МАҚСАРЫН ӨСІРУДЕ ӨСІМДІК ЖИІЛІГІ МЕН ҮСТЕП ҚОРЕКТЕНДІРУДІҢ ӨНІМ ҚҰРАМЫНА ӘСЕРІ

МАҚСАРЫН ӨСІРУДЕ ӨСІМДІК ЖИІЛІГІ МЕН ҮСТЕП ҚОРЕКТЕНДІРУДІҢ ӨНІМ ҚҰРАМЫНА ӘСЕРІ

Кіріспе

Мақсары - Оңтүстік Қазақстанның ылғалмен аз және орташа қамтамасыз етілген тәлімі егіншілік жағдайында егіс көлемі жағынан жылдан-жылға дамып келе жатқан дақылдардың бірі.

Тағамға қолданылатын өсімдік майының қайсыбір түрі болмасын, оны мақсары майымен ауыстырғанда 8 аптадан кейін қан құрамындағы холестериннің 9-15% төмендей-тіні ғылыми тұрғыда дәлелденген. Соңғы жылдары елімізде қалыптасқан нарықтық қатынасқа байланысты өсімдік майына деген сұраныс уақыт өткен сайын артып келеді. Ресми деректерге сүйенсек, бүгінгі таңда өсімдік майының өзімізде өндірілетін көлемі ішкі сұраныстың 13-17%, ал өнім жоғары болған жылдары 24% құрайды екен. Қазақстан халқын медициналық нормаға сәйкес өсімдік майымен қамтамасыз ету үшін шет мемлекеттерден үлкен көлемде өнімді сатып алуға тәуелді екенбіз. Сол себепті майлы дақылдар өсіру және олардың егіс көлемін арттыру өзекті мәселеге айналмақшы.

Соңғы жылдары Республикамызда мақсарының егіс көлемі едәуір артып, шамамен 120-133 мың гектарға жетті. Мақсары дақылы негізінен оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарда өсіріледі. Майлы дақылдарға сұраныстың артуына байланысты кейінірек Атырау және Ақтөбе облыстарында да егіле бастады. Бұл бағалы дақылдың осындай пайдалы қасиеттеріне байланысты егіс көлемі жылдан-жылға ұлғаюда. Дүние жүзі бойынша мақсарының егіс көлемі 0,1-ден 1,5 млн.га дейін, ал әр жылғы жалпы түсімі 0,7-ден 1,2 млн.тоннаға дейін құрайды.

Соңғы жылдары Республикамызда мақсары егіс көлемі едәуір артып 120-133 мың га жетті. Мақсары дақылы негізінен оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарда өндіріледі. Майлы дақылдарға сұраныс артуына байланысты Атырау және Ақтөбе облыстарында да егіле бастады. Бұл бағалы дақылдың осындай пайдалы қасиеттеріне байланысты егіс көлемі жылдан-жылға ұлғаюда. Мақсары дақылының дүние жүзі бойынша егіс көлемі 0,1-ден 1,5 млн.га дейін, ал әр жылғы дән өнімділігі 0,7-ден 1,2 млн.тонна алынады.

Қазақстанның оңтүстігі жағдайында мақсары жаздық дақыл ретінде ерте көктемде егіледі, сондықтан арамшөптерді алғашқы даму кезеңінде жою қажет.

Оңтүстік Қазақстан облысында мақсарының егіс көлемі 10 есеге артып, 2000 жылы 86,3 мың гектар, ал 2003-2005 жылдары – 59,6-68,0 мың гектар көлемінде ауытқыды. Бұл дақылдан алынған ең төменгі өнім 1996 жылы 2,5 ц/га болса, ең жоғары өнім 2003 жылы 9,8 ц/га жеткен. Ал, тәлімі жерлерде мақсарының аудандастырылған сорттарының потенциалды өнімділігі 18 ц/га және одан жоғары. Өнімнің төмен болуының негізгі себептері: нақты себу мөлшері байланысты өсімдік жиілігі жүйелі түрде қолданылмайды, бұл танапта минералды тыңайтқыш мөлшері анықталмаған, арамшөптермен күрес жүргізу жолдары жетілдірілмеген. Осыған байланысты жекелеген агроқұрылымдарда өнімділік деңгейі 2,5-4,0 ц/га аспай отыр. Демек, мақсарыны ылғалы жеткіліксіз және орташа қамтамасыз етілген тәлімі аймақта өсімдік жиілігі сақталмайды, сонымен қатар минералды тыңайтқыш енгізудің тиімді мөлшері толық зерттелінбеген. Сол себепті заман талабына сай және қалыптасқан жағдайды ескере отырып, ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің тиімді әдісі, яғни аз шығынмен тұрақты сапалы өнім алуда егіншілік жүйесін қайта қарастырып, егіншілік мәденитін жетілдіру аграрлық салада өзекті мәселе болып табылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Оңтүстік Қазақстан облысының ылғалмен орташа және жеткіліксіз қамтамасыз етілген кәдімгі сұр топырақты тәлімі жерлерінде, мақсары өсіруде себу мөлшерін азайта отырып, тиімді агротехнологиясын жасау арқылы аталған дақылдың өнімділігін арттыру әрі дән сапасына тигізетін әсерін зерттеу.

Бұл мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

- күздік бидайдың «Интенсивті» сортын өсіруде дақылының өнімділігін арттыруға бағытталған себу мөлшері мен үстеп қоректендіру туралы тұжырымдамалар жасау;

- себу мөлері мен қоректену аясы байланысты мақсарының «Нұрлан» сортының өнімін қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеу.

үстеп қоректендіруде мақсарының «Нұрлан» сортының өнімділігін оңтайландыратын факторларды анықтау;
мақсарының өнімділігі мен оны құрайтын элементтердің қоректену аясы мен тұқым себу мөлшеріне тәуелділігін анықтау;

- минералды тыңайтқыштарды енгізудің өнім құрылымына әсерін зерттеу;

- Оңтүстік Қазақстан облысының тәлімі жерлерінде мақсарыны өсірудің экономикалық тиімділігін анықтау.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстанның оңтүстігіндегі ылғалмен орташа және жеткіліксіз қамтамасыз етілген тәлімі жерлерде мақсарының «Нұрлан» сортын себу мөлшері мен үстеп қоректендіру туралы тұжырымдамалар жасау.

Практикалық маңыздылығы. Оңтүстік Қазақстанның ылғалмен аз және оташа камтамасыз етілген тәлімі егіншілік жағдайында егіс көлемі жағынан жылдан-жылға дамып келе жатқан дақылдардың бірі. Мақсары бір жағынан отамалы және майлы дақыл ретінде қолдануға болады. Отамалы дақылдан кейін арамшөптерден тазарады. Мақсарының «Нұрлан» сортынан сапалы, жоғары өнім алу көзделген.

1 Аналитикалық бөлім

1.1 Қазақстанның оңтүстік өңірінде мақсары дақылын өсірудің ерекшеліктері

Мақсары дақылы құрғақшылыққа төзімді Саrthamus туыстығына Соmроsіtаe тұқымдастығына жататын шөптесін өсімдік.

Дүние жүзіне танымал ботаник ғалымдар Ноокег мен Jасksоn еңбектерінде жер шарында мақсарының алпыс түрі кездеседі дейді.

Жас мақсары жапырақтары және үлбірек тамырлары қоректі көкөніс салатын жасауға пайдаланады. Кептірілген сабағын немесе сабанын қоспа жемге немесе биогаз өндірісінде жағар-май және топыраққа енгізілетін күл ретінде қолданылады. Мақсары дақылының систематикасы, генетикасы, өнімділігі қазіргі заман талабына сай және болашақтағы қолдану аясы кеңейіп актуальды мақсаттарды шешуде биодизельдік жанармай өндіруге, шикізат ретінде мақсары майын синтездеуге болатыны жайында дүние жүзілік тәжірибелері талқыланған. Мақсары дақылы Қазақстанда әсіресе оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында соңғы жылдары көптеп егіле бастады. Оның негізгі себебі мақсары дақылынан жоғары сапалы өзіндік құны төмен өнім алынуы.

Ауыл шаруашылығы саласының егіншілік жүйесін дамытудағы негізгі мақсат міндеттерінің бірі егістік алқаптағы топырақ құнарлылығын сақтау және ұдайы арттыру жолдарын қарастыру болып табылады. Топырақ құнарлылығын сақтау және арттырудың басым бағыттары:

- егіншілікте ғылыми тұрғыда негізделген ауыспалы егіс енгізу;

- топырақты ұтымды өңдеу жүйесін қалыптастыру;

- өсірілетін дақылға, сондай-ақ топырақ құрамындағы макро және микро элементтерге байланысты органикалық, минералды тыңайтқыштар енгізу.

Егістік дақылдардан мол да тұрақты өнім жинауды тек ғылыми негіздегі ауыспалы егісті дұрыс пайдалану жолымен ғана жүзеге асыруға болады.

Ауыспалы егісте мақсары отамалы дақылдар арасына орналастырылады. Дегенмен мақсарыны күнбағыс пен жүгеріден кейін егу ұсынылмайды. Себебі бұл дақылдар жақсы алғы дақыл бола алмайды. Мақсары алдын егілген немесе күнбағыс өсірілген егістікке 7-8 жылдан кейін орналастырылады. Өсірілген жағдайда мақсары егісі сұңғыламен қатты ластанады [1].

Мақсарыға жақсы алғы дақыл болып жаздық және күздік астық дақылдары, дәндік және сүрлемдік жүгері жатады.

Р.М.Медеубаев қысқа ротациалды ауыспалы егіс (күздік бидай + мақсары + арпа) ұсынады.

Мақсары дақылы оңтүстіктің қатты ыстығына, қуаңшылылығына төзімді дақыл деп Я.Г.Момот тұжырымдайды. Топырақ құнарлылығына талаптар қоймайды және алғы егіс таңдамайды. Сондықтан ауыспалы егісте астық дақылдарынан кейін немесе алдында өсіруге болады, кейде монодақыл есебінде бір орында бірнеше жыл өсіріледі. Сонымен қатар, мақсары масақты дақылдарға жақсы алғы егіс.

Қытай ауыл шаруашылығы академиясының академигі Ван Жау Мудің ұйғарымша, мақсарыға жақсы алғы дақылдар - бұршақ, картоп, жүгері және бидай. Монодақыл есебінде өсіру тиімсіз.

С.Б.Кененбаевтың пікірінше қазіргі таңдағы егіс алқаптарында топырақтың өңделетін қабат құнарлылығының өзгеруі көптеген факторларға байланысты. Атап айтқанда, жерді пайдалану жағдайына және ауыспалы егістікке дақылдардың орналасуы мен топырақты өңдеу тәсілдеріне қарай өзгереді. Соңғы жылдары егістік жерлерді дұрыс пайдаланбаудан жарамсыз жерлер көлемі артып, алқаптардың құнарсыздануына әкеліп соғады. Ауыл шаруашылығында аудара жыртылатын егістік топырақтары жел мен су эрозияларына ұшырайды. Сондай-ақ техногенді ластану, яғни топырақтың тығыздануы мен тұздануына ұшыратуда. Деректерге сүйенсек, қара топырақты көптеген жылдар аудара жырту нәтижесінде топырақтағы қарашірік мөлшері бастапқы қалыптан 20-24% азайған, ал сұр топырақтар 17-20% қарашірігін жоғалтқан.

Егістік алқапты ұдайы аудара жырту топырақтың агрофизикалық қасиетінің нашарлауына, макро, микроструктураларының бұзылуына әкеп соғады. Топырақ жыртуға пайдаланылатын техникалармен өңделетін қабаттың көлем салмағы мен тығыздығына ықпал етіп, нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарынан алатын өнім 5-50% азаяды.

Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын ауыр техникалар мен машиналар топырақ өңдегенде оны тығыздап және көлем жоғарылатады [2].

М.Қ.Сүлейменовтің деректеріне сүйенсек, топырақ қорғау егіншілігінің негізін қалау жұмыстарының келесі кезеңі А.И.Бараев Канада елінің егіншілік жүйесімен танысып қайтқаннан кейін қолға алынды. Топырақ өңдеу идеясына түбегейлі өзгерістер еніп, жаңа технологиялар бағыты қолға алына бастады. Канада елінен жаңа техника алып Қазақстан жағдайында сынап, бақылап көрді, нәтижесінде қазіргі сыдыра өңдеу жабдықтары Канадалық техниканың көшірмелері болып табылады. Топырақтың құнарлы қабатын сақтау және арттыру негізгі мақсат, міндет болып табылады. Сондықтан да егістік алқаптарды ауыл шаруашылығына жарамсыз болудан сақтандыру, болдырмау жолдарын қарастыру қажет. Қазіргі таңда топырақ құнарлылығын сақтау және арттыру өзекті мәселелердің бірі.

Тәлімі егіншіліктегі ауыспалы егісте көпжылдық шөптесін өсімдіктерді егу жолымен топырақ құнарлылығын 5 жылда қалыпқа келтіруге, яғни тәлімі егіншілік жағдайында сұр топырақтарда 1 гектарға 6 тонна органикалық қалдықтар жиналады.

Қазіргі заманғы егіншілік жүйесінің негізгі буыны –топырақ өңдеу. Оны дұрыс ғылыми негізде жүргізу - өсімдік талаптарына жауап бере алатын және топырақ құнарының артуына мүмкіндік беретін топырақтың физикалық қасиеттерінің жақсаруына аса қолайлы жағдай жасайды. Егіншілік жүйесінің өсіп келе жатқан екпе деңгейі, оны қарқынды дамыту, ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің технологиясын жетілдіру – осының бәрі топырақ өңдеу жүйесі мен тәсілдеріне өзгерістер енгізуді талап етеді [3,4].

А.К.Киреевтің зерттеулерінде, Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның кәдімгі сұр топырағында, топырақты күзде негізгі өңдегенде ондағы ылғал қоры мен су өткізгіштігінің төмендеуіне әкеліп соқпаған. Кәдімгі сұр топырақтың жыртылатын қабаты тығыздығының жоғарылауы топырақ ылғалдылығын азайтпайды. Олардың әрі қарай көрсетуінше, жеңіл және нөлдік өңдеу нұсқаларында жыртылатын қабаттың тығыздалу үдерісі орташа қамтамасыз етілген жауын-шашынды жылдарымен айрықшаланады. Ұзақ уақыт жауын-шашын болмаса немесе керісінше жауын-шашынның мол түсуіне байланысты көлемдік салмақтың жоғарылауы байқалады, бірақ ол тәлімі сұр топырақтағы астық дақылдарының көрсеткіштеріне қолайсыз болады [5].

С.С.Сдобников тәлімі аймақтағы басты міндет – топыраққа ылғал қорын жинау. Қазіргі таңда егін шаруашылығында топырақ өңдеу жұмыстарына қыруар энергия шығыны жұмсалуда, нақтырақ айтар болсақ, ауыл шаруашылығы дақылын өсіруде жалпы технологиялық үдерістерге жұмсалатын энергетикалық шығынның жартысынан да көбі осы топырақты өңдеудің еншісінде. Сондықтан, соңғы жылдары ауыл шаруашылығы дақыл-дарын өсіруде топырақты минималды өңдеуге немесе қарапайым тілмен айтқанда «топырақты жеңіл өңдеу» тәсілі кеңінен қолданысқа енуде, ал кей жағдайларда тіпті танапты күзде өңдеусіз қалдыру мүмкіндіктері анықталып отыр.

Топырақтың жыртылатын қабатының дифференциялану үдерісі көптеген факторлардың кешенімен анықталады Дж.Миллз, И.П.Макаровтардың есептеуі бойынша: ылғалдылық, аэрация, температура, топыраққа жарық түсуі мен тығыздығы, өсімдікке тиімді қоректік элементтердің болуы, микроорга-низмдердің белсенділігі. Топырақтың үстіңгі және төменгі қабаттары бірдей деңгейде осы факторлардың әсеріне ұшырайды.

Көптеген зерттеушілердің есептеуінше топырақты жеңіл өңдеу тәсілі топырақ құнарлылығын белгілі бір деңгейде ұстап тұруға бейімдейтін егіншілікті биологизациялау факторларының бірі болып табылады. Колорадо штатының эксперименталды бекетінде жүргізілген 16 жылды зерттеу нәтижелері де осындай қорытындыға келген [6].

АҚШ-та, тікелей себуді 10-жыл көлемінде қолданғанда 0,5 см қабаттағы топырақ қарашірігі аударып қайыра жыртумен салыстырғанда екі есеге көбейген. Топырақты механикалық өңдеудің әсерін қысқартып және топырақ қыртысын аудармай топырақ қорғау мақсатында жеңіл өңдегенде кәдімгі қарашіріктің жағдайына жақындауын қалыптастырады.

В.Г.Люфт, А.Ф.Динкелакер, Н.И. Буянкин Солтүстік Қазақстан жағ-дайында, күз маусымының көпшілік жағдайда құрғақ болып келетінін мәлімдеп, кепкен топырақты сыдыра өңдеуіш құралдармен терең өңдеу мүмкін болмайтынын ескертеді, ал егер оны терең өңдейтіндей жағдай болса ол жұмыс сапасыз атқарылады дейді. Мұндай өңдеуде қар тегіс тоқтатылмайды, қар жинақталу деңгейін тексеру қиын болады, соның салдарынан көктемде буланып көп ылғал жоғалтады, себілген дәннің шығу сапасы мен біркелкілігі төмендейді. Көктемде бір мезгілде жүргізілген сыдыра өңдеуіш құралдармен өңдеу және қопсыту топырақтың қар суын сіңіретін төменгі қабатын тығыздай-ды, сөйтіп бұл әсіресе, Солтүстік Қазақстан аумағында су эрозиясының пайда болуына алып келеді. Тәжірибе бойынша ең тиімді топырақ өңдеу әдісіне Арқалық АШТБ және Көкшетау АШҒЗИ-да жүргізілген жаңа әдіс топырақты саңылаулап қопсыту жатады. Өңдеу жұмысы арақашықтығы бір-біріне жақын орналасқан табансыз құралдармен жүргізіледі, саңылау аралық қопсытудың оқшаулануы топырақтың тік сынуы және жылжу есебінен тік және көлденең бағытта қалыптасады.

И.И.Градасовтың тәжірибесінде, топырақ өңдеу технологиясын зерттеу кезінде қалыптасқан жер жырту әдісіне қарағанда топырақ өңдеуді жеңілдету оның агрегаттық жағдайын арттыруға, эрозия үдерісін азайтуға мүмкіндік туғызатыны дәлелденді. Оның ең басты ерекшеліктері топырақ құнарлылығын арттыру, эрозияның алдын алу, жер өңдеуге кететін шығынды азайту болып табылады.

Топырақ өңдеу тәсілдері оның әртүрлі қыртысына микроорганизмдердің таралуына өз әсерін тигізеді. И.А.Стебут, А.В.Советовтердің деректері бойынша, топырақты аударып жыртқанда микроорганизмдер тіршілігінің белсенділігі топырақтың беткі қабатында емес, 10-20 см-де, ал аудармай жыртқанда керісінше ең беткі 0-10 см-де жүреді, топырақтың газ режимін жақсартатын негізгі агротехникалық әдістер-топырақ өңдеу, органикалық тыңайтқыштар беру, жыртылатын қабатты тереңдету және т.б. өңдеудің қандай түрі болмасын: жырту, қопсыту, тырмалау - ауа сыйымдылығы мен өткізуін, атмосфера мен топырақ арасындағы газ алмасуының қарқынын жақсартады [7,8].

Сүдігер өңдеу тәсілдері мен тереңдігі алдыңғы ауыл шаруашылығы жылының метеорологиялық жағдайына байланысты екенін В.И.Буянкин, B.C.Кучеров, В.С.Кучеровтардың зерттеулері бойынша дәлелденді. Ылғалы мол жылдан соң жыртылатын қабат тығыздалып, жер өңдеудің ең тиімді тәсілі терең өңдеу болып саналады, ал құрғақшылық жылдан соң тіпті жерді өңдемеуге де болады.

И.Гавваның мәліметтері бойынша, ауыр тракторлармен жерді өңдеген кезде 1 м тереңдікке дейін жер тығыздалып кетеді. Тығыздалған жерді өңдеу үшін өте көп энергия шығындалады. Жыртылатын қабаттың тығыздалуы ауыл шаруашылығы дақылдарының өсіп-дамуына кері әсерін тигізеді. Өңделетін топырақтың тығыздалуынан егін өнімділігі азаяды, топырақтың эрозияға төзімділігі төмендеп, тыңайтқыштың әсері нашарлайды. Топырақты жеңіл өңдеген кезде егін даласында тракторлар, топырақ өңдегіш және егін егетін техника жүруін азайтады. Қазіргі таңда өсімдікті химиялық жағдаймен корғау нәтижесінде механикалық өңдеуді минимумға дейін жеткізуге, тіпті кейбір жағдайларда одан бас тартуға болады (жерді өңдемей тікелей себу). Көптеген зерттеулер топырақты жеңіл және жерді өңдемей тікелей себудің тиімділігін анықтады.

Микробиологтардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, биологиялық үдерістер топырақтың ең үстіңгі қабатында жақсы жүреді. Ауыл шаруашылығы өсімдіктерін қалыңдығы 0-7 см топырағы бар ыдыста өсіру, 14-21 см қалыңдықтағы топырақпен салыстырғанда өнім екі-үш есе жоғары болғаны Ш.А.Чулаков деректері бойынша анықталды. Бұдан жасайтын қорытынды жыртылатын қабат құнарлылығының тиімділігі бойынша әр түрлі сапалы бөлімдерге бөлінеді. Топырақтың биологиялық белсенділігі жыртылатын қабаттың үстіңгі және төменгі қабаттарын араластыру нәтижесінде болады.

А.А.Зайцева, И.П.Охиньконың зерттеулерінде, оңтүстік қара топырағындағы 0-10 см тереңдіктің қарашіріндісі аудара және терең сыдыра өңдегенде 0,39-0,45 пайызға азайды деген пікір туындаған. Сондай-ақ авторлардың келтірген деректеріне қарасақ, оңтүстік карбонатты қара топырағы он үш жыл бойы қарқынды түрде өңдегенде 0-20 см қабатындағы қарашіріндінің 10 пайызға, ал отыз жылдық өңдеуде 20 пайызға азайғанын көрсетеді.

Топырақтың физикалық жағдайын реттеу арқылы дақылдардың өсіп-жетілуін де реттеуге болады, - деп Н.Н.Бакаев мәлімдейді. Екпе дақылдар үшін тұқымның танапқа түскеннен бастап егін орылғанға дейін топырақ тығыздығының белгілі бір деңгейде болуы аса маңызды. Механикалық өңдеу кезінде тым жоғары деңгейде қопсытылған топыраққа түскен дән топырақ түйіршіктерімен тікелей жанасу деңгейі төмен болатындығы себебінен ылғалды нашар сіңіріп, өсіп-өнуі елеулі уақытқа кешігуі мүмкін.

С.Г.Чикалин қазіргі таңда дүниежүзілік егіншілік тәжірибесінде 20 млн.гектардан астам жер үнемді технологиямен өңделіп, 70 млн.га жер тікелей себу технологиясымен, яғни жерді негізгі аударусыз жүргізілуде. Мұндай технология өнімділікті тұрақтандырып қана қоймай, ауа райына тәуелділікті азайтты, құрғақ климаттық аймақтарда топырақ эрозиясының алдын алды, топырақтағы қарашірік құрамын арттыруға мүмкіндік туды, жанармай мен еңбек шығынын екі есеге қысқартты.

Мақсары өсіргенде топырақты негізгі өндеудің практикалық маңызы зор екенін В.К.Морозов айтады. Негізгі өндеудің мақсаты: топырақтағы ылғалды сақтау және жинау, дақылға қолайлы ылғал, ауа және қоректік заттар режимін жасау, жел және су эрозиясынан сақтандыру, арамшөптерді жою, аурулар, зиянкестер және арамшөптермен тиімді күресу.

Ылғал топыраққа көбінесе күзгі – қысқы – жазғытұрымғы мезгілдерде сіңеді. Ылғалдың топырақтағы ең жоғары мөлшері наурыз –сәуір айларында байқалады. Осыдан кейін жауатын жауын-шашынға қарағанда шығын болатын ылғалдың мөлшері арта бастайды. Басты шығын булану есебінен болады. Зерттеу жағдайларында таза сүрі танап бетіндегі буланудың физикалық шамасы жылдық жауын-шашынның 65-70 пайызын құрайды.

А.И.Иорганскийдің зерттеулерінде, топырақ құнарлығын сақтау және арттыруда әр түрлі агроландшафтарда бейімделген ауыл шаруашылық дақылдарын өсірудің маңыздылығы ерекше. Мақсары, нут, жасымық және басқа да бұршақ тұқымдас дақылдардың егіс көлемін арттыру егіншіліктің тұрақтылығын арттырып топырақ құнарлылығы тиімді сақталады. Д.Прянишников келтірген Тэер пікірінше: «Топырақ құнарлылығы түгелімен қарашіріндіге байланысты, суды есептемегенде, қарашірінді -өсімдік үшін басты қоректік зат, сондықтан көң төгу, ауыспалы егіс енгізу, тыңайтқыш беру жұмыстары топырақтағы қарашірінді мөлшерін көбейтуге бағытталуы керек».

Топырақ құнарлылығын В.Р.Вильямс 2 түрге бөлді: потенциалды және тиімді. Топырақта өсімдікке қажетті элементтер көп болуы мүмкін, дегенмен ол көп өнім алуға кепілдік бола алмайды. Өсімдікке керекті элемент топырақта сіңімсіз түрде болып, жиналатын дақылдың өсуін тежейді. Бұл жағдайда топырақтың құнарлылығы «потенциалды» болып келіп, өңдеген кезде ол «тиімді құнарлы» топыраққа айналады, ал бұндай топырақтан көп өнім алуға болады. Қара топырақ сияқты бай, тың жерді зерттеген кезде, өңделмеген топырақтан аз өнім алынған.

Жыртылатын қабаттың құнарлылығы бойынша дифференциялануы –аймақ-тық ерекшелік емес, топырақтың барлық түрлеріне тән жалпы биологиялық заңдылық. Қоректік заттардың кездесуіне байланысты жыртылатын қабаттың дифференцияланатыны Л.Н.Барсукова мен К.М.Забавская еңбектерінде анықталды. Жоғары (0-7 см) қабатта микроорганизмдер тіршілігіне қолайлы жағдай жасалып, құнарлылыққа байланысты жыртылатын қабаттың сапалы-лығы әр түрлі болады дейді. Микробиологтардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, биологиялық үдерістер топырақтың ең жоғары қабатында жақсы жүреді. Өсімдіктеріді қалыңдығы 0-7 см топырағы бар ыдыста өсіріп М.Б.Ревуттың тәжірибесінде 14-21 см қалыңдықтағы топырақпен салыс-тырғанда өнім екі-үш есе жоғары болатынын дәлелдеген. Бұдан жасайтын қорытынды, жыртылатын қабаттың құнарлылығының тиімділігі бойынша әр түрлі сапалы бөлімдерге бөлінеді. Топырақтың биологиялық белсенділігі жыртылатын қабаттың жоғары және төменгі қабаттарын араластыру нәтиже-сінде болады [9,10].

Көптеген зерттеушілер мақсары дақылы мол өнімді күзде топырақты тереңдете жыртқанда қамтамасыз етеді деп есептейді. Сүдігерді көктемде қайта жыртудың тиімсіздігін дәлелдейді. Көктемде мақсарыны себер алдында арамшөптер өркендерін жою үшін культивациялау дақылдардың өсуіне жағдай туғызады. Мақсары ерте себілетін дақыл болғандықтан, топырақты ерте культивациялау жақсы нәтижеге қол жеткізеді.

Алматы облысы жағдайында С.Н.Прянишниковтың көрсетуінше, мақсары дақылын соқамен 20-22 см аударылған сүдігерге себу керек. Тұқымды себер алдында сыдыра жыртқышпен 6-8 см өндеу және 1-2 рет тырмалау қажет.

И.А.Минкевич, Я.Г.Момот, Б.К.Мукин терең жыртылған сүдігердің мақсары үшін тиімділігін және тұқым себу алдындағы өңдеулерді жүргізу керектігін өз еңбектерінде жақсы көрсеткен.

И.Синягин мақсарыдан мол өнім алу үшін, төменгі агротехникалық шараларды сақтау керек: ерте жыртылған сүдігерге себу, ерте көктемде жыртылу қабаты кеуіп қалмауы үшін тырмалау қажет.

Бұрынғы Талдықорған облысының ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлерін-де Г.С.Акшановтың тәжірибесі бойынша, мақсары себілетін танапты күзде соқамен 27-29 см терендікте жыртып, топырақты нығыздау керек-тігін ұсынады. Тұқым себер алдында топырақты қопсыту және тырмалау қажет.

Ресейдің көрнекті ғалымдары В.В.Докучаев пен А.Г.Дояренко ылғал мәселесі қуаңшылық жағдайда аса маңызды деп бағалады және топырақтың су режимін реттеуде ылғалды аса тиімді пайдалануға, булануды азайтуға бағытталған топырақ өңдеу тәсілдерін іздестіруге ерекше мән берген. Сондықтан астық пен мал азығының едәуір мөлшері тәлімі жерлерде өндіріледі. Дегенмен, тәлімі жерлерден өнім алу жауын-шашын мөлшері мен егістіктердің ылғалмен қамтамасыз етілуіне тікелей байланысты.

