ҚОРЕКТЕНУ АУДАНЫНА ЖӘНЕ ИНФЕКЦИЯЛЫҚ ЖҮКТЕМГЕ БАЙЛАНЫСТЫ СҮРЛЕМДІК ЖҮГЕРІНІҢ ӨНІМ ТҮЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ҚОРЕКТЕНУ АУДАНЫНА ЖӘНЕ ИНФЕКЦИЯЛЫҚ ЖҮКТЕМГЕ БАЙЛАНЫСТЫ СҮРЛЕМДІК ЖҮГЕРІНІҢ ӨНІМ ТҮЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

КІРІСПЕ

Жүгері дақылының дәні өзінің жоғары энергия сыйымдылығына байланысты, құрама жемдерге негізгі компонент болып саналады. Құрама жемдер дайындағанда жүгері дәнін басқа дәндермен алмастыру, жемнің қымбаттауына және сапасының нашарлауына әкеліп соғады.

Өндірістік тұрғыдан қарағанда жүгері кез-келген мал мен құстардың түріне өте жақсы тиімді азықтық дақыл болып табылады. Сүрлемдік дақыл ретінде оған ешбір дақыл тең келе алмайды және жасыл конвейерде маңызды орын алады. Жүгері негізінен азықтық дақыл ретінде қолданылып келді және қолданыла береді де, сонымен қатар соңғы жылдары республикамызда жүгеріні тамақтық мақсатқа пайдалану үшін қайта өндеу өндірісі дамып келеді.

Біздің республика жағдайында жүгері ең жоғары өнімді дәнді және негізгі азықтық дақыл болып саналады.

Өткен ғасырдың 90 жылдарының басында Қазақстанда жүгері дақылын өсіру шамамен 2015 млн. га жерге орналастырылған, оның ішінде 140-150 мың. га жер сүрлем жүгеріге арналған. Әр жылдарда бұл дақылдан 500 мың тоннадан аса жүгері дәні жиналған. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында жүргізілген реформалар осы өндірістің барлық салаларына, оның ішінде дән өндіру кешеніне де кері әсерін тигізді.

Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің мәліметтеріне жүгінсек, соңғы 5 жылдың ішінде негізгі дәнді дақылдар егістігі 7 пайызға кеміген. Бірақ соңғы жылдары өткен жылдарға қарағанда сүрлем жүгері дақылының егістік көлемі ұлғайған.

Ғылыми есептер бойынша белгіленген шарты бір мал басына 35-40 мал азықтық өлшем өндіруші керек екендігі дәлелденген.

Демек, тұрақты мал азығының базасын құру Қазақстанда мал басын жақын арада көбейту үшін басты мақсат болып саналады.

Тәлімді жерлерде мал азығын өндіру ылғалдық жетіспеушілігінен шектеледі, сондықтан суармалы жерлерде мал азығын көбейтуге үлкен назар аударып алдын ала қарастырылуы керек.

Қазақстанда сүрленетін негізгі дақыл жүгері болып табылады. Сүрленетін шөптердің жалпы жиынтығындағы оның үлесі 90-95%. Оны өсіру агротехникасы мен сүрлеу технологиясын мұнан әрі жетілдірумен қатар, сүрленетін шикізаттың жалпы жиынтығындағы басқа да ауыл шаруашылығы дақылдарының үлесін 25-30%-ға жеткізу қажет. Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс облыстарында сүрлемге салынатын жүгері алқабының бір бөлігін өнімі кейбір жылдары жүгеріден де асып түсетін, ал жинап алынуға тиісті пісу мерзімі 15-20 күн ерте болатын күнбағыстың сүрлемдік сорттары егістігімен алмастыру қажет. Сүрлемге салу үшін бір жылдық бүршақтүқымдастармен аралас егілген жаздық бидай бұлардан да ерте піседі.

Оның сыртында, күнбағыс пен астық-бүршақтүқымдас шөптер қоспасы жылуды онша қажет ете бермейді, топырақтағы қысқы-көктемгі ылғал қорын жақсы пайдаланады, сондықтан да, жүгері үшін қолайсыз жылдары олар барынша мол өнім береді.

Жоғары өнім алу және оны ұзақ уақыт сақтау үшін өсімдік ауруларының алдын алу аса маңызды болып табылады. Аурулар негізінен өсімдіктің барлық мүшелерін залалдайды. Аурудың әсерінен тұқымның өнгіштігі, өнімділік коэффициенті, өсімдіктердің қолайсыз жағдайларға төзімділігі төмендейді, түсім шығыны көбейіп, өнімнің сапасы нашарлайды. Кейбір жылдары аурулардан келетін шығын жалпы өнімнің 30%-ын құрайды. Дәнді дақылдар үшін аса зиянды болып қаракүйе мен тат аурулары саналады. Өсімдіктердің қаракүйе ауруына ұшырауынан келген шығын, егістіктерде осы аурудың таралу пайызына тең, ал сұлы тәжді татпенен немесе сабақ татымен жаппай ауырған жылдары түсімділік 50%-ға және одан да көп төмендеуі мүмкін.

Өсімдіктердің өсу кезеңіндегі өзгерістерді және даму жылдамдығын бақылай отырып, ауру әсерінің қарқыны мен бағытын анықтауға болады. Өнімді шығынсыз сақтау ауруды уақытында анықтауға байланысты. Сондықтан аурудың белгілерін дұрыс анықтап, себебін білудің маңызы зор. Ауру қоздырғыштарының биологиясын, даму ерекшеліктерін біле отырып өсімдіктерді қорғау жүйесін таңдауға, алдын алу және жою шараларын уақытында өткізуге болады.

1907 жылдары ірі ғалымдардың бірі, отандық фитопатология ғылымының негізін салушы профессор Ячевский А.А. өсімдік қорғаудағы негізгі бағыт ауруға төзімді өсімдіктерді тәжірибеде қолдану қажет деп жазған төзімді сорттардың ауыл шаруашылық өндірісінде негізгі рөлі өсімдік иммундық жүйесі жайлы 30-жылдары Вавилов Н.И. еңбектерінде жазылған. Бірақ аталған шараларға қарамастан бүгінде бұл мәселе басты болып қала береді.

1 Аналитикалық бөлім

1.1 Сүрлемдік жүгерінің мал азықтық құндылығы

Жүгері дүние жүзілік егіншілікте ең көп тараған дақыл. Таралу ареалы бойынша ол бидайдан кейін екінші орында тұрады. Жүгері әр түрлі топырақ-климатты жағдайларда өсіріліп шығарылады, тропикалық облыстардан бастап үсдіксіз мерзімнің ұзақтығы 100 күнге дейінгі аудандарға дейін. Жүгері көк балауса алу үшін және тұқым алу үшін Ресей федерациясында, Кавказда, Молдавада, Украинаның оңтүстік аудандарында өсіріледі. Жүгері егетін ірі аудандарға Орта Азия және Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс облыстары кіреді.

Қазақстанда жүгері мал шаруашылығының өнімділігін көтеруде негізгі және маңызды мал азықтық дақыл болып саналады. Жүгерінің тұқымдылығы басқа мал азықтық дақылдарға қарағанда жоғары болады. Жүгерінің көк балауса массасы сүтті – қамыр болып піскен кезде құрамында каратин мөлшері көп болады, құрамындағы осы зат жас төлдерді қоректендіруде өте қажет болып есептеледі.

Жүгерінің көк балауса массасын көптен өндірудің негізгі жолдарына оның өнімділігін жоғарылату үшін интенсификация негізінде жүргізуі көзделген [1].

Ол үшін басты роль оны жақсы алғы егістерге егу, топырақты дұрыс өңдеу, жоғары өнім гибридтерді және сорттарды минералды тыңайтқыштардың жүйесінде, егісті арам шөптерден комплексті түрде сақтау жолдарын пайдалану арқылы.

Берік жем-шөп қорын жасауда да жүгері маңызы зор дақыл. Жүгерінің дәні малдарға құнарлы жем, себебі оның 1 кг-да 1,34 мал азықтық өлшемі бар.

Дәнімен қатар көк балаусасы да өте құнды мал азығы, одан сапалы сүрлем дайындалады, өйткені оның әрбір килограмында 0,20-0,25 мал азықтық өлшемі болады. Жүгерінің пісіп жетілу кезеңіне байланысты оның 100 кг собықсыз сүрлемінде 16-19 азықтық өлшемі болады, ал собығымен жиналған сүрлемінде 17-23 азықтық өлшемі болады.

Қазақстанның Оңтүстіктегі суармалы егіншілігінде жүгерінің әр гектарынан 600-800 центнерге дейін көк балауса алынады. Қазақ егіншілік институтының Қаскелең тәжірибе шаруашылығында соңғы жылдары әр гектардан 120-140 ц жүгері дәнін 1000-1210 центнер көк балауса алып тұрды. Өсімдіктердің қөректену проблемасы нағыз актуалды болып саналады. Оны шешудің жолдарының бірі ауыл шаруашылық дақылдарымен күн энергиясын максималды және тиімді пайдалану керек, былайша айтқанда фотосинтез процесінде пайда болған өсімдік биомассаларының салмағының 90-95% органикалық заттарды құрайды,.

Өсімдіктің өнімділігін көбейту – бұл дегеніміз олардың фотосинтетикалық өнімділігін жоғарылату, сонымен бірге күн радиациясының пайдалану коэффициенттін жоғарылату, фотосинтез процессіне қатысатын активті фотосинтетикалық радиациясының шамамен жалпы күн сәулесі энергиясының 45-50 % құрайды [2].

Суармалы оңтүстік аймақта, сүрлемдік жүгерінің максималды өнімін жүгері егісінің біршама басқаша бағытында алынады. Жүгерінің 1000-1500 (300-350) ц/га құрғақ заттың көк балауса өнімін өндіру үшін Өзбекстан жағдайында гүлдену фазасында жапырақ бетінің көлемі 90-95 тың м²/га жетуі тиіс, бұл жағдайда фотосинтездің таза өнімділігі бүкіл вегетациясы кезінде тәулігіне орташа 7-7,5 г/м² болуы керек. Жүгері егісіндегі өсімдіктердің жиілігі 70 мың/га болғанда фотосинтетикалық қасиеттері жоғарылайды дейді.

Оңтүстік Қазақстан жағдайында, сәуле және жылу көп, сондықтан негізгі бағыт сәулені пайдалану режимін жақсарту бағытында күн энергиясын егістікте максималды пайдалану керек.

Ең маңызды, көкейкесті сұрақ барлық ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудегі өсімдіктердің оптималды жиілігін тағайындау болып табылады.

Жүгері басқа дақылдарға қарағанда егіс жиілігінің өзгеруіне күшті әсерленеді.

Соңғы жылдарда ғылыми зерттеу мекемелерінде көптеген эксперименттік материалдар жинақталған, шаруашылыққа тағайындауға және ұсынуға жарамды сорттардың және гибридтердің ерекшеліктеріне байланысты және топырақ – климат жағдайларына байланысты өсімдіктердің дифференциалды жиіліктерін беру үшін. Измаилдық тәжірибе станциясында Бүкіл Одақ ғылыми-зерттеу институтында жүгерінің жиілігі туралы мынандай варианттары қарастырылған 20, 25, 30, 35 және 40 мың дана 1-га жерге толық минералдық тыңайтқыштардың екі фонында [3].

Аудандастырылған орташа пісімділікті Красноярский 440 М және Одесский 50 М жүгері гибридтер алынған N₃₀ P₃₀ K₃₀ және N₆₀ P₆₀ K₃₀ тыңайтқыштарының фонында.

Өсімдіктердің жиілігі және минералдық тыңайтқыштар жағдайы басқада морфологиялық белгілеріне айтарлықтай әсерін тигізеді. Екі гибридтер бойынша жиілігі өскен сайын өсімдіктің өсу темпі бастаған. Тыңайтқыштың дозасы жоғары болғанда өсімдіктің жиілігінің түптенуі өскен, әсері 20-30 мың өсімдік жиілігі болғанда 1 га жерде. Өсімдіктердің топырақ бетінің көлемі жиілікті көбейткен сайын 20 дан 4- мың/га дейін екі гибрид бойыншада азайған, бірақ жиіліктің өсуіне пропорционалды емес, сондықтан жапырақтардың жалпы көлемі гектарына өсімдіктердің саны бойынша жоғарылаған.

Харьков облысының оңтүстік – батыс бөлігінде жүгерінің жиілігін зерттеген. Днепровский 438 ТВ гибридін екі фонда, тыңайтқышсыз және минералдық тыңайтқыштарды толық енгізгенде N₆₀ P₆₀ K₃₀ мөлшерінде. Тәжірибенің схемасына жиілікте енгізілген, ол 35, 40, 45 және 50 мың өсімдік 1 га жерге. Зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей орташа үш жылдық зерттеулер бойынша өсімдіктердің жиілігін 35 тен 40 мың/га дейін өсіргенде сүрлемнің массасы 1,4 және 1,5 ц/га жоғарылаған [4].

Харьков облысының далалық зонасы бойынша тыңайтқыш енгізілген фондары бойынша Днепровский 438 ТВ гибриді үшін ең оптималды жиілігі өсімдіктердің 40 мың/га болады.

Өсімдіктердің жиіліктерін зерттеген үш агрофон бойынша, жиілігін 40 және 60 мың/га арасында; тыңайтқышсыз, орташа фонда (N₆₀ P₁₀₀ K₁₀₀) және жоғарғы фонда.

Сонда жүгерінің өнісіне тигізетін әсері жиілігі өсімдіктердің көп болғанда жоғары болған. Жиілігі 40 мың/га да тыңайтқыштың дозасына байланысты өнімділігін 2,2-9,2% ал 60 мың/га да 10,6-12,6 % жоғарылаған. Тыңайтқыштың дозасын екі есе көбейткеннен сүрлем өнімінің массасы небәрі 3,6 % өскен өсімдік жиілігі 40 мың/га болғанда және 1,8% ке жиілік 60 мың/га болғанда өскен, көрсеткіштері бойынша [5].

Краснодар өлкесінің оңтүстік аймағы жағдайында Краснодарский 436 және Краснодарский 303 будандарын зерттеген. Өсімдіктердің жиілігі зерттеу жүргізілген жылдарда 55-60 мың/га болған, онда мынандай варианттар болған: тыңайтқыштар ұсыныс бойынша (бақылау) тыңайтқышсыз және тыңайтқыштар жоспарланған өнімге (100 ц/га) бағытталған. Топырақтың ылғалдылығын 75-80% деңгейінде ұстау үшін 60 см қабатта далалық ылғал сыйымдылық шегінен ДДА – 110 М қондырғы арқылы суарылған.

Орташа үш жылдық зерттеулер бойынша жүгерінің сүрлем өнімі Краснодарский 436 буданы бойынша былайша болды: тыңайтқыш қолданбаған вариантта 504 ц/га, ұсыныс бойынша тыңайтқыштар берілген вариантта – 710 ц/га, ал 100 ц/га алу мақсаты жоспарланған фонда – 991 ц/га болған. Краснодарский 303 буданы бойынша – 577-770 және 1070 ц/га сәйкес болған.

Кабардино-Балкар ауылшаруашылық тәжірибе станциясында, егіс даласында тәжірибелер жүргізген. Жүгері сүрлемініне жоғарғы өнімі 1975 ж жоспарланған, 1 га-дан 110 ц сүрлем алуға варианттан алынған «ЗПСК-58С» будан бойынша тыңайтқыштардың мөлшері N₆₀ P₁₀₀ K₉₀кг/га болғанда. Егістік фотосинтетикалық потенциалы тыңайтқышсыз вариантта есептеліп берілген тыңайтқышпен салыстырғанда төмен болған. Жүгерінің әртүрлі сорттарының және будандарының жапырақтарының көлемі бірдей болмайды: ең үлкен жапырақ бетінің көлемі 45,76 мың м²/га «ЗПСК 58С» буданы бойынша шашақтану фазасында белгілі болған 1100 ц/га жоспарланған варианты, ең кішісі -28,89 мың м²/га қамырлы піскен фазасында Краснодарский 303 буданы бойынша тыңайтқыштар қолданылмаған вариант бойынша болған. Кабардино-Балкар АССРдің далалық аймағында. Терең суымен суарылған жағдайда жүгерінің өнімділігінің қалыптасуының негізгі факторларының рөлін өздерінің тәжірибелерінде зерттелген. Егісте егілген 65 мың шығынды тұқым жиілігінен жинау кезде 1 га да 55,5 мың өсімдік сақталып қалған. Бұл жапырақтың оптималды көмегімен, ең жоғары фотосинтентималды потенциалды және 959-1040 ц/га жүгері сүрлемін қалыптасуын қамтамасыз етеді (1000 ц/га жоспарланған болатын). Тыңайтқыштардың мөлшерін жоспарлаған өнімінен шығарылатын (NPK) тағайындалады. Топырақтың ылғалдылығы 100 пи тереңдікте 80⁰ далалық сиымдылық деңгейінде сақталған [6].

Украиналық суармалы егіншілік бойынша ғылыми-зерттеу институтында жақсы нәтижелер алынған жүгеріні 70х70 см бір ұяда екі өсімдік схемасымен сүрлеге өсіргенде АҚШжағдайында оптималды тығыздық кеш пісетін жүгерінің сорттары үшін 30-40 мың/га деп санайды. Оптималды деректері бойынша жиілікті көрсетілгеннен көбейту немесе азайту сүрлем өнімін төмендетеді. тәжірибелерінде жүгерінің жиілігін зерттеуде Украина жағдайында суармалы жерлерде, суару режимі оптималды және тыңайтқыштарды жеткілікті мөлшерде бергенде бұнда аудандастырылған орташа жай пісетін және жәй пісетін будандар үшін ең жақсысы 60-65 мың/га жиілік болған, демек бір өсімдіктің қөректік алаңы 0,15-0,16 м² болады. Орташа пісетін будандары жүгерінің ең жоғары өнім береді, дән және сүрлем бойынша алады 70-75 мың/га жиілікте өскенде[7].

Бір өсімдіктің жапырақтарының көлемі ерте пісетін Днепровский сортының будандары бойынша (60,7 мың/га жиілікте) және орташа пісетін 24-30 квдм Днепровский 98 мВ бойынша – 45,6 квдм (29,5 мың/га жиілікте және орташа пісетін ВИР-42 бойынша 25,3 мың/га жиілікте) – 61,3 квдм болған жүгерінің өнімділігін арттыруда тұқым себу мөлшерін дұрыс белгілеудің маңызы үлкен. Егер өсімдік сирек болса, онда өнім арам шөп басып кетеді, өнім азаяды, ал өсімдік жиі болғанда дақыл нашар өседі, мол өнім болмайды. Солтүстік Қазақстан жағдайында сүрлемдік жүгері үшін әр гектарда 80-100 мың өсімдік болуы шарт, ал жинау кезінде 70 мың өсімдік болуы керек.

Республиканың оңтүстік облыстарында сүрлем жүгері егісінде гектарына 63-64 мың/га өсімдік болса, ал жинау алдында оның 45 мыңы қалуы мүмкін.

Жоғары айтылған түрлі зерттеулердің көрсеткіштері жүгері егісінде тәжірибелер қойып, одан әрі жүгерінің егу жиіліктерін тереңірек біздің жағдайда зерттеулер жүргізуге негіз болады.

Жүгері – мүмкіншілігі мол дақыл, ең кең және жан-жақты пайдалануға, халық шаруашылығында ыңғайлы көп тараған дақыл. Жүгерінің дәні маңызды азықтық өнім, өйткені оның дәнінің құрамында 60-80 пайызға деген крахмал, 10-40 пайыз белок және 6-8 пайыз майлы заттар бар.

Жүгерінің дәнінен ұн, кекеулігі жоғары жарма, қауыз дайындалады. Жүгерінің қантты сорттарынан суттену кезеңінде жинап алып консерві жасайды.

Жүгерінің өнімі берік жем – шөп жасауға маңызды зор дақыл. Жүгерінің дәні малдарға құнарлы жем, оның 1 кг-да 1,34 мал азықтық өлшем бар.

Дәнімен қатар көк балаусасында өте құнды мал азығы, одан сапалы сүрлем дайындалады, өйткені оның әрбір килограмында 0,20-0,25 мал азықтық өлшем бар.

Сүрлем жүгерінің жапырақтарын және қураған жапырақтарын және сабақтарын пішен ретінде малға береді. Сонымен қатар жүгері техникалық дақыл. Оның дәнінен спирт, сірке қышқылы, ацетон, глицирин, түрлі бояғыш заттар алынады. Жүгеріні шаруашылықта дән және сүрлем алу үшін өсіреді.

