника, агрегаттар құралдармен жабдықталып тұрады. Олар қауіпсіздікті қорғау талабына сай ғимараттармен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ шаруашылықта электр энергиясынан пайдалану жұмыстарды, қызметшілерді электр қауіпсіздігі және техника қауіпсіздігімен танысу міндетті болады.

Шаруашылықты химиялндыру ауылшаруашылығы қызметкерлерін улы заттар және тыңайтқыштар жұмыс атқару тәсілдерін терең үйренуді талап етеді. Себебі аталған заттармен білімсіз жұмыс атқару тек улануға емес тіпті жарылыс және өрткеде алып келеді.

Еңбекті қорғау ауыл шаруашылығында жұмысшылардың еңбек жасау жағдайын жақсартуда қорғауда санитарлық-гигиеналық техникалық жұмыстарды жүргізуде заңмен қадағаланады.

Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі жұмыс атқарудың күрделігі ауыл шаруашылығы өсімдіктері және жануарлардың үздіксіз өсіп-өніп өркендеп баруы және олардың өнімін асыруда өз уақытында алдын-ала шараларды қолдану болып табылады.

Түрлі табиғи және кездейсоқ жағдайларға байланысты жоспарланған жұмыстар өз уақытында атқарылмай қалып кейде жұмыс уақытынан кейін түнде жұмыс атқаруға тура келеді. Солай етіп жұмыстың жүру реті бұзылады. Бұл жағдайда шешуші ролді шаруашылық басшыларының жұмысшылар еңбегін дұрыс ұйымдастыру қабілеті қажет.

Техникалық қауіпсіздік бойынша қазіргі заман талабына сай барлық өзі жүретін техникалар конструкциясы бойынша таратылады. Ауыл шаруашылығы машиналар, тракторлар айдаушылар травма қауіпсіздігі үшін алынатын, ығыстырылатын, көшірілетін жабдықтармен қамтамасыз етіледі.

Жоғарыдағы аталған қауіпсіздік талаптарына жауап беретін (механизм болмауы, жабдықталмаған жұмыс орны, жөнделмеген тежегіштер, дыбысты белгілері болмаған, алғашқы жәрдем дәрі-дәрмек құтысы және температураны түсіретін дәрмек болмаған техникалар) жұмыс атқаруға жіберілмейді.

3.6 Минералды тыңайтқыштар, жеке химикаттармен жұмыс атқаруда еңбек қауіпсіздігі

Минералды тыңайтқыштар химикаттармен жұмыс атқару агроөндіріс, ауыл шаруашылығын химияландыру басқармасының кепілдемелерімен ауыл шаруашылығы кәсіп союзы (профсоюз) келісімімен қамтамасыз етілу қажет. Минерал тыңайтқыштар және химикаттар тарату арнайы складтардан пайдаланады.

Минералды тыңайтқыштар, химикаттарды сақтау жағдайы, олардың физика-химиялық қасиеттеріне, арнайьшығына байланысты болғаны үшін склдтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.

Көбінесе сұйық химикаттарды сақтауда үлкен қауіп туылады, сол үшін оларды сақтауда және тасымалдауда крандардың толық жабылуына, тесік жарық болмауына, монометр жағдайына, сұйықтың көлеміне, тағы басқа қауіпсіздік шараларға үлкен назар аударылуы қажет.

Химиялық өсімдіктерді қорғау препараттардан пайдалануда, үлкен сергектік сакталуымен бір қатарда жеке қорғаныс заттарынан дұрыс және өз уақытында пйдалану қажет.

Химиялық препараттармен жұмыс атқаруда тек дені сау медициналық көріктен өткен және химиялық препараттар қасиеттерін әсерін жақсы білетін олармен дұрыс жұмыс істей алатын адамдарға рұқсат беріледі. Химиялық заттармен жұмыс атқару тәулікте 6-сағаттан артпауы қажет. Әр бір шаруашылықта химиялық улы заттарды ауыл шаруашылығы өсімдіктеріне зиянкестерге қарсы жұмсалуы қатаң есепке алынуы керек.

Химиялық қауіпті заттармен жұмыс алып барғанда жұмысты бастаудан алдын сол аймаққа жақын тұрғандар және медициналық пункт қызметкерлері құлақтандырылуы қажет. Уақытшалық қауіпті аудандарда қорғаныс, түсті маталар, жалаулар, белгілер қойылады.

3.7 Шаруашылықта өрт қауіпсіздігі жағдайына сипаттама

Жану процесі күрделі физика-химиялық процесс болып саналады, жанатын заттармен оксидтеушілер, қышқылдар арасында жылу және жалын бөлумен жүреді.

Өрт пайда болуына жану процесі көзі, жанатын заттар және 14% көбірек ауада оттегі болуы керек.

Өрт дегенде арнайы жану көзі болмаған жерлерде басқарылмайтын және материалдық шығындарға алып келетін жалын көзін айтамыз. Өрттің себептері түрліше, көбінесе өрт адам әсерінде пайда болады. Кейбір жағдайларда электрленген найзағай әсеріненде болуы мүмкін.

Өндірістік ғимараттар, құрылыстың барлық А. категориясы сондай-ак, тыңайтқыш складтары, химиялық препараттар, өсімдіктерді қорғау үшін қолданылатын химиялық заттар складтары, тұрғындар жасайтын ауданнан бөлек, ашық және техникалар еркін жүре алатын жерлерге құрылысы қажет. Ауылдық өңір шаруашылық басқармасы жұмыс орындарында өрттен сақтау және құтқару бойынша өрттен қорғау қарауылдық штаттар немесе өз еркімен өрт дружинасын түзеді. Ал үлкен өндіріс орындары, мал шаруашылығы фермаларында өрттен қорғау бөлімшелері қызмет атқарады.

Өртті өшіру жабдықтарына: су, химиялық қосылыстағы көбікті жанбайтын сұйықтық, булы сұйықтық, көмір қышқыл газы механикалық жолмен өрттен қорғауға барлық топырақ түрі, киіз, жабуға жарайтын жабынғыштар кіреді. Жоғарылардан басқа оттегінің төмендетілген концентрациясы инертті газ - азот қолданады. Өрт сөндіруде өртті сөндіргіш балон және порошоктарды пайдаланамыз [42].

4 Қоршаған ортаны қорғау

4.1 ҚР экологиялық мәселелері

Адамзаттың маңызды және өткір жетекші мәселелердің бір азық-түлік қауіпсіздігі болып саналады. Адамзаттың қоректену өнімдерімен қамсыздандырылуы оның тіршілік етуінің басты шарты ғана емес сонымен қатар елдегі және тұтастай әлемдік қауымдастықтағы әлеуметтік тұрақтылықтың барынша маңызды факторы болып табылады.

ХХІ ғасырдағы әлемдік азық-түлік мәселелерінің асқынуы басты үлгіде азық-түлік өндірісі арту қарқынымен салыстырғанда халық саны артуының барынша жоғары қарқынымен және ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру үшін қажетті негізгі ресурстарының кенеттен қысқаруымен байланысты. Бүгінгі таңда сөз қоғам жағдайындағы жаңа сапалық жағдай жөнінде болып отыр :

- Халықтың жеткіліксіз азық-түлікпен қамсыздандырылуы ;

- Қоректену өнімдерінің топырақтан денсаулық үшін зиянды элементтермен ластануы салдарынан қанағаттанарлықсыз сапасы ;

- Азық-түліктік интервенция. Мүлдем сертификатталмаған тауарларды басқа елдерден алып келу ;

- Ауыл шаруашылығын сақтау мен өңдеуге арналған инженерлік инфрақұрылымның толығымен болмауы.