Жүргізілген тәжірибелер нәтижелеріне сүйене отыра, мақсарыны бір жағынан отамалы дақыл есебінде қарауға болады, яғни одан кейін танап арамшөптерден таза болады да, ол астық дақылдарына жақсы алғы егіс бола алады, бірақ онда міндетті түрде арамшөптермен күрес жүргізілуі қажет. Екіншіден, арамшөптерден таза танаптарда оны жаппай жай қатармен себілетін дақыл есебінде қарастыруымыз керек. Көпшілік аудандардың тәлімі жерлерін-де мақсарының қолайлы себілу тәсілі қатар аралық ені 60 см және қатардағы өсімдіктер арасы 20-25 см болуы керек (әрбір шаршы метрде 8 дана өсімдік), ал Қазақстанның оңтүстігінің арамшөбі көп танаптарда мақсарыны 60 см қатар- аралықпен және қатардағы өсімдіктердің арақашықтығы бір-бірінен 10-15 см етіп, арамшөптерден таза танаптарда - жаппай жай қатармен себу ұсынылады.

Егісте оңтайлы өсімдік жиілігін белгілеу – өнімділікті жоғарылатудың бірден-бір жолдарының бірі. Егіншілікте дұрыс себілу мөлшерін қолдану топырақтағы ылғал қоры мен қоректік элементтерді тиімді пайдалануға және белгілі алаңнан өнім шығымдылығын арттыруға мүмкіндік береді. Оңтайлы себу мөлшері әрқашанда тұрақты көлем емес. Ол топырақтың құнарлылығына, климат жағдайына, егіншілік мәдениетінің деңгейіне, сорт және тұқым сапасына, себу мерзімі мен тәсіліне, егістіктің өнгіштігіне және өсімдіктің сақталуына, түптену дәрежесіне және топырақтың арамшөптермен ластану көрсеткіштеріне байланысты болады [11,12].

1.2 Мақсары дақылына тыңайтқыштар қолдану

Мақсары дақылы азот, фосфор және калий элементтерін вегетациясының барлық кезеңінде бірдей қажет етеді. Өсімдіктің қоректік заттарды жалпы қабылдауы вегетативтік және генеративтік массаларының өсуіне байланысты көбейіп отырады.

Өсімдіктің қоректік заттарды ең көп қажет ететін кезеңі -гүлдену сатысы. Осы кезеңде топырақтан барлық қажетті мөлшерден 60% азот, 80% фосфор қышқылын және 90% калий қабылдайды [13].

П.Р.Шоттың мәлімдеуінше, мақсары топырақ талғамайтындығы-на қарамай, даму кезеңінде азот тыңайтқышын енгізуге байланысты өнімділігі бақылаумен салыстырғанда 9,8 ц/га артқан. Ал, фосфор, калий тыңайтқыш-тарын енгізуде өнімділіктің 2,9 ц/га артатындығы байқалған. Бұл зерттеу жүргізген аймақтың топырағы алдында анықталғандай азот төмен, фосфор орташа және калий жоғары мөлшерде болғанымен сәйкес.

Азот – өсімдік биіктігін, себет санын, 1000 дән салмағын, тұқымшадағы белок мөлшерін арттырады. Сабақтану – шанақтану сатыларында азотты көп беру майлылықты төмендетеді. R.K.Маhеу, Baldev Singh, G.S.Randhawa есептеулерінше, мақсары танабына 40-60 кг/га мөлшерінде азот беру өнімділікті 1,27-1,30 т/га арттырады.

Қ.Н.Жайлыбай, Қ.Бәкірұлы мәліметтерінде «Агро-Л» өсу реттегішінің және минералды тыңайтқыштардың мақсары өніміне әсерін зерттеп егістікке фосфор тыңайтқышын аз мөлшерде, ал азот (N₉₀P₉₀ кг/га ) көп енгізілгенде және егісті «Агро-Л» өсу реттегішімен өңдегенімізде қосымша өнім 2,1-3,3 ц/га аралығында болды. Ал азот тыңайтқышының мөлшерін N₁₂₀P₉₀ кг/га көбейтіп, «Агро-Л» өсу реттегішін енгізгенімізде дән өнімі артқан жоқ. Бұның себебі мақсары өсімдігінің көп бұтақтанып, егістің қалыңдап кетуіне байланысты болуы мүмкін.

Марганец микротыңайтқышын гектарына 500 г мөлшерінде бүрку өнімділікті E.A.Weiss тәжірибелерінде 1,04-1,45 т/га арттырған. Мақ-сары топырақ типтеріне жоғары талаптар қоймайды. Мақсары танаптарына органо-минералды тыңайтқыштар беру дақыл өнімділігін және сапасын жоғарылатады.

ҚХР жағдайында Ван Жау Му мақсары танаптарына 30 т мөлшерінде көң шашуды ұсынады [14].

Көптеген зерттеушілер мақсары егісіне 40-60 кг/га мөлшерде азот және фосфор беру керектігін айтады.

Егіс даласында мақсарының D.R.Маkаvаnа ұйғарымдарынша, Тага сортына суарудың әртүрлі тәсілінің тиімділігі және азот, фосфор тыңайтқыш-тарының мөлшерін NO₃ 25 және 50, Р₂0₅ 10 және 20, сонымен қатар калийдің мөлшері жоғары етіп, қазан-ақпан айларында РН=7,9 болатын сазды топырақта өсіріп, соның қорытындылары келтірілген. Ең жақсы өсу 0,6-0,8 эвапотранспи-рациямен суаруда болған. Азот тыңайтқышын енгізгенде өсімдіктің бойы, бірінші және екінші кезектегі бұтақтарының, гүлінің саны, 1000 дәннің салмағы және тұқымы мен сабағының түсімділігі жоғарылады. Сонымен қатар фосфор тыңайтқышын енгізгенде де тұқым түсімділігі, бірінші және екінші кезектегі бұтақтарының саны, 1000 дән салмағы өсті, бірақ өсімдіктің биіктігі өзгермеді. Тыңайтқыштың мөлшерін N₂₅Р₁₀ етіп қолдануға болады, өйткені бұл тыңайтқыштардың мөлшерін одан әрі жоғарылатқанда тұқым түсімділігі айтарлықтай көбеймеді.

Мақсарының N-62-8, Тага және Вhіmа сорттарын В.S.Еkshіngе, V.D.Sоndge тәжірибелерінде раби мезгілінде суармалы емес жағдайда екі жыл бойы сазды топырақта өсірді. Себу кезінде немесе себуге дейін 20-10 күн қалғанда тыңайтқыштарды N₄₀Р₃₀ және N₈₀Р₆₀мөлшерінде енгізді. Сорттар азот және фосфор болу мөлшеріне байланысты едәуір ерекшеленді. Басқа сорттармен, әсіресе N-62-8 сортымен салыстырғанда, Вhіmа сортының тұқымы мен сабағында азот пен фосфор мөлшері біршама жоғары болды. Азот және фосфор тыңайтқыштарының мөлшерін арттырған сайын барлық сорттардың тұқымы мен сабағында олардың мөлшері ұлғайды. Басқа себу мерзімдеріне қарағанда себуге 10 күн қалғанда тыңайтқыштар енгізу тиімдірек.

Үндістанның Пенджаб штатында В.S.Еkshinge, V.D.Sondge жүргізген тәжірибе нәтижелері бойынша, мақсарыны раби мезгілінде, яғни суарылмайтын жағдайда өсірілді. Тәжірибені Парбхани тәжірибелік егісінде аз сілтіленген, азоттың мөлшері төмен, фосфоры орташа, калий мөлшері жоғары сазды топырақта жүргізді. Тыңайтқыштың N₄₀Р₃₀ және N₈₀Р_б0 мөлшері себуге 20-10 күн қалғанда және себу кезінде енгізілді. N-62-8, Тага және Вhіmа сорттарының тұқым түсімділігі тыңайтқыштарсыз 632; 1209 және 1299 кг/га болса, ал N₄₀Р₃₀ болғанда 1077; 1347 және 1759 кг/га-ға жетті. Басқа сорттармен салыстырғанда Вhіmа сортының түсімділігі тыңайтқыштармен де, тыңайтқыш-тарсыз да жоғары болды. Осы тәжірибелерден кейін суарылмайтын жағдайда Вhіmа сортына себу алдында 10 күн бұрын немесе себу кезінде N₄₀Р₃₀ тыңайтқыштарын енгізе отырып өсіруге ұсыныс берді [15].

Р.М.Медеубаевтың зерттеулерінде, мақсарыны себу (0,3, 0,4 және 0,5 млн.дана дән /га) және минералды тыңайтқыштар енгізу мөлшері (N₀, P₀, N₁₅, P₁₅, N₃₀, P₃₀ және N₆₀, P₆₀) бойынша тәжірибе жүргізіп, дақыл өнімділігі мен дән сапасына әсерін зерттеген. Нәтижесінде мақсарының жиі егілуі барлық нұсқада 1000 дән салмағын азайтып, тыңайтқыш енгізілуіне қарай бір өсімдіктегі қауашақ саны 1,5 -2,0 данаға, ал қауашақтағы дән саны 2-3 данаға арқан. Осы көрсеткіштерге байланысты дәндегі май құрамының өзгеретіні көрсетілген. Мақсарыны себу және тыңайтқыш енгізу мөлшеріне қарай 1000 дән салмағы 30-50 г аралығында ауытқыған.

Индиядағы Бандапур ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясында А.S.Каrle, G.G.Rаwеr зерттеулерінде 1992-1993 және 1994-1995 жылдары қыс мезгілінде жазғы мезгілден қалған өсімдік қалдықтары мен тыңайтқыш-тардың төрт түрін қолданып, оның мақсары дақылының өнімділігіне әсерін зерттеді. Маш өсімдігінің тұқым түсімділігі, өсімдік қалдықтары мен тыңайтқыштар еңгізуге аз тәуелді болды. Бірақ мақсарыда маш өсімдігі қалдықтарының болуына байланысты оның түсімділігі едәуір жоғарылады (894 кг/га). 15:40 кт N:Р₂0₅/га және 20:20 кг/К:Р₂0₅ /га алдыңғы жаз мезгілінде мақсарының тұқым түсімділігін біршама жоғарылатты (923 және 866 кг/га). Мақсары өсімдігіне бұршақ тұқымдас өсімдіктердің қалдықтары және тыңайтқыштар енгізу туралы ұсыныстар жасады.

Қорыта айтқанда, мақсары егісіне ғылыми тұрғыда негізделген минералды тыңайтқыштар енгізу - болашақ мол өнім кепілі. Демек мақсарыны өсіруде минералды тыңайтқыштар енгізіп, жауын-шашыннан кейін тырмалау өте тиімді агротехнологиялық шара [16].

1.3 Мақсары дақылын себу мөлшері

Мақсары дақылының тамыр жүйесі жақсы жетілген. Негізгі кіндік тамырының ұзындығы 2-3 м және жанама тамырлары 60-90 см болады.

Мақсарыны сортаңдалған топырақтарда өсіруде 50-60% жалпы салмағының құрамындағы тұздардан, ал 20-30% сортаңдалған бірге егу мөлшері 18-20 кг жүйек аралығы 0,3 м, себу мөлшерін көрсетілген мөлшерден 18 кг/га азайту өнімділіктің төмендеуіне әкелсе, 20 кг/га жоғары болса, өнімділіктің азаюына және экономикалық тұрғыдан шығын көлемі артады [17].

К.Чалый мақсары тұқымдарында ылғал аз болғандықтан сақтау қиынға соқпайды. Дегенмен де, себу мөлшерін белгілегенде бұл факторларға үлкен мән беріледі, әсіресе мақсары үшін себілу мөлшері бойынша заңдылықтарды анықтау мүмкін емес. Себу мөлшерін белгілеуде агрономиялық ой-санада топырақ құнарлылығымен байланыстылығы жөнінен біркелкі пікірлер жоқ. Кейбіреулердің есептеуінше құнарлы топырақта себу мөлшерін көбейту қажет, ал басқалары, керісінше құнарсыз топырақта себу мөлшерін арттыру керектігін айтады.

А.Абдрахманов, А.Ариповалардың тәжірибелерінде, Алматы облысы-ның тау бөктерінде мақсары дақылын өсіруде себу мөлшері мен жүйек аралығына зерттеу жүргізіп, экономикалық тиімді әдісін анықтады. Нәтижесін-де ең тиімді жүйек аралығы 30 см, себу мөлшері 7,5 кг/га болатыны байқалған.

Құнарлылығы төмен топырақты жерлерде дақылды аз мөлшермен себу өсімдіктердің жалпы жапырақ аумағының аз қалыптасуына әкеліп соғады. Соның әсерінен өнімділік төмендейді. Сондықтан, құнарсыз топырақта жиі себуді В.И.Балюра ұсынады. Өз заманында «неғұрлым топырақ жағдайы жақсы болса, онда дақыл сирек себілу керек» деп Д.Н.Прянишников есептеген. Зерттеушілер арасында, дақылдың себілу мөлшері топырақ құнарлы-лығына байланысты емес, сондықтан барлық агрофонда бірдей болуы керек деген үшінші пікір қалыптасқан.

Р.М.Медеубаев, М.Н.Жамалбеков, Б.Ж.Тагаевтардың 1995-1997 жылдар аралығында жүргізген тәжірибелерінде мақсарыны егу мерзімі (желтоқсан, қаңтар, ақпан, наурыз айының І-ІІ жартысында) егу мөлшері (300-400 мың өнгіш дән/га) алғы дақыл (жоңышқа, топырақты аудару, қара сүрі танаптан кейін күздік бидай) мақсарының негізгі өсіп-даму кезеңдері себу мерзімі мен метеорологиялық жағдайларға байланысты болып, қыста егілген дақылдардың өскіндері наурыз айының басында байқалған. Дегенмен егу мерзіміне қарай дақылдың даму кезеңдерінде айтарлықтай айырмашылық байқалмай, жинау мезгілінің аралығы 5-12 күн құрап, бұл дақылдың бірдей уақытта пісіп - жетілгендігін байқатады.

Бірақ өкінішке орай, авторлар оңтайлы өнгіш тұқым саны және гектарға себілетін тұқым санының себілу тәсілімен байланыстылығын айтпайды.

Әдебиеттер көздерінде көрсетілген мақсарының ең төменгі себілу мөлшері кең қатармен, ал жоғары мөлшері жаппай жай қатармен себілгенде болады.

Бұл жерде себу мөлшерін таңдаудың көптеген тәсілдері кездеседі, олар көлеммен, салмақпен және сан бірлігімен анықталады. Көптеген ауыл шаруашылығы дақылдары үшін себу мөлшерін санмен белгілеу қабылдан-ған, оның негізіне өнімді жинау алдындағы қатардағы оңтайлы өсімдіктер жиілігі немесе сабақтар тығыздылығы алынған. Ал, себілу мөлшерін салмақпен анықтау агрономиялық талапқа сәйкес келмейді. Оның мәні ірі тұқымды сорттар, ұсақ тұқымдыға қарағанда, қолайсыз жағдайға тап болады. Ірі тұқыммен сепкенде тұқым жетпей қалуы мүмкін, ал ұсақ тұқыммен сепкенде көп себіледі, соның кесірінен өнім аз жиналады [18,19].

А.Арипова, С.Н.Прянишниковтердің зерттеу нәтижелері бойынша, мақсары тұқымының себу мөлшерін арттыру азықтық салмағын да арттырады, бірақ дән өнімділігі төмендейді. Егер мақсары егуде жүйек аралығын ұлғайтудан тұқым өнімділігі артып, биологиялық өнімділік азаяды. Мақсары тұқымының себу мөлшерін арттырып, жүйек аралығын қысқартудан бір шаршы алаңда өсімдік саны артып өнім түзетін тостағанша сандары азаяды, нәтижесінде дән майдаланады. Мақсары дақылының өнім құрылымы себу әдісіне және егу мөлшеріне тікелей байланысты екені дәлелденген.

Мақсарының жақсы бұтақтануын ескеріп, қатардағы өсімдіктердің ара қашықтығы 30-50 см болу керек. Оның ұйғарымы бойынша кең қатармен гектарына 10-12 кг себуді К.Чалый ұсынады. Егер қатараралық ені 60-70 см болса, онда оңтайлы себілу мөлшері – 10 кг/га болуы керек деп мәлім-дейді. А.Я.Максимова, С.А.Гевориянц. Өзбекстан жағдайында В.Н.Чирков мақсарыны көктемде сепкенде гектарына 5-7 кг, ал қыс алдында 8-10 кг себу керектігін ұсынады.

Мақсарыны жай қатарлы сепкіштермен қатараралық енін 60 см етіп және гектарына 8 кг себілу керек. Тұқымның шаруашылықтың жарамдылығы 90% болуы керек деп есептейді И.А.Минкевич, ал И.В.Якушкин - 10-12 кг, В.И.Пермыкин, Н.И.Дворядкин – 7,5 кг/га егу мөлшерін ұсынады. Осындай тәсілмен сепкенде өсімдік үшін ең қолайлы қоректік алаңша 60x12; 60x15 см болады.

Мақсары өсімдігін 45 см қатараралықпен себуді жақтаушылар әр гектарға 8-15 кг тұқым шашуды ұсынады. В.В.Невзоров 10-12 кг керектігін айтады. Оңтүстік Қазақстан жағдайында В.А.Култпасов 8-10 кг/га себу керек деп кеңес берсе, ал мақсарыны қатараралығын 45 см және гектарына - 8-10 кг себілу керектігін Л.Бейлин айтады.

Өз тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйене отыра, Қазақстанның оңтүстік-шығыс шөлейт аймағына С.Н.Прянишников төмендегідей қорытын-дыға келеді, мақсарыны мал азығына өсіру үшін қатараралығын 45 және 60 см етіп, гектарына 7,5-10 кг тұқым себу қажет. Оңтүстік Қазақстан жағдайында Г.И.Катрич тәлімі жерлерді дақылды міндетті түрде қыстың жылынған кезеңінде (қаңтар, ақпан) жаппай жай қатармен 20-22 кг/га мөлшермен себу қажет деп есептейді.

Әдебиетке шолу барысында кездескен ғылыми-зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, мақсары дақылын өсіруде өсімдіктің ботаникалық сипаттамасы мен биологиялық ерекшелігін ескере отырып, тиімді себу мөлшері мен үстеп қоректендіру мәселесі бүгінгі таңда өзекті мәселе екенін байқатады [20,21].

Р.М.Медеубаев зерттеулерінде мақсарыны себу мөлшері (0,3, 0,4 және 0,5 млн.дана дән /га) және минералды тыңайтқыштарды енгізу мөлшері (N₀, P₀, N₁₅, P₁₅, N₃₀, P₃₀ және N₆₀, P₆₀) бойынша тәжірибе жүргізіп дақылдың өнімділігі мен дән сапасына әсерін зерттеген. Нәтижесінде мақсарының жиі егілуі барлық нұсқада 1000 дәннің салмағы азаюына әкеліп, ал тыңайтқыш енгізілуіне қарай бір өсімдіктегі қауашақ саны 1,5 -2,0 данаға, ал қауашақтағы дән саны 2-3 данаға артып бұл көрсеткіштерге байланысты дәндегі майдың құрамы өзгеретіні көрсетілген. Мақсарыны себу және тыңайтқыш енгізу мөлшеріне қарай 1000 дән салмағы 30-50 г аралығында ауытқыған.

Индияда Бандапурде ауылшаруашылық тәжірибе станциясында А.S.Каrle, G.G.Rаwar зерттеулерінде 1992-1993 және 1994-1995 жылдарда қыс мезгілінде жазғы мезгілден қалған өсімдік қалдықтары мен тыңайтқыштардың төрт түрін қолданып оның мақсары дақылының өнімділігіне әсерін зерттеді. Маш өсімдігінің тұқым түсімділігі, өсімдік қалдықтары мен тыңайтқыштарды еңгізуге аз тәуелді болды. Бірақ мақсарыда маш өсімдігінің қалдықтарының болуына байланысты оның түсімділігі едәуір жоғарылады (894 кг/га). 15:40 кт N:Р₂0₅/га және 20:20 кг/К:Р₂0₅ /га алдыңғы жаз мезгілінде мақсарының тұқым түсімділігін біршама жоғарылатты (923 және 866 кг/га). Мақсары өсімдігіне бұршақ тұқымдас өсімдіктердің қалдықтары және тыңайтқыштарды енгізу туралы ұсыныстар жасады.

Оңтүстік Қазақстан облысында мақсары дақылы жылма-жыл 60 мың гектарға өсіріледі. Бірақ тәлімі егіншілікте алынатын өнім көлемі 3,5-4,0 ц/га құрап отыр. Мақсарыдан алынатын өнімнің төмен болу себебі нақты себу мөлшері байланысты өсімдік жиілігі жүйелі түрде қолданылмайды, бұл танапта минералды тыңайтқыш мөлшері анықталмаған, арамшөптермен күрес жүргізу жолдары жетілдірілмеген [22].

2 Технологиялық бөлім

2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ауа-райы ерекшеліктері

Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ – климаттық жағдайы алуан түрлі бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау сілемдерімен облыстың солтүстік –батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала жазығымен жалғасып жатады. Оңтүстік –Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе егіс алқабы шамамен теңіз деңгейінен 650-800 м биіктікте орналасқан.

Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді. Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 0⁰ жоғары температура 8-10 айды құрайды. 2011-2013 жылдары қыс айларында агрометрологиялық жағдай температураның күрт төмендегенімен қардың көп көлемде түсуімен ерекшеленді [23].

Алғашқы қар жамылғысы зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдары қараша айының II декадасының соңғы күндері түсіп, ал 2012 жылы желтоқсан айының II декадасында жауған қар ақпан айының соңғы декадасына дейін сақталып наурыз айына дейін жатты. Ең жоғарғы қар жамылығысының биіктігі қараша-қаңтар айларында 23-45см жетіп, зерттеу жүргізген жылдары топырақ қабатында тоң қату болған жоқ, сондықтан күздік бидай қар жамылғысының астында қолайлы жағдай қалыптасқандықтан одан әрі даму процестері жүріп жатқандығы белгілі болды.

Көпжылдық көрсеткіштермен салыстыра қарағанда 2011-2012 жылдары сәуір-мамыр айларындағы түскен жауын-шашын мөлшері біркелкі болып, көктеу және жапырақ түзу кезеңдерінде ылғал жеткілікті болып, өнімнің де жоғары болуына септігін тигізді. Ал, 2013 жылғы көктем айларында құрғақшылық болып, түскен жауын-шашын мөлшері мақсары дақылдарға нағыз ылғал қажет кезінде 22,0-58,3 мм құрады, бұл көрсеткіш орташа көпжылдыққа қарағанда 1,5-2,0 есе аз болғанын көрсетеді (кесте 1).

Кесте 1 - Метеостанция мәліметтері бойынша арпаның өсу кезеңіндегі климат көрсеткіштері

Жылдар	Ауа температурасы,°С			Жауын-шашын мөлшері,мм			Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы,%
	IV	V	VI	IV	V	VI	IV	V	VI
Көп жылдық	10,6	17,0	22,6	25	30	22	59	52	46
2011	11,8	15,3	23,5	43,0	138,0	80,5	63	56	54
2012	12,1	16,0	21,2	38,3	47,7	60,0	64	56	53
2013	11,6	20,0	24,0	25,0	31,5	11,5	59	49	50

Жалпы алғанда, жазғы мезгілдегі ауаның салыстырмалы ылғалдылығының күрт төмендеуі - құрғақшылықтың алғашқы нышаның білдіретін, табиғатта жиі кездесетін заңды құбылыс. Мәселен, бұл көрсеткіштін маусым айындағы көп жылдық мәні 46 пайызға тең болса, ал қуаңшылық байқалған жылдары ол 39-29 пайызға дейін төмендеген.

Зерттеу жүргізілген жылдары жауған жауын-шашын көлемі мен оның маусым бойынша бөлінуінде де біршама ауытқушылық бар. Арпаның өсу кезеңіндегі ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне қарап, 2012 жылды өте қолайлы деп есептеуге болады. Көп жылдық мөлшердегі 77 мм орнына 133,8 мм жауын жауып, егістіктің ылғалмен жабдықталуы да біркелкі жақсы жағдайда өтті [24].

2011-2013 жылдар аралығы жалпы ауыл шаруашылығы жылы бойынша да, көктемгі-жазғы кезеңнің ылғалдылығына да қарай жауын-шашынның жетімсіздігімен ерекшеленді. Тек қана аса құрғақ 2010-жылды жеке атап өткен жөн, өйткені осы ауыл шаруашылығы жылында мөлшердегі 221 мм орнына небары 125 мм жауын-шашын түссе, ал арпаның өсу кезеңінде бұл көрсеткіш тиісінше 84 және 26 мм құрады. Нәтижесінде ауа райының тым қолайсыздығынан тәлімі аймаққа себілген дәнді дақылдардың егіс көлемінің бірқатар бөлігі жұмсалғап шығынды ақтай алмады.

Ылғалдылығы жағынан 2011- 2013 жылдарды орташа деңгейлі топқа жатқыздық. Әсіресе, 2011 ауыл шаруашылығы жылы 300 мм жауын-шашын түсіп, оның маусым бойынша бөлінуі де сәтті қалыптасты. Мәселен, осы жылдың маусым айында көп жылдық мөлшердегі 22 мм орнына 50,9 мм жауын жауып, зерттелген жылдардағы арпаның ең жоғары өніміне қол жетісті.

2011-2013 жылдардың алғашқы және соңғы жылдары қуаңшылық жағдайда, 2011-2013 жылдар жауын-шашынды, ал 2005-жыл орташа қалыпта өтті. Ақырғы 2012 жылы аса қуаңшылықта өткен соңғы жылдан басқа ылғалдың тапшылығы байқалған жоқ, яғни ауа-райы өзгерістері тәлімі жерлерге тән деңгейде қалыптасты деуге толық негіз қаланды [25].

Жоғарыда баяндалған ауа-райы сипаттамасынан кейін мынадай тұжырымды айта кетуіміз тиіс: тәлімі аймақтағы өсірілетін жергілікті дақылдардың тұрақты өнімін алуға айтарлықтай қиыншылықтар тудыратын климат ерекшеліктеріне жауын-шашынның жетімсіздігі, сондай-ақ ауаның құрғақтығы мен жазғы мезгілдегі температураның шектен тыс жоғарылығы жатады. Оның үстіне жауатын жауын-шашынның негізгі бөлігі дәнді дақылдардың дамуының бастапқы кезеңіне сай келеді де, екінші жартысында температура күрт көтеріліп, ылғалдың жетіспеушілігі айқын аңғарылады. Дәл осы тұста ауа-райының күрделі құбылыстары орнығып, қоршаған ортада термиялық және гидрологиялық факторлардың арасындағы сәйкессіздікке еріксіз жол беріледі. Табиғаттың тәлімі жердегі мұндай келеңсіз көріністері өз кезегінде мәдени дақылдардың өнімі мен сапасына кері әсер етері сөзсіз.

ОҚО топырақ ерекшелігі, жауын-шашын мөлшері, температуралық ерекшеліктері және мәні. Тәжірибе жүргізу арқылы яғни, Оңтүстік Қазақстан облысының 2012-2013 жж. жүргізілуі бойынша, ауданның климаты, топырағы, рельефі, жауын-шашын күздік бидайды өсіруге өте қолайлы. Ауданның климат жағдайы тым алуан. Климат ерекшелігі – сенсоляция мен жылу ресурстарының молшылығы. Аймақтың климаты ыстық жазының ұзақтығымен, қысының біршама қысқалығымен сипатталады. 10⁰С-ден жоғары жылы температуралардың жиынтығы 3200-4200⁰ аралығында ауытқиды. Теңіз деңгейінен биіктігіне, рельефіне және беткейлердің экспозициясына қарай жауын-шашынның жылдық жиынтығы үлкен шекте – 400 миллиметрден 900 миллиметрге дейін ауытқиды. 10⁰С-ден жоғары температуралы кезеңде жауын-шашын 130-250 миллиметр мөлшерінде болады. Тау бөктелерінде 400-700 миллиметр және одан да көп. Алайда жауын-шашын тұрақты емес, кейбір жылдары оның мөлшері ауытқып тұрады. Жауын-шашынмен нашар қамтамасыз етілетін аудандарда (жазықта) мейлінше қуаңшылық жылдары жыл ішінде 80-100 миллиметр болады, бұған керісінше, аса ылғалды жылдары 300-400 миллиметрге дейін жетеді, таулы аудандардағы жауышн-шашын тиісінше 300-500 миллиметрден 1000-1400 миллиметрге дейін ауытқиды. Жауын-шашын мейлінше көп болатын екі кезең бар: ол – көктем мен күз. Жауын-шашынның ең көп болатын кезі – наурыз бен сәуір, ең аз (5-7%) болатын кезі – жаз. Күздің бірінші жартысы құрғақ келеді. Қысқы – көктемгі жауын-шашын жылдық мөлшердің 70-80% болады. Суықсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 185-200 күн.