Сүрлемдік жүгері Қазақстанның барлық аймақтарында өсіріледі, ал сүрлем жүгері оңтүстік облыстарында суармалы жерлерінде егіледі. Жүгері өнімді ең көп беретін дақыл. Дәнінің және көк балаусасының өнімділігі бойынша ол болса мал азықтық екпе дақылдарының алдында тұр, оның дәнінің құрамында 65-70% көмір сутегі, 7-12 % белок, 3-6 % май бар.

Дәнінің 1 кг құндылығы 1,3 мал азықтық көрсеткішке тең деп есептеледі. Негізгі мал азықтық құндылығы көк балаусасы болып саналады. Ол сүрлем дайындауға пайдаланады. Шашақтанудың алдында жасыл жемге жиналған жүгері, жас төлдер үшін ең құнды азық болады, өйткені гүлі әлі ашылмаған шашақтарда көп витаминдер болады. Жүгерінің агротехникалық роліде зор. Мол өнім беретін отамалы дақыл болғанымен, ол топырақ фонын мәдениетті етуге, оны қоректік заттармен толықтыруға, топырақтың мелиоративтік және санитарлық жағдайын жақсартуға, арамшөптерді күрт төмендетуге әсерін тигізеді. Жүгері – қолайлы алғы дақыл, барлық егіп өсірілетін дақылдар үшін. Қазақстанда жүгерінің егіс көлемі 2,6 млн. га[8].

Жүгерінің тозаңды қара күйесі. Бұл ауру республиканың оңтүстік-шығыс, батыс және шығыс облыстарында кездеседі ( 1-сурет).

1-сурет. Жүгерінің тозаңды қара күйесі (а – залалданған собық, б – споралар).

Өсімдіктің шашағы мен собығы залалданып, қара спора массасына айналады да қысқа, құрғақ, қатты қабықтармен қапталады. Жүгерінің әдетте сұлтаны қара күйе телиоспора массасына айналып, кейде басқа жеке гүлдері де залалданады. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің өсуі саябырлап, жапырақтары шамадан тыс үлкейіп өседі.

Ауру қоздырғышы – Sorosporium reilianum Mc.Alp. саңырауқұлағы. Телиоспоралар жиынтығы оңай ыдырайтын, сопақша, диаметрі 70-150 мкм түйіршік құрады. Пішіні шар, эллипс, кейде бұрышты, диаметрі 9-16 мкм, түсі қара-қоңыр, ұсақ тікенекті споралар дән бетінде және топырақта сақталады. Топырақтағы телиоспоралар тіршілігін 8 жылға дейін жоймайды.

Залалдану процесі тұқымның өсіп-өну кезеңдерінде өтіп, кейде өсімдіктің 2-3 жапырағы түзілген мерзімге дейін жүреді. Телиоспоралардан фрагмобазидия мен базидиоспоралар түзіліп, соңғылары қосылып, өскінді залалдайтын диплоидты жіпшеге айналады. Жіпшумақ өсімдікте таралып, оның өсу нүктесіне жетіп, гүл шоғырын залалдайды. Жіпшумақ кейде өсу нүктесіне жетпеуі мүмкін, ол жағдайда жүгерінің собығы ауруға шалдығып, сұлтаны сау қалады. Споралар шамалы ылғалдылық пен 28-30⁰С температурада өне бастайды. Жоғарғы ылғалдылықта өсімдік ауруға шалдықпайды. Кеш себілген жүгеріде кесел әдетте қатты дамиды.

Аурудың зардабынан өсімдіктің өсуі тежеліп, собықтары дамымай, өнімнің сапасы мен саны төмендейді. Кесел қарқынды дамығанда өнім шығымы 15-20% кемиді.

Жүгерінің көпіршік қара күйесі. Ауру республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс бөлігінде кездеседі. Бұл кесел өсімдіктің жер үсті бөліктерін барлық өсу кезеңдерінде залалдайды (2-сурет).

2-сурет. Жүгерінің көпіршік қаракүйесі (а – қоздырғыш споралары, б – залалданған собық, в - залалданған жапырақ).

Ауруға шалдыққан бөліктерде ақшыл дақтар пайда болып, олар өсе келе көлемі мен пішіні әртүрлі бұлтықтар түзеді. Бұлтықтардың іші алғаш ақшыл, кейін қызғылт немесе сұрғылт түсті болып, етті бөлігі қарайып, зәйтүн-қара түсті тозаңды телиоспора массасына айналады.

Залалданған сабақтағы бұлтықтар шар тәрізді, жапырақ бетіндегілері ұзынша, жүйке бойымен орналсады. Собық пен сұлтанның жеке бөліктері ғана ауруға шалдығады.

Өскіннің кеселі аса зиянды, себебі өсу бүршігі залалданғанда, оның ұлпалары түгел қара күйелі ісіктерге айналады. Дамуының ерте кезеңінде ауруға шалдыққан өсімдік мүлдем собық түзбейді. Шашақтану, сүттену кезеңдерінде залалданған жүгері ауруға төзімді еліп, жойылмайды.

Аурудың алғашқы белгісі жас жапырақта білінеді, ал 5-8 – жапырақтары пайда болғанда, өсімдіктің жапырақ қынабы және сабағы, кейін сұлтаны, собықтардың төмен орналасқан қынаптағы бүршіктер залалданады. Өсімдіктің ауруға шалдыққан сабағы қисайып, оның жоғарғы бөліктері қара күйелі көпіршіктерге айналып, қурайды.

Ауру қоздырғышы – Ustilago zeae Ung. саңырауқұлағы. Телиоспоралары сары-қоңыр, шар тәрізді, беті сәл тікенекті, көлемі 7-11 х 6-10 мкм. Жетілген телиоспоралар су тамшысында базидия мен базидиоспораларға өнеді. Базидиоспоралар бүршіктеніп, көптеген споралар түзеді. Бұл споралардан өнген жіпше меристема ұлпаларына еніп, онда 20-24 күннен кейін телиоспораға толы бұлтық пайда болады. Вегетация кезеңінде саңырауқұлақ 3-4, кейде 5 ұрпақ береді.

Телиоспоралар 23-40⁰С температура аралықтарында өнеді, ал олардың қолайлы даму температурасы 23-25⁰С, топырақ ылғалдылығы - 40-80%. Cаңырауқұлақ өсімдікте дифузды таралмай, өсімдікке енген бөлікте жергілікті дамиды.

Қоздырғыш негізінен вегетативті клеткаларды залалдайды. Собықтағы дәндердің перикарпий қабығы, сұлтанның тозаңқабы, сабағы және гүл жапырақтары ауруға шалдығады.

Егін жинау кезінде телиоспоралар тұқымға, топыраққа түсіп, ал қалғандары қара күйелі бұлтықтарда, өсімдік қалдықтарында сақталады. Телиоспора тіршілігі 4 жылға дейін жойылмайды. Көктемгі қолайлы жағдайларда (23-25⁰С температура) топырақта немесе тұқымда қыстап шыққан телиоспоралар базидия мен базидиоспораларға өніп, жас өскін мүшелерін залалдайды.

Тұрақсыз температура мен ылғалдылық, қоректік заттардың жетіспеуі (әсіресе фосфор, калий) және өсімдіктің механикалық зақымдануы аурудың дамуына едәуір ықпалын тигізеді.

Аурудың зияндылығы өсімдіктің залалдану мерзіміне, түзілген ісіктер мен бұлтықтардың көлемі мен санына тікелей байланысты. Көпіршік қара күйемен залалданған жас өсімдіктер (5-6 жапырақ кезеңі) жойылып, ал қалғандары собық түзбейді немесе ісіктердің көлеміне байланысты өнім шығымы 60%, кейде одан да көп төммендейді.

Қара күйе ауруларынан қорғау шараларының жүйесі. Астық дақылдарын қара күйе ауруларынан қорғау жүйесі агротехникалық, шаруашылықты ұйымдастыру және тұқымды алдын-ала өңдеу шараларынан тұрады. Агртехникалық және шаруашылықты ұйымдастыру шаралары топырақ пен өсімдік қалдықтарында сақталатын инфекцияларды жоюға бағытталған – егістікті барлық өсімдік қалдықтарынан тазарту; сүдігер жырту; ауыспалы егістікті сақтап, дақылды танапқа үш жылдан ерте екпеу; тұқымдықты азықтық егістен және қара күйенің осы түрімен залалданатын дақылдардан оқшау орналастыру; қолайлы мерзімде себу; егінді себуді қоздырғыштың дамуына қолайсыз мерзімге ауыстыру және т.б. ауруды едәуір бәсеңдетеді немесе толық жояды. Мысалы, қатты қара күйемен бидай өскіндері 7-13⁰С температура аралығында залалданады, егер себу мерзімі 15-20 мамырға ауыстырылса, яғни ауа температурасы 20-25⁰С жоғарылағанда залалдану процесі жүрмейді.

Аурумен залалдануда тұқымды себу тереңдігінің маңызы зор. Тұқым терең себілгенде бидайдың қатты, арпаның тасты қара күйелермен залалдану мүмкіндігі артады, ал ол таяз егілгенде, ергежейлі қара күйеге шалдығады. Топараққа енгізілген минералды тыңайтқыштар, әсіресе суперфосфат күйе ауруларына өсімдіктің төзімділігін жоғарылатады.

Тұқымда сақталатын инфекцияны жою үшін қолданылатын негізгі шара – тұқымды фунгицидтермен: жүгеріні – 34%итавакс 200 ф.ф., с.с.к. – 2-2,5 л/т; 75% витавакс 200 с.ұ. – 3 кг/т; 3% дивиденд с.к. – 2 л/т; басқа астық дақылдарын 34 % витавакс 200 ф.ф., с.с.к.-2-2,5 л/т; 75% витавакс 200, с.ұ. – 3 кг/т; 3% дивиденд с.к. – 2 л/т; 5% винцит с.к. – 2 л/т; 19,5% байтан, с.ұ. – 2-3 кг/т нұсқауда ұсынылған мерзімде өңдеу.

Собықтың ақ жарығы. Жұқпайтын ауру. Сүттену кезеңінің соңы мен балауызданып қата бастаған дәндерде жарық пайда болып, ішкі бөлігі - эндосперм көрінеді. Кейде сыртқы көрінісі бүтін болғанымен тұқым қабықшасының жарылғанын байқауға болады.

Жүгерінің дән түзу кезеңінде ылғалдың бірқалыпты берілмеуі - аурудың негізгі себебі болып табылады. Сондықтан жоғарғы агротехниканы сақтап, уақытылы суару қажет.

Ақ жарық ауруы дәннің сапасын төмендетіп, жарықта түрлі фузариум және басқа да зең саңырауқұлақтары дамиды.

Фузариоз. Аурудың қоздырғышы жүгерінің балауыздануынан бастап өсу кезеңінің соңына дейін егістікті залалдайды да қоймада процесс дамиды.

Собықтың жеке бөліктерінде жеңіл немесе тығыздалған қызғылт өңез түзіледі. Дәндердің түсі қоңырқай тартып, егін жинаған кезде оңай үгітіледі.

Ауру қоздырғышы - Fusarium туысының саңырауқұлақтары. Паразиттің микроконидиялары түссіз, жұмыртқа тәрізді, бір немесе екі клеткалы, тез ыдырайтын тізбек құрады. Макроконидиялары түссіз, біз немесе орақ тәрізді, ұштарына қарай жіңішкереді. Жіпшумақта кейде түсі қара, пішіні домалақ склероцийлар түзіледі.

Егістікте өсімдік қалдықтарында саңырауқұлақтың перитецийлері пайда болады. Олардың қалталары цилиндр тәрізді, қалтаспоралары ұзынша, екі клеткалы.

Ауру қоры - өсімдік қалдықтары, әсіресе собық орауыштарындағы жіпшумақ және склероцийлар. Залалданған дәндердің өну қабілеті жойылады.

Сұр шірік. Республикада кең таралған ауру, көптеген өсімдіктерді залалдайды.

Кесел белгісі собықтағы дәндер аралығымен таралған тығыз, сұр өңез түрінде білінеді.

Ауру қоздырғышы - Botrytis cinerea Fr. саңырауқұлағы. Жіпшумағы түссіз немесе зәйтүн-сұр түсті, конидия тасушылары қалың қабықты, тармақталған, ұшында қысқа, тісті өскіндері бар. Осы өскіндерде топталған, пішіні домалақ, түссіз, жиынтығы көкшіл-сұр конидиялар түзіліп, алғаш ақшыл-сұр, кейін қара склероцийлар пайда болады.

Инфекция қоры-өсімдік қалдықтарындағы склероцийлар мен конидиялар. Мол ауа және топырақ ылғалы аурудың қарқынды дамуына әсерін тигізеді.

Сұр шірік өнімді едәуір төмендетеді.

Зең. Жүгеріні жинау және қоймада сақтау кезеңдеріндегі жоғары ылғалдылық аурудың дамуына қолайлы жағдай туғызады. Зең ауруын әртүрлі саңырауқұлақтар қоздырады.

Ауру қоздырғышы-Penicillium sp. саңырауқұлақтары. Ұшы шашақталған конидия тасушыларда шар немесе эллипс тәрізді, тегіс, түссіз немесе боялған конидиялар тізбектеліп дән бетінде тығыз, түсі ақ, жасыл, сары, қызғылт үлпек түзеді.

Ауру қоздырғышы - Aspergillus sp. саңырауқұлақтары. Конидия тасушылары шоқпар, цилиндр, алмұрт тәрізді, төбесіндегі туынды тармақтар шар құрып орналасқан. Конидиялары шар, эллипс тәрізді, қоңырлау немесе түссіз, тізбектеліп орналасады.

Ауру қоздырғышы-Cladosporium herbarum Link. саңырауқұлағы. Собықта түрлі-түсті өңез түзіледі. Дән бетіндегі үлпек жасылдау немесе зәйтүн-қара түсті болады. Конидия тасушылары қарапайым, сәл тармақталған қоңыр немесе зәйтүн түсті. Конидиялары бір клеткалы, сопақтау немесе цилиндр тәрізді, қоңырлау немесе зәйтүн түсті, 1-4 перделі.

Жоғарыда аталған саңырауқұлақтар жүгеріні қоймада залалдап, тұқымның сақталуы мен өнгіштігін төмендетеді. Сондықтан собықты қысқа мерзімде орауыш жапырақтарынан тазартып, қоймада дұрыс сақтауды ұйымдастыру қажет. Паразиттер негізінен жарық дәндерде кездесіп, олардың токсиндері ұрықпен өскіндерді уландырып, тұқымның көктеу энергиясын кемітеді.

Нигроспороз. Кесел жүгері егістіктерінде кездеседі ( 3-сурет).

3-сурет. Жүгері собығының нигроспорозы (а – залалданған собық; б- залалданған дән; в- спора түзілуі).

Бұл ауру дәннің балауызданып пісе бастаған кезінде білініп собықтар, бүршіктер, кейде жапырақ қынабы, сабақ залалданады. Кесел собық өзегінің негізінен басталып, талшықтанып, ыдырап, қарайып, дәндер күңгірттенеді. Ауру қатты дамығанда собық өзегі ыдырап, талданады да дәндері сұрланып, жетілмей ұяшығында бос орналасады. Өзекке тіркелген жерінде дәндер саңырауқұлақ спораларынан тұратын қара-көк түсті тозаңды ұнтақпен жабылады. Залалданған сабақтар көгеріп немесе сұрланып, талшықтанып, эпидермис жарылып, астынан спора жиынтығынан құралған күйелі өңез көрінеді.

Ауру қоздырғышы-Nigrospora oryzae Petch. саңырауқұлағы. Сұрғылт жеңіл жіпшумақ дән қатарымен таралады. Бұрыс бұтақталған, қарапайым конидия тасушылардың жоғарғы бөлігінің сәл ісінген ұшында жеке-жеке түзілген конидиялардың түсі алғаш түссіз болып, кейін қараяды. Конидия пішіні шар немесе эллипс тәрізді, қабығы қалың, диаметрі 12-15мкм. Тыныштық кезеңінен өткен конидиялар өне бастайды. Бұл саңырауқұлақ өте әлсіреген немесе жансызданған өсімдіктерді залалдайды.

Бірқалыпты температура (20-25⁰С), жеткілікті ылғалдылық, төменгі агротехника, өсімдіктің механикалық зақымдалуы, егінді кеш егіп, кеш жинау және т.б. кеселдің дамуына қолайлы жағдай туғызады.

Қоймада бұл ауру әрі дамымайды. Инфекция қоры-ауру собықтар мен оның орауыштары, өзегі, жапырақ қынабы және т.б.

Ауруға шалдыққан собықтың дәндері зеңденіп, одан өскен өсімдіктердің өнімі төмендеп, кейде өнім 20% кемиді.

Диплодиоз. Қазақстанда бұл ауру каратинді ( 4-сурет).

4-сурет.Құрғақ шірік (а – залалданған собық; б – залалданған сабақ буыны; в – залалданған дән; г – саңырауқұлақ пикнидасы; д – споралар).

Кесел өсімдік гүлдеген соң сүттену, балауыздану кезеңдерінде білінеді. Аурумен жүгерінің собығы, дәндері, сабағы, жапырақтары, тамырлары және өскіндері залалданады. Сабақтың төменгі буынаралықтарында ауру пайда болып, сынады. Залалданған бөліктер қоңырланып, пикнидалармен жабылады. Собықтың төенгі бөлігінен басталған ақ өңез оның ораушына түгел таралады. Қатты залалданған собықтар қыртыстанып жетілмейді.

Ауру қоздырғышы-Diplodia zeae Lev. саңырауқұлағы (16-сурет). Домалақ немесе сәл басылған, қара-сұр түсті, диаметрі 350-500мкм пикнидалар тығыз жіпшумақта немесе залалданған ұлпада түзіледі. Пикноспоралары сопақтау, тік немесе сәл иілген 1-2 перделі, көлемі 13-33 х 3-7мкм.

Аурудың дамуына қолайлы жағдай 28-30⁰С температура және жоғары ауа ылғалдылығы әсіресе жауын-шашын. Инфекция қоры-пикнидалар қыстайтын өсімдік қалдықтары, тұқым, топырақ.

Ауру өте зиянды - собық пен тұқымның сапасын төмендетеді.

Жүгері собығының бактериозы. Бұл ауру жүгері егілетін барлық ауандарда кездеседі.

Дәннің төбесінде ақшыл-сұр, сәл басылған дақтар пайда болады. Дақтар кейін қыртыстанып немесе ойық жараға айналып дән төбесін түгел алады. Орауыш жапырақтарымен толық жабылмаған собықтың жоғары бөлігіндегі дәндер жиі залалданады. Собықта 30-40 дана балауыз дән залалданып, ал қатайғандары ауруға шалдықпайды.

Ауру қоздырғышы-Bacillus mesentericus v.vulgatus Flugge бактериясы. Кеселдің астық қандаласы таратады, себебі бактерия негізінен аталған организмде тіршілік етеді. Жүгерінің гүлдеу, дән түзілу кезеңдеріндегі ыссы ауа-райында өсімдікке мол су беру себебінен орауыш жапырақтар собықтың жоғарғы бөлігін түгел қамтымай, дәндердің ашық қалуы және бактериямен залалданған астық қандаласының көп болуы аурудың дамуына жағдай туғызады.

Кесел тұқымдық жүгерінің қоймада сақталуын, өнгіштігін төмендетіп, ауру тұқымнан өнген өсімдіктің өнім беру мүмкіндігін кемітеді.

Қара бактериоз. Кесел Алматы облысының шөлді дала және таулы аймақтарында кездеседі.

Ауру белгісі масақша қауызы мен қылтанағының жоғарғы бөлігінде қарапаым білінеді. Ауру қатты дамығанда масақ түсі өзгеріп қараяды, сондықтан оны «қара қауыздылық» деп атайды.

Ауру өсімдіктердің өсуі саябырлап, дәндері семіп, қыртыстанады. Кейде жапырақ бетінде бактерия экссудатының (шырыш) қатқан, сары түсті қабыршағы байқалады. Залалданған сабақ буынының төменгі бөлігінде қоңыр немесе қара жолақтар пайда болып, сабақтың масаққа дейінгі аралығы қоңырланады.

Залалданған арпа жапырақтарында алғаш майлы, кейін ашық-қоңыр түсті ұзынша дақтар пайда болып, бактерия экссудатынан түзілген ақшыл қабыршақпен жабылады. Залалданған жапырақтар кеуіп, қурайды. Сабақ пен масақта қара-қоңыр сызықшалар, ал дән бетінде майда қоңыр немесе қара дақтар пайда болады.

Ауру қоздырғышы-Xanthomonas translucens Dow. Бактериясы. Қоздырғыштың дамуына қолайлы жағдай 20-30⁰С температура мен 30-60% ауа ылғалдылығы. Бактериялар егістікте жаңбыр тамшысы, насекомдар және жел арқылы таралады. Қоздырғыш дән ішіне жарақат арқылы еніп, 3 жылға дейін тіршілігін сақтайды. Ауру қоры-өсімдік қалдықтары.