Қазақстанда табиғи орта өте нашар. Республика аумағын негізінен дала, жартылай шөл мен шөлді аймақ құрайды. Ауылшаруашылығы өнімін өсіру топырақ құрамы мен құрылымына, климаттық жағдайларға, минералды тыңайтқыштарды енгізу мен технологиялық операцияларға тәуелді.

Қазақстан су ресурстарының үлкен жеткіліксіздігіндегі елдер категориясына жатқызылады. Қазіргі таңда су нысандары тау кен өңдейтін, металлургиялық және химиялық өнеркәсіп кәсіпорындарымен, қалалардың коммуналдық қызметтерімен қарқынды ластанады және шынайы экологиялық қауіп төндіреді. Сонымен қатар халықты ауыз сумен жабдықтаудың негізгі көздері болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған.

Су нысандары антропогенді жүктемесі мен олардың қалпына келтіруге қабілеттілігі арасындағы теңсіздік экологиялық қолайсыздық барлық ірі өзен бассейндері үшін іс жүзінде тән болып табылуына алып келді, ал су шаруашылығы мұқтаждықтарын жеткіліксіз қаржыландыру су шаруашылығы нысандарының техникалық қанағаттанарлықсыз жай-күйінің және тұрғындарды ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелерінің байыпты асқынуының себебі болды [43].

Экологиялық қауіпсіздік концепциясы 3 түрге бөлістіріледі:

-өзекті экологиялық мәселелер (климаттың өзгеруі, жерлердің шөлденуі және гидрадация) ;

-ұлттық эклогиялық мәселелер (олардың ішіндегі маңыздылары азып-тозу мен су қорының ластануы);

-локальды экологиялық мәселелер (экологиялық жүйелердің бактериологиялық және химиялық ластануы) [44].

4.2 Ауыл шаруашылдығының экологиялық мәселелері

Ауылшаруашылығы халық шаруашылығының кез-келген басқа саласына қарағанда табиғи ортаға үлкен ықпал етеді. Мұның себебі ауылшаруашылығының орасан зор алаңды талап ететіндігінде. Нәтижесінде тұтас континенттер ландшафттары өзгереді.

Ауылшаруашылығы ландшафттары тұрақсыз болып табылады, бұл бірқатар локальды және аймақтық экологиялық апаттарға алып келді. Сонымен дұрыс емес мелиорация топырақтың тұздануының және өзендер арасындағы өңделетін жердің көлемді бөлігінің жойылу себебі болды, терең жырту Қазақстандағы тозаң боранына алып келді. Бәрінен күшті табиғи ортаға бейбітшілік ықпал көрсетеді.

Оның ықпал ету факторлары төмендегідей:

- жерлерді жырту кезінде ауылшаруашылығы жайылымдарындағы табиғи өсімдіктерді жою;

- су және жел эрозиясы кезінде топырақ қабатын шығару;

- минералды тыңайтқыштарды, улы химикаттар мен басқа да химиялық реагенттерді топырақты өңдеу мен ауылшаруашылығы дақылдарын өсіру кезінде пайдалану;

-топырақты су деңгейін көтере отырып суландыру;

-топырақ экожүйесін бұзу;

-қарашірікті жою;

-топырақ құрылымы мен тығыздығын бұзу.

Ауылшаруашылығы іс-әрекетті туындататын жанама үрдістерге төмендегілерді жатқызуға болады:

-беткейлік сулардың (өзендер, көлдер, теңіздер) ластануы мен эвтропикация кезінде су экожүйелерінің гидрадациясы;

-топырақты сулардың ластануы;

-ормандар түйісуі мен орман экожүйелерінің гидратациясы;

-елеулі аумақтардағы су режимінің бұзылуы (құрғақшылық немесе суландыру кезінде);

-топырақ пен өсімдік жабынын кешенді бұзу нәтижесінде шөлдендіру;

-тірі ағзалардың көптеген түрлерінің мекен етуінің табиғи орындарын жою және соның салдары ретінде сирек және басқа да түрлердің қырылуы мен жойылуы.

ХХ ғасырдың екінші жартысында өсімдік шаруашылығы өніміндегі дәрумендер мен тыңайтқыштардың маңыздылығының азаюы және өсімдік шаруашылығы өнімдерінде, сондай-ақ мал шаруашылығында зиянды заттардың (нитраттардың, пестицидтердің, гармондардың, антибиотиктердің және т.б.) жинақталуы мәселесі де өзекті бола түсті.

Мақсары дақылын өсіру технологиясы және оның қоршаған ортаға ықпалы

Дипломдық жұмыс тақырыбы «Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жерлерінде мақсары дақылының себілу мерзімі және мөлшеріне байланысты, тұқым өнімділігінің қалыптасу ерекшеліктері».

Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстанның оңтүстік аймағындағы тәлімі жерлерінде мақсары дақылының өсіру технологиясын жетілдіру.

Мақсары өсіру кезінде қоршаған ортаға жағымсыз ықпал етуі мүмкін келесі ауылшаруашылығы операцияларын пайдаланады.

- Жырту-топырақты өңдеу, оның көмегімен өңделуші қабатты аудару жартылай араластыру және қопсыту, сондай-ақ арамшөптерді жұлу, тыңайтқыштарды енгізу және өсімдік қалдықтарын енгізу жүргізіледі, ол топырақтың ұсақ тесікті құрылымын бұзады, жел және су эрозиясын туындатады. Бірқатар егістіктер машинаның 3-4 бүтін ықпалына ұшырайды. Бұл кезеңде топырақтың терең қайта тығыздалуы, оның физикалық қасиеттерінің нашарлауы жүреді.

- Ұрықтарды араластыруды арнайы бункерде жүргізеді. Ерітіндісі бар бункерге араластыруға арналған ұрықтарды салады және оны айналдырады, одан кейін шығарады. Қалған ерітіндіге ұрықтарды кейінгі араластыру кезінде орналастырады және бұл ерітінді аяқталғанға дейін жүргізіледі. Ұрықтарды араластыру үрдісі қоршаған ортаға ешқандай зиян келтірмейді.

- Егу кезінде топырақты умен ластайтын К-701 ауылшаруашылығы машинасы пайдаланылады.

- Міндетті тәртіпте күздік бидай егістігіне минералды тыңайтқыштар енгізеді. Минералдық тыңайтқыштарды артық мөлшерлеу кезінде топырақтың нашарлауы мен қоршаған ортаның ластануы мүмкін. Енгізу технологиясы егістік бойынша органикалық тыңайтқыштарды бөлістіру мен енгізудің берілген түрін сақтау тепе-теңдігін қамтамасыз етуі тиіс. Минералды тыңайтқыштарды енгізу күшін РЖТ-4, РЖТ-8 және ПНЖ-250 жүктемесіне ие цистерна- тастағыштар қолданылады, оны күзде және көктемде енгізеді.

- Жинауды «Сампо» комбайнымен жүргізеді, бұл кезде де топырақ тығыздалу процессі байқалады.