Аймақтың топырағы сазды тегіс жазықтардың үстінгі беті алуан түрлі сұр топырақпен бүктелген. Олардың ең жақсысы – ашық түсті сұр топырақ. Жер биіктеген сайын топырақтың айырмашалығы, жалпы алғанда аймақтықтүрін сақтай отырып, бірте-бірте өзгере береді: әдеттегі сұр топырақ, қара сұр топырақ, қоңыр, қара топырақ және ақыры шалғынның топырағы. Осы факторларға қарай ауыл шаруашылығын өркендету жағдайлары да өзгереді. Тау бөктерлеріндегі табиғат жағдайы – суармалы егіншілік үшін, жоғарғы жақ тәлімі егіншілік үшін ерекше қолайлы келеді. Ылғалды белдеуден кейін, бір саты төмен тау бөктерлерінде әжептеуір айқын рельефті, ылғалы орташа ғана тәлімі жер белдеуі орналасқан. Мұндағы беткі қабатта таулы дала топырағегіншілік үшін ерекше қолайлы келеді. Ылғалды белдеуден кейін, бір саты төмен тау бөктерлерінде әжептеуір айқын рельефті, ылғалы орташа ғана тәлімі жер белдеуі орналасқан. Мұндағы беткі қабатта таулы дала топырағы, ашық түсті және әдеттегі сұр топырақ жатыр [26,27].

Мерзімінде және жоғары сапада өңделген топырақ күздік дақылдардан жоғары өнім алудың бірден-бір дұрыс жолы. Топырақты өңдегенде құрылымы төмендеген беткі қабаттың орнына органикалық қалдықтарға бай, қоректік заттар қоры анағұрлым көп төменгі қабат ауысып түседі. Мұндай жағдайда аэробты микроорганизмдердің белсенділігі артып, органикалық заттардың минералдануы күшейеді. Сонымен топырақты қөңдеу арқылы оның қабаттарына ылғал, ауа және қажетті қоректік заттардың қорын молайтуға болады.

Егілетін дақылға қолайлы жағдай туғызу үшін машиналармен өңдегіш құралдары арқылы топыраққа механикалық әсер етуді топырақты өңдеу деп аталады.

Топырақты өңдеуде органикалық және минералдық тыңайтқыштарды ендіруге, көпжылдық шөп пен сабан түптерін, сондай-ақ топырақтың жоғарғы қабатында, аңызда, арам шөптерде болатын зиянкестер мен өсімдік ауруларының тұқымдарын жауып, әрі тұншықтырады.

Егіншіліктің ұзақ жылғыц тарихында өңдеу тәсілдері мен құралдары қарапайым түріне бастап, осы заманғы топырақты өңдейтін құралдар мен машиналарға дейін үлкен өзгерістерден өтті [28].

Өңдеу жұмысы ең алдымен топырақта өтетін физикалық, химиялық және биологиялық процестердің жоғары қарқынды жүруі әсер етеді және олардың топырақтағы өзгерістері мәдени өсімдіктер үшін қолайлы жағдайларды жасайды. Яғни су және қоректік заттар өсімдікке тікелей топырақ арқылы бірігіп әсер етеді. Өңдеудің көмегімен ылғалы мол аудандардағы артық ылғалды жинауға болады. Арам шөптермен күресуде топырақты өңдеудің роліне баға жетпейді. Танапқа себілетін тұқымдық дән топырақтағы барлық керекті факторларды тиімді түрде бойына сіңіре отырып, көктеп шығатындай және толысып өсетіндей етіп өңдеу қажет.

2.2 Топырақ және рельеф өзгешеліктері

Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі – 117,4 мың шаршы километр.

Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге түседі. Рельефіне қарай ол айқын айырмалы төрт бөлікке бөлінген: солтүстік, оңтүстік-батыс жазықтық, жазықтық-оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Географиялық жағынан облысқа Қызылқұм шөл даласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғары, Мойынқұмның батыс шеті, Шу өзенінің төменгі ағысындағы алқап, Бетпақдала шөлінің сазды батыс бөлігі, Қаратау жотасының көпшілік бөлігі және Батыс Тянь-Шань бірқатар жоталары қосылады. Қаратау жотасы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай облысты екіге – солтүстік және оңтүстік бөліктерге бөліп жатыр [29].

2.3 Өсімдіктер дүниесі

Оңтүстік Қазақстан облысы тау бөктері мен жазық далалы, шөл-шөлейтті жерге орналасқан. Бұл өңірдің өсімдіктер дүниесінде жер жағдайына байланысты алуан түрлі өсімдіктер кездеседі. Ерте көктемде эфемерлердің басымдылығы байқалып, соңынан жусанды және шымды астық тұқымдастар тобы пайда болады. Оңтүстік Қазақстанның жазы ыстық әрі құрғақ болып келетіндіктен құрғақшылыққа төзімді көпжылдық тамыр жүйесі жақсы жетілген өсімдіктер көптеп кездеседі. Табиғи шөп жамылғысында эфемерлер мен эфемероидтар: шөл шытыры (Alyssum desertorum Stapf), қызғалтақ түрлері (Papaver rhoeas L.), пияшықты қоңырбас (Poa bulbosa G.), іле пиязы (Allium iliense Rgl.) және тағы басқа көптеген майда шөптер кездеседі. Құрғақшылыққа төзімді көпжылдық өсімдіктерден жантақ (Alhagi camelorum), қызғылт у кекіре (Acroptilon repens), ажырық (Cynodon dactylon), тағы басқа түрлері кездеседі. Көктемгі жауын-шашын әсерінен бұл аймақтың топырақ жамылғысының беткі қабатында көптеген эфемерлі өсімдіктер қаптап шығып, жаз айлары басталар кезінде қурап кетеді [30].

2.4 Оңтүстік Қазақстанның кәдімгі сұр топырақты аймағының құнарлылық көрсеткіші

Оңтүстік Қазақстан облысының егістік жерлері әр түрлі болып, топырағының агрохимиялық көрсеткіші алуан түрлілігімен сипатталады. Тау бөктеріндегі тәлімі аймақ топырағында өсімдікке қажетті қара шірік мөлшері мен қоректік химиялық элементтер мол болып, ал жазық далалы шөл-шөлейтті егістік жерлердің топырағының химиялық көрсеткіштері төмен болып келеді. 2011-2013 жылдардағы тәжірибе жүргізілген Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Тассай тірек пунктінің егістік жерлерінің топырағы ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген кәдімгі сұр, сазды және құмдауық қабаттан тұрады. Зерттеу жүргізілген егіс алқаптарының нәтижелері, әрбір тәжірибе нұсқаларының 0-20см тереңдіктен топырақ үлгілері алынып, құрамындағы қарашірік, азот, фосфор, калий қоректік заттары зертханалық әдіспен анықталды. Егіс алқаптарының топырақ құрамындағы қоректік химиялық элементтер төмендегі 2-кестеде келтірілген.

Кесте 2 - Тәжірибе танаптың агрохимиялық сипаттамасы

Зерттеу нұсқасы	Көрсеткіштер
Зерттеу нұсқасы	қарашірік, %	N, мг/кг	P₂O₅, мг/кг	K₂O, мг/кг	pH
Тыңайтылмаған (бақылау)	1,09	54,6	15,8	300	7,99
Минералды тыңайтқыш енгізу	1,14	56,0	16,1	340	7,79

Қазіргі егіншіліктегі ғылыми-техникалық прогреске байланысты топырақ өңдеудің тәсілдері мен құралдарының саны тұрақты өсіп келеді. Мұның өзі бір жағынан топырақ құнарлығын сақтау және арттыру қажеттілігінен туса, екінші жағынан топырақты эрозиядан сақтайды, үшіншіден энергия және қаражат шығыны үнемдеу қажеттілігінен туып отыр [31].

Зерттеу танаптарының қоректік элементтер мен фосформен орташа қанағаттанарлық және калиймен жоғары қамтамасыз етілгендігі сипатталады.

Зерттеу жүргізілген топырақ қабатының жамылғысы кәдімгі сұр болып, сазды және құмдақ қалың қабатты құрылымды құрайды. Кәдімгі сұр топырақтың ерекшелігі ол карбонатты көмірқышқылы 6-8% құрайды, жеңіл тұздар мен натрий тұзы сұр топырақта болмайды. Топырақ қабаттары біркелкі, жоғарғы қабатының құрылымы нашар. Жоғарғы көлденең қабатының механикалық құрамы орташа саздауық болып, аударыла өңделетін қабаттың қарашірік құрамы 27-30 см қабатында 1,09-1,14 пайызды құрайды, ал жылжымалы фосфор 15,8-16,1 мг/кг, нитратты азот 54,6-56,0 мг/кг және ауыспалы калий 300-340 мг/кг болатыны анықталды.

Зерттеу танаптарының қоректік элементтер мен фосформен орташа қанағаттанарлық және калиймен жоғары қамтамасыз етілгендігімен сипатталады.

2.5 Зерттеу нысаны және әдістемесі

Оңтүстік Қазақстанның ылғалмен орташа және жеткіліксіз қамтамасыз етілген кәдімгі сұр топырақты тәлімі егістік жерлерінде себу мөлшері мен минералды тыңайтқыш енгізудің мақсары дақылының өсіп-даму заңдылықтары және өнім түзу ерекшеліктерін салыстыра зерттеу 2011-2013 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы Шымкент қаласының шығыс жағында орналасқан Оңтүстік –Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Тассай тірек пунктінің тәжірибе танабында жүргізілді. Зерттеу нысаны ретінде Қызылсарқырама СТС шығарған мақсарының «Нұрлан» сорты алынды. Нұсқалардың орналасуы жүйелі әдіспен [32].

Зерттеу жұмыстары тәжірибеде бес танапты қысқаротациалы ауыспалы егіс жүйесінде қара пар (қара сүрі танап) күздік бидай, мақсары, күздік бидай, көпжылдық жоңышқаның жанама танабында жүргізіліп күздік бидайдан кейін топырақты өңдемей тікелей егілді.

1. Қара пар (қара сүрі танап)

2. Күздік бидай

3. Мақсарыны егу

4. Күздік бидай

5. Көпжылдық жоңышқаның жанама танабы

Ылғалмен орташа және жеткіліксіз қамтамасыз етілген кәдімгі сұр топырақты тәлімі егістік жерлеріде өсімдік жиілігі қоректендіру мөлшерінің мақсары дақылының өсіп-даму заңдылықтары және өнім түзу ерекшеліктерін салыстыра зерттеу тәжірибесін жүргізу тізбесі әдістемеге сәйкес жүргізілді (кесте 3).

Себу мерзімі ауа-райына байланысты топыраққа сіңген ылғал 10-12см жеткен кезде жүргізілді.

Далалық тәжірибе төрт қайталама бойынша мөлдектерді орналастыру тәсілімен қойылды.

Нұсқалар мөлдектердің бөлшектену әдісімен орналасқан. Бірінші реттегі мөлдектердің есепті ауданы 90, екінші реттегі - 30 шаршы метр.

Зерттеу барысында ылғалмен орташа және жеткіліксіз қамтамасыз етілген кәдімгі сұр топырақты тәлімі егістік жерлеріде өсімдік жиілігі мақсары дақылының өсіп-даму заңдылықтары және өнім түзу ерекшеліктерін салыстыра зерттеліп, танапқа минералды тыңайтқыштарды енгізу мөлшерін анықтау мақсаты қойылды [33].

Кесте 3 - Мақсарының «Нұрлан» сортын өсіруде өсімдік жиілігі мен үстеп қоректендірудің әдістемелік үлгісі

Сорт	Дәннің себу мөлшері, мың.дана/га	Минералды тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру мерзімі мен мөлшері, кг/га
«Нұрлан»	300	Тыңайтқышсыз (бақылау)
		Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}
		Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}
	400	Тыңайтқышсыз (бақылау)
		Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}
		Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}
	500	Тыңайтқышсыз (бақылау)
		Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}
		Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}

Тәжірибеде мынадай бақылаулар, есептеулер мен талдаулар жүргізілді:

Мақсары өсімдіктерінің негізгі даму кезеңдері мемлекеттік сорт сынау комиссиясының әдістемесі бойынша тіркелген.
Мөлдектегі өсімдіктер саны өскін кезінде және жинар алдында алты тұрақты алаңнан есепке алынды.
Топырақтың 1 метр тереңдігіндегі ылғалдылығы әрбір 10 см қабаты сайын термостатты - таразылы әдіспен арпаны себерде, түптенгеңде, масақтанғанда және жинар алдында анықталған. Қайталануы үш ретті топырақ үлгілері АМ-16 бұрғысымен алынды.
Минералды тыңайтқыштарды енгізудің өнім құрылымына әсерін зерттеу;

Өсімдік жиілігіне байланысты мақсары дақылының өсіп-даму заңдылықтары және өнім түзу ерекшеліктерін салыстыра зерттеу;

7. Егістіктің арамшөппен ластануы мақсары жинар алдында қайталануы 6 ретті сандық-таразылы әдіспен есепке алынды.

8. Мақсары дәнінің толық пісу кезеңінде әр бір мөлдек бойынша биологиялық өнімділігі анықталды;

9. ОҚО Мақсарының «Нұрлан» сортын себу мөлшері мен қоректендіру аясының экономикалық тиімділігі есептелді.

2.6 Мақсары «Нұрлан» сортының негізгі даму кезеңдерін бақылау жүргізу

Мақсарыны себу мөлшерінің оның өсіп-даму ерекшеліктерін минералды тыңайтқыштармен қоректендіруді салыстырғанымызда тұқымның өніп шығуы жер бетіне 1-2 күн ерте шығатындығы анықталды. Тәжірибе барысындағы фенологиялық зерттеудің үш жылдық орташа нәтижесі бойынша дақылдың бір қатар түзіп көктеу кезеңі 10 күнде байқалды.

Көктеу мен жапырақ түзу кезең аралығы барлық нұсқаларда бірдей он күн аралығында өтті.

Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жерлерінің кәдімгі сұр топырағында мақсарыны өсірудегі фенологиялық бақылау жүргізудің нәтижесі бойынша дақылдың өсу дәуріндегі кезеңі жалпы алғанда әрбір жылдың қалыптасқан ауа-райына байланысты екендігі анықталып, тұқымды топыраққа ендірген кезден өскіндері түзілгенге дейін 8-10 күн аралықта, жапырақ түзу кезеңі 30.03-3.05, бұтақтану кезңінің аралығы 3.05 – 2.06, бүршіктену 2.06- 19.06, гүлдеу 19.06-10.07, 10.07-18.08 - тұқымның пісу кезеңдері деп қарастырылды.

Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында көпжылдық ауа-райының қалыптасу ерекшеліктерін зерттей келе тәжірибе жүргізілген 2011-2012 жылдардың наурыз, сәуір және мамыр айларында түскен жауын-шашын көпжылдық көрсеткіштерден артық түскені мақсары дақылының вегетациялық дәуірі созылуына әкелді. Мақсарыны себу мөлшері дақылдың қолайлы өсіп дамуына жағдай жасап, себу мөлшері 300 мың.дана/га бақылау нұсқасында вегетатция ұзақтығы 117 күнге созылды (кесте 4). Бұл себу мөлшерінін басқа бақылау нұсқаларымен салыстырсақ себу мөлшері 400 мың.дана/га бақылау нұсқасында 116 бір күн ерте піскен, ал себу мөлшері 500 мың.дана/га бақылау нұсқасында бұл көрсеткіштерді салыстырғанда 6-7 күн айырмашылық байқалды. Сондықтан да мақсары дақылының өсіп-даму кезеңдеріне бақылау жүргізуде айқындалғандай әрбір негізгі даму кезеңдерінен өту метеорологиялық жағдайларға және егу мөлшеріне тікелей байланысты екендігі байқалды. Ғылыми деректерге сүйенсек Қазақстанның оңтүстігінде мақсары дақылының даму кезеңінің ұзақтығы 109-116 күндерді құрайды. Сонымен қатар неғұрлым орташа тәуліктік температура жоғары болған сайын мақсары тез піседі. Орташа температура 24,5⁰С болғанда вегетация кезеңі 81-86 күн, ал 15-17⁰С –та 115-123 күнге созылатындығы белгілі болды. Мақсары дақылын себу мөлшеріне және өсіру жағдайына байланысты даму кезеңдірінің түзілуі өзгеретіні, яғни 6-7 күн айырмашылық байқалды. Мақсарыны үстеп қоректендіруде күзде фосфор 30 кг/га ал азот 60 кг/га мөлшерде енгізу даму ұзақтығын елелі ұлғайтты. Мысалы себу мөлшері 300 мың.дана/га даму кезеңі 122 күнге, минералды қоректендіру күзде фосфор 45 кг/га ал азот 90 кг/га мөлшерде енгізу даму 126 күн, төрт күнге ұзартты. Мақсарыны себу мөлшері 400 және 500мың.дана/га даму кезеңінің ұзақтығы тыңайтқыш енгізу мөлшеріне қарай 3-9 күнге созылды.

Кесте 4 - Мақсарының Нұрлан сортын себу мөлшері мен үстеп қоректендіруг байланысты кезең аралық ұзақтығы (күндер)

Дәннің себу мөлшері, мың.дана/га	Минералды тыңайтқыштармен үстеп қорек-тендіру мерзімі мен мөлшері, кг/га	Егу –көктеу	Көктеу-жапырақ түзу	Жапырақ түзу-бұтақтану	Бұтақтану -гүлдеу	Гүлдеу -пісу	Егу –пісу
300	Тыңайтқышсыз (бақылау)	10	12	34	30	31	117
	Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}	10	12	34	34	30	122
	Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}	10	12	36	36	32	126
400	Тыңайтқышсыз (бақылау)	10	13	31	32	30	116
	Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}	10	13	34	32	30	119
	Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}	10	13	34	35	31	123
500	Тыңайтқышсыз (бақылау)	10	13	30	28	30	109
	Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}	10	14	34	32	31	118
	Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}	10	14	32	32	31	118

2.7 Оңтүстік Қазақстан облысының тәлімі жерлерінде мақсарының «Нұрлан» сортын егу кезіндегі ылғал қорының жинақталу ерекшелігі

Тәлімі жердегі егін шаруашылығында жинақталған ылғал қоры ауылшаруашылық дақылдарының өніп-өсуіне, болашақ өнім құрылымына негізгі әсер етуші фактор болып табылады. Топыраққа ылғал жиналудың деңгейі атмосфералық жауын-шашынның мөлшеріне тікелей байланысты. Жалпы ылғал қорының жиналуы күз-қыс және көктемнің алғашқы күндері түскен жауынға байланысты болатынын көпжылдық зерттеулер нәтижесі айқындады.

Оңтүстік Қазақстанда мақсары негізінен тәлімі жерлерде өсіріледі. Тәлімі жердегі басты мәселелердің бірі - ылғал тапшылығы. Мақсарыны егер алдында топырақты негізгі өңдеу немесе көктемгі дала жұмыстарын екі рет мала тарту және тырмалау егер алдындағы топырақты өңдеуге жұмсалатын шығын көлемі, мақсарыны өсіруге жұмсалатын жалпы шығынның 35-40% құрайтыны анықталды. Заман талабына сай нарықтық қатынас жағдайында бәсекелестікке қабілетті өнім өндіру үшін барынша шығынды аз жұмсап тиімді өнім өндіру бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Соңғы жылдары әлемнің көптеген елдерінде ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің жаңа технологиясы – себу мөлшерін азайту немесе тыңайтқышты тиімді мөлшерде енгізу топырақтағы қоректік заттардың қорын көбейту жан-жақты зерттелуде. Мақсары үшін қолайлы себу мерзімі мен мөлшерін сақтап ерте көктем, өйткені оның тұқымы +2-3⁰С температурада өніп-көктей алады, ал көгі -6⁰С суыққа төзімді келеді. Сондықтан да мақсары дақылы көктемде неғұрлым ерте егілсе, соғұрлым жинақталған ылғалды тиімді пайдаланып жақсы өсіп-өнетіндігі белгілі [34].

Оңтүстік Қазақстан жағдайында көпжылдық ауа-райының қалыптасу ерекшеліктерін зерттей келе наурыз (87,0мм), сәуір (78,0мм), мамыр (42,0мм) деңгейінде ылғал түсетінін, ал соңғы жылдары ауа-райындағы температуралық көрсеткіштің жоғарылап жауын-шашын деңгейінің (2011-2012жылдары) наурыз-сәуір айларындағы ауа-райының қалыптасу ерекшеліктеріне байланысты көкетмнің әр күнін ұтымды пайдаланып далалық жұмыстарды оңтайлы мерзімде шығынды аз жұмсау бағыттарын қалыптастыру қажет. Қазіргі таңда шаруа қожалықтарында қалыптасқан қаржы мәселесімен керекті техника мен өңдеу құралдарының жетіспеушілігі күзгі және көктемгі дала жұмыстарын уақтында сапалы жүргізуге мүмкіндік болмауда. Өндірісте қалыптасқан технологиямен мақсарыны өсіруде топырақты тұқым себер алдында өңдеу ылғал жабу мақсатында ерте көктемгі жер тырмалаудан басталады. Тәлімі белдемдегі климат ерекшелігі көктемгі жұмыстардың өте қысқа мерзімде жүргізілуі талап етеді. Мәселен, деректерге жүгінсек бір тәулік ішінде тәлімі топырақ бетінен гектарына 30-40 тоннадай ылғал буланады екен. Дана халқымыз «көктемнің әр күні жылға азық» деп бекер айтпаған. Сондықтан да шығын аз жұмсалатын тиімді агротехнологияны өндіріске енгізудің маңызы өте жоғары. Тиімді технологияны ғылыми тұрғыда дәлелдеп қалыптастыруда сол аймақтың топырақ-климат ерекшеліктері ескеріліп, дақылды өсірудің үнемді агротехнологиясын жасақтау бүгінгі таңда өзекті мәселе болып отыр.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының жоғары өнімділігі мен ойдағыдай өсіп-дамуын қамтамасыз ететін шешуші факторлардың бірі - олардың өсу кезеңі бойына ылғалмен толық және бірқалыпты жабдықталуы. Топырақтағы ылғал қорына байыпты талдау жасау дамудың жекелеген кезеңдерінде өсімдіктердің сумен жабдықталуын анықтаса, ал мұндай әдіс зерттелінетін агротехникалық тәсілдердің тиімділігін тезірек ұғынуға мүмкіндік береді. [35]

Қазақстаннын оңтүстігінде жиі қайталанатын құрғақшылық пен тұрақты ылғал тапшылығы әрдайым зерттеушілерге топырақтың су режимін жақсартуды және оларды реттеудің жаңа жолдарын іздестіруді міндеттейді. Сол себепті өсімдіктердің топырақ ылғалын ұтымды пайдалануын жақсартуға бағытталған барлық агротехникалық шаралардың ғылыми және практикалық маңызы өте зор. Қазіргі таңда дақылдардың ауыспалы егістегі кезектесіп орналасуы және олардың уақыт талабына сай түрлі үлгілерін құрастырған кезде топырақ ылғалының көп жиналып әрі мейлінше ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін агротехникалық тәсілдер жан-жақты зерттелу үстінде.

Кезінде Өзбекстанның тәлімі жерінде жүргізген көп жылдық тәжірибелерінің арқасында ғалым Л.Л.Роде төмендегідей тұжырымды ұйғарған; топырақтың су режимі түгелдей жауын-шашынға байланысты және бір жылда сіңетін ылғал тереңдігі 1 метр шамасынап аспайды, ал жалпы ылғал айналымы топырақтың 2,5 метрге дейінгі тереңдігін қамтиды. Сондықтан табиғаттың өзіндік ерекшелігі бар мұндай аймағында қолданылатын агротехникалық әдістер негізін ауыспалы егістегі сүрі танаптар құрауы тиіс.

Топырақтың су режимінің тұрақсыздығы және оның қалыптасатын ауа-райына тікелей тәуелділігі - қоршаған ортадағы тәлімі жерлерге ғана тән ерекшелік. Сол себепті қатаң тәлімі жер топырағының су режимі бүтіндей шайылмайтын түрге жатқызылады. Былайша қарағанда, жауын-шашыннан жиналған ылғал қоры топырақтың терең қыртыстарына жеткенімен, өте төмендегі су деңгейінен көтерілетін түтікті ылғалмен жалғаса алмайды. Түтікті ылғал ілініскен күйде болатындықтан, оны зерттеушілер кейде түтікті-ілініскен ылғал деп те атайды. Аталған ылғалдан төмен орналасқан топырақ деңгейінде жоғарыдағы қабатпен салыстырғанда ылғал көлемі айтарлықтай дәрежеде кем.

М.И.Рубинштейн кәдімгі сұр топырақтың су-физикалық қасиеттерін жақсартуды іздестіре келіп, Алматы облысының ылғалы жеткіліксіз тәлімі жері жағдайында бу күйіндегі ылғалдың маңызын анықтаған. Автордың пікірінше, жаз айларында температура көтеріліп, топырақ ылғалдылығы аса төмендеген уақытта тереңдегі орын тепкен бу күйіндегі ылғал топырақтың жоғары қабатына қарай ауысады. Сол екі аралықта температура айырмашылығының әсерінен суға айналып, жазғытұрым жиі қайталанатын қуаңшылық кезінде өсімдіктер үшін біршама қорек қызметін атқарады.

Зерттеу жүргізілген жылдары мақсарының себу жиілігі қолайлы мөлшерде сақтай отырып, себу наурыз айының алғашқы онкүндігінде мүмкін болды. Мақсары үшін қолайлы себу мерзімі ерте көктем екені белгілі. Алайда 2011 жылдың ақпан айы жауын-шашынды болып 86,2мм ылғал түсті, наурыз айының бірінші онкүндігінде түскен жауын-шашын 41,8мм құрап, ақпан айында қардың кеш еруі мен наурыз-сәуір айларында орташа температура 3-3,6⁰С болып көпжылдық көрсеткіштен төмендегі анықталып жауын-шашын көп болуы себу жұмыстарын жүргізуде мүмкіндік бермеді. Мақсарыны СЗ-3,6 дәнсепкішімен еккен жағдайда жер қыртысының беткі қабаты 5-6 см толық дегдуіне ерекше мән берген жөн. Осы мезгілде себілген тұқым қолайлы тереңдікке енгізіліп, өсімдік жиілігі сақталса жұмысы сапалы атқарылады. Зерттеу жүргізілген жылдары мақсарыны себу мерзімі 2011 жылы наурыз айының екінші онкүндігінің аяғында (20.03.2006ж) өңдеу қабатының ылғалдылығы (0-10см тереңдікте ылғал мөлшері 18,4мм, 0-20см тереңдікте 35,6мм деңгейде) жүргізілді 5-кесте. Наурыз айының үшінші онкүндігінде 18,9мм жауын-шашын түсіп, топырақ дегдісімен мақсары көктері шыққанға дейін ылғал сақтау және қатқалақ болдырмау мақсатында тырмалау жүргізілді. Мақсары өскіндері сәуір айының басында қатар түзеп шықты. Сәуір айының бірінші онкүндігінде 24,5мм жауын-шашын түсіп көктерінің бірқалыпты өніп-өсуіне қолайлы жағдай туғызды. Мақсары дақылының толық көктеу кезеңінде нұсқаларға байланысты үстеп қоректендіру N_60-90кг/га ә.е.з. енгізіліп жауын-шашыннан кейін тырмалау жүргізілді. Мақсарының жапырақ түзу кезеңі сәуір айының екінші онкүндігінде басталып, жаппай түзілуі үшінші онкүндікке ұласты. Осы күндері жауын-шашын мөлшері 18,3мм түсіп жапырақтардың жақсы түзілуіне қажетті ылғал жинақталды. Бұтақтану кезеңі мамыр айының екінші онкүндігінде басталды, ауаның температурасы 20,8⁰С жылы болуымен ерекшеленіп, бұл кезеңде қажетті ылғал болуы болашақ мол өнім кепілі. Яғни, өнім бұтақтары көбірек болса, сол бұтақтарда себет гүлдер түзілетіндігі белгілі. Жалпы осы жылы дақылдың даму кезеңінде түскен жауын-шашын жиынтығы 140,8мм құрады (5-кесте). Мақсары дақылының жақсы өсіп жетілуіне қажетті ылғал қоры жинақталды деуге болады. Дер кезінде түскен ылғалды сіңіру нәтижесінде өсімдік сабақтарының биіктігі 78,4-82,7см жетіп жақсы өсіп дамыды. Маусым, шілде, тамыз айларында ауаның температурасы (23,8; 25,6; 26,8⁰С), маусым айының үшінші онкүндігінде 25,2мм жауын-шашын түсті.

2012 жылдың ақпан айы толығымен жаңбырлы болып 96,3мм құраса, ал наурыз айының бірінші онкүндігінде жауын-шашын 9,7мм болды. Ал екінші онкүндігінде 7,0мм жауын-шашын түсіп, аралықтағы жауынсыз күндері, яғни (18.03.2012ж) егу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік болды. Топырақтағы ылғалдың жеткілікті (0-10см тереңдікте 15,2мм, ал 0-20см 32,8 мм) болуы, ал ауаның орташа температурасының жоғарлығы мақсары өскіндерінің жер бетіне тоғыз күннен кейін байқалып, ал толық шығуы 11-13 күнде қалыптасты. Сонымен қатар наурыз айының үшінші онкүндігінде түскен жауын-шашын мөлшері 55,8мм болып, көктеу кезеңі толықтай ылғалмен қамтамасыз етті. Топырақ дегдісімен үстеп қоректендіру енгізіліп артынша жеңіл тырмаланып ылғал жабылды. Ал сәуір айында түскен жауын-шашын мөлшері 84,1мм болып 2011 жылмен салыстырғанда екі есе артық түсті. Мақсары дақылының жапырақ түзу кезеңіне қажетті ылғал болды. Бұтақтану кезеңінде, яғни мамыр айының екінші онкүндігінде жауын-шашын 35,8мм түсіп өсімдіктің бұтақтану кезеңінің жақсы жүруіне жағдай туғызды. Маусым айында түскен жауын-шашын мөлшері небары 5,2мм құрады. Жалпы осы жылы мақсарының өсіп-даму кезеңінде 189,6мм ылғал түсіп, дақылдың өсіп-жетілуімен өнім түзуіне қажетті ылғал жинақталды [36].