Залалданған арпа, бидай өнімінің сапасы мен шығымы төмендейді. Аталған дақылдарда ауру қарқынды дамығанда, өнім 50-60% кемиді.

Сары немесе шырышты бактериоз. Бұл ауру республикада каратинді.

Өсімдік жапырағын бойлаған ақ немесе сары түсті жолақтар үзіліп, кейін жапырақтар ширатылып, шырыштанады. Ауру өсімдіктің сабақтары иіліп, өсуі саябырлайды. Масақтар көбінесе жапырақ қынабынан шықпай тығыздалып, шырыштанады. Залалданған өсімдіктер өнім бермейді.

Ауру қоздырғышы-Corinebacterium tritici Burk. бактериясы. Инфекция қоры-залалданған тұқым және бидай нематодасы.

Сары бактериозға шалдыққан өсімдікте тұқым түзілмейді.

Жүгері қоңызы – Pedіnus femoralіs L. Қоңыздың ұзындығы 7.5–9 мм, денесінің үстіңгі жағы дөңес, түсі күңгірт қара (5-сурет). Дернәсілдерінің (жалған сымқұрттың) ұзындығы 20 мм-ге жетеді, түсі сарғылт.

5-сурет. Жүгерi қоңызы.

Қоңыздар топырақтың ең үстіндегі қабатында және өсімдік қалдықтарының астында, ал олардың дернәсілдері 15–40 см тереңдікте топырақ арасында қыстайды.

Сәуір айының орта кезінен бастап қоңыздар жер бетіне шығады да, мамырдың бас кезінде жұмыртқалауға кіріседі. Жұмыртқалау кезеңі ұзаққа созылады. Әрбір ұрғашы қоңыз 700–1500 жұмыртқа салады.

Қоңыздар мен дернәсілдер әр түрлі дақылдардың себілген тұқымдарын және көктерін жеп зиян келтіреді. Әсіресе жүгері мен күнбағыс егістігін қатты зақымдайды. Зиянкес құрғақшылық жылы қауіпті.

Күрес шаралары. Көпқоректі қаттықанаттылармен күрес шараларын: агротехникалық, химиялық тәсілдерін үйлестіре, жүйелі түрде жүргізу керек.

– Ауыспалы егіс тәртібін дұрыс сақтау.

– Сүдігер жырту.

– Топырақты баптау және егістің қатар аралықтарын қопсыту жұмыстарын зиянкестердің қыршақтану кезінде жүргізу.

– Дәнді дақылдардың тұқымын қалыптан артық сеппеу.

– Зиянкестер көп учаскелерді ерте таза парға қалдыру және ұқыпты түрде бірнеше рет қопсыту.

– Таза парға қалдыруға мүмкіндік болмағанда, жалған сымқұртқа төзімді дақылдарды егу: бұршақ тұқымдастар, қыша, тары т.б.

– Органикалық және кешенді түрде минералды тыңайтқыштарды пайдалану.

Көпқоректі қабыршаққанаттылар. Көпқоректі қабыршаққанаттыларға қоңыр көбелектер немесе көбелектері тұқымдасының бір қатар түрлері мен қанкөбелектері тұқымдасының біраз өкілдері жатады. Көпқоректі қоңыр көбелектер кемігіш көбелектер және жер үстілік немесе жапырақ кеміргіш қоңыр көбелектер болып екі топқа бөлінеді.

Күздік көбелек – Agrotіs segetum Schіff. Қазақстанда кең таралған. Оңтүстік, Оңтүстік шығыс аймақтарында қатты зиян келтіреді.

Көбелектің алдыңғы қанаттарының жалпы түсі ақшыл-қоңырдан қара-қоңырға дейін өзгеріп тұрады: бүйрек тәрізді, сына тәрізді және дөңгелек дақтары (таңбалар) жіңішке қара сызықпен жиектелген. Ұрғашыларының мұртшалары жіңішке қылшық тәрізді, ал еркектерінікі тарақ тәрізді ( 6-сурет).

6-сурет. Күздік көбелек және оның жұлдызқұрты.

Қанаттарының өрісі 40–50 мм. Жұмыртқасы жарты шар тәрізді, диаметрі 0,5 мм, үстіңгі жағындағы қырларының саны 16–20. Жұлдызқұрттары күңгірт топырақ түсті сұр, ұзындығы 52 мм-ге жетеді. Қуыршақтың ұзындығы 20 мм шамасында, түсі қызыл-қоңыр. Көбелек жұлдызқұрт фазасында топырақтың 5–25 см қабатында қыстайды. Көктемде жұлдызқұрт қуыршаққа айналады. Қуыршақтың дамуы 2–4 аптаға созылады. Көктемде ауа температурасы 15–17 градус болғанда көбелектер ұша бастайды. Әсіресе ымырттан түнгі сағат 10–12-ге дейін қарқынды ұшады. Әрбір ұрғашы көбелек 200–2000-ға дейін жұмыртқа салады. Күздік көбелек мекендеген жерінің ауа райы жағдайларына бай-ланысты 1–3 ұрпақ береді.

Жұлдызқұрттар тамыр мойынды немесе сабақты зақымдайды. Алғашқы кезде жапырақтың жұмсақ ұлпасын кеулеп жеп, кейін тесіп жібереді. Жұлдыз-құрттар неғұрлым ересек болса, соғұрлым қомағай келеді.

Жұлдызқұрттардың саны әр шаршы метрде 350–400-ге жетеді.

Күрес шаралары:

– Ауыспалы егісті дұрыс сақтау.

– Көбелектің жұмыртқа салу кезеңінде егістікте арам шөптерді жою керек.

– Отамалы егістердің ара қатарлықтарын баптау.

– Жұлдызқұрттар шыға бастаған кезеңде төмендегі препараттардың бірін бүрку керек:

Децис 2,5% к.э (0.7 л/га); шерпа 25% к.э (0,6-3,2 л/га); дурсбан к.э. (2 л/га) және басқалар.

1.2 Биологиялық ерекшеліктері

Жүгері – қоңыр бас тұқымдастығына жататын бір жылдық өсімдік ұялас, бөлек жынысты, айқас тозаңданатын өсімдік. Тамыр жүйесі күшті, шашақты, көп сатылы, тармақталып кең тараған, жыртылу қабатының асты қопсыған топырақта 3 м тереңдікке дейін кіретін мүмкіндігі бар. Жүгерінің дәні бір ұрық тамыршасымен өсіп шығады. Тамыр буына сабақтың жерасты буында пайда болады. Өсімдікте 3-4 жапырақтары пайда болған кезде, шашақтану фазасында топырақ бетіне жақын жатқан жерінен сабақтың буындығынан ауа (тіркеуіш) сабақтары пайда болады. Олар өсімдіктерді жатып қалудан сақтайды. Ылғалды жағдайда, және түптегенде жерге жақсы жабысады. Тамыр жүйесінің максималды дамуы қамырланып піскен фазасында жетеді [9].

Оның дамуына әсерін тигізетін ыңғайлы ылғалдылық (70-80%) төменгі ылғалдылықтан және топырақтың оптималды тығыздығы (1,1-1,3 гсм³), өсімдіктердің қоректік заттармен қамтамасыздығы жақсы болуы керек. (Әсіресе фосформен бастапқы кезде). Сабағы жүгерінің жуандығы 2 ден-7 см дейін жапырақты тік тұрған, жұмыр, тегіс. Өсімдіктің биіктігі 60 см ден 6 м дейін ауытқиды. Сабағының биіктігімен және тез пісуінің арасында теріс корреляция бар. Сабағы ортасы толтырылған, буынаралықтардан, жуантықтанып бөлінген сабақ буындарынан тұрады: 3-5 қысқа буындық аралықтары топырақта болады. Әрбір буындық жапырақ қуысында болады. Буындықтардың саны 8-12 ерте пісетін формаларда, және 24-40 буынтық кеш пісетін формаларда болады. Өнімді түзеп қалыптастыруда фотосинтезді жүргізуде сабағының тигізетін әсері көп. Жапырағы жүгерінің ірі ұзынша жет жиегі тұтас, жүйелері – параллелді, үстінгі беті түкті, сатылы[10].

Орналасқан сабағының екі жағынан қарама қарсы, жапырақтары сабағын құшақтап тығыз отырған. Жүгерінің жапырақтарында қөректік заттар көп болады, сабағына қарағанда, сүрлемге және жасыл жемге пайдаланғанда жапырақтардың көптігі өсімдіктің жақсы белгісі.

Гүл шоғы - жүгерінің әрбір өсімдігінде гүл шоғының екі түрі болады.

Аталық – шашақ және аналық – собық. Шашағының орталық өсі және жанама өстері болады (шашақтары). Шашақтың мақсаттары қос гүлді, гүлінде үш тозаңдағышы болады.

Собығы, (түрі өзгерген жанама өскіндері), жапырақтарының қуысында орналасқан жанама өскіндердің жоғарғы ұшында қысқарған буын аралықтарымен және түрі өзгерген жапырақтарымен, қабығы болатын. Толық өсіп жетілген собықтардың саны түрлі болуы мүмкін бір өсімдіктегі жемісі – дән жаланаш, ірі 1000 дәнін массасы майда болса 100-150 г, ірілерінде 300-400 г болады. Дәні ақ сары, қызыл және т.б. болады. Дәнінің қабығы эндоспермасы және ұрығы болады [11].

Сурет 7. Жүгері. 1, 2 – көктеу және гүлдену кезеңіндегі өсімдіктер; 3, 4 – аталық гүл шоғыры және масақша; 5, 6 – аналық гүл шоғыры және масақша.

Температураға талаптары. Жүгері жылу сүйгіш өсімдік. Оның тұқымы 8-9⁰С өсе бастайды. Өскіндері 17-250 күндері өсіп шығады. Орташа температура тәулігіне 12-14⁰С көтерілгенде, өскіндері 8-9 күнде өсіп шығады. Жүгерінің өскіндері минус 2-3⁰С үсік шыдайды. Үсіктен зақымдалған жапырақтары сарғайып түсіп қалады. Күн жылығанда тез арада жапырақтар шығады. Вегетацияның аяғында температура 2⁰С түскенде өсімдік өліп қалады. Температураның жоғарылауы оптималды деңгейге дейін (25-30⁰С) өсімдіктің дамып өсуін жеделдетеді, әсіресе вегетацияның бастапқы кезінде және өнімнің өсуіне әсерін тигізеді ұрықтануына және түйнегінің өсуіне. Жылу жетіспегенде өсімдіктің өсуі және дамуы күшті тежеледі, өнімділігі күрт төмендейді.

Ылғалға талабы. Су режиміне қойған талаптары бойынша жүгері мезофиттерге жатады. 1 ц құрғақ зат түзеу үшін ол 170-406 л су жұмсайды былайша айтқанда сұлы мен арпадан аз жұмсайды[12].

Бірақта өнімі жоғары болғанда, бұл өсімдік судың көп мөлшерін пайдаланады. Жүгері жаздың екінші жартысында жақсы пайдаланады және біршама күзгі жауынды да пайдаланады. Өсімдік үлкен органикалық массаны қуаңшыл аудандарда жинақтайды, бұған жақсы дамыған тамырлары әсерін тигізеді. Жүгері егісі бастапқыда 30-40 м³/га болады, шашақтығынан дәнінің сүтті жағдайына дейін 80-100 м³/га.

Жүгері біршама қуаңшылдыққа да төзімді, түтікшесі шығу фазасына дейін, ылғалдылық жетіспеуі шашақ шыққанша 10 күн және 20 күн шашақ ашқаннан (критич. период) өнім күрт төмендейді. Жүгері топырақтың көп ылғалдылығын ұнатпайды, өнім азаяды, ылғалы көп болғандықтан топырақтағы оттегі азаяды. Зат алмасу төмендейді және белокты алмасу бұзылады.

Жүгері өсімдігі топырақтағы уақытша судың жетіспеуін және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының төмендеуіне шыдайды. Бірақта оның ұзақ уақыт созылуы жапырақтарын өсу процесстерін және репродуктивті мүшелерінің пайда болуы бұзылады. Оптимальды ылғалдық топырақтың тамыр тараған қабатында 75-80% төмен болмауын суару арқылы ұстап сақталады. Суарудың әсерінен тамыр жүйесінің активтілігі жоғарлайды, тамырларымен суды, қоректік заттарды, фотосинтезбен жүреді. Жүгері топырақтың артық ылғалдылығын көтермейді, дәннің өнімі күрт төмендейді. Ылғалы көп топырақтан оттегі жетіспегендіктен тамырына фосфордың келуі төмендейді, соның нәтижесінде жалпы органикалық және нуклейнді фосфордың болуы төмендейді, фосфорлану процессі тамырдағы энергетикалық процесстер және белок алмасуы бұзылады[13].

Жарыққа талаптары. Жүгері жарық сүйгіш қысқа күн өсімдігі. Күннің ұзақтығы 8-9 сағат болса тезірек гүлдейді. Күннің ұзақтығы 12-14 сағатта ұзақ болса вегетациясы ұзарады. Жүгері жас кезінде күн сәулесінің интенсивті болғанын талап етеді. Егістің тым шамадан артық жиі болуы, олардың ішінде арамшөптердің болуы собығының өнімін төмендетеді.

Топыраққа және қөректік жағдайларға талаптары. Жүгері жоғары өнімді топырағы таза, қопсыған, ауа кірген, гумыстық қабаты қалың, қөректік заттармен және сумен қамтамасыз ететін, PH 5,6-7 тең болғанда береді. Жүгері үшін ең жақсы топырақтар – азотқа бай қара топырақ, қоңыр-сұр, қоңыр-қара топырақ. Механикалық құрылымы бойынша орташа және жеңіл саздық және құмдық топырақта болады.

Жүгерінің тұңғыш өсе бастағанда аэрацияның жақсы болғанын қажет етеді, себебі ірі өскіндер оттегін көп жұтады. Жоғары өнімді алуға болады, топырақ ауасындағы оттегінің мөлшері 18-20% кем болмаған жағдайда. Оттегінің мөлшері 10% жақын болғанда тамырларының өсуі тежеледі, ал 5% болғанда тоқтайды. Бұл жағдайда топырақтан су және қөректік элементтерді, тамырында және өсімдіктің жер астындағы бөлімінде зат алмасуы бұзылады.

Негізгі қөректік элементтерді сіңіру бір төбелі қисықтықпен жүреді және құрғақ заттың жиналып өсуіне сәйкес болады.

Азот өсімдіктің өсуінің ерте этаптарында үлкен әсерін тигізеді. Ол жетіспегенде өсімдіктің өсуі және дамуы тежеледі. Азоттың максималды сіңірілуі шашақтанудың алдында 2-3 апта бұрын байқалады. Өсімдіктің азотты сіңіруі дәннің сүтті піскені басталғаннан кейін токтайды.

Фосфор өсімдікке әсіресе өсуінің басында керек, (4-6 жапырақ фаза) болашақ гүл шоғыры пайда бола бастағанда. Бұл кезде оның жетіспеуі собығының дамуын тежейді, дән қатарларының қисық қалыптасады. Фосфордың өсімдікке жеткілікті болуы тамыр жүйесінің дамуын стимулировать етеді[14].

Құрғақшылыққа төзімділігін аттырады, собық байлауын тездетеді және өнімнің пісуін жеделдетеді. Фосфор өсімдікпен аз мөлшерде сіңіріледі, жүгеріге оның сіңуі жай жүреді, керек кезі дән қалыптаса бастаған кезден бастап пісіп жетілгенге дейін жалғасады. Калий жетіспегенде көмірсуының жылжуы төмендейді, жапырақтардың синтетикалық қабілеті төмендейді, тамыр жүйесі әлсірейді және жүгерінің жатып қалуға қарсы тұрақтылығы төмендейді. Калий өсімдікке өскіндері көктеп жер бетіне шыққан күннен бастап интенсивті түрде (сіңе) кіре бастады. Шашақтанудың басында өсімдік 90% калийді сіңіріп алады, гүлденгеннен кейін оның өсімдікке кіруі тоқтайды.

Дәннің сүтті піскеннен бастап өсімдіктің тканындағы калиидің мөлшері азаяды, бұл элементтің жауынмен шашылуына байланысты және тамыр жүйесімен топыраққа тасылуына байланысты.

Өсімдіктің нәрлі көк балаусасын сүрлем немесе жемшөпке ашыту ертеден мәлім. Бірақ ол пішен үшін кептіруге келмейтін өсімдік массаларына: тамыр түйнектілер жапырақ-сабақтарына, капуста қалдықтарына, қылша жомына және тағы сол сияқтыларға ғана қолданылды. Шабындықтан немесе жемшөпке арнайы өсірілген алқаптан өндірілген көк шөпті сақтаудың ғасырлар бойы қалыптасқан бірден бір әдісі оны пішен үшін кептіру болды. Мүның өзі сүрлем салған кезде онымен азықтандырылған мал сүтіне қоңырсыған иіс беріп, дәмін бүлдіретін немесе азықтандыруға мүлдем жарамайтын жемшөп өндірудің салдарынан деп білу керек.

Сүрлем салу кезіндегі қырсыздықтардың негізгі себебі жемшөптің сақталуын қамтамасыз ететін процестің мәнін жете түсінбеушілікте еді. Ауыл шаруашылығының техникамен әлсіз жарақтануы да қырсығын тигізді.

Өткен ғасырдың аяқ шенінде Францияда мал азығына арналған жүгеріні кеңінен өсіруге байланысты сүрлем салуға үлкен көңіл бөліне бастады. [15]жүргізген жүгеріні сүрлеу жөніндегі тәжірибелер сол кездің өзінде-ақ бүкіл дүние жүзі ауыл шаруашылығының төңірегінде зор ынта туғызған еді.

Жүгерімен жұмыс істеген Гоффар әуелде сүрлемге салған кезде қандай да болмасын ашуды жоюға тырысу керек деп есептеді. Кейінрек (1881 жылы) ғалым сүрлем ойдағыдай болу үшін оны спиртпен ашыту қажет, ол үшін шикізаттьң қантқа бай болуы тиіс, әйтпесе сүт қышқылымен қолайсыз ашуларға жол беріледі деп жорамалдады.

Осындай қате көзқараста бола түрса да, Гоффар соған қарамастан сүрлемге салатын балаусаның өздігінен қызып кетуіне жол бермеу үшін оны жақсылап нығыздауды дүрыс талап етті. Басқаша айтқанда, ол салқын сүрлемді жақтаушы болды.

Жемшөп өндіру елеулі дәрежеде көп жылдық шөпке негізделіп келген Англияда да сүрлем салуға назар аударылды. Гоффардың жүмысы баспадан жарық кергеннен кейін [16] еңбегі де жарық көрді. Ол көк балаусаның, сүрлемге салу кезінде оның өздігінен қызуына (50°С-ға дейін және одан да жоғары температурада) едәуір мүмкіндік беру — жемшөпті ойдағыдай сақтаудың міндетті шарты деп есептеді.

Ол мұны бактерияларды, оның ішінде қантты ашытатын бактерияларды әлсірету үшін қажет деп түсінді. Осыған орай ол қышқыл сүрлем алмай тәтті сүрлем алуға тырысты. Сөйтіп, Фрей сүрлемді қыздырып салуды жақтады.

Көк балаусаны алдынала қыздырып барып сүрлемге салу тәсілі Англияда үстіміздгі ғасырдың 20 жылдарына дейін ұсынылып, өндірісте қолданылып келгендігін білудің өзіндік мәні бар. Сүрлем салудың ағылшындық тәсілін алғашқы кезде бірқатар басқа да елдер қолданды. Көк балаусаны арасына ауа кіретіндей қуыс қалдыра жинап, оның өздігінен қызуына мүмкіндік туғызды, содан кейін ғана ол жақсылап нығыздалды.

Көк балаусаның өздігінен қызуы жемшөптің ашуын жоймайтындығын, мүның өзі қоректік заттардың орынсыз ысырабына ұрындырып, олардың қорытылу дәрежесінің төмендейтіндігі әбден түсінікті болғанға дейін көп уақыт өтті.

Спиртпен ашытпай, сүт қышқылымен ашытудың сүрлемді дұрыс салуға негіз болғандығын бүрын кім дәлелдегенін анықтау қиын. И. И. Калугин 1882 жылдың [17] өзінде-ақ сүрлем салған кезде ол ең алдымен сүт қышқылымен ойдағыдай ашуы үшін жағдай жасалуы қажет екендігін жазған болатын.