4.3 Мақсары өсіру кезіндегі қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар

Топырақтың ұсақ тесікті құрылымы бұзылуының алдын алу үшін ауылшаруашылығы техникасының өтуін азайту, яғни ауылшаруашылық техникасының бір өтуі ішінде топырақты өңдеу бойынша бірнеше операцияларды орындау қажет. Жел эрозиясын азайту үшін фитомелиорация тәсілін, яғни көпжылдық шөптермен ауыспалы егісті, топырақты эрозияға қарсы өңдеуді, яғни топырақты горизонталь бойынша өңдеуді, контурлық жер өңдеуді, сақтаусыз жыртуды пайдаланады. Егістіктерді жел эрозиясынан қорғау кезінде кулистер, атап айтқанда егістік жиектері бойымен ағаштар отырғызу орасан зор рол ойнайды. Су эрозиясын азайту бойынша іс-шаралар көпжылдық шөптердің көлемді үлес салмағындағы топырақты қорғайтын ауыспалы егістен және дақылдарды жолақтық орналастырудан, топырақты эрозияға қарсы өңдеу жүйесінен, иілістердегі қар еруін реттестіру мен қарды бөгеуден, минералдық тыңайтқыштар жүйесінен, топырақ шайылуын ескере отырып әктеу немесе гипстеуден тұрады. Бұл тәсілдердің негізгі міндеті - беткейлік ағымды минимумға дейін жеткізу.

Топырақтың улы химикаттармен ластануының алдын-алу үшін топыраққа зиянды элементтердің шығуын қысқартатын тыңайтқыштарды енгізу қажет.

Топырақ пен қоршаған орта жағдайларының нашарлауының алдын алу үшін минералдық тыңайтқыштарды қолдануын қатаң сақтау және ауыспалы егісті іске қосу қажет. Ауыспалы егіс арамшөппен тиімді күресуге және енгізілген тыңайтқыштарды жақсы пайдалануға мүмкіндік береді, оның барынша жағымды құрылымдық жағдайын құруға жәрдемдеседі.

Топырақ тығыздалуымен күресуге топырақ өңдейтін және егін егетін техниканы агрегаттай отырып машиналар мен агротехникалық операцияларды жүргізу ұсынылады. Өйткені мұндай машиналар топырақ пен оның тығыздалуына аз қысым көрсетеді, дөңгелекті машинаға қарағанда құрылымды аз бұзады. Міндет жыртылмалы топырақтың ары қарайғы қайта тығыздалуын жоққа шығарып қана қоймай, сонымен қатар оларды пайда болған жерінде қопсытудан тұрады және топырақ құнарлылығы мен жердің өнімділік қабілетін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Топырақты қорғау жүйелерінің негізгі буыны топырақты жаншусыз өңдеу, бұл кезеңде негіз сақталады және эрозияны болдырмайды.Топырақ негізі сақталуында топырақ беткейіндегі жел жылдамдығы азаяды және қыста қар көп жинақталады, бұл топырақты терең қатаюдан, сондай-ақ қыс пен көктемде эрозиядан қорғайды. Негізсіз топырақ көктемде ылғалды жылдам жоғалтады.

Жобаның эксперементтік бағалануы

Қазақстан Республикасы тұрақты есепсіз дамуы экологиялық шешімдер және сұрақтарсыз жүзеге аса алмайды. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2014 жылғы жолдауында «...бір уақытта Үкімет энергия сақтаушы және экологиялық таза технологиялардың енгізуінде өз жігерлерін тиісті шоғырлау» деп айытты. Сонымен қатар жолдауда елге шеттен әкелудің ар жағында заң шығаратын шешімдердің өлшемдеріне «батпақты технологиялардың» қажеттілігін көрсетті.

Заманауи дүниежүзілік технология деңгейі – бұл алдыңғы ғылым өңдеу жақтары, жоғары дәрежедегі инновация және экологиялық тазалықты бар болушылар.

Экологиялық және санитарлық – эпидемиологиялық сараптама нәтижелері бойынша инновациялық технологиясының бағасы мына талаптарға сай болу керек: инновациялық, қуат жинақтаушы, экологиялық және санитарлық – эпидемиологиялық қауіпсіздік.

Төменде технологияларының сарапшылық бағасы үшiн белгiлеулер келтiрiлген (жобалардың).

Бұзылған жер технологияларының сарапшылық бағасы үшiн белгiлер (жобалардың):

1.Дәстүрлік\инновациялық

а) технология, технолгияның рұқсатсыз дүниежүзілiк аналогтерi – 5 балл;

б) технология, жақсы дүниежүзілiк аналогтерге тиiстi – 4 балл;

в) заманауи дәстүрдегі технология – 3 балл;

г) технология, дүниежүзілік деңгейден артта қалушы – 2 балл;

д) технология, Қазақстанда жақсы қол жеткен нәтижелерден артта қалушы - 1 балл;

2.Экологиялық қауіпсіздік

а) технология, қоршаған ортаның сапасын жақсартатын – 5 балл;

б) экологиялық қауіпсіз технология – 4 балл;

в) технология, қосымша экологиялық сараптама өткізулерді талап ететін – 3 балл;

г) технология қоршаған ортаға маңызды әсер көрсетуші – 2 балл ;

д) экологиялық қауіпті технология – 1 балл;

3.Санитарлық – эпидемиологиялық қауіпсіздік

а) технология, халықтың денсаулығын жақсартатын – 5 балл;

б) технология, халықтың денсаулығына қауіпсіз – 4 балл;

в) технология, қосымша санитарлық – эпидемиологиялық сараптама өткізулерді талап ететін – 3 балл ;

г) технология, халықтың денсаулығына маңызды әсер етуші – 2 балл;

д) технология, халықтың денсаулығына қауіпті – 1 балл;

4.Қуат жинақтаушы

а) қайта басталатын қуат көздердiң негiзделген – 5 балл;

б) қуат жинақтаушы технология – 4 балл;

в) дүниежүзілiк аналог деңгейінде қуаттың меншiктi шығынының технологиясы – 3 балл;

г) қуат шығыны дүнижүзілiк аналогтердiң жоғары технологиясы – 2 балл;

д) қуат шығыны Қазақстандағы жақсы нәтижелернiң жоғарырақ технологиясы – 1 балл;

Экологиялық – инновациялық талдау бойынша технологияның игерiлген бағасы.

1.Дәстүрлік\инновациялық: Агротехниканың барынша қарастырылған мәселелері азот тыңайтқыштардың мөлшері, суландыру, өсімдіктерді қоректендіру және т.б. болып табылады. Көптеген жұмыстарда негізінен минералды тыңайтқыштардың бұрын аудандастырылған сұрыптағы күздік бидай астығы өнімділігіне оң әсері байқалады. Минералды тыңайтқыштарды қолдану күздік бидай астығының максималды мүмкін жоғары өнімін алуға бағытталған іс-шаралар кешенінің ажырамас бөлігі болып табылады, сондықтан тыңайтқыштың мәні жөніндегі мәселеге айрықша назар аударылады. Минералды тыңайтқыштардың тиімділігі топырақтың табиғи құнарлылығы деңгейіне, өнімділіктің жоғары мүмкіндігіндегі жаңа сұрыптарды өндіріске енгізуге, тыңайтқыштарды енгізу мерзімі, тәсілі мен мөлшеріне елеулі деңгейде тәуелді болады. Минералды тыңайтқыштардың күздік бидай астығы өніміне әр алуан ықпалын көптеген авторлар әртектес топырақты-климаттық жағдайлармен түсіндіреді. Сондықтан инновациялық бағасы дәстүрлі заманауи технологияда 4 баллға бағаланады.