2013 жылдың ақпан айында қардың қалыңдығы ең жоғарғы көрсеткіш 58см жетсе, осы айдың соңғы күндері (27-28.02.2013ж) тез еріп, жылы жауынға ұласты. Бұл мақсарыны наурыз айының бірінші онкүндігінің соңында (9.03.2013ж) себуді жүргізуге мүмкіндік берді. Осы мезгілдегі топырақтың өңделетін қабатының ылғалдылығы (0-10см тереңдікте 14,5мм, ал 0-20см 30,2 мм) құрады. Ал көктем және жаз мезгілдері құрғақшылығымен ерекшелінді. Наурыз, сәуір және мамыр айларында ауаның орташа температурасы 12,8⁰С, 15,8⁰С және 21,1⁰С құрап, көпжылдық көрсеткіштен жоғары болды. Осы айларда түскен жауын-шашын мөлшері наурызда – 43,0мм құрап, ақпан және көктемгі наурыз, сәуір және мамыр айларында 123,3мм түсті. Дегенмен, 2013 жылы мақсарыны ерте көктемде дер кезінде егудің нәтижесінде дақылдың өсіп-өнуі мен өнімнің қалыптасуына ылғал қоры жеткілікті дәрежеде болды. Мақсарының өсу кезеңіндегі түскен жауын-шашын мөлшеріне қарай егістікте жұмсалған ылғал шығынының көлемі анықталды. Мәселен, 2012 жылдағы мақсарының даму кезеңінде түскен ылғал 189,6мм түссе, 1ц дән түзу үшін жұмсалған шығын 37,4мм дейін көбейген. Керісінше 2013 жылы мақсарының өсу кезеңінде түскен жауын-шашын мөлшері 123,3мм құраған, қуаңшылық жылы түзілген өнім көлеміне жұмсалған ылғал әлдеқайда төмендеп 26,7мм болды [37].

Кесте 5 - Мақсарыны тікелей себу мезгіліндегі жауын-шашын мөлшеріне байланысты 1 ц дән түзу үшін жұмсалған ылғал шығыны, мм (2011-2013жж)

Зерттеу жүргізілген жылдар	Себер алдын-дағы ылғал қоры, мм	Тұқымның өну кезеңінде ылғал анықтал-ған күндері	Жинақталған ылғал қоры, мм		Өсу кезеңінде жауын-шашын мөлшері, мм	Жинар алдын-дағы ылғал қоры, мм	Өсу кезең-індегі жалпы ылғал шығыны, мм	Дән өнімі, ц/га	1ц дәнге жұмсалған жалпы ылғал шығыны, мм
Зерттеу жүргізілген жылдар	Себер алдын-дағы ылғал қоры, мм	Тұқымның өну кезеңінде ылғал анықтал-ған күндері	0-10	0-20	Өсу кезеңінде жауын-шашын мөлшері, мм	Жинар алдын-дағы ылғал қоры, мм	Өсу кезең-індегі жалпы ылғал шығыны, мм	Дән өнімі, ц/га	1ц дәнге жұмсалған жалпы ылғал шығыны, мм
2011	179	23.03	18,4	35,6	140,8	24	295,0	8,2	35,9
2012	181	21.03	20,8	32,8	189,6	26	344,6	9,2	37,4
2013	174	10.03	16,7	30,2	123,3	14	383,3	10,6	26,7

2.8 Ауыспалы егісте мақсарының «Нұрлан» сортының орны.

Егіншілік жүйесінде ең басты буындардың бірі - ауыспалы егіс. Ауыспалы егісті дұрыс енгізу мен игеру топырак құларлылығы мен ауыл шаруашылық дакылдарының шығымдылығын арттыруға айрықша ықпал етеді. Ауыспалы егіншілік топырақты өңдеумен, тыңайтумен және басқа агротехникалық шаралармен үйлестіріліп жүргізілсе, онда топырақ құнарлылығын арттыруға, жерді тиімді пайдалануға, жерден барынша тұрақты өнім алуға болады. Ауыспалы егіс дұрыс қолданылса және әртүрлі ауыл шаруашылық дақылдары мұқият алмастырылып отырса, онда арам-шөптерге, ауыл шаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері мен ауруларына қарсы күресуге қолайлы жағдай туады. Тәлімі егісте өсірілетін дақылдарға күздік бидай, арпа, мақсары, жоңышқа, ноқат, тритикале, қара бидай және күздік сұлы кіреді (кесте 6).

Кесте 6 - Дәнді дақылдар өнімділігінің ауыспалы егісті игерілуіне байланыстылығы (Қ.К.Керімбеков пен М.Жаңабеков мәліметтері)

Тәлімі егіншілік

Ауыспалы егістің игерілуі

Орташа өнімділік, ц/га

Бидай

Арпа

Ылғалы жеткіліксіз тәлімі жер

Игерілмеген

5 танапты ауыспалы егіс игерілген

6,2

9,6

7,2

14,4

Ылғалы орташа тәлімі жер

Игерілмеген

10 танапты ауыспалы егіс игерілген

6,4

12,9

9,3

15,7

Ылғалы тұракты тәлімі жер

Игерілмеген

10 танапты ауыспалы егіс игерілген

7,3

5,1

12,2

20,6

Тәлімі егіншілікте ауыспалы егісті қолдану қандай өзгерістерге алып келеді. ОҚО- ның шаруашылықтары соңғы жылдар аралығында ауыспалы егісті қолдануын талдаған Красноводопад тәжірибе станциясының ғалымдары Қ.К.Керімбеков пен М.Жаңабеков ауыспалы егісті игерген шаруашылықтарда дәнді дақылдар өнімділігі ауыспалы егісті игермеген шаруашылықтардан гөрі 1,4-1,6 есе асқанын анықтаған.

Ылғалы тұрақты тәлімі жерге төмендегі ауыспалы егістерді ұсынамыз:

• 10 танапты ауыспалы егіс (Жоңышқа+жоңышқа+жоңышқа+жоңышқа + күздік бидай+ күздік бидай+арпа+пар+ күздік бидай+ күздік бидай);

• 5 танапты ауыспалы егіс (Пар+ күздік бидай+мақсары+күздік бидай +жоңышқаның танаптан тыс егілуі);

• 4 танапты ауыспалы егіс (Ноқат+ күздік бидай+ күздік бидай+ жоңышқаның танаптан тыс егілуі);

• 3 танапты ауыспалы егіс (Күздік бидай+мақсары+арпа);
Ылғалы орташа тэлімі жерге:

• 5 танапты ауыспалы егіс (Пар+ күздік бидай+мақсары+күздік бидай +жоңышқаның танаптан тыс егілуі);

• 4 танапты ауыспалы егіс (Ноқат+ күздік бидай+ күздік бидай+ жоңышқаның танаптан тыс егілуі);

• 3 танапты ауыспалы егіс (Күздік бидай+мақсары+арпа); ,
Ылғалы жеткіліксіз тэлімі жер:

• 5 танапты ауыспалы егіс (Пар+ күздік бидай+мақсары+күздік бидай +жоңышқаның танаптан тыс егілуі);

• 3 танапты ауыспалы егіс (Пар+күздік бидай +арпа);

• 2 танапты ауыспалы егіс (Пар+күздік бидай).
Красноводопад Тәжірибе Станциясында терең зерттеліп облысымыздың тәлімі егіншілік аймақтарына енгізілген бұл ауыспалы егістер топырақ құнарлығының сақталуына әрі арта түсуіне септігін тигізеді. Топырақ құнарлығының сақталуына әрі арта түсуіне септігін тигізетіндер:

• Бұршақ тұқымдас дақылдар-жоңышқа, ноқат;

• өзек тамырлы дақылдар-мақсары;

• топырақ өндемей тікелей дән себу технологиясы.

Бұршақ тұқымдастар вегетация кезінде топырақ қабатында көп мөлшерде органикалық заттар - тамырларды қалдырады, ол тамырлар топырақ астында химиялық процесс әсерінен ыдырап, келесі жылы егілетін дакылдар үшін қоректі затқа айналады, әрі атмосфералық азотты тамырларында жинақтау қабілеті есебінен биоазотпен байытады.

Өзек тамырлылардан тәлімі жерге ең икемдісі - максары. Максары тамыры топырақтың төменгі қабаттарына бойлай өсіп, ол жақта органикалық заттардың арта түсуіне, ауа және су алмасу процесі жақсаруына және микроорганизмдердің көбірек шоғырлануына үлес қосады.

Тамыр жүйесі жақсы дамыған 4 - жылдық жоңышқа өзінен кейін 118-167 ц/га тамырлар массасын қалдырады екен. Бұл 40-60 тонна шіріген көңге немесе 250-300 кг азотқа тең. Ноқаттың күзде себілген пісіп жетілген соң топырақтың тамырлары жайылған қабатында 80-120 кг/га, ал көктемде егілген ноқат 20-35 кг/га экологиялық таза биоазот қалдырады екен.

Бұл әдіс ауыспалы егіншілікте танаптарды арам шөптерден тазалап алуға мүмкіндік туғызады. Ол үшін:

1.Бидай себілген егісте қос жарнакты арам шөптерді «Финес Лайт», «Диален Супер», «Гран Стар» және т.б. гербицидтерімен, ал мақсары және ноқат егілген жылы астық тұқымдас арам шептерді және қос жарнақты арам шөптердің кейбір түрлерін «Фюзилад супер», «Гезагард», «Дуал Голд», „Гоал"және т.б. гербицидтерімен жоюға болады.

2.Ерте көктемде егілетін мақсарыны себер алдындағы жүргізілетін агротехникалық шара — чизелдеу, күз немесе қыс айларында өсе бастайтын арам шөптерді қырып тастайды.

Осындай дақыл алмасуы негізінде жүргізілген ауыспалы егіншілік түрлері арам шептердің зияндығын әлсірету есебінен негізгі дақылдардан алынатын өнімділіктің жоғары болуын қамтамасыз етеді.

5 танапты ауыспалы егіншілік тәлімі аймақтың барлық өңірлеріне үұынылса, 3 және 4 танапты - ылғалы тұрақты тәлімі егіс пен ылғалы орташа тәлімі егіс ұсынылады.

Р.Медеубаев және Б.Тағаевтың мақсары өнімділігіне қандай алғы дақылдар жақсы әсер ететінін анықтау мақсатында соңғы жылдарда жүргізген тэжірибелерінде пар, жоңышқа кыртысы, жоңышқаның аударма қыртысы, парға егілген бидай және пардан кейін 2-ші рет егілген бидайға мақсары егілді. Аталған алғы дақылдарға егілген мақсары егісі парға және жоңышқа қыртысына егілген танаптарда арам шөптер саны салыстырмалы түрде аз болды. Жоңышқа кыртысына, жоңышқаның аударма қыртысына, парға, парға егілген бидайға және парға 2-ші рет егілген бидайға егілген мақсарының 3-жылдық орташа дән өнімділігі тиісінше 14,3; 12,1; 14,0; 12,9 және 10,4 ц/га болды (кесте 7).

Кесте 7 - Алғы дақылдардың мақсары өнімділігіне әсері, ц/га

Алғы дақыл / жылдар	2011	2012	2013	Орташа
Жоңышқа қыртысы	10,6	15,9	16,4	14,3
Жоңышқаньщ аударма қыртысы	8,8	14,0	13,5	12,1
Пар	12,3	13.9	15,8	14,0
Парға егілген бидай	9,2	14,9	14,6	12,9
Парға 2-ші рет егілгш бидай	8,4	10,5	12,3	10,4

2.9 Мақсарыны «Нұрлан» сортына тыңайтқыштарды енгізу тиімділігі

Мақсарының онтогенезі, яғни есіп-өнуі екі кезеңнен тұрады. Оның біріншісі - вегетативтік кезең. Бұл уақытта қоректену, тыныс алу, су алмасу, синтездеу және заттардың қозғалысын жүзеге асыратын тамыр, сабақ және жапырақтар пайда болады. Екіншісі -генеративтік кезең. Мұнда көбею мүшелері - бүршік, қауашақ, гүлдер және дәндер қалыптасады [38].

Мақсары дақылы онтогенезі кезінде, яғни вегетативтік және генеративтік кезеңдерде топырақтан көп мөлшерде қорек алатындықтан, топырақ құнары жоғары болуын қалайды. Сондықтан да, мақсарыны өсіріп-өндіру технологиясында өсімдіктерді минерал тыңайтқыштармен қоректендіру - ең маңызды операциялардың бірі болып есептеледі. Қоректік заттарға жұтаңдығымен ерекшеленетін тәлімі егіншілікте егілетін дақылдарға тыңайтқыштар өте қажет.

Оңтүстік Қазақстанның суармалы жерлеріне тьщайтқыш қолдану өте тиімді, 1 кг минерал тыңайтқышын енгізу 15-20 кг мақта және 20-30 кг бидай қосымша өнім алуға мүмкіндік береді. Тәлімі егіншілікте тыңайтқыштардың пайдалы әсері суармалыға карағанда аздау болады. Егер де дұрыс қолданса тыңайтқыштар көп пайда әкеледі.

Я.В.Губанов және С.В.Тихвинский топырақ қабатында ылғал жеткілікті кезінде мақсары тыңайтқыштарды жеңіл сіңіріп ұтымды пайдаланатынын жариялаған. Сондықтан, олар аңызды сүдігерлеуден алдын N₄₅ және Р₆₀, ал калий элементі жетіспейтін топыраққа N₄₅ Р₆₀ К₄₅ тыңайтқыштарын енгізуді ұсынады. В.Кузнецов азот-фосфор тыңайтқыштарын N₃₀ Р₃₀ мөлшерде енгізуді кеңес береді. Д.К.Қасымов аңызды сүдігерлеуден алдын Р₆₀ және топырақты егіс алды өңдеу кезінде N₄₅ дозада енгізу жақсы нәтиже береді деп есептейді.

Мақсарының «Нұрлан» сортын себу мөлшері 300, 400, 500 мың. өнгіш дән/га егудің дақылдың өнімділігі мен майлылығына минерал тьщайтқыштардың N₀ Р₀ , N₆₀ Р3₀ N₉₀ Р₄₅ тәжірибе жүргізілді. Зерттеу нәтижелері азот тыңайтқыштары өсімдіктің бойы биігірек, бірінші және екінші бұтақтардағы қауашақтар (тостағаншалар) саны көбірек және жалпы биомассаның айтарлықтай артуына әсер етеді екен. Азот тыңайтқыштарын N₆₀ және N₉₀ мөлшерде енгізу N₀ вариантына қарағанда 23 және 55% артық дән алуды қамтамасыз етті. Бірақ азот тыңайтқышын N₆₀мөлшерден артық енгізгенде дәндегі май үлесі азайған. Фосфор тыңайтқыштарын енгізу өсімдіктің өсу қарқыны артуына, бірінші және екінші дәрежелі бұтақтардың саны көбеюіне, дән өнімділігі жоғарылауына және, ең бастысы, майлылығы арта түсуіне тікелей септігін тигізген. Жалпы алғанда N₉₀Р₄₅ нұсқасы мақсары дақылының өсіп-өнуіне жақсы жағдай жасап, ең жоғары дән өнімділігін және майлылығын қамтамасыз еткенін көрсеткен.

Тәжірибеде фосфор тыңайтқышының тиімділігі оның топыраққа сіңіру тереңдігіне де байланысты екен. Р₃₀ және Р₄₅ дозадағы тыңайтқыш 0-10; 0-20 және 0-30 см топырақ қабатына енгізіліп зерттелді. Нәтижесінде Р₄₅ вариантында енім жоғары болғанымен, Р₃₀ вариантында фосфорды пайдалану коэффициенті тиімдірек болған. Фосфор тыңайтқыштарын 0-30 және 0-20 см тереңдікке енгізілген варианттарда өнімділік 0-10 см вариантымен салыстырғанда тиісінше 1,2 және 0,7 ц/га артық өнім алынған (кесте 8).

Кесте 8 - Топырақтың 0-30 см қабатында қоректік заттардың үлесі, мг/кг, (орташа 2011-2013 жылдар)

Нұсқалар	Себу		Бұтақтану		Дән пісуі
Нұсқалар	NO₃	Р₂O₅	NO₃	Р₂O₅	NO₃	Р₂O₅
N₀ Р₀	9,5	7,9	11,0	7,1	7,5 У	4,2
N₆₀ Р ₃₀	8,1	8,5	13,5	7,7	7,6	4,5
N 9₀ Р ₄₅	8,7	8,6	14,9	9,3	7,3	4,6

Тәлімі егіншілікте тыңайтқыштардың оң әсері топырақта жеңіл сіңірілетін қоректі заттардың үлесін көбейтеді, әрі топырақ ерітіндісінің мөлшерін асырып, тыңайтқыштар топырақтағы су қорын өнімді пайдалануға ықпал жасайды. Табиғи жағдайларда ауа режимі қалыпты топырақта өсімдіктердің негізгі қорек қорына нитраттар және фосфорлық қышкыл жатады. Жылжымалы азот және фосфордың ең көп қордалануы, әдетте тамыр қалдықтардың қарқынды минералдануы жүретін мезгіл - көктемде байқалатыны белгілі. Біздің тәжірибемізде N және Р элементтерінің ең көп жинақталуы мақсары егісінен кейін топырақ үлгілерін зерттегенде анықталды.

Мақсарының «Нұрлан» сортының өсіп-өнуі кезінде, әсіресе «пісу» кезеңінде топырақта азот және фосфордың азаюы байқалады. Бұл, топырақта жүріп жаткан алмасу процестерінің белсенділігі төмендеуіне әсер ететін жиналған дәнмен бірге азот және фосфордың бөлінуі, топырақ ылғалдылығы күрт кемуі және топырақтың температурасы артуымен байланысты. Минералды тыңайтқыштармен тыңайтылған егістік, өсімдік көктемде өсіп шыққаннан дән түзе бастау аралығында 120-150 мм-ден кем емес жауын-шашын түссе ғана жоғары өнім береді. Тәжірибе барысында наурыз - мамыр айларында 2011 жылы - 123 мм, 2012 жылы - 209 мм, ал 2013 жылы бар болғаны - 60 мм атмосфералық жауын-шашын түсті.

Сол себепті, 2011-2012 жылдары минерал тыңайтқышпен қоректендіру оң нәтиже берсе, керісінше 2013 жылы топырақ қабатында ылғал жетіспеушілігінен енгізілген минерал тыңайтқыштардың тиімділігі төмен болды.

Тыңайтқыштардың тәлімі егіншіліктегі тиімділігі дақылдың ең қоректі көп пайдалану кезеңінде топырақтың жоғарғы 0-20 және 0-30 см қабатының ылғалдылығына тікелей байланысты. Сондықтан, мақсарының «Нұрлан» сортының өніп шығу - шанақтану фазалары арасында 130-150 мм атмосфералық жауын түсіп, шанақтану фазасында топырақтың 0-20 см қабатының ылғалдылығы 10%-тен кем болмаған жағдайда тыңайтқыш қолдану дақылдан ең жоғары қосымша өнім алуды қамтамасыз етеді.

Минерал тыңайтқыштардың тиімділігі тәлімі егіншіліктің теңіз деңгейінен әр түрлі биіктікте жайғасқанына қарай өзгереді. Зерттелген себу мөлшерінің мақсары өнімділігіне әсерінде айтарлыктай айырмашылық байқалды. Гектарына 300 мың дана өнгіш дән мөлшерінің мақсары өнімділігіне әсері, 400 және 500 мың дана енгіш дән мөлшерінің өнімділігі арасында айырма 1,5; 2,4 және 4,6 ц/га болды. Демек, мақсарыны гектарына 300 мың дана өнгіш дән мөлшерде сепкен тиімді (кесте 9).

Кесте 9 - Мақсары өнімділігіне минералды тыңайтқыштар мен себу мөлшерінің әсері, ц/га

Дәннің себу мөлшері, мың.дана/га	Минералды тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру мерзімі мен мөлшері, кг/га	Жылдар
Дәннің себу мөлшері, мың.дана/га		2011	2012	2013	ортана
300	Тыңайтқышсыз (бақылау)	12,0	13,5	11,0	12,5
	Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}	15,1	17,0	16,0	16,1
	Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}	17,5	18,5	18,0	18,0
400	Тыңайтқышсыз (бақылау)	9,3	11,0	10,0	10,3
	Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}	13,0	15,2	14,0	14,2
	Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}	15,4	17,0	16,0	16,4
500	Тыңайтқышсыз (бақылау)	10,8	9,0	11,0	9,8
	Р_{30 күзде} N₆₀_{көктемде}	12,0	13,0	10,5	12,5
	Р₄₅ _күздеN₉₀_{көктемде}	13,6	15,0	14,0	14,6

Топырақ ылғалдылығының өсімдікке жеткілікті немесе жеткіліксіздігіне тікелей әсер етуші атмосфералық жауын-шашынның мөлшері тәлімі егіншілікте өте тұрақсыздығымен ерекшеленеді, соған байланысты тыңайтқыштардың тиімділігі жылына карай әртүрлі болады.

Минерал тыңайтқыштардың мақсары өнімділігіне әсері тәжірибе барысында тыңайтқыш енгізілмеген бақылаудан айырмашылығы (N₀ Р₀):

- 300 мың/га мөлшерде - (N₆₀ Р₃₀) -3,6; (N ₉₀ Р₄₅)- 5,5ц/га артты.

- 400мың/га мөлшерде- (N₆₀ Р₃₀) -3,9; (N ₉₀ Р₄₅)- 6,1 ц/га артты

- 500 мың/га мөлшерде - (N₆₀ Р₃₀) -2,7; (N ₉₀ Р₄₅)- 4,8 ц/га жоғары болды.

Біздің тәжірибе жүргізу барысында өсімдіктің биометриялық өлшемдерін анықтағанда, өсімдіктің өсіп-өнуіне себу мөлшері және минерал тыңайтқыштармен қоректендіру тікедей әсер еткені байқалды. Мақсарының 1 м² алаңдағы санын оңтайлы мөлшерден артық себу өсімдіктің қореқтену режиміне кері әсер етсе, сирек егу жерден ұтымды пайдалану дәрежесін төмендетеді.

Минерал тыңайткыштардың өсімдіктің бойына, қауашақ санына, 1000 дәннің салмағына, ал себу мелшерінің өсімдіктің түп санына оң әсер еткені көрініп тұр. Биологиялық өнімділікті есептеп шыққанда Р ₃₀ N₆₀және Р₄₅ N₉₀ нұсқалары мол өнім беретіні анықталды (кесте 10).

Кесте 10 - Өсімдіктің биометриясына тыңайтқыштардың әсері, (2013 жылғы мәліметтер)

Тәжірибе варианттары

Өсімдік бойы, сд

Өсімдікте кауашак саны, дана

Қауашакта дән саны, дана

1000 дәннің салма-ғы

1м²өсімдік саны, дана

Биол. өнімділік, ц/га

Мақсарын

накгы

өнімділігі,

ц/га

Тыңайтқыш мөлшері

Себу

мөлшері мың

дана/га

Р₀N₀

300

400

500

8,2

7.3

6,0

30,3

30,1 2

9,4

13,6

13,8

13,6

11,5

11,3

10,8

Р ₃₀N₆₀

300

400

500

110 100 102

9,2

8,2

7,5

32,8

32,4

30,0

17,4

18,2

18,1

14,1

14,2

13,5

Р₄₅N₉₀

300

400

500

110 107 105

9,6

8,5

7,0

33.4

30,2

31,1

16,7

16,0

16,5

14,5

14,0

Демек, минерал тыңайтқыштар мақсары өнімділігі арта түсуіне ықпал етеді. Азот тыңайтқышы өсімдіктің биомассасы артуына, ал фосфор тыңайтқышы дәннің майлылығы артуына тікелей әсер етеді екен.

2.10 Өсімдік жиілігі мен минералды тыңайтқыш енгізудің «Нұрлан» сортының дән майлылығына әсері

Мақсары дәні май өнеркәсібінде шикізат ретінде өсірілетін дақыл болғандықтан, өсіру технологиясының дәннің майлылығына әсерін анықтау өте маңызды. Мақсарының өнімділігі өсімдіктің егістегі түп санына тікелей байланысты. Шаршы алаң бірлігінде мақсарының түп саны аз болғанда ылғал, қорек және жарық режимдері жақсарып, өсімдіктің өсіп-өнуіне, фотосинтездің таза өнімділігіне және әр өсімдіктен алынатын өнімнің артуына оң әсерін тигізеді. Дегенмен де, өнім мөлшері эр дана өсімдіктің орташа өнімділігінің 1 га алаңдағы барлық өсімдіктің өнімділігіне көбейтіндісімен анықталатынын ескерсек, алаң бірлігіндегі белгілі өсімдіктер саны мол өнім төккені шаруашылық үшін тиімді болады. Сондықтан, әр аймақ үшін мақсарының алаң бірлігіндегі оңтайлы түп санын анықтап белгілеу қажет [39].

Мысалы В.С.Кузнецов және Г.Г.Гатаулина бір гектарға 10-12 кг дән себуді үсынса, В.Н.Степанов себу мөлшерін көбейтіп 15 кг/га жеткізсе жақсы нэтиже береді деп есептейді. В.Ануфриев ылғалы жоғары аймақгарда гектарына 20 кг мөлшерде егілген мақсары 10 кг/га мөлшердегімен салыстырганда молырақ дән төккенін өз мэліметтерінде көрсеткен. Ал, ылғалы орташа және ылғалы аз тэлімі егіншілікте себу мөлшерін гектарьша 10-12 кг дейін азайту керек. Сонымен қатар ол күз және қыс айларында егілетін мақсарының себу мөлшері кыс кезіндегі ауа-райының қолайсыздықтарынан дән мен өскіндердің ішін-ара сиреу мүмкіндігін есепке алып, көктемде егілетін мақсары себу мөлшерінен көбірек болатынын анықтаған.

Дәндегі май үлесі Сокслет аппаратында нұсқаларды Петроль эфирінде қайнату әдісімен анықталды (кесте 11).

Кесте 11 - Минерал тыңайтқыштар мен себу мөлшерінің мақсарының«Нұрлан» сортының дән майлылығына әсері, % (2013)

Егілуі	Р₀N₀	Р ₃₀N₆₀	Р₄₅N₉₀
300мың дана/га	39,9	40,1	40,1
400мың дана/га	39,0	39,6	39,5
500 мың дана/га	38,7	39,2	39,3

Майлы дақылдарға азот және фосфор тыңайтқыштары әртүрлі әсер етеді. Мысалы, азот өсімдіктің қарқынды өсуіне алып келсе, фосфор өсуіне және өнімнің сапасына пайдалы әсерін тигізеді. Мысалы, фосфор мақсарының майлылығы артуына ықпал етеді. Р ₃₀N₆₀және Р₄₅N₉₀ нұсқаларында май құрамы молырақ жинақталған. Зертханалық тексеру нәтижесінде барлық нұсқалардағы дәндерде 300 мың дана/га май құрамы жоғары екендігін көрсетті. Ал енді жоғары себу мөлшері егілген мөлтектерде (400 және 500 мың дана/га) бұл көрсеткіш төмендеп кететініне куә боламыз. 1м² өсімдіктің қалың шоғырлануы қорек жетіспеушілігі себепті дәндердің ұсақ болуына және май синтездеуге қуатының жетпегендігіне алып келді.

2.11 Мақсарының «Нұрлан» сортын өсіру технологиясы

Себу мерзімі мақсарының«Нұрлан» сортын ақпан мен наурыз айының бірінші жартысы аралығында еккен тиімді. Ауаның орташа температурасы бұл мерзімде +2,5...+7,2°С, жауын-шашын мөлшері 55...74 мм, ал ауаның орташа салыстырмалы ылғалдылығы 60% болады. Аталған көрсеткіштер мақсары дақылының дәні топырақ бетіне өніп-шығуына өте қолайлы жағдай туғызады. Мақсары дәнінің өніп шығуына кері әсер ететін себептер қатарына төмендегілер жатады:

• Топырақтың дұрыс өңделмеуі (жер беті тегістелмеген, топырақ беті ірі-ірі кесекті болуы);

Тұқымның дұрыс егілмеуі (тұқым жер бетінде ашық көмілмей қалуы, тұқым өте терең егілуі, яғни 7-8 см және одан да терең);
Талапқа сай келмейтін тұқымды егу (зиянкестер зақымдаған дәндер, шағылған дәндер, жарылған және ұсак дәндер, өзге өсімдік дәндерінен тазаланбаған дәндер, лабораториялық өнгіштігі нашар дәндер);
Топырақта ылғалдылықтың жеткіліксіз болуы;
Топырақ бетінің жаңбырдан кейін күннің немесе аңызақ желдің әсерінен тобарсып қатып қалуы.