Сүт қышқылының маңызы ең алдымен оның молекулаға тигізетін асептикалық әсерінен білінеді. Жемшөптегі сүт қышқылының мөлшері 1—2 процент болған кезде барлық қажетсіз микрофлораны жойып жібереді деп жорамалданды. [18] әдетте сүт қышқылының рөлін жемшөпте сутегі иондарының сәйкес үйлесімін жасау тұрғысынан алғаш бағалаушы деп есептейді. Сүт қышқылы молекуласының ерекшеліктері емес, Н-иондарыпың нақ үйлесімі қажетсіз микрофлораны жойып жібереді

Кез келген микроорганизмдердің ойдағыдай тіршілік етуінің маңызды шарты сутегі иондары үйлесімінің белгілі бір шегі екендігі, сондай-ақ рН4,0—4,2 және бүдан төмендеген кезде көптеген бактериялар өніп өсе алмайтындығы Виртанен зерттей бастағанға дейін-ақ мейлінше жақсы мәлім болды.

Алайда Европаның да, Американың да көптеген зерттеушілері сүрлем салган кезде жемшөпті консервілеу сүт қышқылы және онымен бірге жүретін қышқылдардың қышқылдыгының белсенділігіне емес, сүт қышқылының белгілі бір үйлесіміне байланысты деп одан әрі жорамалдады.

Бұл ұсыныстарды күйретіп, жемшөпті сүрлеудің түңғыш рет шын мәнісіндегі ғылыми негізін белгілеуге В. Р. Вильямс атындағы Бүкіл одақтық жемшөп ғылыми-зертгеу институтында жүмыс істеген ғалымы [19] еңбегі сіңді.

Әдебиеттерді және біздің елімізде өрістеп отырған өндірістік тәжірибені зерттеуді негізге ала отырып қышқылдың әлдеқалай бір үйлесімі өсімдік шикізатының алуан түрін консервілеуді қамтамасыз ете алмайды деген түжырымды жасады. Ол белсенді қышқылдығын рН 4,2-ге дейін жылжыту үшін жасыл шикізат түрінде түзілуге тиісті сүт қышқылының мөлшерін анықтау тәсілін табуды мақсат етті.

Қанның молекуласынан сүт қышқылының екі молекуласы пайда болатындығын ескере отырып, ол сүт қышқылының мөлшері бойынша сүрлем ойдағыдай сүрленуі үшін оның шикізатында болуға тиіс қант мөлшерін анықтауды үйғарды.

Бірқатар өсімдіктердегі қанттың нақтылы мөлшері және бүл өсімдіктерді ойдағыдай сүрлеу үшін оның қажетті мөлшері жөніндегі едәуір деректерге ие бола отырып, [20] дақылды үш топқа бөлді. Олардың біріншісіне қанттың нақтылы мөлшері, тіпті одан сүт қышқылының тек 60 проценті бөлініп шыққанның өзінде сүрлеуге қажетті өсімдікке тең өсімдіктер жатады.

Екінші топ жоғарыда аталған сүрлеуге қиын соғатын өсімдіктерден тұрады. Ондайларға сүт қышқылы жүз процент бөлініп шығатындай жағдайда ғана сүрлеу үшін қант мөлшері жеткілікті болатын өсімдіктер жатады.

Үшінші топқа сүрленбейтін өсімдіктер жатады. Олардың қүрамындағы қант мөлшері толығымен сүт қышқылына айнала түрса да, керекті мөлшердегіден аз болады. Оңай сүрленетін өсімдіктер ешқандай қосымшасы жоқ таза күйінде сүрленеді. Сүрленуі қиынға соғатын және сүрленбейтін өсімдіктерді қант немесе кантты жемшөпті үстей қосу арқылы сүрлеу ұсынылды.

Өсімдіктердің сүрлену жөніндегі өз теориясын «Сүрлем салу кезіндегі қант минимумы туралы теория» деп атады.

Жазылған теориялық тұжырымдардың кемшілігі жемшөптің жете ашуына қажетті қант минимумының мәнін ескерген кезде осы минимумды арттырудың әсерін елемейтіндігінде болып отыр. Сонымен бірге әсіресе шикізат тым ылғал кезде канттың көбірек болуы мал сүйсініп жемейтін, құрамында сірке су қышқылы, спирт тағы сол сияқтылар молырақ кездесетін шамадан тыс, ащы сүрлем салуға ұрындырады.

«Қант минимумы» үғымымен қатар ол «Қант максимумы» деген теорияны, былайша айтқанда, түзілген сүт қышқылы жемшөпті рН 3,7-ге дейін ашыта алатын қант мөлшерін үсынды. Бірақ бұл шаманы айқындау іс жүзінде ешқандай нәтиже бермейді.

Сүрлем ойдағыдай салыну үшін қанттың нақтылы мөлшері тек аз болуы ғана емес, сонымен бірге «Қант минимумынан» артық болмауын да атап көрсеткен анағүрлым пайдалырақ. Жоғарыда аталған теориялық үсыныстардың ендігі бір кемшілігі олардың өсімдік шикізаттарын сүрлемге салғаннан кейін буферлық сиымдылығының өзгеріске үшырайтындығын қарастырмайтынында болып отыр.

Ол сүрлем салған кезде нитраттар қайтадан қалпына келгенде бикарбонаттардың түзілу мүмкіндігіне назар аударды. Сайып келгенде, А. А. Зубрилин ұсыныстарында сүрлемге пайдаланылатын шикізаттың ылғалдылығының мәні жете ескерілмейді [21].

Ылғалдылығы 60 процентке жететін және одан жоғарырақ массаны консервілеу үшін оны тек ауасыз жерде сақтаумен ғана шектелмей, рН 4,0-4,2 дейін ашыту керек. Алайда фактылар істің мүлдем басқаша екендігін дәлелдейді. Егер ылғалдылығы 65—68 процентке жететін жаңадан ғана табылған және қүлатып үйілген шөптерді рН 4,2-ге дейін ашыған-ашымағанына қарамастан анаәробты жағдайға орналастырса онда олар ойдағыдай сақталады.

Ылғалдылғы 75 процентке жететін және одан да жоғарырақ өсімдік массасынан сапалы сүрлем салынбайтыны белгілі. Шөпті 70—65 процент ылғалдылыққа дейін кептіргенде ол жақсы сақталады, тіпті бірқыдырғы жақсы ашиды, былайша айтқанда, оның рН-і едәуір төмендейді.

Бұрын осының бәрі судың бір бөлігін жойып жіберіп, қанттың көп жиналуы салдарынан болады деп түсіндірілді. Алайда осынау түсініктеменің өзі қанттың шоғырлануының артуына сәйкес бір мезгілде негізгі қасиеті бар заттар шоғырлануы да артатындықтан қабылданбады.

Шөпті шамалап үю немесе оған қүрғақ сабанды үстеп қосу крахмалдың бөлініп шығуына душар ететіндігін дәлелдейді [22]. Сөйтіп, қант мөлшері салыстырмалы түрде ғана емес, сонымен бірге абсолютті шамаға дейін көтеріледі. Демек, сүт қышқылы бактериялары жемшөпті ашытатын сүт қышқылын көбірек түзе алады. Мүның өзі шикізаттың ашуы рН 4,2-ге жеткен кезде жақсы сүрленетіндігін көрсетеді. Бірақ анаәробты жағдайларда үйілген, бұл деңгейге дейін ашымайтын шөптің ойдағыдай сақталуының сыры беимағұлым болып қала берді.

Бүкіл одақтық жүгері ғылыми-зерттеу институтында жүргізген көптеген тәжірибелері ылғалдылығы 66-67 процентке жететін сояны сүрлемге салғанда сүрлемнің қышқылдылығы рН 5 және одан да жоғары болатындығын, бірақ ешқандай бүлінбейтіндігін, қоректік заттардың айтарлықтай ысырап етілмейтіндігін көрсетті. Сүрлемдегі май қышқылы көп жағдайда шикізаттың ылғалдылығы 70 процентке жеткенде және одан да жоғары болғанда түзіледі [23].

Сүрлем салу теориясын сүрлеу кезіндегі ылғалдылық мәнімен байланыстыруға талпына отырып, микроорганизмдердің әр түрлі тобы үшін рН мәнінің тегі ортаның ылғалдылығына байланысты өзгеріп отырады деген үйғарымға тірелді. Сөйтіп, оның пікіріне қарағанда, май қышқылынан ажыратылған сүрлем 80 проценттен жоғары болған кезде шамамен 4,3-ке, 75 процент болғанда - 4,85 тең, ал ылғалдылығы 60 процент болғанда - 5,5 жоғары болады.

Бірақ қүрғақ заттар жеткілікті шоғырланған кезде қажетсіз микробты процестер қышқылдығы жоғарыламастан-ақ жойылады. Гәп мынада. Шірінді және май қышқылы бактериялардың өсіп-өнуі жойылады немесе субстраттың суды үстап түратын айырықша күші арқасында шектеледі. Мүндай ылғал кезінде сүт қышқылы бактериялары одан да жақсырақ өніп-өсе түседі, ал егер қанты жеткілікті болса жемшөпті рН 4,2-ге дейін ашытады, егер ол аздау болса онда белсенді қышқылдығы болар болмас қана артады.

Алайда жемшөптің аман сақталуын шірінді және май қышқылдары бактерияларының өсіп-өнуіне арналған субстраттың қышқылдануы емес, физиологияның құрғақтылығы қамтамасыз етеді. Мүның өзі 65—68 процент ылғалдылыққа дейін кептірілген өсімдіктің сүрлеген кезде будан ылғал өсімдікке қарағанда күштірек ашитындығын, түзілген сүт қышқылының шірінді ыдырайтын негізгі азықтарды бейтараптауға жүмсалмайтындығын көрсетеді.

Өсімдік массасын анаәробты жағдайда орналастырған кезде қалыптасқан жағдайда микрофлоралардың өсіп-енуін шектейтін басқадай факторлар да әсер етуі ықтимал.

Фитонцидтер туралы ілімге арқа сүйей отырып, өсімдіктердің әр түрлі жүқпалы ауруларынан сақтандыратын антимикробтар бөліп шығаруы өсімдіктерді анаэробты жағдайға орналастырғаннан кейін былайша айтқанда, сүрлеудің алғашқы кезеңінде өтуі тиіс деген қорытындыға келді [24].

Бұл жорамалды тексеруге [25], бірге [26] бірлесе отырып әрекет жасады. Шірінді бактерияларды Петри тостағандарындағы ет-пептонды агарға сепкен кезде олардың өспейтіндігі немесе егер тостағандар көмір қышқыл ғана толтырылған әксикаторға емес, жасыл шөп үстіндегі әксикаторға орналастырылса шамалы ғана өсетіндігі дәлелденді.

Сүрлем салған кезде жиналатын газдарды көмір қышқылы газымен әсіресе азотпен алмастыру қоректік заттардың көбірек шығындарына үрындыратынын байқадық. Мүның өзі табиғи жолмен сүрлем салған кезде тек СО ғана емес, сонымен бірге газ тәріздес заттар, оның ішінде микробтардың өсіп-өнуін тежейтін заттар бөлініп шығады деп түжырым жасауға негіз болады.

Сүрлем салған кезде азот тотықтары бөлініп шығатындығы көптен бері мәлім. Сүрлеудің бастапқы кезеңінде шіру процестері тежеледі деп есептейді, көптеген зерттеулсрінде де әксперименттік қолдауын тауып отыр. Азот молырақ сіңірілген топыраққа, қанты азырақ, протеині көбірек бола түрса да өсірілген өсімдіктер азот аз сіңірілген топыраққа өсірілген өсімдікке қарағанда жақсы сүрленетіндігі атап көрсетілді [27] .

Эстон егіншілік ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері [28] де осындай түжырым жасады.

Азот тотықтары - сүрлеудің алғашқы тәуліктерінде бөлініп шығатын бір ғана газ (көмір қышқыл газын қоспағанда) емес. Мүндайлардың қатарында күкіртті су тегін, күкірт газын, гликозидтер ыдыраған кезде үшып кететін өнімдерді және басқаларды атауға болады. Олардың көпшілігінде бірқатар бактериялар үшін микробтарға қарсы күшті әрекет ететін қасиеттері бар.

Өсімдіктердің микробтарға қарсы бөліп шығарғандары басқа бактерияларға қарағанда сүт қышқылдарына онша көп әсер ете қоймайды. Мүның өзі сүрлем салынған балаусадағы сүт қышқылы бактериялары өсіп-өніп, басқа микробтардың тіршілік етуіне қажетті өнімдер едәуір жиналғанша жемшөпті ашытып үлгеруіне жағдай жасайды.

Өсімдіктің тіпті бірақ түрінің өзінен оны өсіп-өнуінің түрлі кезеңінде жинаған кезде олардағы су, қүрғақ зат, азот қосылыстары, сондай-ақ көмірсулар қатынасы, құрамындағы минералдык заттар мен тағы басқа заттар жөнінде олардың дамуының қаншалықты айырмашылығы бар екенін байқауға болады. Олардың құрғак заттардың ысырабы аз болатын жақсы сүрлем алу үшін сүрлеудің технологиялық процесінің түрлі схемасын қолдануға тура келеді [29].

2 Негізгі бөлім

2.1 Шаруашылықтың топырақ климат жағдайына сипаттама

2.2 Зерттеудің бағдарламасы және әдістемесі

Мал шаруашылығының дамуы, оның өнімділігі және рентабелділігі, осы салада алынатын өнімінің барлық түрлерінің сапасы, тура және тікелей жемнің мол болуынан және қоректілігіне, азықтық дақылдардың жиынтығына және түсімділігіне байланысты.

Республикада мал азыығы дақылдарының өнімі және жалпы жиналуы, малдардың және құстардың азықпен қамтамасыз етілуі әзірге жеткіліксіз. Сондықтан азық өндірісін ұлғайту өзекті мәселе болып қала береді.

Бұл жұмыстың мақсаты және міндеті себу және жинау мерзіміне байланысты жүгерінің сүрлемдік массасының өнімділігін зерттеумен тұжырымдалады.

Жоғарыда көрсетілген мәселелерді зерттеу мақсатында келесі сызба бойынша тәжірибе қойылды.

Себу мерзімі:

Ерте мерзімдер 5,15 сәуір
Орташа мерзімдер 25 сәуір
Кеш мерзімдер 5,15 мамыр

Жинап алу мерзімі:

Сүттеніп пісу
Сүттеніп – балауызданып пісу
Балауызданып пісу
Толық пісу

Есептік мөлтектің ауданы 100м², тәжірибедегі қайталама үшреттік, Казақстандық 705 буданы пайдаланылды.

Тәжірибеде келесі бақылаулар және өлшеулер жүргізілді:

Егістік өнгіштік үшреттік қайталамада метрліктер салумен анықталды.
Өсімдіктің өсу динамикасы 20 модельдік өсімдіктер бойынша өлшеумен анықталды.
Жасыл массаның жинақталу динамикасы таразылап өлшеумен анықталды.
Өсімдіктің өсу және дамуының толық фазасы өсімдіктің осы фазаға 75% кірген кезде белгіленді.
Өнімділік жаппай жинап алу әдісімен 1 гектарға қайта есеппен анықталды.
Сапалық талдау зертханада жүргізілді.

Зерттеу нысаны жүгерінің Казақстандық 705 буданының қысқаша сипаттамасы.

Бұл сорт тіс тәрізді жүгеріге жатады. Собығы ірі, дәндерінің қатары көбінесе 18, олардың арасындағы бойлық ойықтар жіңішке. Өзегі қызыл. Бастырған кездегі астықтың орташа шығымы 80% жуық.

Дәні сары, тіс тәрізді, бас жағында жиегі әлсіз қатпарлы шұңқыры бар.

Өсімдік өте бойшаң, түптенгіш (түптенуі орта есеппен 1,5). Негізгі сабақта жапырақтар 21, жерүсті түйіндері көбіне 15.

Кеш пісетіндері, ВИР 156 буданынан 7-10 күнге кеш пісіп жетіледі.

Ылғалданудың қалыпты жағдайында қоссобықтылыққа икемді келеді. Ылғалдануға және жоғары агрофонға өте сезімтал. Көбіршікті қаракүйемен зақымдалуға төзімділігі жоғары, фузариозбен зақымдалуға орташа.

156 буданы астыққа өсірілетін, барлық аудандарда астыққа және сүрлемге өсіру үшін жарамды. Собықтарының пісіп жетілгенінен кейін, басқаларға қарағанда, осындай вегетациялық кезеңде, жасыл жапырақтарын және собығын ұзағырақ сақтайды.

2.3 Жүгері өсірудің агротехникасы

Жүгері күздік бидайдан кейін орналастырылды. Күздік бидай жиналып алынғаннан кейін 8-10 см тереңдікте дискілі сыдыра жыртқыштармен сыдыра жырту жүргізілді. Арамшөптердің жаппай өсуінен кейін, 25-30 см тереңдікте жырту жүргізілді. Органикалық және минералдық тыңайтқыштар күзде сүдігер жыртқаннан кейін енгізілді, 30-40% азотты тыңайтқыштар егіс қарсаңындағы қопсытуда енгізілді. Көктемеде егістікте тырмалау жүргізілді, одан кейін арамшөптердің өсуінен кейін сүйретпесі бар агрегаттармен 8-10 см тереңдікте булы қопсытқыштармен өңдеу жүргізілді.

Жүгеріні еккенге дейін топыраққа «Эрадикон» гербициді енгізілді - 80% эмульцияланатын концентрат – 5-7 кг/га дереу жауып бекітетін, , жақсы қопсытуды қамтамасыз ететін және топырақты 10-12 см тереңдікке басатын ЛД-10 дискілі тырмасымен.

Жүгеріні себу СПЧ-6 сепкішімен жүргізілді. Оңтайлы қалыңдықты қамтамасыз ету үшін – 70-80 мың өсімдікті 1 га –ға тұқым егістік өнгіштікті есепке ала отырып, 25-35% -ға себу мөлшерін ұлғайтып себілді.

Себуден кейін тығыздау жүргізілді.

Жинап алу – жаппай өнімділікті 1 га-ға қайта есептеумен.

3 ЗЕРТТЕУДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ

Себу мерзімдеріне байланысты жүгерінің егістік өнгіштігі

Тұқымдардың өнуі үшін жылудың, ылғалдың және оттегінің оңтайлы үйлесімділігі қажет.

Жүгерінің өнуінің минималды өну температурасы 6-7°С тең; оңтайлы 10-12, максималды 0-35; мұнда өну қатты кешеуілдейді.

6-7°С температурада тұқым баяу өнеді және микроағзалармен жеңіл зақымданады, олар алдымен негізгі ұрықтық түбіртекті зақымдайды. Егер зақымдану ары қарай гипокотильге таралса, ұрықтық тамырдың өсу және жаңадан пайда болу мүмкіндігі тоқтайды.

Біздің зерттеулеріміздің көрсеткені, жүгері тұқымының егістік өнгіштігіне себу мерзімі қатты әсерін тигізеді ( 1-кесте).

Егістік жағдайда себу мерзімдеріне байланысты вегетацияның бірінші кезеңі ең үлкен өзгерістерге ұшырады – себуден бастап толық көктегенге дейін. Бұл кезеңнің ұзақтығы себу мерзімі бойынша 20-дан 6 күнге дейін қатты өзгереді. Бұл себудің ерте мерзімінде тұқымның өнуі және өнудің пайда болуы биологиялық нөлге жақын температурада жүретіндігімен байланысты, бұл өскіннің қалыптасуының кідірісіне себепші болады.

1-кесте.Себудің әртүрлі мерзімінде жүгері өскіндерінің пайда болу жылдамдығы

Себу мерзімі	Өскіндердің пайда болған күні	Өскіндерді себу мерзімінің ұзақтығы	Орташа күндік температура	Егістік өнгіштік,%
5,04	25,04	20	12,5	67,3
15,04	28,04	13	14,7	70,4
25,04	5,05	10	19,1	75,4
5,05	12,05	7	22,6	81,7
15,05	21,05	6	24,7	88,0

1-кестеден көрініп тұрғандай, температура жоғары болған сайын, тұқым да жылдамырақ өнеді. 5 сәуірдегі себу кезінде, орташа тәуліктік температура 12,05°С толықтай өну тек 20 күннен кейін пайда болады, ал егістік өнгіштік 67,3% құрайды. Температураны жоғарылатқаннан себу–өну кезеңі 20–дан 6 күнге дейін қысқарады және сәйкесінше егістік өнгіштік 67,3–тен 88,0% дейін жоғарылайды. Бұл дегеніміз, өндірістік егісте жүгеріні топырақ 25-30°С дейін қызбайынша, ерте себуге болмайды. Кеш себу кезінде, тәжірибе көрсеткендей, әдетте төмендетілген өнім алынады. Бұл бірнеше себептерге байланысты. Кеш себу мерзімінде тұқым жеткіліксіз ылғал топыраққа түсуі мүмкін, өнімнің қалыптасуына топырақтық ылғалды нашар пайдаланады.

Олай болса, егістік өнгіштікті және себу – өну кезеңін зерттеу, аса оңтайлы толық өнгіштікті және «себу – өну» кезеңін анықтауға, сонымен қатар өсімдіктердің оңтайлы тұру қалыңдығын жасау үшін себу мөлшерін нақтылауға мүмкіндік береді.