2.Экологиялық қауіпсіздік: N₃₀мөлшеріндегі азотты тыңайтқыштармен ерте көктемдегі қоректендіру жылдам тамырлануды, масақ салуды, жапырақ санының ұлғаюын, биологиялық массаның жинақталуын қарқындыландыру үшін жүргізіледі. Екінші қайтара қоректендіру масақ салу аяғындағы кезеңінде - N₃₀ мөлшеріндегі түтікшеге шығу басталуында репродуктивті мүшелердің шығу кезеңінде масақ көлемін, масақтың дән байлауын ұлғайту, яғни масақтағы дән саны өнімділігін ұлғайту үшін жүргізіледі. Демек, осы технология экологиялық қауiпсiз технологиялардың тобына жатады. Баға - 4 балл.

3.Санитарлық - эпидемиологиялық қауіпсіздік: Астықтың сапалық көрсеткіштерін талдау ақуыз (14,02-14,99%) және шикі желімтік (22,2-32,4%) максималды мөлшері үшінші класс талаптарына сәйкес келетіндей азотты тыңайтқыштарды көктемгі енгізудің жоғарғы (N_120-150) мөлшері кезінде жинақталатынын айғақтайды. Алынған мәліметтер азотты бөлшектеп көктемде өсімдік дамуының барынша кеш кезеңдерінде (түтікшеге шығу және масақтану) енгізу қажеттігін айғақтайды. Тамыр маңайындағы масақтану аяғындағы N₆₀ мөлшеріндегі көктемгі қоректенудің бидайдың жоғары сапалы астығы алуды егер де ол N₃₀ мөлшеріндегі және астықтың масақтану - сүтті пісіп жетілуі кезеңіндегі одан астам мөлшерде карбамид пен тамырдан тыс қоректендіруге сәйкес келмеген жағдайда қамтамасыз етпейді. Технология, халықтың денсаулығы үшiн қауiпсiз - 4 балл;

4.Қуат жинақтаушы

Өсімдіктердегі органикалық заттардың алғашқы түзілуінің негізгі физиологиялық үрдісі мен ондағы энергия жинақталуы фотосинтез үрдісі болып табылатындықтан өнімді тиімді жоспарлаудың негізгі міндеті - егістіктегі өсімдіктің фотосинтетикалық іс-әрекетін тиімділендіру қағидаларын жасау болады. Астық сапасын жоғарылатудың барынша нәтижелі құралы - минералдық тыңайтқыштарды тиімді пайдалану. Негізгі қоректік элементтердің арасынан астық сапасын жақсартуда азот айрықша орын иеленеді, онсыз ақуыздылықты жоғарылату мүмкін емес. Ерте көктемгі кезеңде Қазақстанның сұр топырақты аумақтары жағдайында азоттық қоректік енгізу өнімділіктің артуына ғана мүмкіндік беріп қоймай, сонымен қатар Безостая 1 сұрыбында астықтағы протеин маңыздылығын 11,7 пайыздан 15,9 пайызға дейін, ал Мероновская 808 сұрыбында 12,5 пайыздан 14,8 пайызға дейін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Дүниежүзілiк аналог деңгейінде қуаттың меншiктi шығынының технологиясы – 3 балл;

Жиынтығы: 14 балл

Жобалар және технологиялардың шекаралары қойылған нормативтерге сәйкес баллдардың сомасы бойынша басқа топтарға келесідей.

Жобалар, экологиялық және санитарлық- эпидемиологиялық сараптама нәтижесінде 4 – 5 балл жинақталса оларды таза экологиялық дәрежеге жатқызуға болады, егерде жиналған балл 18 – 20 балды құраса, онда оларды дүниежүзілік тәжiребиеде алынған қазiргi және рұқсатсыз аналогтердiң дәрежесiне жатқызуға болады

Жобалар, 14 – 17 балл жинағандар – бұлар экологиялық қауіпсіз және қуат жинақтаушы жобалар, дүниежүзілік стандартқа сәйкес.

11 – 13 балл жинаған, жобалар экологиялық және санитарлық – эпидемиологиялық сараптама жүргізуді қайта талап етеді.

8 – 10 балл дәстүрлi және экологиялық, санитарлық – эпидемиологиялық талап ететiн жобаларға әлемдiк деңгейден артта қалушық қоршаған ортаға және халық денсаулығына әсер етеді.

5 Экономикалық бөлім

5.1 Негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштерін есептеу

Мақсары өсімдігінің негізгі өнімі топырақ астында өсіп өркендеуі үшін оның артуына топырақты айдауда (аудару) үлкен роль атқарады. Жүргізген тәжірибелеріне қарағанда мақсарыны арықпен суландыру бастырып суландырғанға қарағанда топырақты тығызданудан сақтайды және өнімнің пайда болуына септігін тигізеді, сондай-ақ суландыру санын асыру мақсары бұршағы құрамында ақуыздың төмендеуі және май пайда болуына кедергі жасауын айта кетеді. Олардың айтуынша ең көп өнім гектарына 4000м² нормада суландырылғанда алынады (кесте 13).

Кесте 13 - Мақсары себу тереңдігі мен мөлшеріне байланысты биомассасының өнімділік көрсеткіштері

Себу мөлшері, млн. өнгіш дән/га	Себу тереңдігі,см	Өнімді жинау алдындағы биомасса, г/өсімдік
0,6	3-4	4,6±0,57
	5-6	4,9±0,52
	7-8	4,9±0,66
0,7	3-4	8,6±1,02
	5-6	9,2±0,83
	7-8	8,2±0,85
0,8	3-4	7,1±0,97
	5-6	8,3±0,68
	7-8	8,5±0,37

Түзілген биомасса көлемі мақсарытың себу тереңдігіне де байланысты өзгеретіндігін 14 –кесте мәліметтерінен көруге болады. Себу мөлшерлерінің әртүрлі болуына қарамастан 5-6 см тұқым сіңіру тереңдігі зерттеу нұсқасында түзілген биомасса мөлшері басқа зерттеу нұсқаларына қарағанда біршама жақсы нәтижелер көрсетті. Орта есеппен алғанда өнімді жинау алдындағы биомасса салмағы себу тереңдігіне байланысты 6,76; 7,46; 7,2 г құрады. 3-4см себу тереңдігі нұсқасында алынған биомасса көлемін 5-6 см зерттеу нұсқасымен салыстырғандағы айырмашылық 7-8 см себу нұсқасына қарағанда біршама көп болуына байланысты, тұқым сіңіру тереңдігін мақсарыты себу жұмысында аз етпеу ұсынылады.