Аталған факторлар дәннің сирек немесе мүлде шықпай қалуына әсер етеді. Сондықтан да егіске мұқият дайындалу қажет.

Алдымен дәнді дайындап алу керек: түқымның тазалығы 99,5%, өнгіштігі 95%, 1000 дәннің салмағы 30 граммнан кем емес, зиянкестермен мүлдем зақымдалмаған болуы қажет;
Топырақ беті тегіс (тегістігі +-7см), топырақтың агрегаттық құрылымы талапқа сай болып, кесектердің ірілігі 3 см-ден аспайтын немесе үлесі 10-15 % -тен артық болмауы қажет;
Топырақ бетінің қатқақтанып қатып қалуы көбінесе сәуір айынан басталады. Сондықтан мақсары ақпанда және наурыз айының бірінші жартысында егілуі тиіс.

Егістіктегі арамшөптермен күресудің маңызы ерекше. Мақсарының себу мөлшері 0,3-0,5 млн дана түқым/га болғандықтан, арам шөптердің зияны өте көп болады. Сол себепті, мақсары мейлінше таза жерге орналастырылуы қажет. Арам шөптермен күрес механикалық және химиялық жолдармен жүргізіліп отырылуы тиіс. Механикалық күрес тэсіліне егіс алдынан жерді ерте көктемде чизельдеу және сәуір айы кезінде мақсары егісін тырмалау жатады. Химиялық тэсілге арам шөптер бас көтере бастағанда Фюзилад-супер, Гоал гербицидін шашу болып табылады. Ең маңыздысы, максарыны ауыспалы егіншілік жүйесі бойынша өсіріп-өндіру арам шөптердің зиянды әсерін әлсіретеді

Сарыағаш, Қазықүрт, Телеби және Сайрам аудандарындағы диқандардың мақсары егістігінің 5280 гектарын аралап кергенде негізгі арам шептердің 21 түрі анықталды.

Біздің елімізде мақсары дақылы негізінен оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарда өсіріледі, оның егіс көлемі соңғы жылдары 120-133 мың гектарға артты.

Елімізде қалыптасқан нарықтық қатынасқа байланысты өсімдік майына деген сұраныс жылдан жылға артып келеді. Бүгінгі таңда өсімдік майының өзімізде өсірілетін көлемі соңғы деректерге сүйенсек, ішкі сұраныстың 17-24 % құрайтынын бұдан бұрын айтқанбыз, демек Қазақстан халқын медициналық нормаға сәйкес өсімдік майымен қамтамасыз ету үшін шет мемлекеттерден үлкен көлемде сатып алып, соларға тәуелді екенбіз. Яғни майлы дақылдар өсіру және егіс көлемін арттыру ішкі сұранысты қамтамасыз ету бағытындағы өзекті мәселе екені анық.

Өнімнің төмен болуының негізгі себебі - мақсары дақылын зиянкестердің көп зақымдауы және егіс алқабының арамшөптермен ластануы. Осыған байланысты жекеленген агроқұрылымдарда өнімділік деңгейі 2,5-4,0 ц/га аспайды. Ғалымдар мақсары дақылының өнімділігі мен майлылығын арттыру бағы-тында нәтижелі еңбек етіп, «Қызылсарқырама» селекциялық тәжірибе станция-сында соңғы жылдары Нұрлан (1997 жылы егуге рұқсат етілген), Ақмай (2003 жылы егуге рұқсат етілген) және Иірқас (мемлекеттік сынаққа тапсырылған) сорттары шығарылып өнімділігі мен майлылығы бұрыннан егіліп келе жатқан Мюлитинский сортына қарағанда әлде қайда жоғары егіс көлемі де Батыс Қазақстан, сондай-ақ Ақтөбе облыстарында жыл сайын артып келеді. Дегенмен, өнімділік деңгейі шаруа қожалықтарында өте төмен болып отырғанын байқаймыз.

Басты себеп көптеген шарушылықтарда бұл дақылды өсіру технологиясы өрескел бұзылып, уақытылы егу, күту және жинау мезгілдері сақталмайды. Егілетін тұқым тазаланбайды немесе өңделмейді, мақсарыны күздік бидаймен ауыстырып, алғашқы егілген алқапқа 1-2 жылдан кейін қайтадан егіледі, демек ауыспалы егіс жүйесі сақталмайды. Осының барлығы өсімдіктің зиянкестер мен зақымдануына, ауруға шалдығуына және егістің арамшөптермен ластауына әкеліп соғады [40].

Дақылдардан жоғары сапалы мол өнім алуда, өсімдік қорғау шараларын дұрыс, уақтылы ұйымдастыру және қолдану негізгі роль атқарады. Кейінгі жылдары көптеген шаруа қожалықтары қаржы жағдайына байланысты егіс алқабында өсімдік қорғау шараларының көлемін мүлде азайтып жіберді, бұл өз кезегінде егістің фотосанитарлық жағдайының нашарлауына, өнімнің азаюуына, алынған дәнің сапасының төмендеуіне басты себеп болып отыр.

Зерттеу аймақтары Сарыағаш, Қазығұрт, Төлеби, Түлкібас және Сайрам аудандарының шаруа қожалықтарындағы, 3760 гектар мақсары егіс алқабы тексеріліп, зиянкестерді Н.Ж.Исмуханбетов, А.О.Сагитовтардың Қазақстан-ның оңтүстік және оңтүстік-шығысында мақсарыны зиянкестерден қорғау ұсынысына, ал аурулары М.К.Хохряковтың өсімдік ауруларын анықтау оқулығына сүйене отырып талданды. Оның қорытындысы бойынша зиянкестер мен аурулар және арамшөп түрлері анықталып, зерттеу жүргізілген жылдары олардың орташа сандық көрсеткіштері байқалды.

Зиянкестер құрамының түрлерін анықтау үшін өсімдік өсіп – даму кезеңінде мақсарымен қоректенетін жәндіктерге жүйелі түрде есеп жүргізілді, орғышпен ору арқылы бақылау егісіндегі зиянкестердің саны анықталды. Біздің 2011-2013 жылдардағы зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша Оңтүстік Қазақстанда мақсарыны зиянкестердің 44 түрі зақымдайтыны анықталды. Оның ішінде көп қоректі зиянкестердің 38 түрі кездеседі. Ал мақсарының негізгі зиянкестері 12-кесте деректерінде көрсетілді. Мақсарының үлкен бізтұмсығы – Larinus suriacus. Қоңыз денесінің ұзын-дығы 6-10 см-ге дейін, басы қара түсті, созылыңқы. Өсімдік сабақтарының жоғары бөлігін жапырақты және себетін зақымдайды. Гүл шоғырындағы ұрықтарды кеміріп жейді. Гүл шоғыр ішінде кейде ақ түсті аяқсыз, басы жетілген дернәсіл-ділерін байқауға болады.

Мақсары себеттері түзілген кезден бастап бұл зиянкес қауіпті. Ересек қоңыздар топырақта қыстайды. Мақсарының кіші бізтұмсығы – Bangasternus orientі Cap. Қоңыздың ұзын-дығы 8 см-ге дейін. Мақсары себеті мен ұрығын зақымдайды. Мақсарының үлкен бізтұмсығының дернәсілдермен салыстырғанда майда және гүл шоғында біреу ғана емес 11-16 данаға дейін кездеседі. Қоңыздар топырақта қыстап шығады.

Кесте 12 - Мақсары егістігінде кездесетін зиянкес түрлері

Зиянкестердің түрлері және атаулары
Қазақша	Орысша	Латынша
Мақсарының тамыр бізтұмсығы	Корневой софлорный долгоносик	Меsagriocus petracus Faust.
Құйрықты шек-шек	Хвостатый кузнечик.	Tettigania caudate Charp
Мақсарының үлкен бізтұмсығы	Большой софлорный долгоносик	Larinus bardus Gull.
Мақсарының кіші бізтұмсығы	Малый сафлорный долгоносик	Bangasternus orientali.Cap
Түркістан қола түсті қоңызы	Туркестанская бронзовка	Potosin Turkistanica
Мақсары көбелегі	Софлорная огневка	Muelois cinctipaepella
Ауыз құрылысы түйреп сорғыш зиянкестер
Мақсары биті	Софлорная тля	Macrosiphum jaceael
Өрмекші кенесі	Паутинные клещи	Tetranuchidac
Тау қандаласы	Горный клоп	Dolycoris pennicillatus

Мақсары көбелегі – Muelois cinctipalpelle. Мақсары қанкөбелегінің жұлдыз құрттары гүлшоғы мен ұрықтарын өте қатты зақымдайды. Зақымдаған гүл шоғында анық көрінетін саңлау байқауға болады. Гүл шоғындағы ұрықтар-дың көп бөлігі зақымдалған. Мақсары қанкөбелегі жұлдыз құртты, жасыл түсті, басы қара.

Түркістан қола түсті қоңызы – Potosin turkestanie. Оңтүстік Қазақстанның барлық аймақтарындағы күнбағыс және мақсары егістерінде көптеп кездеседі. Қоңыз кола-жасыл түсті, мұртшалары бар, ауыз құрылысы кеміргіш. Алдыңғы қанаттары қатты да мығым, ал артқы қанаттары жарғақты. Ересек қоңыздардың ұзындығы 14-20 мм және дернәсілдерінің ұзындығы 6-7 мм. Өсімдіктің жоғары жапырақтарын, себетін түзілу кезеңінде зақымдайды. Сонымен қатар аталық және аналық гүлдерге зақым келтіреді.

Құйрықты шек-шек – Tettigonia candata Chrap. Турақанаттылар отрядына жатады. Мақсары егісінде орташа және ірі көлемде кездеседі, мұртшалары ұзын, екі жұп біркелкі қанаттары бар, ауыз құрылысы кеміргіш. Артқы аяқтары секіруге ал, қалғандары жүруге бейімделген.

Сорғыш биттер – Aphis jale. Олар мақсарының гүлдері мен себеттерін зақымдайды. Биттер әр түрлі топтасып кездеседі, сары-жасыл және қара түсті. Зақымдалған жапырақтар түссізденеді, жәндіктер жапырақ ұшында топтасып отырады. Зиянкестердің өсімдікті зақымдауы даму кезіне байланысты әр түрлі. Мақсары егістігінде көптеп кездесетін зиянды жәндіктер бізтұмсық қоңыздарының зияндылық шегі 1 м² 1-2 қоңыз анықталғанда өңдеу жұмыстары жүргізілуі тиіс.

Зерттеу аймағында мақсарының кең таралған аурулары: ақ ұнтақ, тат ауруы, септариоз. Дегенмен бұл бағалы дақыл кейбір жылдары әр түрлі фитопотогенді ауруға да шалдығады, олар көбінесе саңырауқұлақты аурулар, егіс алқабында аз мөлшерде кездесетін болғандықтан өз кезегінде өнімділіктің төмендеуіне әсерін тигізбейді (кесте 13).

Кесте 13 - Оңтүстік Қазақстандағы мақсары ауруларының кең таралған түрлері мен қоздырушылары

Аурулар	Қоздырушы	Ауруға шалдығатын мүшесі
Ақ ұнтақ	Oidium carthami	Жапырағы және жер бетіндегі барлық мүшелері
Тат ауруы	Aecidium carthami	Жапырағы, себеті
Септариоз	Septoria carthami	Жапырақтары

Ақ ұнтақ (Oidium carthami) ауруын таралуы негізінен ауа райына байланысты. Көктемнің жауын-шашынды, ал жаз мезгілі құрғақшылық, қуаңшылық жылдары мақсары дақылының бітеу гүл кезеңінде ауру байқалады. Алғашында ақ ұнтақ ауруы жапырақ бетінде ақ түсті қырау сияқты түзіледі. Жапырақтары мен себеттің орама жапырақтарында ақ түсті ұнтақтар пайда болып ұлғаяды. Жапырақ тақтасының астында өте әлсіз байқалатын ақ түсті өңездер түзіледі. Өңезде түссіз, дөңес пішінді бір жасушалы споралар орналасқан. Ауру өсімдіктің жапырақтарына түгелдей, кейде жер бетіндегі барлық мүшелеріне таралады. Залалданған жапырақ кеуіп, нәтижесінде өнімнің төмендеуіне әкеліп соғады.

Ауру қоздырушы саңырауқұлақтардың дамуы мен таралуына ылғалды және құрғақшылық ауа райы себеп болады. Ең бастысы өсімдіктің әлсізденуі аурудың таралуына оң ықпал етеді. Ауру қоздырушы саңырауқұлақтар өсімдік қалдықтарында сақталады.

Тат ауруы (Aecidium carthami) – көктемде мақсарының жас жапырақ-тарында ауру қоздырушы саңырауқұлақтардың эцидиялық кезеңі дамиды. Осы кезеңнен бастап жас жапырақтардың бетінде диаметрі 2-6 мм қоңыр түсті дақтар пайда болады. Жапырақ тақтасының астыңғы жағында сары-қоңыр түсті эцидиялар түзіліп, оларда шар пішінді 15-20 µ споралар орнығады.

Мақсарының бұтақтану кезеңінен бастап аурудың уредокезеңі пайда болып, жапырақ бетінде және астыңғы жағында майда домалақ пішінді қоңыр-сарғыш түсті дақтар түзіледі. Дақылдың даму кезеңінің соңына қарай осы дақтарда қоңыр түсті жастықшалар, яғни телеспоралар түзіледі. Аурудың таралуына қолайлы жағдай жауын-шашынды жылдар, шықтың мол түсуі және ауаның температурасы 20-25⁰С төңірегінде болуы ықпал етеді.

Септариоз (Septoria carthami) – ауруға өсімдіктің астыңғы жапырақтарынан бастап шалдығады. Залалданған жапырақтарда қоңыр теңбілді нүктелерді (пикнидалар) шашыраңқы орналасады. Пикнидалардың диаметрі 46-52µ. Споралары түссіз, цилиндр тәрізді. Ауру пикнида споралары арқылы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы жоғары болғанда дамиды. Ауру қоздырушы саңырауқұлақтардың таралуына қолайлы жағдай орташа температура 17-22⁰С. Инфекция өсімдік қалдықтарында сақталады. Мақсары ауруларын баллдық көрсеткішпен анықтағанда 5-7% аспады. Бұл дақылдың өсуі мен өнім түзуіне айтарлықтай нұқсан келтірмейді.

Барлық аурулармен күрес жүргізуде ауыспалы егісті сақтаудың маңызы ерекше. Мақсары дақылының зиянкестері мен ауруларына зерттеу жүргізу алдағы уақыттың еншісінде. Алайда, біздің зерттеулерімізде зиянды жәндіктер мен фитопотагенді организмдер дақылдың өсіп-дамуына және өнім түзуіне айтарлықтай әсері байқалмады. Ал өндіріс жағдайында зиянкестер мен аурулар кездесе қалған жағдайда және болашақ өнім құрылымына кері әсер ететінін байқасақ, «Қазақ өсімдік қорғау және карантин институтының» ғалымдары ұсынып соңғы жылдары қолдануға рұқсат етілген инсектицидтер мен фунгицидтер қолдануды ұсынамыз.

Тәлімі егіс алқаптарында өсетін арамшөптер егілген дақылдың өнімі мен сапасын төмендетіп, ауыл шаруашылығы өндірісіне орасан зор зиян келтіреді. Биологиялық ерекшеліктеріне байланысты арамшөптердің көпшілігінің тамыр жүйесі жақсы жетілген, сол себептен топырақтың терең қабатындағы ылғалды екпе өсімдіктерден бұрын сіңіреді де, қоршаған ортаға құрғақшылық әсерін күшейте түседі. Сол сияқты олар қоректік заттарды пайдалануда да екпе дақыл-дармен айтарлықтай бәсекеге түседі және өсімдік аурулары мен зиянкестері үшін жайлы мекенге не болмаса уақытша қоректік орынға айнала-ды. Арамшөптермен күрестің іс жүзінде тексерілген әдістері осы уақытқа дейін олардың жаппай таралуына толық бөгет бола алмай келеді, себебі егістік алқаптағы арамшөптер сыртқы ортаның келеңсіз әсері де екпе өсімдіктермен қабаттаса қатар өсуге әбден бейімделгені де анық болып отыр. Ауыспалы егістің әр танабындағы арамшөп саны мен құрамы біркелкі емес, яғни екпе дақыл мен арамшөп арасында өзара байланыс қалыптасқан. Сонымен қатар мақсары егіс алқабында арамшөптерге қарсы агротехникалық және химиялық өңдеу шаралары дер кезінде немесе мүлде атқарылмайды. Мақсарыны жылма-жыл бір танапқа егу топырақ құнарлылығының нашарлауына, аурулар мен зиянкестердің және арамшөптер көбеюіне жағдай туғызады. Мақсары егістерінің фитосанитарлық жағдайларына баға беру үшін жылда мамыр айының басында егістік алқаптарға тексеру жүргізілді, яғни тек осы уақытта егістің ластануы дәрежесі және арамшөптер құрамының түрлері туралы мәлімет алуға болады. Жылда арамшөптердің сандық құрамын және түрлерін анықтау мақсатында түрлі агроқұрылымдардағы егіс алқаптарының нақты ластану дәрежесі анықталды. Осыған байланысты соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы аймағындағы әртүрлі топырақ-климатта орналасқан шаруа қожалықтарындағы мақсары егіс алқаптарының фитосанитарлық жағдайына бағытталған тексеру жүргізілді. Сарыағаш, Қазығұрт, Төле би және Сайрам аудандарындағы шаруа қожалықтарының мақсары егістігінің 5280 гектарын тексеру нәтижесі бойынша 21-ден астам арамшөп түрі, орташа 54 дана/м² анықталып, оның ішінде 90 пайыздан астамы бір жылдық 8,5-9 пайыз көп жылдық арамшөптер (кесте 14) болды.

Кесте 14 - Оңтүстік Қазақстандағы мақсары егісінде кездесетін арамшөп түрлері

№	Арамшөптердің аты және атауы
№	Қазақша	Орысша	Латынша
1	Карақылтық	Дикий ячмень	Hordeum spontaneum
2	Жабысқақ қызылбояу	Подмаренник цепкий	Galium aparine
3	Сораң	Солянка – курай	Sansola pestifen
4	Егістік қанатжеміс	Ярутка полевая	Thlaspi arvesis
5	Жұмыршақ	Постушья сумка	Capsella bursa pastoris
6	Егістік майданшөп	Торица полевая	Spergula arbensis
7	Алабұта	Марь белая	Shenopodium album
8	Егіс қышасы	Горчица полевая	Sinapis arvensis
	Жабайы бұршақ	Полевой горох	Pisum arbensis
9	Кәдімгі ошаған	Дурнишник обыкновенный	Xanthium strumarnium
10	Арам шырмауық	Повелика полевая	Cuscuta campestris
11	Жатаған бидайық	Пырей ползучий	Elytrigia repens
12	Аққурай	Псоралея костянковая	Psoralea drupacea
13	Мия	Солодка	Clycyrrhiza glabre
14	Шығыс текесақалы	Додарция восточная	Dodartia orientalis
15	Кәдімгі зире	Тмин обыкновенный	Carum carvi
16	Шырмауық	Вьюнок полевой	Convolvulus arvensis
17	Қызғылт укекіре	Горчак розовый	Acroptilon repens
18	Егістік қырыққабат	Полевая капуста	Brassica campestris
19	Сасық сарықурай	Ферулла вонючая	Ferula assa
20	Жантақ	Верблюжья колючка	Alhagi camelorum
21	Қызғалдақ	Мак самосейка	Papaver rhoeas L
22	Егістік қаулен	Осот полевой	Sonchus arvensis
23	Шайқурай	Зверобой	Hypericum

Мақсары дақылының өсіп-дамуына қолайлы жағдай туғызу мақсатында және мол өнім алу үшін тиімді өңдеу әдісі мен жаңа гербицидтерді дұрыс таңдап, уақытында қолданып, арамшөптермен күрес жүргізуде олардың түр құрамы мен биологиялық ерекшеліктері негізге алынды.

Мақсары егісін зерттеу барысында алқаптың кең көлемі арамшырмауықпен ластанғаны анықталды. Қазіргі кезде егіс алқабында арамшөппен ластануы барлық алқаптың 65% астамын қамтыған.

Егіс алқабындағы мақсары дақылына аса зиянды арамшөптер: бір жылдық – арамшырмауық, жабысқақ қызылбояу, қарақылтық, жабайы бұршақ және көп жылдық жатаған укекіре.

Арамшырмауық (Cuscuta campestris) – паразиттік арамшөп, жергілікті атауы арамшырмауық немесе сары шөп. Ауыл шаруашылығы дақылдарына елеулі зиян келтіреді. Ш.У.Жарасовтың мәліметтері бойынша арам- шырмауықпен ластанған қызылша өнімділігі 80%, пияз бен сәбіз өнімділігі 85%, тұқымдық жоңышқа өнімділігі 95% төмендеген. Екпе дақылдар үшін арамшырмауықтың зияндылығына тоқталар болсақ, олар дақылдардағы зат алмасу үрдісін бұзады. Арамшырмауық гүлдеу және тұқым түзу кезеңдерінде улы қасиеттері пайда болып, оларда кускутин және глюкозид – конфольвумен алкалоидтері жинақталады. Арамшырмауық жабық тұқымды паразиттік өсімдіктер тобына жатады, толығымен өсімдік есебінен қоректенеді. Арам-шырмауық жылу сүйгіш болғандықтан негізінен оңтүстік аудандарда көптеп кездеседі. Жемісі- қауашақ, дәні шар тәрізді 1-3 мм, тұқымында су өткізбейтін қатты қабықшасы бар. Сондықтан да топырақта өскін бермей үш жылға дейін сақталады. Өте өсімтал. Сабағы жіп тәрізді сары немесе қызғыш сары түсті диаметрі - 0,8 мм. Гүлі – қысқасағалы, гүл шоғыры ақ немесе ақшыл жасыл түсті. Арамшырмауық көп жағдайда арамшөптер және сабақ кескіндері арқылы көбейеді.

Оңтүстік Қазақстанның мақсары егісі осы арамшөппен өте көп ластанған, дақылдың өсуіне орасан зиян келтіреді. Топырақтың 0,5-2,0 см тереңдігінде орналасқан арамшырмауық тұқымдары жақсы өскін береді, ал топырақтың 5 см тереңдігінен төмен орналасқандары жер бетіне жарып шыға алмайды да шіриді. Алғашқы өскіндері ауаның температурасы 14-18⁰С болғанда шыға бастайды. Сабағының бір ұшы топырақта болса, екіншісі жоғары көтеріледі де, ширатылып, өсімдік – иесін іздейді. Егер сабағының ұшы мақсары сабағына жанасса немесе жабысса оған оратылып органикалық заттарды өзіне сіңіреді. Ал сабақтың төменгі жағы қурап топырақпен байланысы үзіледі.

Арамшырмауықтың мақсары өсімдігінен қоректі заттарды өзіне сіңіруі салдарынан мақсары өсімдігінің өсіп-дамуы бәсеңдейді немесе тоқтайды, сөйтіп бұл дақылдардың жаппай қырылуына әкеліп соғады.

Арамшырмауық дәндері мақсарыға қарағанда 20-22 күн ерте піседі де егіс өнімін жинауға дейін егіс танабына өздігінен төгіледі.

Жабысқақ қызылбояу – (Gallium aparine) – зияндар тұқымдасына жататын бір жылдық қыстап шығатын арамшөп. Бойы қысқа, жабысқақ, дәнінен көбейеді және өте өсімтал. Жабысқақ қызылбояу тұқымдары топырақты өте қатты ластайды. Сәуірдің бірінші он күндігінде гүлдейді, ал мамыр айында жеміс түзеді. Мақсарыны комбайнымен жинауда тұқымдары араласып ластайды.

Қызғылт укекіре – (Acroptilon repens) – тамыры өркенді, күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық арамшөп. Тамыр жүйесі жақсы жетілген. Сабағы тік, торлы, түкті биіктігі 20-25 см. Өсімдік тұқымынан және тамыр бүршігінің өркінінен көбейеді. Қызғылт укекіре – жылу да, жарық та сүйгіш, құрғақшылыққа өте төзімді арамшөп. Қопсытылған және тығыз топырақтарда жақсы өседі. Топырақтағы жоғары ылғалдылыққа төзімсіз келеді, ал өскіндері 2-3⁰С суыққа төзімді. Тұқымы топырақта бес жыл сақталады. Арамшөп тамырында көмірсутек (инулин) жинауымен ерекшелінеді. Топырақты өңдеу арқылы тамыр жүйесі кесілген жағдайда 10-20 см кесінділері қолайлы мезгіл туғанда бүршіктері арқылы өскін беріп көбеюге бейім. Жемісі – тостағанша, тұқымының ұзындығы 3-3,5 мм, ені 2 мм. Ерте көктемде өскіні шығып бірінші жылы гүлдейді, бірақ тұқым бермейді, жемісін екінші жылы түзеді, өте өсімтал. Мақсары егісінде қызғылт укекіре топталып өсіп, өсімдіктің алғашқы өсу кезеңіне кедергі келтіреді. Сондықтан бұл қауіпті арамшөппен алғашқы даму кезеңінде күрес жүргізу қажет.

Қарақылтық – (Hordeum spontaneum) екпе арпаның алғашқы негізін салушы. Биологиялық ерекшелігіне қарай тұқымның өніп шығуына дейін өз көлемінен екі есе көп ылғал қажет етеді. Оңтүстік Қазақстан жағдайында қарақылтық табиғи сұрыпталып, кейінгі жылдары күздік бидай және арпамен бірге өсуге оңтайлы бейімделген, жоңышқа танабын қатты ластайды. Қарақылтықтың биологиялық ерекшелігі - астық дақылдарына ұқсас, сондықтан қарақылтық өскіні күздік бидайдың өскінінен 10-15 күн кейін шығады, кейінгі өсіп – дамуы біркелкі болады. Бірақ қарақылтық күздік бидайға қарағанда 10-14 күн ерте пісіп, дәндері күздік дақылдарды жинағанша өздігінен төгіледі, тұқымынан көбейеді.

Бұл арамшөп өте өсімтал. Сол себепті алғашқы көктеу кезеңінде химиялық және агротехникалық күрес жүргізу қажет. Егер көктеу кезеңінде тырмалап, арамшөп тамырын қопарып өтсеңіз құлап жатып ақ, бір тамыры ылғалды жерде болса немесе жауыннан кейін қайта көктейді. Сондықтан да гербицидтерді дер кезінде гербицид қолданған тиімді.

Егістік қырыққабат (Brassica campestris) – тамыр сабақты арамшөп. Өсімдік тек тұқымынан ғана емес, топырақтың аударылатын қабатындағы тереңде жатқан тамыр қалдықтарынан да көбейеді. Жазда тұқымдары толық піскенде егістік қырыққабат кез келген бағытқа желмен домалап ұшады. Пісіп жетілген тұқымдары өздігінен төгіліп, егіс алқаптың ластануы жоғарылайды. Арамшөп өте өсімтал.

Жабайы бұршақ (Pisum arbensis) – бұршақ тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік, гүлі ақ түсті, қауашағында 3-4 дана дән болады. Толық піскен мезгілде қауашағы өздігінен жарылып дәндері төгіліп көбейеді. Дәні қара түсті, қосжарнақты болып келеді. Арамшөп ылғалды көп қажет етеді, ылғал жақсы түскен жылдары 40-50 см-ге дейін өседі.

3 Тіршілік қауіпсіздігі

Тіршілік қауіпсіздігі - бұл адамды өндірісте, өндіріс ортасындағы қауіптен сақтар шаралары жиынтығы яғни, ол өндірістік процессте қалыптасқан адам өміріне денсаулығына әсер етуші өндірістік қауіптің төнуі, енбек қызметінің жағдайы.

Әсіресе адамның қауіпсіздігі жөніндегі мәселе өнеркәсіп ортасында көрінеді, бұл қызметкерлердің еңбек орнында қалыптасқан әртүрлі қауіпті зиянды әсерлер өндірістің барлық ортасын ластайды.

Қазақстан Республикасында қабылданған техника қауіпсіздігін, өндірістік санитария, қоршаған ортаны қорғау шараларын сақтауды міндеттейді. Қазақстан Республикасында 2004 жылдың 28 ақпанында(№ 528 -110) "Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы" туралы заңы қабылданды, осы Заң Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғау саласындағы қоғамдық өзара қарым - қатынастарын реттейді және еңбек қызметі кезінде, процесінде енбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қызметкерлердің, жұмысшылардың өмірі мен денсаулығын сақтауға бағытталған, сондай - ақ еңбек қауіпсіздігі және еңбекті корғау саласындағы мемлекеттің саясатының ең негізгі принциптері мен бағыттарын белгілейді және бекітеді.

Осы Заңның 5 - ші тарауының (Еңбек қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды ұйымдастыру) 21 - бабында (Ұйымдағы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау қызметте):

1) Қызметкерлер саны елуден асатын өндірістік ұйымдарында еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау талаптарының сақталуын қамтамасыз ету мақсатында жұмыс беруші еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау қызметін кұруға міндетті. Еңбек қауіпсіздігі және еңбек қорғау қызметі өзінің мәртебесі жағынан негізгі өндірістік қызметтерге теңестіріледі.

Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау қызметі ұйымның қызметі тоқтаған жағдайда ғана таратылады.

2) Қызметкерлер саны елу адамға дейін болатын ұйымдарда еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі маманның лауазымен енгізу туралы шешімді жұмыс беруші осы ұйымның қызмет ерекшелігін ескере отырып кабылдайды немесе еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі міндеттер қосып атқару үшін басқа маманға жүктеледі делінген.

Осы бапқа сәйкес "Микробиологиялық" еңбекті қорғауды басқарудың жүйесінде. Еңбек қауіпсіздігі жағдайын бақылау тарауы жасалып қабылданған. Осы тарауда:

1) Бригадада жұмыстардың жүргізілуінің кауіпсіздігін бақылау барлық жұмыс уақытында (смена) бригадирлермен, мастерлермен, енбекті қорғау бойынша қоғамдық инспекторлармен және жұмысшылар мен қызметкерлердің өздерімен жүргізіледі.

Барлық жұмысшылар - бригада мүшесі басқа жұмысшылармен қауіпті жұмысты қолдануды және еңбекті қорғау бойынша инспекциясын ескерте отырып жұмысты қауіпсіз жүргізуді өзара бақылау жүргізуге міндетті.

Ғалым М.И.Семенованың «Оңтүстік Қазақстанның агроклиматтың анықтамасы» деген еңбегінде жазылған.

3) Жұмысшы жұмыстың басталар алдында күн сайын жұмыс орнын еңбекті қорғауды өзіндік бақылауды қамтамасыз етуге міндетті: қондырғылардың, құрал - саймандардың, жұмыс орнын қауіпсіздік жағдайын және іске жарамдылығын тексеру және жеке бас қорғанысы құралының іске жарамдылығын тексеру.

Жоғарыда көрсетілген "Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау" туралы заңы, "Микробиология" құжаттары еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Жұмыс беруші жағынан жұмысшыға залал келген жағдайда төлем ақы төлеу, еңбек шартына сай қамтамасыз етілмесе, соңы жұмысшының жарақат алуына толықтырады, сонымен қатар жұмысшы жағымен жұмыс берушіге ол дегеніміз өндірістік инструкция, техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтамастан жабықтар мен шешімдерге зиянын келтіреді.

3.1 Индивидуалды қорғау құралдары

Ауылшаруашылығындағы жұмыс орындарындары атмосфераға газ, пар, шаң түрінде денсаулыққа қауіпті зиянды заттар бөледі.

Жалпы және жергілікті аспирацияны қолдану әрқашан ауа ортаны толықтай тазарта алмайды. Тыныс алуға қауіпті рұқсат етілген нормадан асатын концентрациялар бөлшектеніп зиянды заттар анықталынып жатады. Бұл жағдайда жеңіл фильтрлеуші корғау құралы респираторды қолдануға ұсынады.

Өзінің тағайындауы бойынша респираторлар үш негізгі топқа бөлінеді: олар шаңға қарсы, газға қарсы және әмбебапты (әмбебапты бұл бір мезгілде аэрозолдан және басқада газдардан қорғайды).

Қазіргі уақытта ФГШ - 15 қолдану тапты. Бұл мата емес материалдар арнайы технология бойынша жоғарғы полимерлі шайыр негізінде алынған заттан тұрады. Бұл талшықтар электростатикалық зарядқа ие, бұл бірдей аэрозолды фильтрлеуге үнемділікті жоғарылатады.

Шаңға қарсы респираторға келесілер жатады: ШБ - 1 "Лепесток" моделді респиратор, бұл модельден үш түрлі респиратор шығарылады: Атаудағы цифрлар 200 есе рұқсат етілген шектен асатын концентрация кезінде 1мкм кем емес диаметрлі бөлшектермен жоғары дисперциялық аэрозолдан қорғайтын респиратор екенін көрсетеді. Дөрекі өндірістік шаңнан қорғану үшін бұл респиратордың қай -қайсысы болсын қолдануға болады, бірақ 200 еседен көп рұқсат етілгіш шекті концентрациядан аспайтын шаңдануда. "Лепесток респираторы эксплуатациялық қасиет пен жоғары қорғанысқа ие оларға шаңдану кезінде жайлап үдеуі және тыныстың үлкен емес қарсыласы тән.Олар әр түрлі дәрежедегі жұмыста шаңнан қорғануға ұсынылады.

Көзді қорғау құралдары. Өндірісте көздің зақымдануы және оның салдары әр түрлі болады- индиферентті шаңмен ластануынан және жеңіл әсер етуші соринкадан айтарлықтай зақымдануға жеке немесе толыктай көруден айыруға әкеледі. Көздің механикалық зақымдануы әдетте қатты бөлшектерден болады (жаңқадан, үккіш шаңынан, шьны сынықтарынан).

Механикалық зақымдану қатарына сондай-ақ балқыған металл шашырандысынан көздің күйіп қалуы, жоғарғы температуралы қыздырылған сұйық, ыстық бумен, газбен күйіп қалу жатады.

Өндірісте көздің жоғарыда көрсетілген және басқа да көптеген зақымдану түрі, шүбәсіз индивидуалды корғаныс профилактикалық шара қабылдау және еңбек шартын жаппай сауықтыру жолын ескертуге болады. Көздің индивидуалды қорғаныс құралына бірінші кезекте көзқорғайтын ашық және жабық типті көзілдірік, жартылай маска, орбиталар және бет бөлігін жабушы, қолды және баскиімдік қалқан, арнайы тағайындалған маскалар.

3.2 Электр қауіпсіздігі

Қазіргі уақытта қандай да болсын өнеркәсіпті электр энергияны қолданусыз жұмыс істеуінің өзін елестету қиын. Еліміздегі халық шаруашылығының қарқынды дамуы, өндріске жана техника, автоматизация ендіру технологиялық процесс механизациясы электр энергиясын тұтынуға үлкен қажеттілік тудырады.

Бұндай болмауы үшін, электр қондырғышының ток жүрмейтін металл
бөлігінен жерлендіру қорғанысы жүргізіледі.

Электр қондырғышының апатсыз жұмыс істеуі, сондай - ақ электр жарақат жағдайы көбінесе басшылықтың квалификациясы мен қызмет етуші қызметкерлер және электр желісі, электр қондырғыда жұмысты ұйымдастыруға тәуелді. Осы мақсаттар өнеркәсіпте арнайы дайындалған электротехникалық қызметкерлер қатарынан өнеркәсіп электр шарушьшығының жалпы эксплуатациялық күйіне жауап беруші тұлға тағайындалуы тиіс.

3.3 Жеке тапсырма

Жасанды жарық табиғи жарық жетіспеген кезде жұмысқа комфорттық жағдай жасау үшін, тәуліктің түнгі уақытында, сонымен қатар табиғи жарық жоқ ғимараттарда қолданылады.

Жасанды жарық функционалды белгілеумен жұмыстық және авариялық болып бөлінеді. Қажет болғанда әйтеуір бір жарықтың шырақтарының бөлігі кезекші жарықты қамтамасыз ету үшін пайдаланады.

Жұмыс жарығы - барлық ғимараттар мен үйлерді қамтиды сонымен қатар жұмысқа арналған ашық учаскелерді, адамдардың жүретін жерлерінде транспорт жолдарын қамтиды.

Авариялық жарық - жұмыс орнының авариялық өшіргенде жұмысты жалғастыру үшін арналады.

Эвакуациялық жарық ғимараттардағы жұмыс жарығы авариялық өшірілгенде адамдарды сол жақтан эвакуациялау үшін қолданылатын жарық. Адамдардың жүруі үшін қауіпті жерлері ескеріледі, қайда бір мезгілде адам саны бола алады.

3.4 Кәсіпшілік қауіпсіздікті денсаулыққа әсерін басқару және бағалау

Қоғамымыздың басты мақсаты - еңбекті адамның бірінші кезектегі өмірлік қажеттілігіне айналдыру. Ал, тиімді еңбек ету үшін еңбекшілерге қажетті жағдай жасау, олардың денсаулығын сақтау, еңбек жағдайының қауіпсіздігін қамтамасыз ету, кәсіби сырқатты және өндірісте зақымдануды болдырмау қажет. Еңбек қорғау ғылымы осы мәселелермен, яғни еңбектің зиянсыз, қауіпсіз жағдайларын жасаудың проблемаларымен айналысады.

Қысқасы еңбек қорғау дегеніміз - тиісті заң және нормативтік актілердің негізінде еңбек процесінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығымен жұмыс қабілетін сақтауды қамтамасыз ететін, әлеуметтік - экономикалық, ұйымдастыру, техникалық, гигиеналық және емдеу алдын алу шараларын білдіреді. Еңбекті қорғау еңбек қорғаудың заңдылықтарын, өндірістік санитарияны, қауіпсіздік техникасын және өрт қауіпсіздігін қамтиды.

Еңбек қорғаудың зандылықтарын: Қазақстан Республикасының заңдары мен басқа да мемлекеттік актілері, кәсіподақ ұйымдарымен келісілген министрліктердің нұсқаулары мен ережелері, сондай-ақ ішкі тәртіп ережесінде көрсетілген еңбек қорғаудың нормалары жатады.

Өндірістік санитария дегеніміз - еңбекшіге зиянды өндірістік факторлардың әсерін болдырмауды ұйымдастыру, гигиеналық және санитарлық - техникалық шаралармен құралдардың жүйесі.

Өрт қауіпсіздігі дегеніміз - өрттің алдын-алудың, өрт шығу себептерін жоюдың, өрттің жайылуына жол бермеудің, адамдарды, жануарларды және материалдық құндылықтарды жедел көшіруді ұйымдастырудың және өртті сөндіру шараларының жүйесі.

3.5 Жобаланатын өндірісті қауіп-қатерлерін талдау

Адам еңбек ету кезінде түрлі еңбек құралдарымен, машиналармен, сондай-ақ басқа адамдармен қарым-қатынаста болады. Сондай-ақ жұмыс кезінде адамға ауаның температурасы, ылғалдылығы, шу, діріл, түрлі жарықтық, т.б. түрлі өндірістік жағдайларда әсер етеді. Осының бәрі белгілі бір өндірістік жағдайды қалыптастырады және адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеті және оның жұмысының өнімділігі осы жағдайларға байланысты болады. Жоғарыдағы жағдайлар нашар ұйымдастырылған болса, еңбеккерлердің жарақаттануы мен науқастануына басты себеп болады.

Сонымен, еңбек жағдайы дегеніміз - еңбек ету кезінде адамның денсаулығы мен еңбекке қабілетіне әсер ететін өндірістік факторлардың жиынтығы.

Ауыл шаруашылығының ең басты саласының бірі - егін шаруашылығында, еңбек қорғаудың өз ерекшелігі бар. Егін егу мен жинау науқандары негізінен далалық қоста механизаторлармен жұмысшы звенолары қону арқылы атқарылады. Далалық қостың санитарлық-гигиеналық жағдайы қатаң нормативтерге сай болуы тиіс. Әсіресе механизммен жұмыс істейтін механизаторлар мен көмекшілеріне ерекше енбекті қорғауды ұйымдастыру және қауіпсіздікті сақтау жағдайын талқылау.

Қазіргі заман өндірістік шаруашылықтары үздіксіз жаңа және күрделі машина, техника, агрегаттар құралдармен жабдықталып тұрады. Олар қауіпсіздікті қорғау талабына сай ғимараттармен қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ шаруашылықта электр энергиясынан пайдалану жұмыстарды, қызметшілерді электр қауіпсіздігі және техника қауіпсіздігімен танысу міндетті болады.

Шаруашылықты химиялндыру ауылшаруашылығы қызметкерлерін улы заттар және тыңайтқыштар жұмыс атқару тәсілдерін терең үйренуді талап етеді. Себебі аталған заттармен білімсіз жұмыс атқару тек улануға емес тіпті жарылыс және өрткеде алып келеді.

Еңбекті қорғау ауыл шаруашылығында жұмысшылардың еңбек жасау жағдайын жақсартуда қорғауда санитарлық-гигиеналық техникалық жұмыстарды жүргізуде заңмен қадағаланады.

Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі жұмыс атқарудың күрделігі ауыл шаруашылығы өсімдіктері және жануарлардың үздіксіз өсіп-өніп өркендеп баруы және олардың өнімін асыруда өз уақытында алдын-ала шараларды қолдану болып табылады.

Түрлі табиғи және кездейсоқ жағдайларға байланысты жоспарланған жұмыстар өз уақытында атқарылмай қалып кейде жұмыс уақытынан кейін түнде жұмыс атқаруға тура келеді. Солай етіп жұмыстың жүру реті бұзылады. Бұл жағдайда шешуші ролді шаруашылық басшыларының жұмысшылар еңбегін дұрыс ұйымдастыру қабілеті қажет.

Техникалық қауіпсіздік бойынша қазіргі заман талабына сай барлық өзі жүретін техникалар конструкциясы бойынша таратылады. Ауыл шаруашылығы машиналар, тракторлар айдаушылар травма қауіпсіздігі үшін алынатын, ығыстырылатын, көшірілетін жабдықтармен қамтамасыз етіледі.

Жоғарыдағы аталған қауіпсіздік талаптарына жауап беретін (механизм болмауы, жабдықталмаған жұмыс орны, жөнделмеген тежегіштер, дыбысты белгілері болмаған, алғашқы жәрдем дәрі-дәрмек құтысы және температураны түсіретін дәрмек болмаған техникалар) жұмыс атқаруға жіберілмейді.

3.6 Минералды тыңайтқыштар, жеке химикаттармен жұмыс атқаруда еңбек қауіпсіздігі

Минералды тыңайтқыштар химикаттармен жұмыс атқару агроөндіріс, ауыл шаруашылығын химияландыру басқармасының кепілдемелерімен ауыл шаруашылығы кәсіп союзы (профсоюз) келісімімен қамтамасыз етілу қажет. Минерал тыңайтқыштар және химикаттар тарату арнайы складтардан пайдаланады.

Минералды тыңайтқыштар, химикаттарды сақтау жағдайы, олардың физика-химиялық қасиеттеріне, арнайьшығына байланысты болғаны үшін склдтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.

Көбінесе сұйық химикаттарды сақтауда үлкен қауіп туылады, сол үшін оларды сақтауда және тасымалдауда крандардың толық жабылуына, тесік жарық болмауына, монометр жағдайына, сұйықтың көлеміне, тағы басқа қауіпсіздік шараларға үлкен назар аударылуы қажет.

Химиялық өсімдіктерді қорғау препараттардан пайдалануда, үлкен сергектік сакталуымен бір қатарда жеке қорғаныс заттарынан дұрыс және өз уақытында пайдалану қажет.

Химиялық препараттармен жұмыс атқаруда тек дені сау медициналық көріктен өткен және химиялық препараттар қасиеттерін әсерін жақсы білетін олармен дұрыс жұмыс істей алатын адамдарға рұқсат беріледі. Химиялық заттармен жұмыс атқару тәулікте 6-сағаттан артпауы қажет. Әр бір шаруашылықта химиялық улы заттарды ауыл шаруашылығы өсімдіктеріне зиянкестерге қарсы жұмсалуы қатаң есепке алынуы керек.

Химиялық қауіпті заттармен жұмыс алып барғанда жұмысты бастаудан алдын сол аймаққа жақын тұрғандар және медициналық пункт қызметкерлері құлақтандырылуы қажет. Уақытшалық қауіпті аудандарда қорғаныс, түсті маталар, жалаулар, белгілер қойылады.

3.7 Шаруашылықта өрт қауіпсіздігі жағдайына сипаттама

Жану процесі күрделі физика-химиялық процесс болып саналады, жанатын заттармен оксидтеушілер, қышқылдар арасында жылу және жалын бөлумен жүреді.

Өрт пайда болуына жану процесі көзі, жанатын заттар және 14% көбірек ауада оттегі болуы керек.

Өрт дегенде арнайы жану көзі болмаған жерлерде басқарылмайтын және материалдық шығындарға алып келетін жалын көзін айтамыз. Өрттің себептері түрліше, көбінесе өрт адам әсерінде пайда болады. Кейбір жағдайларда электрленген найзағай әсеріненде болуы мүмкін.

Өндірістік ғимараттар, құрылыстың барлық А категориясы сондай-ак, тыңайтқыш складтары, химиялық препараттар, өсімдіктерді қорғау үшін қолданылатын химиялық заттар складтары, тұрғындар жасайтын ауданнан бөлек, ашық және техникалар еркін жүре алатын жерлерге құрылысы қажет. Ауылдық өңір шаруашылық басқармасы жұмыс орындарында өрттен сақтау және құтқару бойынша өрттен қорғау қарауылдық штаттар немесе өз еркімен өрт дружинасын түзеді. Ал үлкен өндіріс орындары, мал шаруашылығы фермаларында өрттен қорғау бөлімшелері қызмет атқарады.

Өртті өшіру жабдықтарына: су, химиялық қосылыстағы көбікті жанбайтын сұйықтық, булы сұйықтық, көмір қышқыл газы механикалық жолмен өрттен қорғауға барлық топырақ түрі, киіз, жабуға жарайтын жабынғыштар кіреді. Жоғарылардан басқа оттегінің төмендетілген концентрациясы инертті газ - азот қолданады. Өрт сөндіруде өртті сөндіргіш балон және порошоктарды пайдаланамыз.

Индивидуалды қорғау құралдары: ауыл шаруашылығындағы жұмыс орындарындары атмосфераға газ, пар, шаң түрінде денсаулыққа қауіпті зиянды заттар бөледі.

Көзді қорғау құралдары: өндірісте көздің зақымдануы және оның салдары әр түрлі болады- индиферентті шаңмен ластануынан және жеңіл әсер етуші соринкадан айтарлықтай зақымдануға жеке немесе толыктай көруден айыруға әкеледі. Көздің механикалық зақымдануы әдетте қатты бөлшектерден болады (жаңқадан, үккіш шаңынан, шьны сынықтарынан). Механикалық зақымдану қатарына сондай-ақ балқыған металл шашырандысынан көздің күйіп қалуы, жоғарғы температуралы қыздырылған сұйық, ыстық бумен, газбен күйіп қалу жатады.

Өндірістік санитария мен еңбек гигиенасы: дипломдық жұмыста санитарлы-техникалы гигиеналық шартта мына факторларды ескерген жөн, яғни қызметкерлердің денсаулығы мен еңбек өнімділігіне әсер ететін факторлар.

Өндірістік санитария мынадай санитарлық жұмыстарды мерзімді түрде жүргізіп отыруды талап етеді, яғни күнделікті жұмыс орнында ылғалды тазалау жүргізіп отыру, ал эстетикасы жұмыс орнын көру рецепторларының реакциясын есепке ала отырып дайындауды талап етеді, себебі жұмыс қалай болғанда да технологиялық процеспен байланысты болғандықтан организмнің жүйесіне зиянды әсер етеді.

Өндірістік санитария жұмыс алаңдарында зиянды өндірістік факторлардың әсерін тоқтататын ұйымдық, гигиеналық және санитарлы-техникалық іс шаралар мен құралдар жүйесін береді.

Автоматтандырылған жұмыс орындары орнатылған жұмыс жайларында олардың өлшемі (ауданы, көлемі) ең алдымен оларда орнатылған және жұмыс істейтін аппараттық құралдар комплектісінің санына сәйкес келу керек. Оларда ауа температурасының, жарықтанудың, ауа тазалығының сәйкес параметрлері қарастырылады, өндірістік шудан оқшаулауды қамтамасыз етеді және т.с.с.

Еңбектің қалыпты жағдайын қамтамасыз ету үшін санитарлық нормаларды бір жұмысшыға орнатады, жұмыс аумағының көлемі 15 м кем емес. Қабырға көтерілген немесе тұйық қоршаулармен салынған алаң жасанды жарықтанумен және жалпы алмастырғыш желдеткішпен қамтылғандықтан ауданы 4,5 м³ кем емес. Машиналар залы мен магнитті тасығыштар сақтайтын орындарға арнайы сұраныстар қойылған. Машина залының ауданы жабдықтардың берілген типінің зауыттағы техникалық шарттарына сәйкес келуі керек.

Көлеңке жақта орналасқан, яғни жарық аз түсетін жайларда жасанды жарық немесе араласқан жарықты қолданады. Сонымен қоса қосымша жасанды жарықтану тек қараңғы кезде ғана емес тәуліктің жарық кезінде де қолданылады. Жұмыс орнының рационалды түрде түстік дайындалуы еңбектің санитарлы-гигиеналық шартын жақсартуға, оның өнімділігі мен қауіпсіздігін арттыруға бағытталған.

Жұмыс орнының бояу түсі адамның жүйке жүйесіне, оның көңіл күйі мен соңғы есепте еңбек өнімділігіне тікелей әсер етеді.

Негізгі өндірістік жұмыс аумақтарын мақсатты түрде техникалық құралдардың түсіне сәйкес бояу керек. Жұмыс аумағы мен жабдықтың жарықталуы жұмсақ, жылтырсыз болуы қажет.

Жұмыс орындарындағы метеорологиялық шарттар. Дипломдық жобада метеорологиялық шартта мына факторларды ескерген жөн, яғни қызметкерлердің денсаулығы мен еңбек өнімділігіне әсер ететін факторлар.

Өндірістік ортадағы метеорологиялық шарттар — температура, ылғалдылық және ауа қозғалысының жылдамдығы адам организмінің жылу алмасуын анықтайды және организмнің түрлі жүйелерінің функцияналдық жағдайына, қалыпты жағдайына, жұмыс істеу қарқындылығы мен денсаулығына айтарлықтай әсер етеді. Одан қоймай, жылу алмасудың бұзылуынан (салқындап кетуі немесе ысып кетуі) адамға зиянды заттардың, вибрациялар мен басқа да өндірістік факторлардың әсер етуі күшейеді.

Метеорологиялық факторлар жеке дара да немесе олардың бір-бірімен үйлесімі адамның функциялдық іс әрекетіне, қалыпты жағдайы мен денсаулығына үлкен әсерін тигізеді.

Мемлекеттік стандарттармен оптималды микроклиматтық жағдайлар орнатылған. Олар жылулық комфорт пен жоғары жұмыс қабілеттілігі үшін жайлы жағдайлар қамтамасыз етеді. Температураның рұқсат етілген нормасы - 18 ден 25⁰C, қатысты ылғалдылық - 75% шамасында, ауа қозғалысының жылдамдығы — 0,5 м/с, қысым 760-765 мм.

Жұмыс алаңында қысқы және өтпелі жыл кезеңінде ылғалдыққа, ауа қозғалысының жылдамдығына қатысты температураның оптималды және рұқсат етілген нормалары келесі таблицада көрсетілген.

1-жұмыстар, отырып, тұрып жасайтын немесе жүрумен байланысты, бірақ ауыр заттарды көтеріп, жылжытуды, физикалық күшті қажет ететін жұмыстар.

2-жұмыстар, жүріп істеумен байланысты, бірақ ауыр заттарды жылжытумен байланысты емес.

3-жұмыстар, жүйелі түрде физикалық күш жұмсауды талап ететін жұмыстар (10 кг асатын ауыр заттарды үнемі көтеріп, жылжыту).

Электр қауіпсіздігі. Қазіргі уақытта қандай да болсын өнеркәсіпті электр энергияны қолданусыз жұмыс істеуінің өзін елестету қиын. Еліміздегі халық шаруашылығының қарқынды дамуы, өндріске жана техника, автоматизация ендіру технологиялық процесс механизациясы электр энергиясын тұтынуға үлкен қажеттілік тудырады.

Бұндай болмауы үшін, электр қондырғышының ток жүрмейтін металл
бөлігінен жерлендіру қорғанысы жүргізіледі.

4. Мақсарыны өсіру ерекшелігі мен тыңайтқыш жүйесі және табиғатты қорғау шаралары

Шаруашылықта топырақты қорғауда негізгі атқарылатын жұмыстар жел және су эрозиясынан қорғау шаралары болып есептеледі. Жел эрозиясы қалаған өсімдіктер сирек алқаптарда болуы мүмкін. Сонымен бірге қатарда ауыл шаруашылығы егіндері енді пайда болған алқаптарда жел эрозиясы қауіпті болып саналады.

Жел эрозиясына қарсы бірінші шаралардың бірі алқаптарды желден қорғау. Екіншіден топырақтың ылғалдығын сақтау. Бұл мәселелерді шешуде орман жолақтарын құру, жоғары қалың сабақты өсімдіктер (жүгері,күнбағыс) егіп топырақты сақтау және басқада орман мелиоратив жұмыстары атқарылды.

Су эрозиясында табиғи жағдайға қарап көп кездеседі. Су эрозиясының бір түрі ирригациялық эрозия болып ол суғаруда көп су нормасынан пайдаланудан келіп шығады. Эрозияның бұл түріне қарсы суландыру нормасын реттеу, отвалсыз терең аудару, бұл шарада топырақ суды көбірек сіңіру көбірек ұсталды. Және бір ең жай және оңай шаралардың бірі ауыл шаруашылығы егіндерін еніне егу, ол судың ағымын іркеді. Сондай-ақ шаруашылықта агротехникалық, орман мелиорация және гидротехникалық шараларда қолданылды.

Су суармалы жерлерде өнімділікті асыру факторының бірі. Суды үлкеннен – кіші барлығымыз қорғауымыз тиістіміз. Сондай-ақ судан тиімді пайдаланып өзен су қоймаларын таза ұстап ластанудан сақтау қажет.

Ауыл шаруашылығында су резервтерінен үнемді пайдалану ауыл шаруашылығы өнімдерін кепілі соның үшін өсімдік талабына қарай суғару және техникалық суғаруға үлкен назар аударылады.

Ауыл шаруашылығында инсектицидтерді және гербицидтерді білімсіз пайдалану олардың суға түсуіне себепші болады. Ол канал өзен суларының сапасының бұзылуына алып келеді. Ауыл тұрғындары пайдаланатын су сапасы өте жақсы болуы қажет. Ластанған сулар адам және жануарларға үлкен зиянын тигізеді. Соның үшін пайдаланатын сулар қорғауды талап етеді. Ішімдік және ағынды сулардың биологиялық және бактериялық жағдайы барлық уақыт қадағалау қорғау жұмыстары жақсы қойылды.

Табиғатта жануарлар және өсімдіктер өте тығыз байланыста болады. Жануарлар өсімдіктермен қоректенеді, ауаға көмірқышқыл газын шығарады, сонымен бірге топырақты құнарландырады. Соның үшін жануарлар және өсімдіктерді пайдалануда тиімді жұмысқа асыру ауаны қорғаудың бір түрі. Соның үшін жануарлардан тек сүт, ет, жүн терісі үшін емес табиғатты қорғау үшінде мал шаруашылығын өркендету керек.

Табиғатты қорғаудағы шаралар.

1. Қауыпты шығындылар көзінен пайдалануда зиянды заттарды кемітетін жаңа технологиялардан пайдалану.

2. Жанармайлардың құрамын жақсылау, аппараттардан техникалардан атмосфера және суларға түсетін зиянды заттардың алдын алу.

3. Зиянды шығындыларды ауаға тастайтын өндірістік зоналарды орман, көгалдандыру жолымен түрлі шығындылардан сақтау.

4. Жаңа технологиядан пайдаланып, мақсарының себу мөлшерін анықтау нәтижесінде тұрақты мол өнім алуға мүмкіндік туады.

5. Өнімділікті арттырудың тиімді тәсілі себу мерзімі мен мөлшерін және үстеп қорктендіру қажет.

Мақсарыны ақпанның екінші жартысы мен наурыз айының бірінші жартысы аралығында еккен тиімді. Ауаның орташа температурасы бұл мерзімде +7,2°С, жауын-шашын мөлшері 74 мм, ал ауанын орташа салыстырмалы ылғалдылығы 60% болады. Аталған көрсеткіштер мақсары дақылының дәні топырақ бетіне өніп-шығуына өте қолайлы жағдай туғызады. Мақсары дәнінің өніп шығуына кері әсер ететін себептер қатарына төмендегілер жатады:

- Топырақтың дұрыс өңделмеуі (жер беті тегістелмеген,топырақ беті ірі-ірі кесекті болуы);

- Дәннің дұрыс егілмеуі (дән жер бетінде ашық көмілмей қалуы, дән өте терең егілуі, яғни 7-8 см -ден терең);

- Талапқа сай келмейтін дәнді егу (зиянкестер зақымдаған дәндер, шағылған дәндер, жарылған және ұсақ дәндер, өзге өсімдік дәңдерінен тазаланбаған дәндер, лабораториялық сөнгіштігі нашар дәндер);

- Топырақта ылғалдылықтың жеткіліксіз болуы;

- Топырақ бетінің жаңбырдан кейін күннің немесе аңызақ желдін әсерінен тобарсып қатып қалуы;

Аталған факторлар дәннің сирек немесе мүлде шықпай қалуына әсер етеді. Сондықтан да егіс алдынан егіске мұқият дайындалу қажет.