3.2 Жүгері өсімдігінің өсуі және дамуына себу мерзімдерінің әсері

Себу мерзімі жүгері өсімдігінің өсуіне қатты әсерін тигізеді. Қазақстанның оңтүстігінің суармалы жерлерінде себудің сәуір мерзіміндегі өсімдік өнуден сабақтану кезеңіне дейін баяу өсуімен ерекшеленеді. Олардың вегетациясының бірінші онкүндігіндегі орташа тәуліктік өсу 1-2,5 см тең. Кеш себу мерзімінің (мамыр) өсімдіктері бастапқы кезеңде аса жылдам өсуімен ерекшеленеді: оларда биіктігі бойынша орташа тәуліктік өсу 3,5 см- ге дейін жетеді ( 2-кесте.).

2-кесте Жүгері өсімдігінің өсуіне себу мерзімінің әсері

Себу мерзімі		Өлшеу күні
Себу мерзімі		5-6 жапырақ		сабақтану		шашақгүлдерінің шашақтануы		шашақгүлдерінің гүлдеуі		сүттеніп пісуі
1		2		3		4		5		6
		1.06		5.06		15.06		25.06		5.07
5.04	76	2.45	112	3.6	153	4.1	235	8.2	261	2.6
15.04	56	2,0	8,9	3,3	142	5,3	217	7,5	262	4,5
25.04	53	2,65	71	1,8	113	4,2	183	7,0	252	6,9
5.05	33	2,36	62	2,9	98	3,6	143	4,5	217	7,4
15.05	18	2,8	41	2,3	59	1,8	85	2,5	159	7,4
ЕСКЕРТУ: 1 баған – абсолюттік биіктік, см 2 баған – орташа тәуліктік өсу, см

2-кестедегі мәліметтерден көрінгендей, сәуірдегі ерте себу кезінде, аса қарқынды өсу маусымның екінші жартысына келеді, бұл уақытта, жүгерінің орташа тәуліктік өсуі 7,5- тен 8,2 см дейін жетеді. Себудің кеш (мамыр) мерзіміндегі өсімдіктерде қарқынды өсу маусымның ІƳ онкүндігінде және шілденің І онкүндігінде байқалады, және де орташа тәуліктік өсу 6,9-7,4 см дейін жетеді, яғни ерте сәуірдегі егіске қарағанда 1,5-2 см аз. Бұл мамырдағы себілген жүгерінің күшейтілген өсу кезеңі, жоғары маусым – шілделік температураның (24-26°С) және ауаның құрғақтығының ұлғаюының басталуымен, ал ерте сәуірдегі себу мерзімі өсімдіктерінің күшейтілген өсуі қоңыр салқын температурада (19-20°С) және ауа ылғалдылығының жоғарылауында жүруімен байланысты.

Себу мерзіміне байланысты, өсу қарқындылығының мұндай айырмашылығы, белгілі бір деңгейде, өсімдіктің жалпы биіктігін анықтайды.

Ерте себу мерзімінің өсімдіктері кеш себу мерзімінің өсімдіктеріне қарағанда 45-100 см –ге биік болды.

Себу мерзімдері өсімдіктің ары қарайға өсу және дамуына әсерін тигізді. Бұл туралы вегетация кезеңінің ұзақтығы бойынша талдауға болады, өнуден шашақгүлдерінің шашақтануына дейін, себудің әртүрлі мерзімінде ( 3-кесте).

3-кесте. Әртүрлі себу мерзімінде жүгерінің өнуден шашақтануға дейінгі кезеңінің ұзақтығы

Өскіндердің пайда болу күні	Шашақтану күні	Күн бойынша кезеңнің (өну - шашақтану) ұзақтығы	«Өну - шашақтану» кезеңіндегі орташа күндік температура (С)
25.04	15.06	52	23,4
28.04	17.06	50	23,9
5.05	21.06	47	25,2
12.05	26.06	45	25,6
21.05	2.07	42	27,1

Орташа жылдық температураны 4°С жоғарылатқанда, өскіннен шашақтануға дейінгі кезең 10 күнге қысқарды, бұл жүгерінің дамуына ауа және топырақтың температуралық жағдайы қатты әсерін тигізеді.

Ауа температурасының төмендеуімен топырақ температурсы төмендейді, бұл белгілі болғандай, тамрыдың сіңіру қабілетінің төмендеуіне әкеледі, демек, ауа және топырақ температурасының жоғарылауы, жүгерінің тамыр жүйесінің сіңіру қабілетінің жоғарылауына және өсімдіктің дамуының жеделдетуіне септігін тигізеді, «өну - шашақтану» кезеңінің 10 күнге қысқаруы осымен байланысты.

Шашақтанудан сүттеніп пісудің басталуына дейінгі кезең 25-27°С орташа күндік температурада өтті және себу мерзімі бойынша бұл кезеңнің ұзақтығының айрмашылығы 3-4 күнді құрады. Ол аса төмен температурада жоғарылады, ал жоғары температурада қысқарды. Кезеңнің ұзақтылығы, толысу – дәннің қамырланып қатуы егу мерзіміне байланысты болмай, 37-39 күнді құрады.

Әр түрлі егу мерізімінде жүгері өсімдіктерінің өсуі мен жетілуінде болып жатқан өзгерістер жүгерінің көгінің жиналу динамикасына да әсер береді.

3.3 Себу мерзімдеріне байланысты жүгерінің жасыл массасының жиналу динамикасы

Егу мерзімдері жүгері көгінің жиналу динамикасы мен өнімділігіне маңызды әсер етті.

Біздің зерттеулеріміз көктемнің ауа райылық жағдайларымен және топырақтың қызу сипатын болжау бойынша жүгеріні егудің аса сәтті мерзімін таңдауға болатынын көрсетті. Сәтті мерзімді таңдаған кезде ғана берекелі өскіндердің пайда болуы қамтамасыз етіліп, өсімдіктердің вегетациясы ең қолайлы температурлық режимде өтеді.

Жүгерінің ең қолайлы егу мерзімін таңдаған кезде біз келесі жағдайларды есепке алдық: көктемгі температуралардың үдей түсу сипатын; суықтың ұзақтылығы мен мерзімдері және олардың күші; соңғы көктемгі қатқақтардың қайталану күші; топырақтың ылғалдылығының жағдайлары, күзгі қатқақтардың (суықтардың) түсу мезгілдері.

Тиісінше, келтірілген мәліметтерден көк массаның жиналу салмағы, жүгерінің сүрленген массасының егінінің мөлшері егу мерзімдерінен тікелей тәуелділікте болады ( 4-кесте).

4-кесте.Әр түрлі егу мерзімінде жүгерінің көгінің жиналу динамикасы

	Жетілу фазалары
Егу мерзімдері	5-6 жапырақтар	сабақтануы	шашақтануы	сүттеніп пісуі	сүттеніп балауызданып пісуі
5,04	2,8	101,5	320,3	549	571
15,04	2,2	85,6	308,4	530	552
25,04	1,8	77,5	304,5	525	540
5,05	1,6	72,5	287,5	505	520
15,05	1,2	70,3	285,1	497	514

Сабақтану фазасынан бастап сүттеніп балауызданып пісу фазасына дейін жүгеріде көк массаның жиналуы жүреді, еске сала кететіні, бұл процесс егу мерзімі ерте егістерде қарқындырақ жүреді. Ендеше егудің ерте мерзімдерінде жүгері өсімдіктерімен көк массаны жинау 463-тен 470 ц/га дейін құрады және 540-571 ц/га жетті, ал кешірек егістер көк массаны 15-20 п/га азырақ жинады. Кеш егу мезгілдерінде көк массаның өнімі 514-520 ц/га құрады, бұл ерте егу мезгілдеріндегі егістерден 40-60 ц/га төменірек болып табылады.

Кестенің мәліметтері көк массаның жиналуы сүттеніп балауызданып пісу фазасына дейін созылатынын көрсетеді, ал содан кейін вегетация аяқталған соң тоқтайды. Негізінен өсімдіктердің сусыздануы салдарынан көк массаның өнімі қамырланып қатуға дейін 220-260 ц/га төмен түседі.

3.4 Жүгері егістігінің аурулармен зақымдалуы

Сорттың немесе буданның бағалы қасиеттерінің бірі, ол түрлі аурулар, зиянкестермен зақымдануға тұрақтылығы.

Жүгері егістігіні ауыспалы егіссіз жылда өңделуі, топырақтағы ауру микрофлорсының көбеюіне және топырақта зиянкестердің көптеп жинақталуына себеп болып отыр.

Біздің бақылауымыздағы зерттеліп отырған буданның әртүрлі ауруларға тұрақсыздығы себу мерзіміне тікелей байланысты екендігінде болып отыр.

Зиян келтіру себебі жүгерінің вегетациялық кезеңі ауру қоздырғышының даму кезеңімен сәйкес келіп отыр.

Жүгерінің толарсақ қара күйесі. Қоздырғышы: Ustilago zeae Ung (7-сурет).

7-сурет. Жүгерінің толарсақ қара күйесі.

Аурудың қоздырғышы жүгерінің жас ұлпаларын өсімдіктің бойы 30-40 см болғаннан бастап ұлғайған шағына дейін зақымдайды. Ауру сабақты, жапырақтарды, буын аралықтарын, масағын, жер бетіндегі тамырларын залалдайды. Зақымданған мүшелерде көлемі мен пішіні әр түрлі байланымдар түзіледі. Споралар жетілген кезде каптары жарылып шашылады. Олар тұқымда және топырақта сақталады. Ауырған мүшеге байланысты түсім шығыны әр түрлі.

Жүгерінің тозаңды қара күйесі. Қоздырғышы: Sorosporium reilianum (Kuhn) Mc. Alpine f. sp. zeae.( 8-сурет).

8-сурет Жүгерінің тозаңды қара күйесі

Гүл шоғыры зақымданады. Собық зақымданғанда, сырты ақ немесе қызғылт қабықшамен қапталған споралар жиынтығына айналады.

Гүл шоғырында жекелеген гүлдер зақымданады. Ауру өсімдіктердің өсу жағдайы нашарлап, көп бұтақтанып кетеді және өнім бермейді.

Телиоспоралар орақ кезінде дәнге, өсімдік қалдықтарына және топыраққа жұғады. Өскіндерді зақымдайды.

Ауру қоздырғышының дамуы температурамен тікелей байланысты. Саңырауқұлақтың өсуі мен дамуына қолайлы температура - 28-30⁰С шамасында.

Жүгерінің бөртпе қаракүйесін Ustіlago maydіs ( 9-сурет) саңырауқұлағы тудырады.

9-сурет. Жүгерінің бөртпе қаракүйесі.

Саңырауқұлақ ақшыл немесе алқызыл мицелла қабықшасымен қапталған, диаметрі 1 – 20 сантиметр бөртпелер түзіп, өсімдіктің барлық мүшесін зақымдайды. Буын аралықтарында пішіні домалақтау, ірілігі жаңғақтай немесе одан үлкенірек, ал жапырақ тақталарында өн бойына созылған, жіңішке ақшыл сарғылт, бұйраланған немесе ірілігі асбұршақтай бөртпелер пайда болады. Жүгері шашақтана бастағанда бөртпенің сыртқы қабықшасы жарылып, ішінен күйе тәрізді споралар шығады. Олар гүлдену кезінде собық жіпшелері арқылы дәндерді зақымдайды. Собықтың жартысына дейін қамтитын пішіні әр түрлі бөртпелер пайда болады да, дәннің орнына көптеген қаракүйе споралары түзіледі. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің өсуі баяулап, дәннің түсімділігі 20 – 30 пайызға дейін төмендейді. Ауру қоздырғышы шірімеген өсімдік қалдықтарында сақталатындықтан, жүгеріні бір жерге қатарынан бірнеше рет еге берсе, аурудың дамуы жыл сайын өрши беруі мүмкін. Жүгерінің тозаңды қаракүйесі жүгерінің тек собығы мен шашақшаларын зақымдайды. Собықта дән түзілмей, ол өзекшесімен қоса толығымен жұқа жапырақшалармен көмкерілген қаракүйе түйіріне айналады. Шашақшалардың жеке гүл шоқтарында да түйіршіктер пайда болады. Егін жинау кезінде қаракүйе споралары топыраққа көшіп, бірнеше жылға дейін сақталады.

. Жүгері Қаракүйесімен күресу шаралары: ауыспалы егіс жүйесін қатаң сақтап, себер алдында тұқымды витавакс 200 ФФ (3 – 5 л/т), дивиденд 030 (2 – 3 л/т), фенорам немесе фенорам супер (2 кг/т) препараттарының бірімен дәрілейді.

Жүгерінің көбікті қаракүйесімен күресудің басты шарты зақымдалған өсімдік сабақтарын жинап өртеп жіберу, агротехникалық шараларды дұрыс пайдалану арқылы аурудың болмайын және таралмауын қамтамасыз етуге болады. Егістікке себетін тұқымдық астықтық арнаулы дәрілердің ерітінділерімен уландырады. Сонымен қатар, егістік алқапта өскін пайда болғаннан кейін 2-3 тәуліктен соң гексахлорбензолдың 50%-дық ерітіндісімен не басқа арнаулы ерітінділерді шашу арқылы аурудан сақтануға болады.

Жүгерінің қара күйе ауруларымен күресу шаралары: төзімді сорттарды өсіру; тұқымды ғылыми негізделген мөлшерде және мерзімде себу; тұқымды жылы ауамен желдету; құрамында қара күйе қапшықтары (қатты қара күйе) жоқ 1 және 2 классты тұқымды пайдалану; 3 классты тұқымды пайдаланғанда қара күйе қапшықтарының қоспасы 0,02%-дан аспауы керек; тұқымды дәрілеу. Тұқымды дәрілеуді фитосараптама нәтижесі бойынша жүргізген дұрыс. Дәнді дақылдардың тұқымдары сумен ылғалдандырылып дәріленеді (10 л/т). Тұқымды дәрілеу «…Тізім» регламентінде көрсетілген дәрілермен жүргізіледі.

Жүгерінің вирустық және бактериалық ауруларымен күресу шаралары: тұқым шаруашылығының ережелерін орындау; тұқымды тазарту және сұрыптау; семіп ќалѓан, фузариозбен және басқа аурулармен зақымданған дәндерден тазалау; тұқымды тамыр шірігі мен қаракүйе ауруларына қарсы дәрілеу; ауыспалы егісті қолдану; жақсы алғашқы дақылды (сүрі жер, рапс, бұршақ тұқымдастар) пайдалану; өсімдік қалдықтарын жою; ауруға төзімді сорттарды пайдаланып, қажет болған жағдайда масақтану кезеңінде фунгицидтерді қолдану; өсу кезеңінде вирустық ауруларды таратушылармен күрес жүргізу қажет.

Ауру қоздырғышы - Fusarium туысының саңырауқұлақтары. Паразиттің микроконидиялары түссіз, жұмыртқа тэрізді, бір немесе екі клеткалы, тез ыдырайтын тізбек құрады. Макроконидиялары түссіз, біз немесе орақ тэрізді, ұпггарына қарай жіңішкереді. Жіпшумақта кейде түсі қара, пішіні домалақ склероцийлар түзіледі.

Ауру қоры - өсімдік қалдықтары, әсіресе собық орауыпггарындағы жіпшумақ жэне склероцийлар. Залалданған дәндердің өну қабілеті жойылады.

Сұр шірік. Республикада кең таралған ауру, көптеген өсімдіктерді залалдайды.

Кесел белгісі собықтағы дәндер аралығымен таралған тығыз, сұр өңез түрінде білінеді.

Ауру қоздырғышы - Botrytis cinerea Fr. саңырауқұлағы. Жіпшумағы түссіз немесе зәйтүн-сұр түсті, конидия тасушылары қалың кабықты, тармақталған, ұшында қысқа, тісті өскіндері бар. Осы өскіндерде топталған, пішіні домалақ, түссіз, жиынтығы көкшіл-сұр конидиялар түзіліп, алғаш ақшыл-сұр, кейін қара склероцийлар пайда болады.

Инфекция қоры-өсімдік қалдықтарындағы склероцийлар мен конидиялар. Мол ауа жэне топырақ ылғалы аурудың қарқынды дамуына әсерін тигізеді.

Бұл ауру жүгері егілетін барлық ауандарда кездеседі.

Жүгері собығының бактериозы. Дәннің төбесінде ақшыл-сұр, сәл басылған дақгар пайда болады. Дақгар кейін қыртыстанып немесе ойық жараға айнапып дән төбесін түгел алады. Орауыш жапырақгарымен толық жабылмаған собықтың жоғары бөлігіндегі дәндер жиі залалданады. Собықта 30-40 дана балауыз дән залалданып, ал қатайғандары ауруға шалдықпайды.

Ауру қоздырғышы- Bacillus mesentericus v.vulgatus Flugge бактериясы. Кеселдің астық қандаласы таратады, себебі бактерия негізінен аталған организмде тіршілік етеді. Жүгерінің гүлдеу, дән түзілу кезеңдеріндегі ыссы ауа-райьшда өсімдікке мол су беру себебінен орауыш жапырақгар собықгың жоғарғы бөлігін түгел қамтымай, дәндердің ашық қалуы және бактериямен залалданған астық қандаласының көп болуы аурудың дамуына жағдай туғызады.

3.5 Жүгері егістігіндегі зиянды ағзалардың түрлік арақатынасы

Жүргізілген зерттеулердің көрсеткені, республиканың оңтүстік жағдайында зиянкестерден жүгері егістігіне ең үлкен зақым келтіретіні кеміргіш көбелектер , негзінен күздік көбелек. Бұған қоса зиянкестер саны бойынша, лепті және жабайы болып бөлінеді (5 - кесте). Жүгері егістігінің кеміргіш көбелектермен зақымдалуы 2012 жылға қарағанда, 2013 жылы біраз төмен болды және себу мерзіміне және өсіру аймағына байланысты орта есеппен сәйкесінше 4,0-21,0 және 10,0 – 23,5 % шегінде өзгерді. Себудің кеш мерзімдерінде жүгерінің зақымдалуы таулы аймаққа қарағанда, жазық аймақта көп мөлшерде байқалатыны бақыланған ( 5-кесте.).

Жердің үстіндегі зиянкестерден жүгеріге ең көп зақымды мақта көбелегі және жүгерінің сабақ шатырқанаты келтіреді. Сонымен бірге жүгерінің мақта көбелегімен зақымдануы 7-20, ал сабақ шатырқанатымен – 5-15 % шегінде болуы мүмкін. Себу мерзімі егістің осы зиянкестермен қоныстануына айтарлықтай әсерін тигізбейді.

5 –кесте.Жүгері егістігінің кеміргіш көбелектермен зақымдалуы

Будандар	Себу мерзімі	Тексерілді, га	Зақымдалғаны, % жыл бойынша
			2012	2013
Қазақстандық 705	Ерте	50	10,0	15,0
	Кеш	40	17,0	14,0

Егістікті аурулармен зақымдалуға тексеру нәтижелерінің көрсеткені, жүгерінің тозаңды және бұдырлы қаракүйесі барлық жерде.. Қаракүйеге аса төзімділері болып кеш пісетін будандар табылады (ЗПСК Іа, ЗПСК -704, Колхозная -І).

Жүгерінің басқа ауруларынан тұқымның және өскіндердің зеңденуі кездеседі. Бақылау жылдары өсірілген дақылдардың зақымданғаны орта есеппен 1,0-1,5% құрады. Сонымен бірге, себудің ерте мерзімінде немесе уақтша суық түсуімен , әсіресе тау етегіндегі аймақтарда, тұқымның зеңденуі 2,5-5,0% құрады ( 6-кесте).

6-кесте.Мақта көбелегінің даму фенологиясы (2015-2016 жж.)

Генерация	Айлар
	мамыр			маусым			шілде			тамыз			қыркүйек
	онкүндік			онкүндік			онкүндік			онкүндік			онкүндік
	1	2	3	1	2	3	1	2	3	1	2	3	1	2	3
І	(0)	+	+	+	+
арамшөптерде			.	.	.	.
			-	-	-	-
ІІ					0	0	0	0
Жүгеріде						+	+	+	+	+	+
							.	.	.	.	.
								-	-	-	-	-
									0	0	0	0	(0)	(0)
арамшөптерде											+	+	+	+
ІІІ											.	.	.	.
Жүгеріде												-	-	-	-
												0	0	(0)	(0)
Зақым келтірген кезең
Шартты белгілері: 00 – қуыршақ; (0)(0) – қыстайтын сатысы;++ - көбелектер;.- жұмыртқа; жұлдызқұрт

Сайрам ауданданында жүгеріні негізгі арамшөптері болып арамшөпті тарының, итқонақтың, алаботаның, сарысояу ширицасының түрлері табылады. . Рельеф бойынша төмендетілген учаскелерде, грунттық сулардың жақын жерлерінде дерлік кәдімгі қамыс байқалады.