Суармалы егіншілікте мақсарыға минералды тыңайтқышты енгізудің өнім құрылымына әсерінен алынған экономикалық тиімділікті төменде көрсетілген көрсеткіштерге негізделіп анықтайды:

Мақсары тыңайтқыштар пайдаланудан алынған экономикалық тиімділікті төменде көрсетілген көрсеткіштерге негізделіп анықтайды:

1 га және 1 ц жұмсалатын тыңайтқыштардың қоректі заттарға шаққанда натуралды және құнды есептеріндегі өнімнің өсімі; химиялық тыңайтқыштарды қолдану нәтижесінде өнім сапасының өзгеруін баға арқылы ескереді (ол жоғары да және төмен де болуы мүмкін);

Шығындардың өтелуі өнімділіктің өсім құнының тыңайтқыштарды пайдалануға байланысты қосымша шығындарына (минералдық тыңайтқыштарды сатып алуға, сақтауға, дайындауға, егістікке жеткізуге, енгізуге және қосымша өнімді жинауға жұмсалатын шығындар);

1 га егістікке және егістіктің жалпы ауданына жұмсалатын минералдық тыңайтқыштардың пайдалану есебінен алынған таза кірістің өсімі.

6 Бизнес-жоспарлау

6.2 Түйін

Мақсары гүлдеген дәуірінен бастап вегетация соңына дейін аралығы 15-20 күннен төрт рет суландыру жөн екендігін айтады. Бірақта Мақсары суландыру уақыты және нормасы оларды егілетін аудандары жағдайына қарай зерттеу жүмыстарын жалғастыру қажет екндігін көрсетіп өтеді. Мақсары жоғары өнім алуда олардың қатар арасына топырақ үйіп арық алу үлкен маңызға ие, бұл жұмысты гүлдеу дәуірінде кемінде екі рет жүргізу өсімдік гинофордың пайда болуы және оның тезірек топыраққа қадалуына ықпалын тигізеді.

Оның алған нәтижелеріне қарағанда мақсары кіші тұқымды сортын гектарына 60 кг нормада қатар арасын 70см, ал өсімдік арасын 15-20 см етіп егілгенде гектарына 39,4 центнер өнім алынды.

Бірақта өсімдікті чеканкалау ешқандай нәтиже бермегендігін айтады.

Біздің мақта өндірісі аудандарында және бір негізгі мәселелерден бірі Мақсары мақта ауыспалы егіндері қатарына кіргізу.

Бұл мәселе бойынша көп жылдар бұрын айтып өтілген болсада осы күнге дейін бұл мәселе алайда қолданылмай келеді.

Мақсары өсімдігін мақта ауыспалы егіндері қатарына кіргізу мәселесі бойынша кейінгі жылдары алғашқы жұмыстар жүргізілген болатын.

Мақсарыты азотофиксаторлық қасиеттерін есепке алып, оның жоңышқадан гөрі топырақта азот топтауы тиімді және кем қаражатты екендігі жөнінде әңгіме жүргізіледі.

Мақсары өсімдігінің таралу тарихы және келіп шығуына тоқталатын болсақ;

6.4 Өнім сипаттамасы

Дақылдарының көптеген түрлерінің халық шаруашылығында маңызы аса зор. Олар азықтық, жем-шөптік, бал жинайтын,сәндік, дәрі - дәрмектік тағы басқа өсімдіктердің топтарын құрайды. Мақсары тұқымдасының азықтық, жем-шөптік сапасы кейде олардың құрамында глюкозидтердің немесе алколоидтардың қөп мөлшерде болуына байланысты біршама төмендейді (люпин).

Мақсары тұқымдастардың кейбір іріктемелерінен, мысалы соядан, жер жаңғағынан май алынады. Ал кейбір тұқымдастарынан: қызғылт, қызыл және қара ағаштан қымбат үй жиһаздары жасалады. Сондай-ақ мия тамыр, түйежоңышқа, қоянсүек сияқтылардан әр қилы дәрі-дәрмектермен бояулар, илік заттар алынады.

Мақсары дақылдары биологиялық өсуі және алынатын өнімнің сапасы жағынан бұлардың жалпы ұқсастықтары көп. Мақсары, жемшөптік соя, лобия, жасымық, чина, нут, сиыржоңышқа, люпин және басқа белокқа бай Мақсары тұқымдастарына жататын өсімдіктер адам үшін тамақ, мал шаруашылығы үшін жемшөп ретінде өсіріледі.

6.5 Сала және кәсіпорын сипаттамасы

Қазіргі уақыта келіп Орта Азия мемлекетері ішінде Өзбекстанда Мақсары өндірісі кең жайылып келеді, Қазақстанда егілмеиді. Мақсары өндіру агратехникасы, биологиясы жөнінде мәліметтер жоқ.

Осыларды есепке алып Қазақстанда мақсары өндірісін өркендету мақсатына бұл өсімдіктің биологиясын және су режимін зерттеуді мақсат етіп қойдық. Бұл мәселені амалға асыруда мақсары өсімдігінің өсіп өркенлеу биологиясы оның суға, топыраққа болған талабын және өнімі сапасын зерттеу арқылы өзімізге мақсары өсімдігінің Қазақстан жағдайында өндіріске өндіру мәселелерін міндеттемемізге қабылдаймыз.

Басқа дақылдарға қарағанда өзінің құрамындағы белок мөлшерінің көптігімен ерекшеленеді, яғни бұл дақылдардың дәндерінде 25-30 пайыз белок бар, бұл астық тұқымды дақылдарға қарағанда 2-3 есе көп деген сөз. Мақсары өсімдіктерінің ақуыз заттары жеңіл, әрі тез ериді, сондықтан адам мен жануарлар ағзасы оны тез сіңіреді.

Мақсары дақылдары көптеген астық дақылдарына қарағанда топырақ құрамындағы қиын еритін қоректік заттарды сіңімді күйге ауыстыра алатын қабілетімен ерекшеленеді, яғни олар астық және де басқа дақылдарға жол салушы болып табылады. Сондықтан барлық мақсары дақылдары жаздық және күздік астық дақылдары, сондай-ақ техникалық дақылдар үшін ең жақсы алғы дақыл болып табылады.

6.6 Маркетингтік жоспар

Мақсары тұқымының май мөлшері 60%-ке дейін және ақуыздың 34%-ке дейін болуы, оның тамақ өндірісіндегі маңызды өсімдік екенін көрсетеді. Оның майлылығы күжіт, күнбағыс, кендірден жоғары болып, ал ақуыз құрамында алмаспайтын амин қышқылдары ( аринин, лизин т.б)

Мақсары түқымы кондитерлік өндірісінде конфет, халуа, торт, шаколад, какао дайындауда кең қолданылады, көбірек қоректік май ретінде көбірек пайдаланылады.Оның майының төменірек сапасы маргарин және парфюмерия, консерва дайындауда пайдаланылады. Колориялық жағынан 1 килограмм мақсары тұқымы еттен 3 есе, жұмыртақадан 5 есе артық екені анықталды.

Мақсары дақылдарының халықтың тағамға аз пайдаланатын түрлерін көбейу, олардың сорттарын жақсарту, сондай-ақ жаңа дақылдарды тағамға пайдалану аса маңызды шара. Әрбір дақылды өсіріп, өндіруде биологиялық ерекшеліктеріне байланысты ерте көктемнен қыс түскенге дейін үздіксіз ұзақ кезеңге пайдалануға және құнарландыруға мүмкіндік береді.

Адам ағзаларының қалыпты қызмет етіп, колайсыз жағдайдан қорғаныштық қасиетінің арта түсуінде көкөніс дақылдарының орны ерекше. Соның ішінде өте маңызды орынды мақсары алады. Сондықтан, суармалы егіншілікте мақсары минералды тыңайтқышты енгізудің өнім құрылымына әсері өте зор. Оңтүстік Қазақстан өңірінде алғаш рет суармалы егіншілікте Мақсары минералды тыңайтқышты енгізудің өнім құрылымына әсері қарастырылды.