- Алдымен дәнді дайындап алу керек: дәннің тазалығы 99,5%, өнгіштігі 95 %, 1000 дәннің салмағы 30 граммнан кем емес, зиянкестермен мүлдем зақымдалмаған болуы қажет;

- Топырақ беті тегіс(тегістігі +-7см), топырақтың агрегаттық құрылымы талапқа сай болып, кесектердің ірілігі 3 см-ден аспайтын немесе үлесі 10-15 % -тен артық болмауы қажет;

- Топырақ бетінің қатқақтанып қатып қалуы көбінесе сәуір айынан басталады. Сондықтан мақсары ақпанда және наурыз айының бірінші жартысында егілуі тиіс.

Суарылмайтын тәлімі алқаптарда өсірілетін ауыл шаруашылық дақылдары үшін ылғал көзі болып тек атмосфералық жауын-шашын саналады. Сондықтан жауын-шашыннан пайда болатын ылғалды өсімдіктер өз физиологиялык қажеттеріне дұрыс пайдалануын қамтамасыз етіп, осындай жағдайға бейім дақылдарды таңдап, олардан мол өнім алу ауыл шаруашьшығы ғылымының негізгі міндеттерінің бірі.

Сәуір айында жауатын 61 мм көлеміндегі атмосфералық жауын-шашынды сақтау үшін жапырақтану кезеңінен соң жүргізілген агротехникалық шара - мақсары егісінің бетін тырмалау нәтижесінде топырақта ылғал сақталып, өсімдіктің өсуіне аса қажет кезең - бұтақтану кезеңі бірқалыпты өтеді. Егерде жауған жауыннан кейін ылғал сақтау шараары, жүргізілмесе, ылғал жоғары температура әсерінен өсімдікке пайдасын тигізбей буланып кетеді. Ал максары бүтактанып алған сои жапырактары топырак бстіі көлеңкелеп, ылғалдың буланып кетуіне жол бермей, ылғалдан өсімдік толығырақ пайдаланады.

Қазақстан Республикасының азық-түлік мәселесін шешуде майлы дақылдарды өсірудің маңыздылығы ерекше. Себебі, майлы дақылдар бәсекелестікке қабілетті арзан өсімдік майын өндірудің қайнар көзі. Мақсары дәнінен алынатын өсімдік майы әр түрлі мақсаттарға пайдаланумен қатар, Батыс Еуропа мемлекеттерінде үлкен сұранысқа ие болып экспортқа шығарылуда.

Сондықтан дақылдың өнімділігін арттырып, бәсекелестікке қабілетті сапалы өнім өндіру аграрлық ғылымның басым бағыттарының бірі. Бұл тұрғыда, екпе дақылдардың биологиялық ерекшеліктері мен әрбір жылда қалыптасқан ауа райы өзгешелігін ескере отырып, заман талабына сай тиімді агротехнологиялық жүйені ұсыну өзекті мәселе екені белгілі.

Қазақстанның оңтүстігіндегі кәдімгі сұр топырақты тәлімі аймағында танапты өңдемей мақсары дақылын тікелей сеуіп өсіруді жүйелеу дәстүрлі технологиямен салыстыра жүргізіліп, даму кезеңдерінде қолданылған гербицидтердің тұқым сапасы мен химиялық құрамына әсері әр түрлілігімен ерекшеленді. Сонымен қатар, қоршаған ортаның көптеген факторлар жиынтығы егіс алқаптағы тұқымның қалыптасуына өз септігін тигізетіні байқалды. Тәжірибе танабынан алынған үлгілерінің сапасын ОБМжӨШҒЗИ-ның зертханасында анықталды.

Қызыл сарқырама селекциялық тәжірибе станциясында жүргізілген Р.Медеубаевтың тәжірибелеріне жүгінсек, мақсарының себу және минералды тыңайтқыш ендіру мөлшерлеріне байланысты дән сапасының майлылығы 35,7-37,1% төңірегінде ауытқыған.

Ғылыми деректерге сүйенсек, ерте егілген мақсары дақылы зиянкестермен аз зақымдалады және майлылығы жоғары болады, ал керісінше кеш себілу егістің сиреуіне әкеп соқтырып, вегетациялық кезеңнің аралық сатыларын қысқартады. Осының салдарынан өнімділік төмендеуімен қатар дән сапасына да кері әсер етеді.

Зерттеу нәтижелеріне жүгінсек, көктемі жауынды жылдары кешеуілдетіп егілген және ылғалды жылдарға қарағанда дер кезде себілген 2008 қуаңшылық жылдары көрсеткіш деңгейі біршама жоғарылады. Алайда, тәжірибе танабындағы егу тәсіліне және арамшөптерге қарсы қолданылған гербицидтердің пәрменділігіне қарай барлық нұсқаларда мақсары тұқымының мүлде құрғақ затынан май шығымы бақылаулардан жоғары болып, жыл ерекшеліктеріне байланысты 34,16-37,26% аралығында ауытқыды.

Мақсары тұқымдарында ылғал аз болғандықтан сақтау қиынға соқпайды. Дегенмен де, себу мөлшерін белгілегенде бұл факторларға үлкен мән беріледі, әсіресе мақсары үшін себілу мөлшері бойынша заңдылықтарды анықтау мүмкін емес. Себу мөлшерін белгілеуде агрономиялық ой-санада топырақ құнарлылығымен байланыстылығы жөнінен біркелкі пікірлер жоқ. Кейбіреулердің есептеуінше құнарлы топырақта себу мөлшерін көбейту қажет, ал басқалары, керісінше құнарсыз топырақта себу мөлшерін арттыру керектігін айтады.

ОҚО-ның тау бөктерінде мақсары дақылын өсіруде себу мөлшері мен жүйек аралығына зерттеу жүргізіп, экономикалық тиімді әдісін анықтады. Нәтижесін-де ең тиімді жүйек аралығы 30 см, себу мөлшері 7,5 кг/га болатыны байқалған.

Құнарлылығы төмен топырақты жерлерде дақылды аз мөлшермен себу өсімдіктердің жалпы жапырақ аумағының аз қалыптасуына әкеліп соғады. Соның әсерінен өнімділік төмендейді. Сондықтан, құнарсыз топырақта жиі себуді ұсынады. Өз заманында «неғұрлым топырақ жағдайы жақсы болса, онда дақыл сирек себілу керек» деп Д.Н.Прянишников есептеген. Зерттеушілер арасында, дақылдың себілу мөлшері топырақ құнарлылығына байланысты емес, сондықтан барлық агрофонда бірдей болуы керек деген үшінші пікір қалыптасқан.

Мақсарыны егу мерзімі (желтоқсан, қаңтар, ақпан, наурыз айының І-ІІ жартысында) егу мөлшері (300-400 мың өнгіш дән/га) алғы дақыл (жоңышқа, топырақты аудару, қара сүрі танаптан кейін күздік бидай) мақсарының негізгі өсіп-даму кезеңдері себу мерзімі мен метеорологиялық жағдайларға байланысты болып, қыста егілген дақылдардың өскіндері наурыз айының басында байқалған. Дегенмен егу мерзіміне қарай дақылдың даму кезеңдерінде айтарлықтай айырмашылық байқалмай, жинау мезгілінің аралығы 5-12 күн құрап, бұл дақылдың бірдей уақытта пісіп - жетілгендігін байқатады.

Тәлімі егіншілікте мақсары өсімдігін тиімді егу жолымен топырақ құнарлылығын 5 жылда қалыпқа келтіруге, яғни тәлімі егіншілік жағдайында сұр топырақтарда 1 гектарға 6 тонна органикалық қалдықтар жиналады.

Қазақстанның оңтүстігіндегі тәлімі егіншілікте пайдаланылатын ауыл шаруашылығы жерлері әр түрлі болып, топырағының агрохимиялық көрсеткіші алуан түрлілігімен сипатталады. Тау бөктеріндегі тәлімі аймақ топырағында өсімдікке қажетті қара шірік мөлшері мен қоректік химиялық элементтер қажетті мөлшерде болып, ал жазық далалы шөл-шөлейтті егістік жерлер топырағының химиялық көрсеткіштері төмен болуымен ерекшелінеді.

Зерттеу жүргізілген 2011-2013 жылдардағы орташа көрсеткіш бойынша топырақ қабаты кәдімгі сұр болып, сазды және құмдақ қалың қабатты құрылымды құрайды. Кәдімгі сұр топырақтың ерекшелігі ол карбонатты көмір-қышқылы 6-8% құраса, жеңіл тұздар мен натрий тұзы сұр топырақта болмай-тындығы белгілі. Топырақ қабаттары біркелкі, жоғары қабатының құрылымы нашар. Жоғары қабатының механикалық құрамы орташа саздауық болып, дәстүрлі технологиямен топырақтың аударыла өңделетін қабаттын қарашірік құрамы 27-30 см қабатында 1,09 пайызды құраса, үнемді технологияда бұл көрсеткіш 1,14% болып, яғни 0,05% артқаны байқалды. Ал жылжымалы фосфор 15,8 мг/кг болса, тікелей себуде 16,1 мг/кг, 0,3 мг/кг жоғарылағанын көрсетті. Нитратты азот дәстүрлі технологияда 54,6 мг/кг болса, тікелей себу тәсілінде 56,0 мг/кг құрады, ал ауыспалы калий өндірісте қалыптасқан технологияда 300 мг/кг, үнемді технологиямен өңдеуде 320 мг/кг болатыны анықталды.

Мақсары топырақ талғамайтындығы-на қарамай, даму кезеңінде азот тыңайтқышын енгізуге байланысты өнімділігі бақылаумен салыстырғанда 9,8 ц/га артқан. Ал, фосфор, калий тыңайтқыш-тарын енгізуде өнімділіктің 2,9 ц/га артатындығы байқалған. Бұл зерттеу жүргізген аймақтың топырағы алдында анықталғандай азот төмен, фосфор орташа және калий жоғары мөлшерде болғанымен сәйкес.

Марганец микротыңайтқышын гектарына 500 г мөлшерінде бүрку өнімділікті E.A.Weiss тәжірибелерінде 1,04-1,45 т/га арттырған. Мақсары топырақ типтеріне жоғары талаптар қоймайды. Мақсары танаптарына органо-минералды тыңайтқыштар беру дақыл өнімділігін және сапасын жоғарылатады.

ҚХР жағдайында Ван Жау Му мақсары танаптарына 30 т мөлшерінде көң шашуды ұсынады.

Көптеген зерттеушілер мақсары егісіне 40-60 кг/га мөлшерде азот және фосфор беру керектігін айтады.

Мақсарының онтогенезі, яғни өсіп-өнуі екі кезеңнен тұрады. Оның біріншісі - вегетативтік кезең. Бұл уақытта қоректену, тыныс алу, су алмасу, синтездеу жэне заттардың қозғалысын жүзеге асыратын тамыр, сабақ және жапырақтар пайда болады. Екіншісі -генеративтік кезең. Мұнда көбею мүшелері - бүршік, қауашақ, гүлдер және дәндер қалыптасады.

Оңтүстік Қазақстанның суармалы жерлеріне тьщайтқыш қолдану өте тиімді, 1 кг минерал тыңайтқышын енгізу 15-20 кг мақта жэне 20-30 кг бидай қосымша өнім алуға мүмкіндік береді. Тәлімі егіншілікте тыңайтқыштардың пайдалы әсері суармалыға карағанда аздау болады. Егер де дұрыс қолданса тыңайтқыштар көп пайда әкеледі.

Мақсарының дән өнімділігі мен майлылығына минерал тьщайтқыштардың N₀ Р₀ К₀, N₄₅ Р₆₀ К₄₀ N₄₅ Р₄₀ , К₆₀ N₈₀ Р₆₀ К₄₀ және N₁₂₀ Р₈₀ К₄₀ варианттарын зерттеу мақсатында Батыс Бенгалия штатында тәжірибе жүргізілді. Зерттеу нәтижелері азот тыңайтқыштары өсімдіктің бойы биігірек, бірінші және екінші бұтақтардағы қауашақтар (тостағаншалар) саны көбірек және жалпы биомассаның айтарлықтай артуына әсер етеді екен. Азот тыңайтқыштарын N₆₀ және N₁₂₀ мөлшерде енгізу N₀ вариантына қарағанда 23 жэне 55% артық дән алуды қамтамасыз етті. Бірақ азот тыңайтқышын N₆₀мөлшерден артық енгізгенде дәндегі май үлесі азайған. Фосфор тыңайтқыштарын енгізу өсімдіктің өсу қарқыны артуына, бірінші және екінші дәрежелі бұтақтардың саны көбеюіне, дән өнімділігі жоғарылауына және, ең бастысы, майлылығы арта түсуіне тікелей септігін тигізген.

Мақсары егістігіндегі арамшөптерге қарсы өскіндері шыққанға дейін Нитран, 30% э.к. гербицидін 4,0-6,0 л/га мөлшерде, Стомп, 33% э.к. гербицидін 4,0-6,0 л/га мөлшерде және Фронтьер 90% э.к. 1,0-1,2 л/га мөлшерде қолдану нәтижесінде алаң бірлігіндегі арамшөптердің саны Фронтьер гербицидін 1,2 л/га мөлшерде қолданған нұсқада 93,2 % азайып өнімділік 12,9 ц/га құраған. Мақсары көктері 3-4 жапырақ түзілу кезеңінде егістіктегі арамшөптерге қарсы Базагран 48% э.к. гербицидін 2,0-3,0 л/га мөлшерінде, ал Арамо, 50% э.к. гербицидін 1,25-1,5 л/га мөлшерде қолданған нұсқаларда жақсы нәтижеге Арамо гербицидін 1,5 л/га мөлшерде қолданған нұсқада шаршы алаңдағы арамшөптер саны 91,4-96,2% жойылып, өнімділіктің 13,9 ц/га құрағаны анықталды. Кемшіліктеріне келер болсақ қоршаған ортаны және ыстық қанды жануарлар мен адам организміне кері әсер етеді.

Мақсары өсіру жүйесінің шағын агроқұрылымдарға (фермерлерге) беретін негізгі артықшылықтары:

- топырақ эрозиясы төмендейді және жарамсыздануы тоқтайды;

- өнімнің өзіндік құны азаяды;

- дақылдың еккеннен өнім жинарға дейінгі арақашықтығы барынша кемиді, бұл бір жерден екі өнім алу үшін маңызды;

- жерді пайдалану тиімділігі артады;

- өсімдіктердің су мен ылғалды пайдалануы жақсарады;

- топырақтың физикалық, химиялық және биологиялық сипаттары жақсара отырып, топырақ құнары қалпына келеді, соның нәтижесінде өсімдік өнімділігі жоғарылайды;

- аймақта экологиялық жағдай жақсарады.

Сондықтан Қазақстанның оңтүстігіндегі тәлімі аймақта егістік танапты мақсары сеуіп өсірудің ғылыми негізделген жүйелі жиынтығын жасау өзіндік құны төмен мал азығын өзімізде өсірілетін көлемін арттырары сөзсіз.

Мақсары дақылы ықтырма егіс ретінде тәлімі аймақта кеңінен өсіріледі.

Себебі сабағы тік биік берік болғандықтан және құрғақшылыққа төзімді, тамыр жүйесі кіндікті топыраққа берік және терең енеді.

Өнімнің өзіндік құны себу мөлшеріне тікелей байланысты біздің тәжірибемізде бір гектар жерге кететін тұқымның мөлшері 300-350 мың немесе 15-18 кг/га егілуі тиіс. ОҚО тәлімі жер көлемі жалпы ауыл шаруашылығындағы жердің 50% құрайды немесе 450 мың гектар, осы аймақтағы егістік жерге ылғал тапшы жылдары және ылғал аз түсетін аймақтарға мақсары дақылы негізгі дақыл болып табылады. Топырақтағы тиімді ылғал қорын мақсары дақылы үнемді пайдаланып мол өнім түзуге мүмкіндік туғызады. Қатар аралығы қопсытылып астық тұқымдас арамшөптермен күресуге болады.

Қортындылай келе диплом жұмысындағы мақсары дақылының себу мөлшерін анықтап нәтижесінде мол өнім алып егістің топырақ құнарлылығын арттыру үшін үстеп қоректендіру тұрақты мол өнім кепілі болады.

Топырақ қатты заттардың тасталуынан келтірілетін экономикалық зардаптардың мөлшерін анықтау келесі формуламен жүргізіледі:

Уп= gУт* Мт

мұндағы g – жер қорларының құндылығын ескеретін коэффициент;

Ут - топыраққа 1 т ластамалардың тасталуынан келтірілетін салыстырмалы зардап;

Мт- топыраққа жылына тасталатын қалдық массасы

g – коэффициент келесіге тең;

Уп = 3,0 * 1882 * 0,2 = 1129,2

Қоршаған ортаны қорғау бөлімін қортындылатын болсақ Қазақстанның оңтүстік өңірінде ауыл шаруашылық мақсатындағы суармалы егістік алқаптарда дәндік жүгеріні өсіруде минералды тыңайтқыш енгізу мен суару мөлшерінің қоршаған ортаға кері анықталмады. Табиғатты ластайтын улы ластамалардың тасталуынан келтірілетін салыстырмалы экономикалық зардаптардың мөлшерін анықталып, ол 1129,2 көрсеткішті құрады [42,43].

5 Экономикалық бөлім

5.1 Жобаланатын нысанды бағалау және оның экономикалық тиімділігі

Қазіргі таңда ауылшаруашылық өнімдері өндірісін арттырудың негізгі қоры мәдени дақылдары шығымдылығының өсуі болып саналады. Осы мақсатта агротехникалық іс-шаралар әзірлеп, жүргізеді. Сондықтан олардың экономикалық тиімділігін дұрыс анықтау, алынған нәтижелерді ағымдық және күрделі шығындармен салыстыру өте маңызды болып саналады.

Өсімдік шаруашылығында егістік алқаптардың әртүрлі құрылымының, ауылшаруашылық дақылдарының жаңа сорттарының, озық технологиялардың және жеке агротехникалық іс-шаралардың (топырақты, егістікті өңдеу, өнімді жинау, тыңайтқышқтарды енгізу және т.б. тәсілдері) тиімділігін бағалайды.

5.2 Өнімдер мен қызметтердің өзіндік құнын есептеу

Шикізат, материалдар, жанармай және қуаттың жылдық қажеттілік құнын анықтау.

Жұмыстың технологиялық бөлімінде анықталатын материалдық және энергетикалық ресурстар шығындарының прогрессивтік нормалары, көтерме бағалары, көтерме бағалар мен тарифтер есептеудің негізі болып саналады. Нақты нысанның бөлімшесіндегі материалдық және энергетикалық ресурстар болса, онда нысанның ішкі бағалары қолданылады (кесте 15,16).

Кесте 15 - Материалдар мен энергетикалық ресурстардың жылдық қажеттілік құнын анықтау, егіс көлемі 10 га

Аталуы	Өлшем бірлігі	Шығын мөлшері, кг/га, л/га	Жылдық жалпы шығын, кг/га	Бірлік бағасы, Теңге	Жалпы құны, теңге
1	2	3	4	5	6
Шикізат, материалдар, ұрық, тыңайтқыштар шикізат пен негізгі материалдар
Ұрық	кг/га	18	180	60	10800
Фосфор	кг/га	30	300	50	15000
азот	кг/га	60	600	55	33000
пивот 10%	л/га	0,8	8	3800	30400
Жалпы: қалдықтарды есептемегенде шикізаттардың, материалдардың және тыңайтқышқтардың құны					89200
2.Технологиялық қажеттіліктерге жанармай 1. Трактор МТЗ-80 2. комбайн	л/га л/га	15 10	150 100	102 102	15300 10200
Жалпы технологиялық қажеттіліктерге қуат					25500

Кесте 16 - Жұмысшылардың еңбекақы қорын есептеу

№ п/п	Мамандықтардың аталуы	Тарифтік разряды	Тізімдік саны, адам	Ттиім сағат	Сағаттық, тарифтік ставка, теңге	Еңбекақының тарифтік қоры, теңге	Негізгі қорға қосымша төлемдер, 30% теңге	Негізгі еңбекақы қорының барлығы, тенге	Әлеуметтік төлемдер 11%	Жалпы жылдық еңбекақы қоры, тенге
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
1	Негізгі өндірістік жұмысшылар:			1960	145
2	Агроном	І	1	1960	145	70000	21000	91000	10 010	1212120
3	Тракторшы	І	1	1960	145	45000	13500	58500	6435	779 220
4	Жүк тасушы жұмысшылар	ІІ	1	1960	145	25000	7500	32500	3575	432 900
5	Комбайыншы1	І	1	1960	145	50000	15000	65000	7150	865 800
6	механик	І	1	1960	145	60000	18000	78000	8580	1 038 960
	жалпы	VІ	5			250000	75000	325000	35 750	4 329 000

Кесте 17 - Шикізат пен материалдарға кететін шығындарды есептеу, егіс көлемі 10 га

Шикізаттың, материалдардың атауы	Өлшем бірлігі	Шығын мөлшері, кг/га, л/га	1кг, дана құны, теңге	Соммасы, теңге	Көліктік шығындар		Жалпы сомма, теңге
Шикізаттың, материалдардың атауы	Өлшем бірлігі	Шығын мөлшері, кг/га, л/га	1кг, дана құны, теңге	Соммасы, теңге	10%	теңге	Жалпы сомма, теңге
Ұрық	кг/га	18	60	10800	1080	1080	11880
Азот	кг/га	60	55	33000	3300	3300	36300
фосфор	кг/га	30	50	15000	1500	1500	16500
Пивот 10% в.д.г.	л/га	0,8	3800	30400	3040	3040	33440
МТЗ-80	л/га	15	102	15300	1530	1530	16830
Комбайн	л/га	10	102	10200	1020	1020	11220
Барлығы							126 170

Жобаланған объектінің құрылысына капиталды шығындарын есептеу.

Кететін қүрделі шығындар келесілерден құралады:

1. Ғимараттар мен құрылғылардың құрылысына кеткен шығындар;

2. Құрал-жабдықтарды және автоматтандыру құралдарын сатып алуға кеткен шығындар, сонымен қатар бұл жерге монтаждау материалдарының құны, үстеме шығындар, тасымалдау мен сатып алуға байланысты шығындар кіреді.

3. Қымбат инвентарь мен инструменттерге кеткен шығындар.

Ғимараттар мен құрылғылар құрылысына кеткен күрделі шығындар құрылыс-монтаждау, электротехникалық және санитарлы-техникалық жұмыстардың құнын ескере отырып анықталады. Құрылысқа кеткен күрделі шығындар есебі кестедегі үлгісі бойынша жүргізіледі.

Кесте 18 - Ғимараттар мен құрылғылардың құрылысына кеткен күрделі шығындарды есептеу

№	Ғимараттар мен құрылғылардың аталуы	Құрылыстың көлемі, м³	Құрылыстың құны		Санитарлы- техникалық және электро-техникалық жұмыстардың құны		Сметалық құны, мың. теңге	Амортизацялық бөлінулер
№	Ғимараттар мен құрылғылардың аталуы	Құрылыстың көлемі, м³	1 м³, мың. теңге	Жалпы, мың теңге	25 %	мың. тенге	Сметалық құны, мың. теңге	Аммортизация нормасы 8%	сомасы , мың. тенге
1.	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1.	Негізгі қойма	140	6000	840000	210000	210000	1 050 000	84000	84000
	Барлығы	140	6000	840000	210000	210000	1 050 000	84000	84000

Құрал-жабдықтардың сметалық құны диплом жобасының технологиялық бөлімінде таңдалынып алынған құрал-жабдықтар негізінде анықталады.

Кесте 19 - Құрал-жабдықтар мен приборларға кететін күрделі шығындарды есептеу

№	Құрал -жабдықтардың аталуы	Саны, дана	Құны		Монтаждау мен жеткізу шығыны		Сметалық құны, теңге	Амортизацялық бөлінулер
№	Құрал -жабдықтардың аталуы	Саны, дана	1дана, теңге	Жалпы Теңге	%	тенге	Сметалық құны, теңге	аморти зация норма сы %	Сомасы, тенге
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1.	Ұрық	18	60	10800	40	4320	15120	10	1512
2.	Азот	60	55	33000	40	13200	46200	10	4620
3.	фосфор	30	50	15000	40	6000	21000	10	2100
4.	Пивот 10% в.д.г.	0,8	3800	30400	40	12160	42560	10	4256
5.	МТЗ-80	15	102	15300	40	6120	21420	10	2142
6.	Комбайн	10	102	10200	40	4080	14280	10	1428
	Барлығы			114 170	40	45880	160580	10	16058

Құрал-жабдықтарға кететін күрделі шығындарын есептеу бойынша түсініктемелер:

- диплом жобасының алдындағы бөлімдерінде келтілірген есептеулерден алынады;

– құрал-жабдық бірлігінің құны - кәсіпорынның бухгалтерлік мәліметтері немесе қазіргі таңдағы бағалар бойынша алынады;

– жалпы құны – құрал-жабдықтың құны мен оның санына көбейткенге тең;

- монтаждаумен жеткізіп беруге кеткен шығындар – құрал-жабдықты сатып алу жеріне байланысты (жергілікті, ұлттық немесе шет елдік нарықта) сатып алу құнының 20-60% дейін алынады;

– сметалық құны – монтаждау мен жеткізіп беруге кеткен шығындары мен сатып алу шығындарының қосындысына тең;

– амортизация нормасы – нормаға сәйкес (қосымшаға қара) немесе кәсіпорынның мәләметтері бойынша алынадды;

– амортизациялық бөлінулердің сомасы – сметалық құнына пайыздық қатынасы ретінде алынады (амортизация нормасына сәйкес).

Жалпы зауыттық немесе жанама цехтардағы құрал-жабдықтардың құнын базалық кәсіпорынның мәліметтері бойынша немесе кеңесші көмегімен алуға болады.

Ғимараттар, құрылғылар және құрал-жабдықтардың сметалық құның есептеу бойынша берілгендер күрделі салымдардың сметасының құруға пайдаланады. Оның есебі 20 кестедегі үлгі бойынша жүргізіледі.

Кесте 20 - Күрделі салымдар сметасы

№	Сметалық баптардың аталуы	Күрделі салымдар
№	Сметалық баптардың аталуы	Сомасы, мың.теңге	үлес салмағы (жалпы сомадағы %)
1	Негізгі өндіріске қажетті объектілер:
2	А) ғимараттар мен құрылғылар	1 050 000	21,6
3	Б) құрал-жабдықтар	160 580	3,4
4	Жалпы 2-ші бап бойынша	3 575 000	75,0
5	Сыртқы коммуникациялар	-
6	Жанама объектілер бойынша:	-
7	Барлығы	4 785 580	100

Жобалананатын объектінің сметалық құнын анықтап болғаннан кейін үлестік күрделі салымдарды анықтау керек, ол сметалық күрделі шығындар сомасының объектінің жобалық қуатының мөлшерінің қатынасына тең болады.

5.3 Еңбек ақы мен еңбекті ұйымдастыру мәселелері

Кәсіпорынның жұмыс режимі жұмыс аптасының үздікті немесе үздіксіздігіне байланысты болады, сонымен қатар тәулігіндегі ауысым санына және жұмыс ауысымның ұзақтығына байланысты болады.

Үздікті өндірістерде жұмыс 3,2 немесе 1 ауысыммен жүргізіледі.

Кәсіпорынның жұмыс режимін үздіксіз жағдайында 8 сағаттық жұмыс күні бойынша бір жылдық жұмыс сағатын есептеу үшін:

365-(106+14)*8=1960 сағат

Бір айда: 1960 : 12 =163,3 сағат

Бір айдың орташа күнтізбектік ұзақтығы:

30 күн * 8 сағат = 240 сағат

Сонда қажетті бригада саны: 240 : 163,3 = 1,46

Диплом жобасындағы таңдалынып алынған жұмыс режиміне қарай бір жұмысшының жұмыс уақыты балансын жасауға болады.

Кесте 21 - Бір жұмысшының жұмыс уақыты баланысының үлесі (күндермен)

Баланс элементтері	Үздікті өндіріс
Бір жылдағыкүндер саны (Т күн)	365
Демалыс күндері	106
Мейрам күндері	14
Бір жылдағы жұмыс күндері (Тном)	245
Шықпаған күндер	-
А)кезекті және қосымша демалыс	24
Б) ауырғанға байланыстыістемеу	7
В) декреттік демалыстар	2
Г) мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындау	1
Жалпы шықпаған күндер	34
1 жұмысшының жұмыс жасаған күндері (Ттиімді)	211

Есептелінген көрсеткіш Ттиімді тізімдік құрамының келген құрамына қайта есептеу коэффицентін анықтау үшін қолданады.