Жүгеріні көктемдік жырту жағдайында механикаландырылған технология бойынша өсіргенде көктем - жаз кезеңдерінде біржылдық арамшөптердің саны 300-800 шт/м²жетуі мүмкін, мұнда басымы болып астықты арамшөптер табылады (тауық, іріжемісті, күріш тарысы, жасыл және көкшіл итқонақ). Олардың саны жалпы пішеннің 90-95% құрауы мүмкін. Қалған 2-5% ширицаның түрлері (кәдімгі, шалқымалы), 3-10% сарысояу түрлері (кәдімгі, іріжемісті), 1-1% алабота түрлері (ақ, қамысты және т.б.), 1-1 % жатаған у кекіре құрайды және т.т. Қамыстың саны кейде, біржылдық астықты және қосжарнақты арамшөптердің саны төмендегенде, пішеннің жалпы көлемінен 10-40 % асып түседі.

3.6 Жинау мерзімдерінің жүгерінің көк массасына және оның азықтық құндылығына әсері

Белгілеуіне байланысты жүгеріні әр түрлі мерзімдерде жинайды. Айтып кеткен жөн, жүгерінің көк азыққа жинау мерзімі екі моменттермен анықталады – «көк конвейер» графигімен және азықтың мөлшеріне қойылатын талаптармен.

Жүгеріні 10-12 жапырақты фазасында жинау кезінде көк массаның өнімі 71 ц/га құрды. 14-16 жапырақтар фазасында – 106 ц, шашақтану фазасының басында – 170 ц және жүгері собығының қалыпасуының басында – 239 ц құрады. Жүгері кешірек жиналған сайын, оның жапырақтарының салыстырмалы салмағы (95-ден 66%-ға дейін алғашқы жинаудан ең соңғы жинауға дейін) төменірек болады. Сұлтанды шашақтанған кезде көк азыққа аудан бірлігінен жинау жиналған протеиннің мөлшері тұрғысынан неғұрлым қолайлы.

Бірақ тәжірибеде жүгері кезеңдерде тым кеш сүрлемге отырғыза бастау үшін арналған болатын, бұл ( 7-кесте) келтірілген.

7-кесте.Сүрлемге арналған жүгерінің азықтық құндылығы мен өнімі

Өсу және жетілу фазалары	Көк массаның өнімі		Құрғақ зат, %	Ылғалдылық, %	Қорытылған протеиннің терімі, ц/га
Өсу және жетілу фазалары	ц /1 га	шашақтануға %	Құрғақ зат, %	Ылғалдылық, %	Қорытылған протеиннің терімі, ц/га
Шашақгүлдің шашақтануы	320,3	100	14,0	86	4,03
Сүттеніп пісу	549	171,4	19,9	80,1	6,04
Сүттеніп балауызданып пісу	571	178,4	24,3	75,7	6,22
Балауызданып пісу	582	181,7	29,8	70,8	7,74
Қамырланып қату (толық пісу)	358	111,8	35,9	64,1	5,66

7-кестеде көрініп тұрғандай жүгерінің көк массасының жиналуы балауызданып пісу фазасына дейін жүреді, содан кейін жиналуы төмендейді.

Құрғақ заттардың жиналуы қамырланып қату немесе толық пісу фазасына дейін байқалады, аса жоғары ылғалдылықты шашақтандыру және сүттеніп пісу фазаларында – 80-86% болады.

Сүрлеу үшін аса оптимальді ылғалдылықтың мөлшерін (70-75%) жүгерінің сүттеніп пісу және балауызданып сүттеніп пісу фазаларында байқайды.

Тәжірибенің көрсетуі бойынша ерте фазаларда жиналған жүгеріден жасалған сүрлемнің қышқылдығы тым жоғары болғандықтан, жануарлармен нашар желінеді, тым кеш фазаларында жүгері тез кеуіп, нашар сүрленіп, жануарлармен аз желінеді.

Сүттеніп піскен шақта жинаған көк массаның 100 кг құрғақ затында 68,6 азықтық бірліктер болады, сүттеніп балауызданып пісуі кезінде – 92,6, ал балауызданып пісу кезінде – 95,2 азықтық қоспадан тұрады.

Біздің мәліметтер әдебиеттердің мәліметтерімен сәйкес келеді. Жүгерілік сүрлемнің азықтық құндылығының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі аудан бірлігінен қорытылған протеинді жинау болып табылады. Оның 7,74 ц/га дейін жоғарылауы балауызданып пісу фазасына дейін жүреді, содан кейін 2 ц/га дейін төмендейді.

Сөйтіп, әдебиеттер мәліметтері және біздің тәжірибелік зерттеулер 570-580 ц/га көк массаны, 7,7 ц/га дейін қорытылған протеинді жинауға мүмкіндік беретін жүгерінің аса оптимальді жинау мерзімі, сүрлеуге оптимальді ылғалдылығы сүттеніп балауызданып фазасы және балауызданып пісу фазасының соңына дейінгі мерзімі деп есептейді.

4 Сүрлемдік жүгерінің экономикалық тиімділігі

Ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігі жоғарылату маңызды факторлардың бірі болып саналады, онда өндірістің дамуы және оның тиімділігі жоғарылайды. Еңбек өнімділігінің қалыпты өсуінің негізгі жалпы еңбектегі ғылыми техникалық прогресс болып саналады. Оның ауыл шаруашылығына қолдану дегеніміз – ол үздіксіз өндіріс құралдарын жетілдіру, еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыру және прогрессивті технологияларды енгізу шығатын продукцияны жоғарылатуға арналған бағытта ең төменгі еңбек және қаржы шығындарын жұмсау арқылы. Жалпы еңбек өнімділігін жоғарылатудың критерийі болып саналатын бір өнімді шығару үшін кеткен жеке көпшілік еңбек шығынан азайту болып саналады. Бұдан шығатын түсінік шығынның әр бір көбеюі тиімді болады, тек қана сол жағдайда алынатын продукцияның өзіндік бағасы өзін өзі ақтайтын болғанда. Практикада еңбек шығыны ақша формасында есептеледі, және өнімнің өзіндік құнын бағалағанда көрсетіледі. Экономикалық көзқарас бойынша шаруашылық өндірісінде кез-келген өзгерістер тиімді деп саналады. Тек қана жағдайда егер ол қосымша өнімді алуға әкелсе өзіндік құнын төмендетіп, және еңбек өнімділігін жоғарылатады.

Жүгерінің экономикалық өндірістік тиімділігін жоғарылату оның өнімділігінің жоғарылауына негізделген болуы тиіс. Өсірудің жаңа алдыңғы қатарлы тәсілдерін қолдану арқылы, жаңа жоғарғы өнім беретін сорттарды егу арқылы, және мүмкіндігі жоғары техникаларды енгізіп пайдалану арқылы.

Прогрессивті технологияны өңдеу жасағанда барлық қолданылатын тәсілдері механикаландыру тәсілдерін ескеру керек.

Азық өндірісінің сұрақтарын шешуге арналған маңызды жағдайлардың бірі мал шаруашылығы азықтарымен тұтынуларды толық қанағаттандыру және түбегейлі жақсарту болып табылады.

Бұл үшін азықпен максимальді қамтамасыз етілу кезінде мал шаруашылығының сенімді және теңестірілген азықтық базасын қалыптастыру кешенді бағдарламасы жүргізіледі.

Қазақстанның суармалы жерлерінде жүгері жетекші және өнімі жоғары культураның бірі болып табылады. Республикадағы далалық жерлердің жалпы ауданынан 2,2 млн. га жүгерінің егіндерімен, қазіргі уақытта 350 мың га (100 мың га – дәннің өнімділігі орташа алғанда 50 ц/га және 186 ц/га орташа өнімділік кезінде 250 мың га сүрлемге кетеді).

Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығының 2030 жылға дейінгі дамуы қазіргі қолданымдағы суландырғыштардың техникалық күйін жақсарту болып табылады.

Азықтық дәннің ресурстарын ұлғайту үшін сұлы мен арпаны өсірумен қатар жүгерінің үлкен мүмкіндіктерін толығырақ қолданған жөн.

Жүгері өндірісі тек қана комплексті түрде механикалағанда барлық өсіру процесстерін экономикалық тиімділігі жоғары болуы мүмкін.

Жүгеріні өсіріп өндірудегі түрлі тәсілдердің экономикалық тиімділігі мынадай көрсеткіштерден тұрады:

қосымша өнім (зат ретінде және ақша есебінде);
таза пайда (1 га-дан түскен өнімнің бағасы, қосымша өнім бағасын есептеп шығарып тастағанда);
қосымша продукция (зат ретінде және баға есебінде) алдыңғы агротехниканы қолданғаннан;
рентабельділік нормасы (пайданың шығынға қатынасы);
еңбек өнімділігін жоғарылату;
ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнын төмендету.

Біздің шаруашылық жағдайында сүрлемдік жүгерінің экономикалық тиімділігінің себу мөлшерінің әсері туралы алынған деректер ( 8-кесте) көрсетілген.

Экономикалық тиімділікке жасалған сараптама бойынша топырақ өңдеуде әрбір гектарға кеткен ақша шығыны – 11330 теңгеден 15016 теңгеге дейін көбейгенін көрсетеді.

Бұл жерде бір көрсететін жағдай, әрбір гектардан түскен өскен көбейген сайын, оның өзіндік құны төмендегідей.

Біздің тәжірибемізде себу мөлшері 60 мың/га болғанда 1 га шыққан шығын көлемі 14780 теңге ал 1 ц өнімін өзіндік құны 20 теңге 84 тиын болса, себу мөлшері жоңышқа болғанда.

8-кесте.Алдыңғы дақылға байланысты сүрлемдік жүгерінің экономикалық тиімділігі (орташа 2015-2016 жж)

№	Варианттар	Өнімділігі ц/га	1 га шыққан шығын т.т.	1 ц өнімнің өзіндік құны т.т.	1 ц өнімді сату бағасы т.т	1 га түскен өнімді сатылған бағасы т.т	1 га сатылған өнімнен түскен пайда т.т	Рентабельдік деңгейі %
1	Культивация 8-10см	70 ц	14780	20,84	31,60	2204,4	7624,4	51,6
2	Культивация 10-12см	760	13300	17,50	31,60	24016,0	107161,0	80,6
3	Культивация 13-15см	742	14570	19,63	31,60	23447,2	8877,2	60,9

Бұл көрсеткіштер 760 ц/га, 13300 теңге және 17 теңге 50 тиын болады. Демек культивация 10-12см болғанда 51 ц/га қосымша өнім алынды. Жүгері сүрлемінің экономикалық тиімділігін түскен пайда және рентабелділік деңгейін бойынша зерттегенде. Культивация 10-12см болғанда жақсы нәтижелерге жеткендігін көрсетеді, мұнда таза пайда көлемі 107161 теңге және рентабелдік деңгейі – 80,6% болғанын көреміз ( 9-кесте).

9-кесте.Әртүрлі себу мерзімдеріне байланысты сүрлемдік жүгеріні өсірудің экономикалық тиімділігі

Себу мерзімдері	Өнімділігі ц/га	Азықтық бірлік мөлшері
5.04	571	114
15.04	552	110
25.04	540	108
5.05	520	104
15.05	514	102
НСР_0,5 18,3-26,8

9-кестеде көріп отырғанымыздай оңтайлы себу мерзімдеріне байланысты ешбір қосымша шығынсыз азықтық бірлік көрсеткішін 114-ке жеткізіп отыр.

Ерте себу мерзімдерінде жүгерінің өнімділігінің жоғарылауы таза пайданың және рентабельділіктің 82 пайызын көрсетіп отыр.

Осы нәтижелерді сараптап келіп, жүгеріні сүрлемге егудің оңтайлы мерзімі ерте сәуір айының 5-15 аралығы болып табылады. Кеш себілген жүгерінің өнімділігі төмен,сонымен қатар оны өңдеу көрсеткіштерін экономикалық тиімсіз етеді.

4 Тіршілік қауіпсіздігі

4.1 Ауыл шаруашылығындағы еңбекті қорғау ұйымы, әйелдер мен жас өспірімдерге жасалынатын жеңілдіктер

Ауылшаруашылығы шараларында еңбек қорғау шаралары «Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық министрлігінің ұйымдары мен мекемелеріндегі техника қауіпсіздігі мен еңбек қорғау жұмыс жағдайымен» сәйкес өткізіледі.

Инженерлі – техникалық жұмысшылардың міндеттеріне еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастыру, нұсқауларды өңдеу, еңбек қорғауды жақсартуда жұмыс техникасы мен әдістерін жетілдіру, кәсіби ауру мен жазымдарды болдырмау мақсатында анализ жасау кіреді.

Мекемені басқарудың міндеттері:

-Өндірістік санитария мен техника қауіпсіздік шараларын ұйымдастырып, оларды уақытылы өткізу.

-Кәсіподақ жұмысшыларының келісімімен орнату.

-Бұл шараларды ақшалай және материалды түрде қамтамасыздандыру.

-Жұмысшыларды арнайы киім мен арнайы аяқ киіммен қамдау.

-Нұсқау бойынша және әрекет етуші норма бойынша сабын және басқа да қорғаушы заттармен қамдау.

-Оқу құралымен

-Техника қауіпсіздігі плакаттарымен

-Санитарлы – тұрмысты бөлмелерде қалыпты жұмыс пен олардың санитарлық қалпына бақылау ұйымдастыру, өндірістік санитарияның техника қауіпсіздігі мен нұсқау сапасының күйін тексеріп отыру.

Директор немесе шаруашылық басқармасы жыл сайын бұйрықпен жоғарғы мамандар арасынан сайлайды (негізгі агроном инженер – электрик). Көптеген ауылдар мен шаруашылықтар техника қауіпсіздігі бойынша инженердің штатты қызметі бар. Ауылшаруашылықтың аудандық, облыстық және шеткі басқармаларында техника қауіпсіздігі бойынша жоғарғы инженер бар, ал ауылшаруашылықтың одақтық және мемлекеттік министрлігінде – техника қауіпсіздігі мен еңбек қорғау тобы немесе бөлімі бар. Бірақ бұл басқа қызметтегі адамдарды өз үлескілерінде еңбек қорғау жұмыстарын босатпайды. Егер залал тартқан кісі жұмыс істей алмаса, оны бір жұмыс күнінен босатып, болған жағдай туралы 4 экземплярлы акт жазады (Н – І (12)). Әйел жұмысшылар мен қызметкерлерге екіқабат болған жағдайда олардың жұмыс стажына сәйкес төлемақы мен 112 күнтізбелік күндер (тууға дейін 56 күн мен туғаннан кейін 56 күн) орнатылған.

16 және 18 жастағы жұмысшыларға аптасына 36 сағат жұмыс уақыты, 14 және 16 жастағы оқушыларға аптасына 24 сағат жұмыс уақыты бекітілген.

4.2 Өндірістік жарақатты зерттеу және ескеру, оны зерттеудің әдістері мен анализі, өндірісте болатын жарақаттар

Жарақаттануды оқудың әртүрлі әдістері бар:

1.Топографиялық әдіс.

2.Топтық әдіс.

3.Әмбебап әдіс.

Бұл әдістерді еңбек қорғау күйінің статистикалық анализінің белгілі бір уақытында қабылдайды.

Көбінесе жазым есеп мәндерінің көлеміне қарап қолданады:

А) жазымдардың жиілік коэффициенті, К_ч – залал тартқан адам саны; n – есепке алынған уақыттағы жазым.

К_ч = 1000 п/с (2)

Мұндағы с – жұмысшылардың орташа саны.

Б) Жұмыссыздықтың күн сайынғы орташа жалғасуы, К_т = Д/П.

Мұндағы Д – залал тартқандардың жұмыс істемеген күндерінің саны, өлгендер мен инвалид болғандар бөлек саналады.

В) Шығын көрсеткіші, адамның жұмыс істемегенінің орташа саны.

К_П = 1000 Д/с (3)

4.3 Шаруашылықтағы еңбектің өндірістік санитариясы мен гигиенасы

Микроклимат параметрлеріндегі гигиеналық нормативтер ГОСТ 12.1.005 – 76 жұмыс зонасында көрсетілген. Жұмыс зонасы деп жұмыс жері орналасқан орыннан 2 метр ұзындықтағы жер саналады, жұмысшылар жұмыс уақытының жартысын немесе 2 сағат тоқтаусыз өткізген жері тұрақты болып саналады. Егер зонаның әртүрлі жерлерінде жұмыс істесе, онда зонаның өзі тұрақты жұмыс орны болып саналады.Гигиеналық нормалар жұмыс категорияларына байланысты:

Бірінші категорияға бір орында отырып, тұрып немесе жүріп, бірақ физикалық ауырлық талап етпейтін оңай физикалық жұмыстар жатады.

П категориясы – тұрақты жүру немесе тұрып, отырып 172 – 232 Дж/с энергия кететін орташа жұмыстар.

1. Микроклимат – ылғалдылылық пен ауа қозғалысының жылдамдығына, сәйкес температурамен бағаланады, ылғалдылықты психрометрді құрайтын құрғақ және сулы термометрге байланысты арнайы таблицалармен анықтайды.

2. Жылу сәулелерінің интенсивтілігі – актинометрмен анықтайды, оның бір құрылымы майысқан константа пластинкасынан тұрады.

3. Ауаның шаңдалуы – гравиметриялық әдіспен анықталады, яғни 1 м³ ауадағы шыңның массасын миллиграммен есептейді.

4. Жарықтық, яғни жарықтың жоғарғы тығыздығын люксметрмен есептейді. Бақыланған жұмыс орнында жарыққа пропорционалды түскен электр тоғы кедергі келтіреді. Осылайша люксте градуирленген гальванометрмен өлшейді.

4.4 Өрттің алдын алу шаралары. Өрт себептері. Сөндіргіш құралдар мен өрт сөндіру ұйымдары

Өрт сөндіру құралы ретінде келесілер қолданылады: сұйық және булы күйдегі су, құм, химиялық және механикалық заттарды қосу нәтижесінде алынатын көбік, көмірқышқыл газы, грунттың барлық түрлері. Барлық өрт сөндіргіштердің ішінде ең тиімдісі - өртсөндіргіштер. Оның 2 түрі бар: көбікті және көмірқышқылды.

Көбікті өртсөндіргішті ОХП – 10 кішкене өрттерді сөндіруде қолданылады.

Көмірқышқылды өртсөндіргіштерді ОУ – 2, ОУ – 5 және ОУ – 8 мекемелерді, тоқ астындағы және жанып жатқан құралдарды сөндіруде қолданады. 30 мың адам жасайтын ауылдық жайлы және поселкаларда судың бір ғимаратқа жұмсалуы (15 л/с) дұрыс келеді. Ауылдық құс фермасы, жалпы ғимараттар үшін 2,5- 5 л/с ағатын су дұрыс келетін. Ауылдық жерлерде сумен қамтамасыздандыру көзі болып (өзен, көл, тоғандар немесе жасанды өрт сөндіру бассейндері ) есептеледі. Сыртқы және ішкі өрт өшіру су жұмсалу нормасын төмендегідей формуламен есептеуге болады:

Q_п = 3,6 х 1х 3 х 2500 = 28600 (4)

мұнда: q – ішкі және сыртқы өрт өшіруге кететін су сығым нормасы

Т_n - өрт уақыты.

П_n – бірдей басталған өрт, өрт бассейні жұмсалмайтын су қоры м³.

W_п = 28600 +2400 + 0,5х 2000= 31000 (5)

мұнда: Qn – техникалық бағытта жұмсалған су м³/сағ.

Q_х – шаруашылық бағытына жұмсалатын су м³/сағ.

Өрт өшіруде су құндағынан ағатын су жылдамдығы төмендегі формуламен анықтайды:

V₀ = √ 2 х1х9,8 = 9,6 (6)

мұндағы: Н – құдықтағы су сығымы м.

g = 9,8 м²/с.

Ауа қарсылығын есепке алмағанда судың атқылауының теориялық қашықтығы, теңдеуге қарасақ:

L = 9,6 / 1 ∙ 35 = 336 (7)

мұндағы α = 35⁰

Бір құндақтағы су жұмсалуын төмендегі формуламен анықтауға болады.

Q_құн. = 0,5х 32 х √2х 9,8х36 = 120 (8)

мұнда: М – жұмсалу коэффициенті, ол атқылау диаметрі (0,5) есебінде.

S – құндақ тесігі көлемі мм².

Өндірістік және мәдени қызмет ғимараттарында өрт сөндіруде негізгі мақсат және атқарылатын қызмет адамдарды эвакуациялау және бағалы нәрселерді тасымалдып құтқарып алу болып есептеледі.