6.7 Өндірістік жоспар

Мақсары сабағы топырағы жоғары құнды мол азығы. Протеин мөлшерімен мақсары сабаны жоңышқаға жақын болады. мақсары күнжарасы ақуыз және майға бай болып жоғарыдағы аталған заттар ретімен 48 және 8%-ке дейін жетеді. Оның күнжарасы майдаланып ұнға қосылғанда, пісірлген өнімнің дәмін кіргізеді.

Мақсары өсімдігі қалдықтары құрамында фосфор, калий мол болып топырақты органикалық қоректік заттарға байытады. Оның тыңайтқыш ретінде маңызы үлкен. Тұқым қауашағын целлюлозаға бай болып целлюлоза алуда пайдаланылады.

Мақсары бұршақ тұқымдас болғаны үшін ол ауадағы еркін азотты меңгереді, топырақта микроорганизмдердің белсенділігін арттырады.

Мақсары (жержаңғақ) тік және жайылып өсетін өсімдік. Оның кейінгі механизациялауға қолайлы болып өсіру жағдайларына қарай бойы 70-90 см-ге дейін жетеді. өсімдіктің төменгі жағы шеңберлі жоғарысы 4-5 қатарына жапырағы қос қанатты, сағағы ұзын болады. тамыр жүйесі тік тамыр, 1,5 метрге дейін тереңдейді. Тамырларында азотофиксатор бактериялары есебіне түйнектер пайда болады. оның жемісі қынды болып 2-6 см ұзындыққа дейін жетеді, қыныда 1-4 –ке дейін тұқым болады.

Мақсары дәндері мен сабақтарының, жапырақтарының, гүлдерінің қайнатпасын зәр шығаратын дәрі ретінде және бүйрекке тастар жиналғанға, осымен қатар бүйректің жұмыс жасауы нашарлағандағы ісіктен арылу үшін пайдаланады. Тағамға қосып пайдалануды ұсынады, осымен қатар асқазан қышқылдығы азайғандарға, қатпаға да пайдаланады.

Мақсары қорғаушы факторларының барлығына байланысты аса қауіпті ісіктерді (рак) болдырмауға, радиацияның қатерлі әсерінен сақтауға және радионуклеиндермен ластанған аймақтарда пайдалануды ұсынады.

Тұқымдарындағы клетчаткалар токсикалық заттарды, осының ішінде радиоактивтік изотоптарды өзіне сіңіріп алып шығаратындығы анықталған. Инозиттің құрамындағы филен қышқылы ауыр металдармен қосылып, әсерін төмендететіндігі анықтаған. Мақсары құрамындағы темір радиоактивтің, темірдің сіңуіне қарсылығы, ал калийдің цезияға әсер тигізетіндігі анықталған.

6.8 Ұйымдастырушылық жоспар

Жұмысшылардың еңбек ақы бойынша салыстырмалы есептеу мына көрсеткіштер арқылы анықталады: Адам саны, жалпы еңбек ақы қоры, орта жылдық еңбек ақы және орта айлық еңбек ақы. Жұмысшылар мен персоналдардың саны мен еңбекақы қоры бойынша есептеулер нәтижесі осылай етіліп кестеге түсірілген.

Жерді пайдаланудың қатаң тәртібі белгіленген. Суармалы, құрғатылған жерлерді, егістіктерді, көпжылдық жеміс ағаштарды отырғызылған бауларды, шабындықтар мен жайылымдарды басқа қажетке пайдалануды, әрі арнайы уәкілдік берілген басқа органдар мен лауазымды адамдар ғана шешеді.

6.9 Қаржылық жоспар

Мақсары өсімдігін өсіру өте ауыл шаруашылығы үшін тиімді есептеледі. Тамақ өндірісімен бірге мал азығы және топырақ құнарлылығын арттыруда мақсары үлкен маңызға ие болады.

Жерге зерттеу жұмыстарының шығындарын жүргізгендегі ағымдағы шығындардың құрамымен көрініс табатын жекелеген баптар бойынша есептеледі. Орындалған жұмыстарды жүргізуге қажетті шикізатқа, материалға және тыңайтқыштарға кеткен шығындарды анықтаған жөн (кесте 14).

Кесте 14 - Мақсары сортының себу тереңдігі мен мөлшеріне байланысты өнімділігі және өнімнің құрылымдық элементтері

Көрсеткіштер	Себу мөлшері, млн. өнгіш дән/га
	0,6			0,7			0,8
	Себу тереңдігі,см
	3,4	5-6	7-8	3-4	5-6	7-8	3,4	5-6	7-8
Бір өсімдіктегі тұқым массасы, г	5,08	5,10	5,12	5,2	5,2	5,2	4,3	4,6	4,5
1000 тұқымның массасы, г	234	235	235	243	244	243	235	238	236
Бір өсімдіктен алынған дән саны, дана	9,90	9,96	9,92	10,0	10,4	10,2	9,1	9,8	9,5
Өсім – даму кезеңінің ұзақтығы, күн	78	79	80	77	78	79	75	76	77
Тұқым құрамындағы ақуыз мөлшері, %	23	23	23	24	24	23	24	24	23

Себу мөлшері бойынша мақсары тұқымының өнімділігі мен өнімнің құрылымдық элементтері корреляциялық байланыс нәтижелері көрсеткендей, айырмашылық 0,7 млн.өнгіш дән /га зерттеу нұсқасында қалыптасады (кесте 15).

Кесте 15 - Себу мөлшері бойынша мақсары тұқымының өнімділігі мен өнімнің құрылымдық элементтері арасындағы корреляциялық байланыс

Көрсеткіштер	Себу мөлшері, млн. өнгіш дән/га
Көрсеткіштер	0,6	0,7	0,8
Өсімдіктегі өнімді түйіндер саны	0,49±0,083	0,71±0,118	0,63±0,147
Өсімдіктегі мақсары қаптар саны	0,52±0,110	0,73±0,096	0,66±0,130
Бір өсімдіктегі тұқым саны	0,52±0,147	0,61±0,114	0,58±0,089
1000 тұқымның массасы	0,44±0,102	0,59±0,121	0,52±0,088
Өсімдіктің құрғақ массасы	0,37±0,076	0,52±0,110	0,44±0,124
Өсімдік тамырындағы түйнектер саны	-0,05±0,014	0,17±0,047	0,10±0,035

Өсімдіктегі өнімді түйіндер саны, өсімдіктегі мақсары саны, бір өсімдіктегі тұқым саны, 1000 тұқымның массасы, өсімдіктің құрғақ массасы және өсімдік тамырындағы түйнектер саны бойынша жасалынған корреляциялық байланыстар бойынша өнімділік пен өнімнің құрылымдық элементтеріне оң әсер зерттеу нұсқаларының ішінде 0,7 млн.өнгіш дән /га зерттеу нұсқасында байқалады. Яғни бұл, мақсарыты өсіру технологиясын жасағанда себу мөлшерін 0,7 млн.өнгіш дән /га есебімен жүргізуге мегзейді.

Қазақстанның оңтүстік өңірінде алғаш рет өсіріліп отырған мақсарытың сортының тұқым себу мөлшері мен тереңдігі бойынша жүргізілген зерттеулер нәтижелеріне сүйене отырып келесі қорытындылар жасауға болады;

Мақсары дақылының тамырындағы түйнек бактерияларының дамуы тұқымның себу тереңдігіне байланысты болды, себу тереңдігін 7-8 см жеткізу барысында түзілетін түйнектер саны 5-6 см себу нұсқасына қарағанда 2,9- 3,8 данаға кем түзілді.

Мақсарыты Оңтүстік Қазақстан жағдайында өсіргенде себу мөлшерін 0,7 млн.өнгіш дән /га, ал себу тереңдігін 5-6 см ету нәтижесінде басқа зерттеу нұсқаларына қарағанда гектарына 2,4-5,8 ц/га артық өнім алуға болатындығы анықталды.

Зерттеу нәтижесіне талдау көрсеткішінде экономикалық тиімділігі 1 га егістікке және егістіктің жалпы ауданына жұмсалатын минералдық тыңайтқыштардың пайдалану есебінен алынған таза кірістің өсімі (кесте 16).

Кесте 16 - Экономикалық тиімділік мақсары берілген минералдық және органикалық тыңайтқыштардың жоспар бойынша өнімділіке әсері.

№	Көрсеткіштердің аталуы	Өлшем бірлігі	Көрсеткіштер			Ауыт қулар +,-
			Дәстүрлі		(Бизнес жоспар бойынша) минерал тыңайтқыш тар әсері,
1	Барлық өнімнің натуралды есептегі өндіріс көлемі	ц	25		30	5
2	Өнімнің құны	теңге	180,0		200,0	20,0
3	1 га өнімнің жалпы құны	Мың тг	450,0		600.0	150,0
4	Бір бірлік өнімнің өзіндік құны	теңге	120		116	- 4
5	1 га өнімнің өзіндік құны	Мың тг	300,0		348,0	48,0
6	Таза пайда	Мын тг	150,0		252,0	102,0
7	Рентабельдік деңгейі	%	50.0	72,4			22,4

Бизнес жобаның технологиялық және экономикалық бөлімдерінде жүргізілген есептер негізінде негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштердің қорытынды кестесі жасалады.

Экономикалық тиімді мақсарыға берілген минералдық және органикалық тыңайтқыштардың өнімділігіне әсері үшінші нұсқада органоминералды тыңайтқыш берілгенде болды. Осындай кезде біз өте көп табысты осы тәжірибені қолданғанымызда органикалық тыңайтқыш нұсқадағыдай, кішкене шығынмен,ал пайдалылық деңгейі 2,4% асып түседі.

Экономикалық тиімділігін оқып-үйрену үшін қолданыстағы агрономиялық тәсілдерді жақсылап қайталап қарап көруімізге оның қоршаған ортаға әсері [45].

6.10 Экономикалық, әлеуметтік тәуекелдер

Тәуекел түрі	Жобаның тиімділігіне теріс әсері	Теріс әсерді азайтуға бағытталған іс – шаралар
1. Бәсекелестердің бағаны төмендетуі	Сұраныстың төмендеуі	Қызмет аясын кеңейту
2. Бәсекелестердің бағаны төмендетуі	Бағаның төмендеуі	Қызмет сапасын жоғарылату
3. Салықтың өсуі	Таза пайданың азаюы	Бағаны тиімді жоғарлату
4. Қызметкерлер жалақысының өсуі	Жалақының өсуінен пайданың азаюы	Тәуекелдің осы түрін жобада мұқият бағалау
5. Білікті жұмыс күшін жинақтау қиындығы	Жинақтауға кететін шығындардың артуы	Кеңінен танымал теледидар каналдарына, газеттеріне жарнама беру

Қорытынды

Жиналған эксперименттік материалдарға сүйеніп төмендегідей қорытынды жасауға болады:

1. Қазақстанның оңтүстік-шығысының тәлімі жерлерінде мақсары бағалы, майлы және қоректілігі жоғары дақыл болғандықтан еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде елеулі орын алады.

2. Ылғалмен қамтамасыз етілген тәлімі жерде мақсарыны қолайлы егу мерзімі сәуір айының екінші онкүңдігі. Осы мезгілде себілген тұқымның өскіні 10-12 тәулікте жаппай жер бетіне шығып, егістік өнгіштігі 91,3% жетеді, бұл көрсеткіш ерте себілген нысаннан 2,7%, ал кеш себілгеннен-3,7% жоғары.

3. Қолайлы мерзімде егілген мақсарының тұқымы 111-113 тәулікте толық пісіп, әр гектардан 23,5 центнер өнім береді. Дакылды қолайлы мерзімде егу 0,8-4,5 ц/га қосымша өнім алуға мүмкіндік туғызады.

4. Мақсары тұқымын оңтайлы тәсілмен және мөлшермен себу гектардағы өсімдік жиілігін реттейді және олардың сақталу көрсеткішін арттырады, танапта арамшөптердің өсуін төмендетеді.

5. Мақсарыны өсімдік майын өндіруге өсіргенде ең оңтайлы тұқым себу тәсілі кең қатарлық (қатараралық ені 60 см). Осы тәсілмен егілген мақсары ең қолайлы қоректік алаңшаны иеленіп, өсіп-дамуына және жоғары өнімқалыптастыруына оңтайлы мүмкіңдік алады. Гектарына 200 мың дана өнгіш тұқым себу орта есеппен 26,3 ц/га өнім алуға жағдай жасайды, бұл көрсеткіш бақылау нысанынан 22,8% жоғары.

6.Тұқым оңтайлы тәсілмен және мөлшермен себілген мақсары өсімдігіндегі бұтақтар саны бақылау нысандарымен салыстырғанда 2,3данаға, тостағанша 5,1, әрбір тостағаншадағы тұқым саны 6,4 данаға артып, 1000 дәннің салмағы 3,4 г жоғарлайды.

7. Мақсары тұқымын оңтайлы тәсілмен және мөлшермен себу тұқым құрамындағы майдың шығымын арттырып, кең қатарлық қатараралық ені 60 см, 200 мың/га тұқым себілген дақылдың майлылығы 36,23% жетті, ол бақылаудағыдан 2,4% жоғары.

8. Мақсарыны қолайлы мерзімде себу экономикалық жағынан тиімді. Сәуір айының екінші онкүндігінде егілген дақыл өнімінің өзіндік құны 659,5 теңге/ц құрады, ал рентабелділік деңгейі - 127,4% болды.