Эвакуациялауға кететін уақыт адамдар жағдайының жоғары критикалық көрсеткішіне байланысты. Оларға: температура 60⁰ С жоғары, бөлмедегі ауада оттегінің мөлшері нормадан (20%) төмендеуі, түтін нәтежесінде көру қашықтығы кемиді.Ауада улы заттардың пайда болуы кіреді.

5 Қоршаған ортаны қорғау

Табиғатты қорғау халықаралық және қоғамдық жоспарлы жүйесі есептеледі. Ол табиғат ресурстарын жіктеу, қоршаған ортаны ластанудан бұзылудан қорғау, табиғи ресурстардан тиімді пайдалануға бағытталған, сонымен бірге қазіргі жасап жатқан адамдарға және келешек ұрпақтардың материалды және моральды талаптарын қанағаттандыруға бағытталған.

Қазіргі заман табиғатты қорғаудың міндеті болған табиғат ресурстарын тиімді пайдалану сырт ортаны түрлі ластанудан сақтау, табиғи байлықтарды сақтау мемлекетімізде қоршаған ортаны қорғау комитетіне жүктелген.

Табиғат ресурстары – адамзаттың жасауы үшін табиғат қойнынан алып пайдаланатын түрлі заттар. Оларға: топырақ құнарлығы, өсімдіктер түрлері, су, кен, орман, көмір, мұнай, адамзат техникаларға энергия көзі болған түрлі жанатын заттар, жабайы өсімдік және жануарлар, адамзатқа қосымша қоректік болған т.б. кіреді. Солай етіп табиғи ресурстар адамзат қауымының материалдық базасын жарататын бір бүтін дене болып есептеледі.

Табиғи ресурстардан пайдалану классификациясында ресурстар сарқылуына қарай пайдаланылады. Соған қарай табиғат ресурстарысарқылатын және сарқылмайтын болып бөлінеді. Ол өз ретінде қайта тіктелетін және қайта тіктелмейтін болып бөлінеді.

Сарқылмайтын табиғат ресурстарына климаттық факторлар: күн радиациясы, жауын шашын, энергия, жел жатады. Су байлықтары дүние жүзіндегі көлемімен сарқылмайтын ресурстарға жатқанмен кейбір жерлерде өте қажетті және дефицитті болып есептеледі, соның үшін суды үнемдеу керек. Тиімді пайдалану заман талабына сай келеді.

Сарқылатын табиғи ресурстар қайта тіктелетін және қайта тіктелмейтін болып бөлінеді. Қайта тіктелмейтін ресурстарға қазылма байлықтар кіріп, олардан немқұрайлы пайдалану бұл ресурстардың сарылуына келіп соғады.

Қайта тіктелетін ресурстарға топырақ өсімдік жануарлар ресурстары кіреді. Олардан пайдалануда қайта тіктеу мүмкіндігі болады. Соның үшін топырақтардан пайдалану негізін ауыл шаруашылығы болғандықтан, бұл талап ауыл шаруашылығына түктеледі. Ол жерден білікті тиімді пайдалануды талап етеді.

Жұмысшыларды жалпы демалысын жоспарлауды ұйымдастыру табиғатты қорғау басқармасы алдында үлкен міндеттер тұрады. Адамзаттар демалыста табиғи байлықтардан кең пайдаланады. Табиғат аясында демалу жұмысшылардың денсаулығын байытады, жұмысқа қабілеттігін жақсартады. Соның үшін табиғатты қорғау мемлекеттің алдында негізгі мәселелердің бірі. Табиғат ресурстарын үнемдеудің тиімді шараларының бірі кем шығынды және шығындысыз технологиялардан пайдалану болып есептеледі. Кен байлықтарды қорғауды жақсылау және минералды ресурстарды комплексті пайдалану қазба байлықтардың жойылуын төмендету, көбінесе оларды қазып алуда тасымалдауда және өңдеуде тиімді пайдалану табиғатты қорғауда мемлекетімізде заманауи басқару мүшелерінен пайдалану.

Төтенше жағдай - бұл авариялық табиғи қауіпті құбылыстан, апаттан, стихиялық және басқа да қауіпті және зиянды факторлардан пайда болатын белгілі бір аймақтағы, сонымен қатар өмір жағдайын бұзатын және материялдық шығын әкеліп соқтыратын апат жері.

Төтенше жағдай ошақ көзінің мінездемесімен және масштабымен классификацияланады.

Ошақ көзінің мінездемесі бойынша төтенше жағдай екіге бөлінеді:

Техногендік және табиғи.

Техногендік сипаттағы төтенше жағдай тыныштық жағдайда болуы мүмкін. Бұл қауіпті уландыратын химиялық заттардың қалдықтарынан пайда болады, өндірістік авариялар, өрт және жарылыс қаупі, көліктік авариялар: темір жолдағы, машиналық, теңіздегі және өзіндік, сонымен қатар метрополитендегі қауіпті жағдайлар.

Масштабы бойынша төтенше жағдай аварияларға бөлінеді. Бұл жағдайда техникалық жүйенің құрылыстың, көлік құралдарының бұзылуы байқалады. Ал апат жағдайларға материалдық құндылықтардың бұзылуы ғана емес, сонымен қатар адам өлімі деп байқалады.

Барлық апат түрлеріне, олардың аумағына тәуелді емес келесі критериялар қолданылады:

-апат кезіндегі өлім саны;

-жарақат алғандардың саны (жарақаттан қайтыс болғандар, мүгедекке
ұшырағандар);

-жекелік және қауымдық жағдай;

-физикалық және психологиялық жағдай;

-материалдық шығын.

Өндірістің барлық сферасында пайда болатын апаттар саны күннен күнге дейін өсуде. Бұл жағдайлар жаңа техникалық және материалдарды, ауылдық тұрмыстарды қолдану және т.б. факторлармен байланысты болып келеді.

Авариялардың болу себептері:

-жобалау кезіндегі қателіктер және құрылыстардың қауіпсіздігін қорғаудың кемшіліктері;

-сапалы емес құрылыс,

-өндірістің дұрыс орналыстырмауы;

-жеткіліксіз дайындықтан техникалық процесс талаптарының бұзылуы;

-өндірістің түрлеріне байланысты организациялық объектілердегі авариялар мен апаттар және көліктегі апаттар келесі сипатта кездесуі мүмкін. Олар: жарылыс, радиоактивті заттардың қалдықтары, өрттің пайда болуы және т.б.

Дипломдық жобада шудың әсерін ескерген жөн, яғни қызметкерлердің денсаулығы мен еңбек өнімділігіне эсер ететуі. Шу - гигиеналық фактор ретіндегі дыбыстар жиынтығы, ол адамның жүмыс істеуіне мүмкіндік бермейді.

Шу адамның дыбыс есту мүшелерінің жүмысының нашарлауынан бүрын, оның орталық жүйке жүйесінің жұмысын бұзады. Бірінші адамның есте сақтау қабілеті, көңіл-күйі нашарлайды.

Жұмысшы отыратын жабдықтар орналасқан бөлменің жалпы шудың минималды сатысына желдеткіш құрылғылар, кондиционнерлер және жабдықтардың қосалқы құрылғылары жатады.

Егер бұл шу үзақ уақыт бойы созылса, онда ол жүмсышының эмоционалды күйіне эсер етеді.

МЕСТ 12.1.003-76 ССБТ тұрғызғандай дыбыс сатысының эквивалентті 50 дБА аспау керек. Бүл талапты орындау үшін арнайы дыбыс жүтатын қабырғаға төсеніш қолданылады. Шудың дыбысын пәсейту мақсатында келесіні қолдануға болады:

-еденді облицовкалау жэне қабырғаларды дыбыс жұтатын материалдарды пайдалану (ол шуды 6-8 дб дейін азайтады);

-жұмыс орнын экрандау қажет (диафрагменттеу);

-шуды минималды шығаратын компьютерлік бөлмелерге құрылғыларды орнату;

-бөлмелерді рационалды жоспарлау.

Шуды пәсейту мақсатында МЕСТ 12.1.003-76 стандарт бойынша қолдану керек, ал дыбысты оқшаулау келесі бөлім СНиП 11-12-77 талабына сәйкес «Шудан қорғану. Жоспарлау нормасы».

Жұмыс орнындағы ауаны желдету және конденционерлеу

Бөлмедегі еңбек етудің микроклиматтық шарттарды үшін жұмыс орында еңбек етудің оптимальдық шарттарын көтеруді қамтамасыз ету үшін жылу және желдеткіш жүйесі орнатылған.

Жабдықтар орнатылған жұмыс орындарында жұмыс бөлмесінің температурасын келесі көрсеткіште ұстау қажет:

-өндіріс орындары үшін 16⁰C.

-әкімшілік кеңселік орындар үшін-18°С. Жұмыс бөлмелерінде орнатылған кондиционерлерді қажет жағдайда қолдану және оны пайдалану кезіндегі ережелермен танысу керек.

Үзілетін фильтрді әр 2 аптадан кейін шаңсорғышпен көмегімен тазарту, қатты лайланған жағдайда ыстық сумен жуып, кептіру керек.

Жоғарыдағы айтылған талаптарды компьютерленген кабинеттің жауапты қызметкері орындау керек.

Өнеркәсіпте ауа алмастыру және шартқа сәйкестендіру арқылы еңбек гигиенасының нормасына сәйкес келетін ауа ортасын жасайды. Aya алмастыру арқылы температураны, ылғалдылықты және ауаның бөлмелеріндегі тазалықты реттеуге болады. Ауаны шартқа сәйкестендіру арқылы оптимальды жасанды климат жасауға болады.

Ауа алмастыру деп бөлмерге м³/сағатына берілетін және шығарылатын ауа мөлшерін айтады.

Күн сәулелері, жарықтандырудың жасанды жүйесі-бөлмеге қосымша жылудың түсу көзі. Ayа алмастырудың табиғи және жасанды түрін ажыратады. Табиғи ауа алмастыру бөлмелерде ауаны желдік және жылу тегеуріндерінің әсері нәтижесінде іске асады.

Жұмыс орнындағы ауа алмастыру жүйесі желдеткіштер және эжекторлар орнатылған. Ауа алмастыру жұмыс бөлмелеріндегі ауа температурасын реттеу үшін өте маңызды.

Электроқауіпсіздік.

Статикалық энергия

Дипломдық жобада электроқауіпсіздікті ескерген жөн, яғни қызметкерлердің денсаулығы мен еңбек өнімділігіне әсер ететуін.

Автоматтандырылған жұмыс орны электр тоқ қауіпсіздік тұрғысынан 1 классқа жатады, яғни бұл бөлмеде қауіптілік жоғары (құрғақ, шаң-тозаңсыз, ауа температурасының тұрақтылығы, изоландырылған еденнен және азғана жерге жерлендірілген құрылғылардан тұрады.

Бөлменің электроқауіпсіздігі ПУЭ-ге сәйкес қамтамасыздандырылған. Электр токтың электрлік шоқтарының және электормагниттік өрістің қауіптілігі және зияны адамға әсері келесідей байқалады, электрожарақат және кәсіби ауру.

Электрлік токтың, электрлік дуктардың және электормагниттік өрістердің адамға қауіптілігі және зиянды әсер дәрежесінің болуы мынаған байланысты:

-Ток және рода және қысым өлшемі

-Электрлік токтың жиілігіне

-Адам денесінің токты өткізу жолдары

-Адам организміне әсер ету уақыты

Оператор бөлмесі электор қауіпсіздігі техникалық жолдармен және қорғау құрылғылармен қамтамасыздандырылған, сонымен қатар техникалық және ұйымдастырушылық шараларды өткізуде.

Адамның жұмыс орнында электрлік тоқтан зақымдалуы келесіден тууы мүмкін:

-Тоқ бар кезде оқшаулағыштың зақымдалуы металды тоқ өткізбейтін бөліктерді ұстау барысында туады.

-Қызметкерлердің электорқауіпсіздік ереже нұсқауының жоқтығынан.

Жұмыс орындау барысында компьютер корпусында статикалық энергия жиналады. Электростатикалық өрістердің қысымы экраннан 5-10 см алшақ орналасқан кезде, ол 60-280 кВ/м құрайды, яғни өзінің нормасынан 20 кВ/м 10 есеге асады.

Қысымды азайту мақсатында нейтрализаторлар және ылғандырылған, антистаникалық еден төсеніші қолданылады.

Бұдан басқа, егер компьютер блоктары жөндеуден шықса оның корпусында тоқ тұғызуы мүмкін, бүл электрлік немесе электірлік удар алуы мүмкін.

Бұндай қателіктерді туғызбау үшін мен металлдандырылған корпустар құрылғыларын заземлят етуді ұсынамын.

Шаруашылықта табиғатты қорғау шаралары

Шаруашылықта топырақты қорғауда негізгі атқарылатын жұмыстар жел және су эрозиясынан қорғау шаралары болып есептеледі. Жел эрозиясы қалаған өсімдіктер сирек алқаптарда болуы мүмкін. Сонымен бірге қатарда ауыл шаруашылығы егіндері енді пайда болған алқаптарда жел эрозиясы қауіпті болып саналады.

Жел эрозиясына қарсы бірінші шаралардың бірі алқаптарды желден қорғау. Екіншіден топырақтың ылғалдығын сақтау. Бұл мәселелерді шешуде орман жолақтарын құру, жоғары қалың сабақты өсімдіктер (жүгері,күнбағыс) егіп топырақты сақтау және басқада орман мелиоратив жұмыстары атқарылды.

Су эрозиясында табиғи жағдайға қарап көп кездеседі. Су эрозиясының бір түрі ирригациялық эрозия болып ол суғаруда көп су нормасынан пайдаланудан келіп шығады. Эрозияның бұл түріне қарсы суландыру нормасын реттеу, отвалсыз терең аудару, бұл шарада топырақ суды көбірек сіңіру көбірек ұсталды. Және бір ең жай және оңай шаралардың бірі ауыл шаруашылығы егіндерін еніне егу, ол судың ағымын іркеді. Сондай-ақ шаруашылықта агротехникалық, орман мелиорация және гидротехникалық шараларда қолданылды.

Су көздерін қорғау

Су суармалы жерлерде өнімділікті асыру факторының бірі. Суды үлкеннен – кіші барлығымыз қорғауымыз тиістіміз. Сондай-ақ судан тиімді пайдаланып өзен су қоймаларын таза ұстап ластанудан сақтау қажет.

Ауыл шаруашылығында су резервтерінен үнемді пайдалану ауыл шаруашылығы өнімдерін кепілі соның үшін өсімдік талабына қарай суғару және техникалық суғаруға үлкен назар аударылады.

Ауыл шаруашылығында инсектицидтерді және гербицидтерді білімсіз пайдалану олардың суға түсуіне себепші болады. Ол канал өзен суларының сапасының бұзылуына алып келеді. Ауыл тұрғындары пайдаланатын су сапасы өте жақсы болуы қажет. Ластанған сулар адам және жануарларға үлкен зиянын тигізеді. Соның үшін пайдаланатын сулар қорғауды талап етеді. Ішімдік және ағынды сулардың биологиялық және бактериялық жағдайы барлық уақыт қадағалау қорғау жұмыстары жақсы қойылды.

Атмосфера ауаны қорғау.

Ауыл шаруашылығы өсімдіктері, орман, қала және қала сырты көгалдандыру үлкен зиянын тигізетін нәрсе өндірістік шығындылар есептеледі. Ауаны ластандыруда көбірек таралған және өте улы зат бірі күкіртті газ. Сондай-ақ фтор, көмірхлорид т.б Олардың өсімдіктерге зияны төмендеуге көптеген ғылыми мәліметтер бар.

Ауыл шаруашылығында тракторлар, комбайн және дизельді двигательдер атмосфераға зиянды компонентерді тастайды. Атмосфера ауасы тазалағын сақтау үшін ормандарды көбейту олардың өнімділігін арттыру, ормандарды өрттен сақтау, өсімдіктерді түрлі зиянкестер аурулардан қорғау жұмыстары атқарылуы қажет.

Табиғатта жануарлар және өсімдіктер өте тығыз байланыста болады. Жануарлар өсімдіктермен қоректенеді, ауаға көмірқышқыл газын шығарады, сонымен бірге топырақты құнарландырады. Соның үшін жануарлар және өсімдіктерді пайдалануда тиімді жұмысқа асыру ауаны қорғаудың бір түрі. Соның үшін жануарлардан тек сүт, ет, жүн терісі үшін емес табиғатты қорғау үшінде мал шаруашылығын өркендету керек.

Табиғатты қорғаудағы шаралар.

1.Қауыпты шығындылар көзінен пайдалануда зиянды заттарды кемітетін жаңа технологиялардан пайдалану.

2.Жанармайлардың құрамын жақсылау, аппараттардан техникалардан атмосфера және суларға түсетін зиянды заттардың алдын алу.

3.Зиянды шығындыларды ауаға тастайтын өндірістік зоналарды орман, көгалдандыру жолымен түрлі шығындылардан сақтау.

4.Ормандардан тиімді пайдалану олардың аралық өнімдерін өңдеуде жаңа технологиядан пайдаланып орман өнімін арттырумен орманды қорғау.

5.Өсімдік және жануарлардың өнімділігін асыру және оларды тиімді пайдаланумен олардың санын сапасын жақсарту.

6 Экономикалық бөлім

Жобаланатын нысанды бағалау және оның экономикалық тиімділігі

Қазіргі таңда ауылшаруашылық өнімдері өндірісін арттырудың негізгі қоры мәдени дақылдары шығымдылығының және мал өнімділігінің өсуі болып саналады. Оосы мақсатта агротехникалық іс-шаралар әзірлеп, жүргізеді. Сондықтан олардың экономикалық тиімділігін дұрыс анықтау, алынған нәтижелерді ағымдық және күрделі шығындармен салыстыру өте маңызды болып саналады.

Өсімдік шаруашылығында егістік алқаптардың әртүрлі құрылымының, ауылшаруашылық дақылдарының жаңа сорттарының, озық технологиялардың және жеке агротехникалық іс-шаралардың (топырақты, егістікті өңдеу, өнімді жинау, тыңайтқышқтарды енгізу және т.б. тәсілдері) тиімділігін бағалайды.

Осы саланың тиімділігі көптеген жағдайларда қандай да бір еңбек процестерін жүргізу уақытына, олардың сапалы орындалуына байланысты болатындығы оның ерекшелігі болып саналады.

Өнімдер мен қызметтердің өзіндік құнын есептеу. Шикізат, материалдар, жанармай және қуаттың жылдық қажеттілік құнын анықтау

Жұмыстың технологиялық бөлімінде анықталатын материалдық және энергетикалық ресурстар шығындарының прогрессивтік нормалары, көтерме бағалары, көтерме бағалар мен тарифтер есептеудің негізі болып саналады. Нақты нысанның бөлімшесіндегі материалдық және энергетикалық ресурстар болса, онда нысанның ішкі бағалары қолданылады (кесте 11).

Кесте 11

Материалдар мен энергетикалық ресурстардың жылдық қажеттілік құнын анықтау

Аталуы	Өлшем бірлігі	Шығын нормасы	Жылдық жалпы шығын	Бірлік бағасы	Жалпы құны, теңге
Шикізат, материалдар, ұрық, тыңайтқыштар шикізат пен негізгі материалдар
Ұрық	кг/га	160	2400	45	108000
фосфор	кг/га	90	1350	50	67500
азот	кг/га	180	2700	55	148500
пивот 10%	кг/га	0,8	12	3800	45600
аромо 50%	кг/га	2	30	3400	102000
Жалпы: қалдықтарды есептемегенде шикізаттардың, материалдардың және тыңайтқышқтардың құны					471600
2.Технологиялық қажеттіліктерге жанармай 1. Трактор МТЗ-80 2. комбайн	л/га л/га	15 10	225 150	94 94	19125 12750
Жалпы технологиялық қажеттіліктерге қуат					503475

Жалпы өндірістік шығындардың сметасын құрастыру

Іріленген көрсеткіштер мен осыған дейін жүргізілген есептердің нәтижелерін пайдалану арқылы 12-ші кестеде көрсетілген форма бойынша жалпы өндірістік шығындардың сметасын құрастырады.