9. Дақыл тұқымын ұсынылған тәсілмен және мөлшермен себу әрбір гектардан алынған шартты таза пайданы бақылаудағымен салыстырғанда 65,3% арттырып, рентабелділікті 130,3% жеткізеді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы: Бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы // Егемен Қазақстан”, ақпан 2006ж.
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы: Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егемен Қазақстан, 1 наурыз, 2007ж .
А. Күрішбаев. Республика егіншілігіне жүйелі даму қажет //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2004-№6. –Б. 3-4.
А. Күрішбаев. Минимальная обработка почвы и плодосемен-основа ресурсосберегающего земледелия для устойчивого производства // НОУ-ТИЛЛ и плодосмен – основа аграрной политики поддержки ресурсосберегающего земледелия для интенсификации устойчивого производства: матер.межд.конф. –Астана-Шортанды: Казахстан, 2009. –С.5-6.
С.Р.Арыстангалиев, Е.Р. Рамазанов. Растения Казахстана // Алма-Ата: Наука, 1997г. –239 с.
Я.Г. Момот. Масличные культуры в Казахстане //Народное хозяйство Казахстана. Алма-Ата, 1995. №5. 28-30с.
Л.М. Жуковский. Культурные растения и их сородичи // Л.: Колос, 1999г. -96 с.
Е.А. Weiss, Саstor, Sеsаmе аnd sаfflower //Bremes and Noble Іnс. –New-Yоrk, 1998. P.529-744.
Н. Расулов. Питательность силоса из сафлора //Сб.науч.трудов ВНИИК. –Самарканд, 1997г. Т.12. 124с.
Р.Ғ. Кnowles. Vаrіаbіlіtу іn оlеіс аnd linoеіс асіd соntenta оf safflower oil. // Есоnоmіс Воtапу. 1995. №19 Р.53-62.
A.Ashri, Р.Ғ. Кnowles. Cytogenetics of safflower (Carthamus L.) special and their hybrids // Agron.J. 1998у. 11-17р.
И.А.Минкевич. Масличные культуры // М.: Сельхозиздат, 1999г. 307-329с.
П.П. Вавилов. Новые кормовые культуры // М.: Россельхозиздат, 1995г. 315 с.
А.М. Купцов. Сафлор //Новые масличные культуры ВИР: сб.науч.трудов. –Л., 1996г. 36-41с.
Я.Г. Момот. Культура сафлора в Узбекистане // Ташкент, 1996г. 150 с.
Е.Ш.Жумабеков, Т.А.Атакулов, Б.К.Доненов, Д.Сыдыков. Сафлор (систематика, генетика, продуктивность и перспективы использования) // Алматы, 2008г. 71 с.
А.А.Бегалин, В.А. Винокуров. Влияние запасов продуктивной влаги на полевую всхожесть семян в зависимости от глубины заделки семян //Вестник науки Казахского государственного агротехнического ун-та им.С.Сейфулина. –Астана, 2007г. №3. 99-103с.
J.R. Smith. Safflower AOCS Press, Champaign, JL. // New-Yоrk, 1996у. 624 р.
Ван Жау Му. Жер шарындағы мақсары материалдарына берілген баға және оны қолдану (қытай тілінде) // Пекин: Техника ғылым баспасы, 1999ж. 484 б
В.Е. Борковский. Частная селекция масличных культур // М.: Сельхоз-издат, 2001г. 163-169с.
Г.М. Попова. Гибриды культурного сафлора //Записки Ленинградского с.-х. ин-та. Ленинград, 1999. Вып.2. 97 с.
Д.Бартенов. Сафлор – на полях Западного Казахстана //Сельское хозяйство Казахстана. Алма-Ата, 2003г. №8. 45с.
Я.Г. Момот. Культура сафлор в Узбекстане // Ташкент, 1996г. 30 с.
Л.Бейлин. Сафлор в Казахстане //Зерновые и масличные культуры. Алма-Ата: Кайнар, 1998г. 12с.
Д.С. Васильев. Подсолнечник // М.: Агропромиздат, 1999г. 172 с.
А.А. Арипова. Откорм баранчиков с использованием сафлорового жмыха //Вестник с.-х. науки Казахстана. Алматы: Бастау, 2001. -№6. 34-35с.
Е.А. Weiss. Oilseed Corops. Chapters sаfflower //Longman Group Limited, Logman Hause. London, 1997у. 216-281р.
В.Н. Чирков. Новые масличные культуры // Ташкент, 1998г. -38 с.
И.Расулов. Кормовая ценность сафлора для полупустыных районов каракулеводства //Сб.науч.трудов ВНИИК. Самарканд, 1996г. 136с.
С.Н. Прянишников. Сафлор для улучшения пастбищ //Сельское хозяйство Казахстана. Алма-Ата, 2004г. №7. 21-22с.
Прянишников К агротехнике сафлора в пустынной и полупустын-ной зонах юго-востока Казахстана // Вестник с.-х. науки Казахстана. Алма-Ата. Кайнар 1999г. №9. 6-7с.
Я.Г. Момот. Ботаническая – агрономическая монография сафлора // Самарканд, 1999г. 14 с.
Перспективные образцы сафлора для использования в кормовых целях //Науч.-техн. бюллетень Всероссийского науч.-иссл.ин-та растениеводства им.П.П.Вавилова. Санк-Петербург, 1995г. Вып.232. 34-40с.
З.Ш. Шамсутдинов. Культура сафлора в каракулеводческих хозяйствах пустынной зоны //Сельское хозяйство Узбекистана. Ташкент, 1999г. №8. 14-16с.
Р.М. Медеубаев. Мақсары дәні сапасының агротехникалық тәсілдерге байланысты өзгеруі //Жаршы. Алматы. Бастау, 2007ж. №10. 21б.
Р.М.Медеубаев, М.Н.Жамалбеков, А.К. Киреев. Минимальная обработка почвы при возделывания зерновых и сафлора на богаре // Красноводопад, 2006г. 5-6с.
Г.А. Беркінбаева. Мақсары болашағы мол мал –азықтық дақыл //Жаршы. Алматы, Бастау, 2005ж. №12. 40-41б.
G.P.Argikar, V.V.Thobbi. The range of variation of some quantitative characters in Carthamus tinctorus // L. Ind Oilseeds jow. 1999у. Vol.l.(4).232-234р.
Е.В. Сергиевская. Систематика высших растений // Санк-Петербург, 2002г. 352 с.
P.F.Knowles. Centers of plant diversity and conservation of erop germplast //Safflower, Economic Botany. 2001у. Vol.23 (4). 324-329р.
A.Ashri. Evaluation of the germoplasm collection of safflower plant height in Israel, Utah, and Washington // Theoretical Applied Genetics, Vol. 1999у. 395-396р.
B.S.Chaudhary, O.P.Singh, R.R. Rawat. Field evaluation of some insecticides against the safflower aphid, the capsule fly and the predator // 1999у. 117-125р.
A.M.Dhorte, V.R.Zode, N.P. Ingole. Chlorophyll variability in some genotures of safflower and gram and its correlation with yi eld //PKV Research Journal. 2003у. Vol.9(1). 75-78р.
Д.С. Васильев. Подсолнечник // М., Агропромиздат, 1999г. 174 с.
У Ин Шян. Мақсары сорт үлгілерін сынау (қытай тілінде) // Пекин, 1998ж. 145 б.

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2023-12-22 14:34:18 Қаралды-109

ЕРТЕДЕ БОЯУЛАР НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ІНЖУ ҚАЙДАН АЛЫНАДЫ?

КҮН НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ДЫБЫС ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЛАСТАУЫ МҮМКІН БЕ?

БҰЛТТАРДЫҢ ҚАНДАЙ ТҮРЛЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР НЕНІ ХАБАРЛАЙДЫ?

ПЛАСТМАССА ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ПЛАСТМАССА ЫДЫРАУЫ МҮМКІН БЕ?

СУ ҮЙДІ ЖАРЫП ЖІБЕРУІ МҮМКІН БЕ?

МҰНАЙ НЕДЕН ТҰРАДЫ?