Кесте 12

Жалпы өндірістік шығындардың сметасы

№	Шығындар реттерінің атаулары	Сомасы, теңге
1	Жабдықтардың, ғимараттардың, құрылыстардың амортизациясы	280000
2	Жабдықтарды пайдалануға жұмсалатын шығындар:	632700
	А) Жабдықтарды пайдалану бойынша жұмысшылардың негізгі және қосымша жалақысы	570000
	Б) әлеуметтік салыққа жұмсаулар - 2А бабынан 11%	62700
3	Жабдықтар мен тасымалдау құралдарын ағымдық жөндеуге жұмсалатын шығындар	1143600
	А) Ағымдық жөндеу бойынша жұмысшылардың негізгі және қосымша жалақысы	360000
	Б) әлеуметтік салыққа жұмсаулар - 3А бабынан 11%	39600
	В) жөндеу мен жабдықтарға арналған қосалқы бөлшектер мен материалдар (2А және 3А баптарының қосындысынан 80-100%)	744000
	Г) жөндеуге жұмсалатын басқа да шығындар (1,2,3 баптарының қосындысынан 10-20%)	256920
4	Нысан ішінде жүктерді тасымалдау (1,2,3 баптарының қосындысынан 10%)	205630
5	Басшылардың, мамандардың жалақысы	420000
6	әлеуметтік салыққа жұмсаулар – 5 баптан 11%	46200
9	Еңбекті қорғау бойынша шығындар	211500
	Барлығы өндірістік шығындар	2939630

Кесте 13

Техникалар жұмысының құны және амортизациялық бөлінулер кестесі

№		саны	Игеру құны	Техникалық жұмыстар құны		Сметалық құны, теңге	Амортизациялық аударымдар
№		саны	Игеру құны	%	теңге	Сметалық құны, теңге	%	теңге
1	МТЗ-80	1	300000	40	120000	420000	8	33600
2	комбайн	1	2 200 000	40	880 000	31 080 000	8	246400
	барлығы	2						280000

Кесте 14

Еңбекақыға жұмсалған шығындар

№	Қызметкерлер мен категориялардың аталуы	Жұмысшы саны	Бір айлық төлемі, теңге	Төлем бойынша жылдық қор, теңге
1	агроном	1	70000	420000
2	тракторшы	1	45000	270000
3	Жүк тасушы жұмысшылар	1	20000	60000
4	комбайыншы	1	50000	300000
5	механик	1	60000	360000
	жалпы	5		1410000

Еңбекті қорғау бойынша шығындар

1410000*15%=211500

Өнімнің өзіндік құны калькуляциясын құрастыру

Кесте 15

Өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы.Жобаланатын қуаттылығы 15 га

Калькуляция реттері	Өлшем бірлігі	Бір бірлік өнімінің бағасы	Жылдық өнімділікке жұмсалатын шығындар
1.Шикізат, негізгі материалдар және тыңайтқыштар А) ұрық Б) фосфор В) азот Г)пивот 10% Д)аромо 50%	кг/га кг/га кг/га л/га л/га	45 50 55 3800 3400	108000 67500 148500 45600 102000
Барлығы			471600
2.Техникалық мақсаттарға арналған жанармай А)МТЗ-80 Б) комбайн	л/га л/га	94 94
Барлығы			31875
3.Негізгі және қосымша жұмысшылардың жалақысы			1410000
4. Әлеуметтік салыққа берулер 11 %			155100
5.Жалпы өндірістік шығындар			2939630
Барлығы: өзіндік құны			5008205
6. Жалпы басқару шығындары			500820
Барлығы: өндірістік өзіндік құны			5509025
7.Коммерциялық шығындар 2%			110180
Барлығы: толық өзіндік құны			5619205

Калькуляцияны құрастырған соң 16 кестедегі форма бойынша бір бірлік өнімнің өндірістік өзіндік құнының қосындысы ретінде анықтайды.

Кесте 16

Толық өзіндік құнының құрылымы

№	Калькуляциялар баптары	Жобаланатын калькуляция бойынша шығындар
№	Калькуляциялар баптары	Теңгеде	%-да
1	Шикізат, материалдар, тыңайтқыштар (қалдықтарды есептемегенде)	471600	8,4
2	Технологиялық мақсаттарға арналған жанармай	31875	0,6
4	Әлеуметтік салық жіберулерімен қоса өндірістік жұмысшылардың жалақысы	1675280	29,8
5	Жалпы өндірістік шығындар	2939630	52,3
6	Жалпы басқару және коммерциялық шығындар	500820	8,9
	Барлығы: толық өзіндік құны	5619205	100

Ун= 366ц/га Сн = 5619205/5490=1025 тенге/ц Цн= 1600 тенге/ц

Ут= 258ц/га Ст = 1400тенге/ц Цт=1500 тенге/ц

өнім көлемі 366*15=5490

өнім көлемі 258*15=3870

Жаңа технологияны ендіруден алынатын экономикалық тиімділікті (1 га есебіне) мына формула бойынша есептеуге болады:

Эп = (Цн - Сн) ∙ Ун – (Цт - Ст) ∙ Ут (9)

мұндағы: Ц_н, Ц_т – жаңа және дәстүрлі технологиялар бойынша алынған 1 ц өнімді сатудың бағасы, теңге;

У_н,У_т – сәйкесінше өнімділіктер, 1 га алынатын ц;

С_н, С_т – 1 ц өнімнің өзіндік құны, теңге.

Эп= (1600-1025)*366-(1500-1400)*258=210450-25800=184650тенге/га

Өнімділікті арттырудан алынған экономикалық тиімділікті мына формула бойынша анықтайды:

Эу = (Цт - Ст) ∙ (Ун - Ут) (10)

Эу= (1500-1400)*(366-258)=10800 тенге

Өнімнің сапасын арттырудан алынған тиімділікті (Э_к) былай есептейді:

Эк = (Цн - Цт) ∙ Ун (11)

Эк= (1600-1500)*366= 36600 тенге

ал өзіндік құнын төмендетуден алынған тиімділікті (Э_с) төмендегі формула бойынша:

Эс = (Ст - Сн) ∙ Ун (12)

Эс = (1400-1025)*366= 137250тенге

Еңбек өнімділігін 1 адам-сағ есебінен жалпы өнімнің құны бойынша, ал оның өсімін мына формула бойынша есептейді:

Рпт = ПТн – ПТт / ПТт ∙ 100 (13)

мұндағы: ПТ_Н и ПТ_Т – жаңа және дәстүрлі технологиялар бойынша 1 адам-сағ есебіндегі жалпы өнімнің құны.

ВПн = 1600*5490=8784000 тенге

ВПт = 1500*3870=5805000 тенге

ПТн = 8784000/5 = 1756800 тенге

ПТт = 5805000/5 = 1161000 тенге

Рпт =(1756800 -1161000)/ 1161000= 51,3%

Жаңа прогрессивтік технологияны енгізудің негізгі көрсеткіші қосымша шығындардың өтелуі (О_дз) болып саналады:

Жалпы экономикалық тиімділік: 184650тенге/га*15га=2769750тг

ӨМ= К/Э=2939630/2769750=1,06жыл

Химиялық құралдардың рентабельдік деңгейі (Р_х)

Пн= (1600-1025)*5490=3156750

Рх = 3156750/ 5619205 = 56,2%

Осы көрсеткіш жер шаруашылығымен байланысты жүргізілетін іс-шаралардың экономикалық тиімділігі туралы толық түсінік береді.

Жобаланатын нысанның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері

Жобаның технологиялық және экономикалық бөлімдерінде жүргізілген есептер негізінде негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштердің қорытынды кестесі жасалынады (кесте 17).

Кесте 17

Жобаланатын нысанның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері

№	Көрсеткіштердің аталуы	Өлшем бірлігі	Көрсеткіштер		Ауытқулар +,-
№	Көрсеткіштердің аталуы	Өлшем бірлігі	Жұмыс істейтін нысанның	Жобаланатын нысанның	Ауытқулар +,-
1	Барлық өнімнің натуралды есептегі өндіріс көлемі	ц	258	366	+108
2	Барлық өнімнің құнды есептегі өндіріс көлемі	теңге	5805000	8784000	+2979000
3	Еңбек өнімділігінің өсімі	%		51,3
4	Бір бірлік өнімнің өзіндік құны	теңге	1400	1025	-375
5	Өнімділікті жоғарылатқаннан алынған экономикалық тиімділік	теңге		10800
6	Өнім сапасын арттырудан алынған тиімділік	теңге		36600
7	Табыстылығы	%		56,2
8	Өтелу мерзімі	жыл		1,06

Қорытындылар

Сайрам ауданының суармалы егіншілігінде сүрлем жүгерінің ауруларымен күресу жүргізілді. Экономикалық тиімділігі 36600 теңге әр центнерден, табыстылығы 56,2% құрап, 1,06 жылда кеткен шығындар өтеледі.

7 Бизнес жоспар

Жетекішісі:

Бизнес сферасы: Қоректену ауданына және инфекциялық жүктемге байланысты сүрлемдік жүгерінің өнім түзу ерекшеліктері. Микроэлементтерді жай және күрделі тыңайтқыштар құрамында ауыл шаруашылығы егіндерінде қолдану.

Қызметтің негізгі түрлері: жерді өңдеу, аудару, тырмалау, культивация жасау, себу, тыңайтқыш енгізу, жинау, тұтынуға жеткізу.

Басталу мерзімі: 2016ж.

Бизнес - жоспар қандай мерзімге есептеліп жасалған: 3 жыл.

Түйіндеме

1.Қызмет түрлерінің сипаттамасы: тұқымды өңдеу, топырақты өңдеу, себу, өсіру, культивациялау, минералды тыңатқыш енгізу, тұқымын алу және өнімді жинау. Тұтынушыға жеткізу.

2.Бизнестің басты мақсаты: Қоректену ауданына және инфекциялық жүктемге байланысты сүрлемдік жүгерінің өнім түзу ерекшеліктері

3.Жасалынып отырған бизнес - жоспардың мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысында қоректену ауданына және инфекциялық жүктемге байланысты сүрлемдік жүгерінің өнім түзу ерекшеліктерінің ғылыми негіздерін жасау.

4.Жобаның ұзақ және қысқа мақсаттары: Қысқа мерзімде

Сүрлем жүгерінің өнімділігін арттыру бағытында жүргізілді. Ауыспалы егісте минералды тыңайтқыштар енгізіліп мөлшеріне және тұқымды өңдеуге байланысты дақылдың өсіп даму заңдылықтары өнім түзуі мен өзгешеліктері анықталынды. Ауыл шаруашылығында минералды тыңайтқыштарды тиімді пайдаланудың жүгері ауруларына төзімділігін арттырып, өнімділік жоғарылайтынын анықталды. Оңтүстік Қазақстан облысы топырағы жағдайында минералды тыңайтқыштарды пайдалануда жүгерінің өсіп өркендеуіне сапасына, өнімділігіне әсері зерттелді.

Өнімнің сипаттамасы

Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында жүгерінің негізгі өсірілетін кеш пісетін сортарының ішінде Казахстанский 43 ТВ буданына сипаттама.

Қазақстан 43ТВ буданының даму кезеңі 130-140 күнге созылады. Бір өсімдіктегі жапырақтар саны 18-20 дана. Сабағының биіктігі 2,5м, ені 2-2,5см. Айқас тозаңданады. Дәні ақшыл-сары түсті. 1000 дәннің салмағы 280-290г. Собығы цилиндр пішінді ұзындығы 20-22см, диаметрі 40см жуық, салмағы 220г.

Казахстанский 43 ТВ буданы басқа сорттарға қарағанда көпіршікті, тозаңды қара күйе ауруларына төзімді келеді. Өнімділігі 86-93ц/га.

Маркетинг жоспары

Қазіргі таңда ауыл шаруашылығында пайдаланылатын егіс алқаптарында топырақтың өңделетін қабатының құнарлығы көптеген факторға байланысты өзгеріске ұшырайды. Атап айтқанда, жерді пайдалану жағдайы мен ауыспалы егістіктегі дақылдардың орналасуына және топырақтың өңдеу тәсілдеріне қарай өзгереді. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында ауыспалы егіссіз монодақыл ретінде бір ғана дақыл егіліп, бізге дейін енгізілген органикалық және минералды тыңайтқыштардың қоры таусылуға айналды. Қазіргі уақытта егістікке қажетті тыңайтқыштар дер кезінде енгізілмейді. Соның салдарынан топырақтың құнарлы қабатының азаюына және жарамсыз жердердің көбеюіне әкеледі. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында қолданылатын егіс алқаптары жел және су эрозиясына ұшырап немесе техногенді ластану, яғни топырақтың тығыздалуы мен тұздануы байқалуда. Деректерге сүйенсек қара топырақты көптеген жылдар аудара жырту нәтижесінде топырақтағы қарашірік мөлшері бастапқы қалыптан 20-24% азайған, ал сұр топырақтарда 17-20 % қарашірік жоғалтқан.

Ұйымдастырушылық жоспар

1.«Ауылшаруашылық басқармасы» Сайрам бөлімі.

2.«Красный водапад» ғылыми орталығы.

3.«Физиологиялық кешен» шаруашылығы.

Бұл орталықтар бір-бірімен тығыз байланыста жұмыс істейді. Басқарушылардың міңдеті осы өсімдіктің жақсы өнім беруін қадағалау.

Кесте 18

Қаржылық жоспар

Көрсеткіштер	Өткен мерзімді бағалау	Болашақты бағалу
Табыс	26000	52000
Жалпы пайда	189600	286500
Таза пайда	55360	235600
Рентабельдік нормасы	418	462,8
Негізгі және айналмалы құралдардың құны	162200	187600
Орташа күндік пайда	500	700

Зерттеу зерзаты ретінде алынған жүгері сорттары ішінде тиімді есептелген Казахстанский 43 ТВ сорты келешекте жоғары және сапалы өнім беруімен экономикалық тиімді болып есептеледі. Бұл сортқа кеткен қаражат басқа сорттардан азырақ болғаны үшін келешегі жақсы, осыларды есепке алып Казахстанкий 43 ТВ сортын оңтүстік аймақтарда егу жүгерінің өнімінің артуымен бірге сапасының да жоғары болуына алып келеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жүгерінің өсіп дамуына себу мерзімдері тікелей әсерін тигізеді. Жүгеріні ерте себу арқылы оның өсіп дамуының оңтайлы кезеңіне қоршаған ортаның қолайлы жағдайы сәйкес келеді. Кеш себу мерзіміне қарағанда ерте себу кезінде орташа тәуліктік өсуді 1,5-2 см болатынын байқалды..
Кеш себу жүгерінің тез өсіп дамуына жақсы ісерін тигізеді. Өніп шыққан бастап сүттеніп пісу кезеңінің аралығын 10-15 күнге қысқартады, дегенмен оның өсу биіктігі төмен болады.
Жүгеріні сәуір айының алғашқы он күндігінде аралығында себу, оның өсіп дамуына жақсы әсерін тигізеді және жасыл массасының жиналуына гектарынан 40-60 ц өте қолайлы.
Жүгеріні сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінен балауызданып пісу кезеңінің аяғына дейін жинау, гектарынан азықтық сапасы өте жоғары 540-570 ц жасыл массасының жиналуын қамтамасыз етеді.
Жүгеріні сүрлемге ерте мерзімде өсіру және сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде жинау мал азықтық өлшемнің гектарынан 10-12 ц жетуіне әкеледі.
Кеш себу мерзімдерімен салыстырғанда таза пайдасы мен рентабельділігі жоғары 82 пайыз.
Сүрлемдік жүгерінің топырақ өңдеу тәсілдеріне байланысты экономикалық тиімділігі культивация 10-12см болғанда артады, басқа варианттарға қарағанда, 1 цен. өнімнің өздік құны 17 т 50 тиынға дейін төмендейді, таза пайдасы 107161 тенгеге дейін жоғарылап, рентабельдік деңгейі 80,6% өседі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.Ерлепесов М.И. Культура кукурузы в Казахстане, Алматы 1970

2.Абугалиев И.А. Справочник агронома, Қайнар Алматы 1986

3.Әлдеков Н., Балғабаев Ә, Есіркепбаев Т. Жүгері дақылын өсірудің тиімді технологиясы Алматы 2010. –Б. 40-78.

4.Жиембаев Ж.Т. Дәнді дақылдардың қара күйесі. Алматы, «Қайнар», 1966 ж.

5.Адиньяев Э.Д. Возделывание кукурузы при орошении, М., Агропр. 1988.

6.Вавилов Н.И. Растениеводство. Из. Колос М., 1983.

7.Әлмұратов Н.Н. Дәнді дақылдардың қара күйелері және оларды жою шаралары. Алматы, «Қайнар», 1972 ж.

8.Володарский Н.И. Биологические основы возделывание кукурузы, Агрпр. М., 1986.

9.Справочник кукурузовода М., 1985.

10.Циков В.С. Прогрессивная технология выращивание кукурузы, Киев, 1984.

11.Юмагулов Г.Л. Индустриальная технология возделывание кукурузы М., 1987

12.Паскал В.А. Кукуруза в Молдавии, Кишенев 1985.

13.Руденко Н.Е. Особенности астраханской технологий М., 1980.

14.Әлмұратов Н.Н. Арпаның қара күйе аурулары. Алматы, «Қайнар», 1975 ж.

15.Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы. Алматы, «Қайнар», 1984 ж.

16.Борьба с болезнями растений устойчивость и восприимчивость. Под.ред. Р.Стейпеза Г.Теннисена 1984-293 с.

Деменьтева Мария Ивановна Фитопатопология М., «Колос», 1970.
Доброзракова., Таисия Монидовна Сельскохозяйственная фитопатология «Колос», Ленинград отделени 1974
Дьяков Ю. Т. идр. Общая фитопатология с основами иммунитета изд. 2-е испр. И доп. М, Колос 1976.
Изменьчивость фитопатогенных микроорганизмов-м. Колос, 1983-259 с наук. Им. В.И.Ленина.
Никифоров А.Т, Яковлев Б.В. и Шефченко В.Ф. Защитие растений от вредителей и болезней.
Определитель болезней растений Под. Общ. Ред. Проф. М.К.Хохрякова Л, «Колос».
Пересыпкин Владимир Федорович. Сельсхозяйственная фитопатология.
Пересыпкин Владимир Федорович. Болезни зерновых культур при интенсивных технологиях их возделывания В.Ф.Пересыпкин, С.Л.Тютерев, Т.С.Баталова.
Эпифитотии болезней растений. К.М.Степанова и Г.И.Гуревича М.Колос, 1979-208 с.
Қойшыбаев М. Микроорганизм және егін өнімі Алматы: Қайнар, 1984-160 б.
Бактериальные болезни растений /Под ред. В.И.Израильского.-М. Колос, 1992.
Горбуля В.С. Защита сельскохозяственных культур от болезней /Руководство к лабораторно-парктическим занятиям. Астана, 2007
Дементева М.И. Фитопатология.-М.: Агропрмиздат, 1985
Егін шаруашылығы, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау және өсімдік қорғау салаларына арналған орысша-қазақша сөздік /Жетекшісі Б.Белғара,-Астана: Елорда, 2005
Защита зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений /Под ред. Т.Н.Нурмуратова.-А.: Кайнар, 1986
«Защита растений»// «Защита и карантин растений» (журналы).
Защита растений от болезней /Под ред. В.А.Шкаликова М.: Колос, 2001
Методические указания по мониторингу численности вредителей сорных растений и развития болезней сельскохозяйственных культур.-Астана: Фолиант, 2004.-272 с.
Попкова К.В общая фитопатология.-М.: Агропромиздат, 1989.
Поспелова С.М. и др. Защита растений.-М.: Агропромиздат, 1986
Парктикум по сельскохозяственной фитопатологии /Под ред. К.В.Попковой. .-М.: Агропромиздат, 1988.
Рекомендаций по защите зерновых культур от вредителей, болезней и сорных растений /Двуреченский В.И.Пономарева Л.А.Тулеева А.К. и др.-Костанай, 2005.
Сагитов А.О., Джаймурзина А.А., Туленгутова К.Н., Карбозова Р.Д. Ауыл шаруашылық фитопатологиясы.-Алматы, 2000.
Справочник по защите растений /Под ред. А.О.Сагитова, Ж.Д.Исмухамбетова.-Алматы: РОНД, 2004.
Фитопатология /ПОД ред. Горленко Н.В.-Л.: Колос, 1980.
Хохряков М.К. и др. Определитель болезней сельскохозяственных культур.-М.: Колос, 2004.

Акимов И.Д. Охрана труда, М., 1979 г.
Доспехов Б.А. Методика полевого опыта, Из. Колос М., 1985 г
Добрынин В.А. Экономика сельского хозяиства, М., 1985
Фисюнов А.В. Сорные растения и меры борьбы с ними М., 1981

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2023-12-20 13:37:38 Қаралды-178

ЕРТЕДЕ БОЯУЛАР НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ІНЖУ ҚАЙДАН АЛЫНАДЫ?

КҮН НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ДЫБЫС ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЛАСТАУЫ МҮМКІН БЕ?

БҰЛТТАРДЫҢ ҚАНДАЙ ТҮРЛЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР НЕНІ ХАБАРЛАЙДЫ?

ПЛАСТМАССА ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ПЛАСТМАССА ЫДЫРАУЫ МҮМКІН БЕ?

СУ ҮЙДІ ЖАРЫП ЖІБЕРУІ МҮМКІН БЕ?

МҰНАЙ НЕДЕН ТҰРАДЫ?