Үздікті өндіріс үшін:

К = Т_ном / Т_тиімді = 245 / 211 = 1,16

Кесте 22 - Жұмысшылар санын есептеу

№	Мамандардың аталуы	Тізбектер саны
	Негізгі өндірістік жұмысшылар
1	Агроном	1
2	Тракторшы	1
3	Жүк тасушы жұмысшылар	1
4	Комбайыншы1	1
5	механик	1
6	Жалпы	5

Басшылардың, мамандардың және қызметкерлердің саны мен еңбекақы қорын есептеу

Кесте 23 - Басқару персоналының саны мен еңбекақы қорын есептеу

№	Қызмет пен категорияның аталуы	Штаттық бірліктер-дің саны, адам	Айлық еңбек ақы, тенге	Премия (сыйақы) (20-40%), тенге	Әлеуметтік төлемдер 11%	Жылдық еңбекақы қоры, тенге
1.	Агроном	1	70000	21000	10 010	1 212 120
2.	Тракторшы	1	45000	13500	6435	779 220
3	Жүк тасушы жұмысшылар	1	25000	7500	3575	432 900
4	Комбайыншы1	1	50000	15000	7150	865 800
5	механик	1	60000	18000	8580	1 038 960
6	Барлығы	5	250 000	75000	35750	4 329 000

Кесте 24 - Еңбек пен еңбекақының жалпы сметасы

Көрсеткіштер

Жобаның берілгендері

1.Жалпы саны, адам

оның ішінде:

- жұмысшылар

- қызметкерлер (басшылар, мамандар, қызметкерлер)

2. Жалпы жылдық еңбекақы қоры, 4 329 000 тенге

оның ішінде:

- жұмысшылар 2 077 920

- қызметкерлер (басшылар, мамандар, қызметкерлер) 2 251 080

4 329 000

3.Орташа айлық еңбекақы, тенге:

оның ішінде:

- жұмысшылар 40000

- қызметкерлер 65000(басшылар, мамандар, қызметкерлер)

105 000

4. Еңбек өнімділігі

5 100

Ескерту: еңбек өнімділігін анықтау үшін кәсіпорынның өндірістік қуатын жұмысшылардын санына бөлу арқылы анықтайды.

5. 4 Өнімнің өзіндік құнын есептеу

Материалды-энергетикалық ресурстардың қажеттілік есебі шығындардың нормасы, өндірістің жылдық көлемі мен ресурстардың бағасына байланысты жүргізіледі.

Отын-энергия мен материалды ресурстардың шығындар нормасы диплом жобасының технологиялық бөлімінде құрылған материалды баланс арқылы анықталады.

Өндіріске қажетті отын-энергия мен материалды ресурстардың жылдық қажеттілік есебі.

Кесте 25 - Өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы. Жобаланатын қуаттылығы, 10 га

Калькуляция реттері	Өлшем бірлігі	Бір бірлік өнімінің бағасы	Жылдық өнімділікке жұмсалатын шығындар
1	2	3	4
1.Шикізат, негізгі материалдар және тыңайтқыштар А) ұрық Б) фосфор В) азот Г) пивот 10%	кг/га кг/га кг/га л/га	60 50 55 3800	10 800 15 000 33 000 30 400
Барлығы			89 200
2.Техникалық мақсаттарға арналған жанармай А) МТЗ-80 Б) комбайн	л/га л/га	102 102	15 300 10 200
Барлығы			25 500
3. Негізгі және қосымша жұмысшылардың жалақысы			4 329 000
4. Әлеуметтік салыққа берулер 11%			35 750
5. Жалпы өндірістік шығындар			172 050
Барлығы: өзіндік құны			4 651 500
6. Жалпы басқару шығындары 10%			465 150
Барлығы: өндірістік өзіндік құны			5 116 650
7.Коммерциялық шығындар 1%			51 166,5
Барлығы: толық өзіндік құны			5 167 816,5

Калькуляцияны құрастырған соң 26 кестедегі форма бойынша бір бірлік өнімнің өндірістік өзіндік құнының қосындысы ретінде анықтайды

№	Калькуляциялар баптары	Жобаланатын калькуляция бойынша шығындар
№	Калькуляциялар баптары	Теңге	%
1	Шикізат, негізгі материалдар және тыңайтқыштар	89 200	14,0
2	Технологиялық мақсаттарға арналған жанармай	25 500	4,1
3	Әлеуметтік салық жіберулерімен қоса өндірістік жұмысшылардың жалақысы	4 329 000	81,9
4	Барлығы: толық өзіндік құны	4 443 700	100

Ун= 1,8т/га Сн = 379180/2000=189,5 тенге/ц Цн= 70000 тенге/ц

Ут= 1,2 т/га Ст = 379180/ 1700= 223,0 тенге/ц Цт= 6000 тенге/ц

өнім көлемі 1,8 т/га*70=126 000

өнім көлемі 1,2т/га*60= 72 000

Жаңа технологияны ендіруден алынатын экономикалық тиімділікті (1 га есебіне) мына формула бойынша есептеуге болады:

Э^ц= (П^н - С^н) ∙ l^н – (П¹ – С¹) ∙ l¹ (1)

18,0 ц/га * 7000 =126000

126000-84000 = 42000

мұндағы: Ц_н, Ц_т – жаңа және дәстүрлі технологиялар бойынша алынған 1 ц өнімді сатудың бағасы, теңге; У_н,У_т – сәйкесінше өнімділіктер, 1 га алынатын ц; С_н, С_т – 1 ц өнімнің өзіндік құны, теңге.

Эп= (0-189,5)*2000-(10000-223,0)*1700=23 621 000 – 16 620 900 = 7000 100 тг/га

Өнімділікті арттырудан алынған экономикалық тиімділікті мына формула бойынша анықтайды:

Э_у = (Ц_т - С_т) ∙ (У_н - У_т) (2)

Эу= (12000-189,5)*( 2000-1700)= 11810,5 *300 = 3 543 150 тенге

Өнімнің сапасын арттырудан алынған тиімділікті (Э_к) былай есептейді:

Э_к = (Ц_н - Ц_т) ∙ У_н (3)

Эк= (12000-10000)*2000= 4 000 000 тенге

ал өзіндік құнын төмендетуден алынған тиімділікті (Э_с) төмендегі формула бойынша:

Эс = (Эс - Сн) ∙ Ун (4)

Эс = (223,0-189,5)* 2000= 67000тенге

Еңбек өнімділігін 1 адам-сағ есебінен жалпы өнімнің құны бойынша, ал оның өсімін мына формула бойынша есептейді:

Рпт = ПТн – ПТт / ПТт ∙ 100 (5)

мұндағы: ПТ_Н и ПТ_Т – жаңа және дәстүрлі технологиялар бойынша 1 адам-сағ есебіндегі жалпы өнімнің құны.

ВПн = 2000*5490=8784000 тенге

ВПт = 1700*3870=5805000 тенге

ПТн = 5008205/8 = 626 025,6 тенге

ПТт = 545122/8 = 68140,2 тенге

Рпт = (626 025,6-68140,2) / 68140,2 = 8,1%

Жаңа прогрессивтік технологияны енгізудің негізгі көрсеткіші қосымша шығындардың өтелуі (О_дз) болып саналады.

Жалпы экономикалық тиімділік: 3 543 150 тенге/га*10 га= 35 431 500 тг

ӨМ= К/Э=2939630/2769750=1,06 жыл

Химиялық құралдардың рентабельдік деңгейі (Р_х)

Пн= (1600-1025)*5490=3156750

Рх = 3156750/ 5619205 = 56,2%

Осы көрсеткіш жер шаруашылығымен байланысты жүргізілетін іс-шаралардың экономикалық тиімділігі туралы толық түсінік береді.

5.5 Жобаланатын объектінің экономикалық тиімділігін есептеу

Жобаланатын объектінің экономикалық тиімділігін анықтау үшін бір қатар көрсеткіштер есептелінеді.

1. Негізгі өнімді өткізуден түскен пайда мына формула арқылы анықталады:

Он гектар мақсары егісінен алынған өнім көлемі 18ц/га

Б - өнімнің көтерме бағасы 700 теңге

Ө - өнім бағасы 450 теңге

Өндіру – 18*700 = 12 600 теңге

П = (Б - Ө) * Өөндіру, теңге (6)

П =(700- 450)* 12 600 = 3 150 000 теңге

2. Өндірістің рентабелділігі мына формуламен есептелінеді:

Р = П / Кнег + Ан ∙ 100%

П – пайда, теңге: Қ_нег – жобаланатын объекттегі негізгі қорлардың құны (күрделі шығындар сметасының 1 бөлімі), 5 167 816,5теңге; А_н – айналым құралдарының нормаланған құны (негізгі қорлар құнынын 10-15% мөлшерінде алынады) 775 172,48 теңге.

Р = 3150000 / 5167816,5 + 775172,48 ∙ 100 = 53,1

3. Қор қайтарымы – негізгі қорлардың 1 теңгесіне шаққандағы өнімнің құнын көрсетеді, және мына формула арқылы есептелінеді:

Ққайт = Б ∙ Өөндіру / Қ нег, тенге (7)

Қ_қайт = (700-120600): 4 785 580 =1,8 теңге

4. Күрделі шығындардың өтелу мерзімі, ол жобаланатын объектінің құрылысына кеткен күрделі шығындар қанша жылда өтелетінін анықтайды және мыне формуламен есептеледі:

Қөтелу = К / П, жыл (8)

Қ_өтелу = 4 785 580: 3 150 000 = 1,5 жыл

бұл жерде: К – смета бойынша күрделі шығындардың сомасы, теңге; П - өнімді өткізуден түскен жылдық пайда, теңге

5. Күрделі шығындардың салыстырмалы тиімділік коэффициенті:

Е = 1 / Өөтелу = 1 / 1,5 = 0,6

Жоғарыда келтірілген есептеулер бойынша техника-экономикалық көрсеткіштердің жалпы кестесі толтырылады.

Кесте 27 - Техника-экономикалық көрсеткіштердің жалпы кестесі

№	Көрсеткіштердің аталуы	Өлшем бірлігі	Жоба көрсеткіштері
1	Өнімнің жылдық шығарылуы: - нақты мөлшерде - құндық мөлшерде	теңге	18 000 226 800 000
2	Жұмыскерлердің саны, барлығы оның ішінде жұмысшылар	адам адам	5 3
3	Еңбек өнімділігі (құндық немесе нақты мөлшерде)		5100
4	Жылдық өнім шығарылуының толық өзіндік құны	теңге	4 443 700
5	Өнім бірлігінің өзіндік құны	теңге	12 600
6	Күрделі шығындар	теңге	4 785 580
7	Жылдық пайда	теңге	3 150 000
8	Өндірістің рентабелділігі	%	53,1
9	Қор қайтарымы	теңге	1,8
10	Өтелу мерзімі	жыл	1,5
11	Күрделі шығындардың экономикалық тиімділік коэффициенті	-	0,6

6 Бизнес жоспар

6.1 Аннотация

Бизнес - жоспар тақырыбы: Сайрам ауданының тәлімі егіншілігіндегі ауыспалы егісте жоңышқа дақылының маңызы

Кәсіп орын атауы: «ОБМжӨШҒИИ»,

Мекен - жайы: ОҚО Сайрам ауданы, Тассай елді-мекені

Телефон: 8 771 390 08 79

Жобаны дайындаушы: АП-10 1к 2 тобының студенті Көлжанова М.Н.

Жоба құны: 4 785, 580 мың теңге

Қаржыландыру көздері: қарыз құралдары

Жобаның жүзеге асыру мерзімі: 2015-2017 жж.

Жобаны жүзеге асырудың нәтижесі: Мақсарыны себу мөлшері мен үстеп қоректендірудің өнім құрылымына әсері

6.2 Түйін

ОҚО тәлімі егіншілігінде мақсарыны егу мөлшері мен үстеп қоректендірудің өнім құрылымына әсері зерттелді. Қызметтің негізгі түрлері: ауыспалы егістер, сүрі танап, жерді өңдеу, аудару, тырмалау, культивация жасау, себу, жинау, тұтынуға жеткізу. Оңтүстік Қазақстан тәлімі жерлерінде мақсарыны себу мөлшерінің өнімділігіне әсерінің ғылыми негіздерін жасау. Мақсарының өсіп-өнуі кезінде, әсіресе «пісу» фазасында топырақта азот және фосфордың азаюы байқалады. Бұл, топырақта жүріп жаткан алмасу процестерінің белсенділігі төмендеуіне әсер ететін жиналған дәнмен бірге азот жэне фосфордың бөлінуі, топырақ ылғалдылығы күрт кемуі және топырақтың температурасы артуымен байланысты. Минералды тыңайтқыштармен тыңайтылған егістік, өсімдік көктемде өсіп шыққаннан дән түзе бастау аралығында 120-150 мм-ден кем емес жауын-шашын түссе ғана жоғары өнім береді. Зерттелген себу мөлшерінің мақсары өнімділігіне әсерінде айтарлыктай айырмашылық байқалмады. Гектарына 300 мың дана өнгіш дән мөлшерінің мақсары өнімділігіне әсері, 400 және 500 мың дана енгіш дән мөлшерінің өнімділігі арасында айырма 0,4; 0,3 және 0,2 ц/га аспады. Демек, мақсарыны гектарына 300 мың дана өнгіш дән мөлшерде сепкен тиімді. Кәсіп орын қатысушылардың материалдық жағдайын жақсарту және табыс табу болып табылады.

Кесте 28 - Жоба бойынша ивестициялық шығын

Шығындар, мың теңге	2015
Негізгі капиталға инвестициялар	4 675 468
Айналым капиталы	126 170
Жалпы	4 801 638

Экономикалық көзқараспен жоба:

Жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді;
Жоңышқаның ауыспалы егістегі маңыздылығы анықталады;
ОҚО бюжетіне салық және басқа түсімдер түсуі;

Әлеуметтік әсері:

Мал шаруашылығын қажетті шөппен қамтамасыз ету;
Егіс алқабының топырақ құнарлылығы артады.

6.3 Кәсіпорынның сипаттамасы

Кәсіпорынның ұйымдастыру- құқықтық үлгісі, заңды және пошталық мекен жайы: 110019 Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, Тассай елді-мекені

Тарихи және экономика - географиялық анықтама: Сайрам ауданы топырағы кәдімгі сұр топырақ. Тәжірибе Сайрам ауданы, Тассай елді -мекені, Тассай тірек пуктінің егіншілік тәжірибе шаруашылығында 2013 жылы жүргізілді. Тассай тірек пуктінің Шымкент қаласынан 5 км жайласқан. Сайрам ауданы климаты кіші контененталды. Жазы құрғақ, ыстық және созылыңқы болып келеді.

Жоба концепциясы тәлімі егіншілікте астық және мал азықтық, мақта, көкөніс дақылдарының ауыспалы егісінде өсіріледі. Минерал тыңайткыштардың өсімдіктің бойына, қауашақ санына, 1000 дәннің салмағына, ал себу мелшерінің өсімдіктің түп санына оң әсер еткені көрініп тұр. Биологиялық өнімділікті есептеп шыққанда N30 Р 30 және N60Р60 варианттары мол өнім беретіні анықталды.

Дайын өнімді сату және өткізу жұмыстары арнайы сауда-саттық делдалдары арқылы жүзеге асырылады.

Бөлімшелердің міндеттері:

- шығарылатын өнім сапасын анықтау;

- технологиялық процестің параметрін бақылау;

- шығарылатын өнің сапасын жоғарылатуға бағарылатуға бағытталған іс шаралар.

Шығарылатын өнімдердің ең жақын бәсекелестері: Сайрам аудандық шаруа қожалықтары.

Басқа шаруа қожалықтармен салыстырғанда бұл «ОБМжӨШҒИИ» өнімі бірқатар артықшылықтарға ие:

- жоғары сапа;

- бәсекелестікке қабілетке ие;

- ауыл шаруашылығына қажетті азықтық қоспа.

Өнімнің артықшылықтары:

- өзіндік құны төмен өнім өндіру;

- экологиялық таза;

- демсографиялық бағалар.

6.4 Өнімнің сипаттамасы

Оңтүстік Қазақстанның жергілікті популяциясынан алынған нұсқаларды жалпы саралау тәсілі бойынша Красноводопад селекциялық тәжірибе станциясында шығарылған. Бойы орташа 85 см. Бұтақтану коэффициенті 7,2. Бұтақтары жинақты. Өсімдік ықшам формалы. Жапырақтары жалпақ, овал пішіндес, ұштары тікенексіз. Қауашағы күмбез пішіндес. Бір түпте орта есептен 8,4 қауашақ болады. Әр қауашақта 35-42 дән шоғырланған. Дәндері ірі.
Дәннің орташа салмағы 43 грамм. Дәннің қабығы дәннің 37-39% құрайды. Дәндегі май құрамы 37%. Сорт 1993жылы аудандастырылған. Өнімділігі 8-12 ц/га.

6.5 Маркетинг жоспары

Қазіргі таңда ауыл шаруашылығында пайдаланылатын егіс алқаптарында топырақтың өңделетін қабатының құнарлығы көптеген факторға байланысты өзгеріске ұшырайды. Атап айтқанда, жерді пайдалану жағдайы мен ауыспалы егістіктегі дақылдардың орналасуына және топырақтың өңдеу тәсілдеріне қарай өзгереді. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында ауыспалы егіссіз монодақыл ретінде бір ғана дақыл егіліп, бізге дейін енгізілген органикалық және минералды тыңайтқыштардың қоры таусылуға айналды. Қазіргі уақытта егістікке қажетті тыңайтқыштар дер кезінде енгізілмейді. Соның салдарынан топырақтың құнарлы қабатының азаюына және жарамсыз жердердің көбеюіне әкеледі. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында қолданылатын егіс алқаптары жел және су эрозиясына ұшырап немесе техногенді ластану, яғни топырақтың тығыздалуы мен тұздануы байқалуда. Деректерге сүйенсек қара топырақты көптеген жылдар аудара жырту нәтижесінде топырақтағы қарашірік мөлшері бастапқы қалыптан 20-24% азайған, ал сұр топырақтарда 17-20 % қарашірік жоғалтқан. Осы аймақтарға жоңышқаны себу топырақтың өңделетін қабатының құнарлығын арттырып физикалық қасиетін жақсартады.

Кесте 29 - ҚР ауыл шаруашылығы дамуының негізгі көрсеткіштері

№	Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру	2015ж	2016ж	2015ж	2016ж
№	Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру	2015ж	2016ж	+ -	%
1	Мақсары өсіретін аудандар үшін орта есеппен қанша тонна тұқым қажет	45т	56т	11,0	24,4
2	Мақсары	35 мың, га	40 мың, га	35 мың	14,2
	Ауыл шаруашылығында әр га, түсетін мақсары өнімі,ц	12	18	6	50,0
	Мал азығындық дақылдар	10 мың, га	25,0 мың, га	15 мың га	55,0

«ОБМжӨШҒИИ» Біз зерттеп отырған Мақсарының «Нұрлан» сортының себу мөлшерін санмен белгілеу қабылданған, оның негізіне өнімді жинау алдындағы қатардағы оңтайлы өсімдіктер жиілігі немесе сабақтар тығыздылығы алынған. Ал, себілу мөлшерін салмақпен анықтау агрономиялық талапқа сәйкес келмейді. Оның мәні ірі тұқымды сорттар, ұсақ тұқымдыға қарағанда, қолайсыз жағдайға тап болады. Ірі тұқыммен сепкенде тұқым жетпей қалуы мүмкін, ал ұсақ тұқыммен сепкенде көп себіледі, соның кесірінен өнім аз жиналады.

Келешекте жоғары және сапалы өнім беруі үшін келесі мәселелерді құарастыру қажет:

- ОҚО жәрмеңкелерге қатысу;

- дайын өніснің сапасын жоғарылату;

- өнімге тұрақты бағаны ұстау;

- өнімнің сату жүйесін дамыту;

- өнімді сату және өткізу бойынша жарнамалар мен жеңілдіктер қарастыру.

Кесте 30 - Келесі бір жылда сату жоспары, 10га

Сату көлемі, кг	Табыс, теңге	Пайда, теңге	Таза пайда,теңге
18000	12 600 000	7 814 420	1 562 884

Бір кг мақсары тұқымының сатылу бағасы 700 теңге

6.6 Өндіріс жоспар

Дайын өнімнің сапасы жоғары болуы үшін «Нұрлан» сорты келешекте жоғары және сапалы өнім беру экономикалық тиімді болып есептеледі. Бұл сортқа кеткен қаражат басқа сорттардан азырақ болғаны үшін келешегі жақсы, осыларды есепке алып «Нұрлан» сортын оңтүстік аймақтарда егу тәлімі жерде мақсарыны себу мөлшері мен үстеп қоректендірудің өнімінің артуымен бірге сапасының да жоғары болуына алып келеді. Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты.

«Ауыл шаруашылық басқармасы» Сайрам ауданы бөлімі.

Кесте 31 - Жылдар бойынша өндірістік бағдарламалар

Көрсеткіш (жылдық)	2015	2016	2017
Мақсары өнімі,т	1,8	2,1	2,8

Мақсары тұқымын сату бағдарламасы маркетингтік зертеулер негізінде жарнама акциясын жүргізу арқылы жүзеге асырылады.

Кесте 32 - Жоспарланған сату бағдарламасы

Табыс баптары	Өткізу күні	2015	2016	2017
Мақсарыны сату, ц/га	10.09.2014ж	18	21	28

6.7 Ұйымдастыру жоспар

Кәсіп орын басшысы жалпы жұмысты ұйымдастырушы және басқарады.

Ароном егіс алқаптағы жұмысшыларды және өсімдіктердің өсіп-даму ерекшеліктеріне бақылау жүргізеді. Механик тракторлардың ақаусыз жүруін қадағалайды. Жұмысшылар жүк түсіру және жалпы жұмыстарды атқарады. Комбайыншы себу жинау жұмыстарын жүргізеді.

Кесте 33 - Жалақы қорын есептеу, мың теңге

№	Қызмет пен категорияның аталуы	Штаттық бірліктер-дің саны, адам	Айлық еңбек ақы, тенге	Әлеуметтік төлемдер 11%	Жылдық еңбекақы қоры, тенге
1	Агроном	1	70 000	10 010	1 212 120
2	Тракторшы	1	45 000	6435	779 220
3	Әр түрлі мақсаттағы жұмысшы	1	25 000	3575	432 900
4	Комбайыншы	1	50 000	7150	865 800
5	Механик	1	60 000	8580	1 038 960
6	Барлығы	5	250 000	35 750	4 329 000

Қаржылық жоспар

«ОБМжӨШҒИИ» Біз зерттеп отырған мақсарының сорттары ішінде тиімді есептелген «Нұрлан» сорты келешекте жоғары және сапалы өнім беруі үшін өзіндік құны төмен өнім алуда қаржы жоспары келесідей жасалды:

- шығарылатын дайын өнімнің пайдасы мен шығыны туралы жоспар және кәсіпорынның тиімділігі (кесте 34);

- кәсіпорынның ақшаны тиімді жұмсау туралы жоспары және ақшаны реттеу (кесте 35).

Кесте 34 - Шығарылатын дайын өнімнің пайдасы мен шығыны туралы жоспар және кәсіпорынның тиімділігі

№	Көсеткіш	Дәстүрлі баға	Жаңа баға
1	Өнімділік ц/га	12	18
2	Өзіндік құн	13,3	15,2
3	Жаңа өнім бағасы	450	700

Кесте 35 - Кәсіпорынның ақшаны тиімді жұмсау туралы жоспары және ақшаны реттеу

Шикізаттың, материалдардың атауы	Өлшем бірлігі	Шығын мөлшері, кг/га, л/га	1кг, дана құны, теңге	Соммасы, теңге	Көліктік шығындар		Жалпы сомма, теңге
Азот	кг/га	60	55	33000	3300	3300	36300
фосфор	кг/га	30	50	15000	1500	1500	16500
Жалпы	-	90	105	48000	4800	4800	52800

Кесте 36 - Пайдалану шығындары 1га есебі, мың теңге

Алғы дақылдар	Технологиялық операциялар	А/ш машиналары және агрегаттар	Орындалу мерзімі	Агротехникалық мөлшері	Ескерту
Күздік бидай, арпа, жоңышқа дақылдары	Дискілеу	К744Р1, Т4А, Т90М+ БДТ-7 н/е ОП-8, ОП-12	Күзгі топырақ ылғалданғаннан кейін	10-12 см тереңдікте
	Топырақты қопсыту және фосфор тыңайтқышын енгізу	К744Р1, Т90М + СЗС-2,1	Күзгі және қысқы шуақты күндері	Р2О5 – 30 кг ә.е.з.,	Қопсыту тереңдігі 10-12 см
	Танапты тегістеу	Т90М+ КЗУ-0,3	Көктемде егу алдында
	Егілетін тұқым тазалау	Тұқымды магнитен өткізу	Егуден 10-15 күн бұрын	Трефалин 4 кг/тн
	Егу	Т-90, МТЗ-80+ СО-4,2, СКОН-4,2	Күзде қыркүйек айының 2-ші жартысында және көктемгі топырақ дегдісімен		Егу тереңдігі 1-2 см

36-кестенің жалғасы

Алғы дақылдар	Технологиялық операциялар	А/ш машиналары және агрегаттар	Орындалу мерзімі	Агротехникалық мөлшері		Ескерту
	Жүйекаралық қопсыту	МТЗ-80, КРН-5,4	Жүйектегі өсімдіктер қатар түзгенде			8-10 см тереңдікте
	Суару қарықтарын алу	МТЗ-80, КРН-4,2	Мамыр		10-12 см
	Арамшөптер-мен күресу	МТЗ-80+ ОП-2000 ОВТ-1, ОРЭН «Радуга», QF Braunt және дельтаплан;	Сәуір астық тұқымдас арамшөптерге		Фюзилат Супер 0,5…1,0 л/га
	Суару	Жүйек аралықтарындағы арықтар алынысымен	Мамыр-маусым		Қолмен егуден кейінгі 15-20тәуліктен кейін		700-800 м3/га
	Зиянкестерден қорғау	МТЗ-80+ ОП-2000 ОВТ-1, ОРЭН «Радуга», QF Braunt және дельтаплан;	Сәуір- мамыр		БИ-58 жаңа, э.к.. -0,8-1,2л/га, Каратэ 050, к.э. -0,2 л/га, Децис 2,5%, к.э. -0,25-0,3 л/га		Бір шаршы алаңда 1-2 жәндіктен асқанда
	Суару	Дақылдың бітеугүл кезеңінде	Маусым-шілде		Қолмен		700-800 м3/га
	Мақсарыны тұқымдыққа жинау: - тікелей - орып комбайнмен жинау	СК-5 «Нива», Енисей 1200НМ, Джон-Дир, New Holland.	маусым				Бұршағы 80-85% қарайғанда
	Тұқымды тазалау	Петкус-Гигант	Шілде-тамыз
Жалпы бір гектер егіске кеткен шығын көлемі					35650 теңге

6.8.1 Пайда мен шығын талдауы

Кесте 37 - Табыстар мен шығындар есебі, мың теңге

№	Атауы	2015	2016	2017
1	Өнімнен түскен табыс	12 600, 000	13 900, 050	15 200, 000
2	Өнімнің өзіндік құны	12 600	15 350	18 850
3	Жалпы пайда	3 150 000	4 200 000	5 350 000
4	Салық(10%)	315 000	465 800	725 350
5	Таза пайда	16 077 600	18 581 200	21 294 200

Қортынды

1. Тәлімі жерде өсірілетін мақсары дақылынан мол және сапалы, бәсекелестікке қабілетті өнім алудың негізгі кепілі - дақылды ерте көктемде себу, өсімдік жиілігін сақтау яғни күз, қыс және көктем мезгілдерінде топырақта жинақталған ылғал қорын ұтымды сақтау, сондай-ақ оны дақылдың өсу кезеңдерінде тиімді пайдалануы болып табылады.

2. Мақсарыны себу мөлшері дақылдың қолайлы өсіп дамуына жағдай жасап, себу мөлшері 300 мың.дана/га бақылау нұсқасында вегетатция ұзақтығы 117 күнге созылды (кесте 4). Бұл себу мөлшерінін басқа бақылау нұсқаларымен салыстырсақ себу мөлшері 400 мың.дана/га бақылау нұсқасында 116 бір күн ерте піскен, ал себу мөлшері 500 мың.дана/га бақылау нұсқасында бұл көрсеткіштерді салыстырғанда 6-7 күн айырмашылық байқалды.

3. Зерттелген себу мөлшерінің мақсары өнімділігіне әсерінде айтарлыктай айырмашылық байқалды. Гектарына 300 мың дана өнгіш дән мөлшерінің мақсары өнімділігіне әсері, 400 және 500 мың дана енгіш дән мөлшерінің өнімділігі арасында айырма 1,5; 2,4 және 4,6 ц/га болды. Демек, мақсарыны гектарына 300 мың дана өнгіш дән мөлшерде сепкен тиімді

4. Минерал тыңайткыштардың өсімдіктің бойына, қауашақ санына, 1000 дәннің салмағына, ал себу мелшерінің өсімдіктің түп санына оң әсер еткені көрініп тұр. Биологиялық өнімділікті есептеп шыққанда Р ₃₀ N₆₀және Р₄₅ N₉₀ нұсқалары мол өнім беретіні анықталды.

5. Зертханалық тексеру нәтижесінде барлық нұсқалардағы дәндерде 300 мың дана/га май құрамы жоғары екендігін көрсетті. Ал енді жоғары себу мөлшері егілген мөлтектерде (400 және 500 мың дана/га) бұл көрсеткіш төмендеп кететініне куә боламыз. 1м² өсімдіктің қалың шоғырлануы қорек жетіспеушілігі себепті дәндердің ұсақ болуына және май синтездеуге қуатының жетпегендігіне алып келді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1 А. Күрішбаев. Республика егіншілігіне жүйелі даму қажет //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2004-№6. –Б. 3-4.

2 А. Күрішбаев. Минимальная обработка почвы и плодосемен-основа ресурсосберегающего земледелия для устойчивого производства // НОУ-ТИЛЛ и плодосмен – основа аграрной политики поддержки ресурсосберегающего земледелия для интенсификации устойчивого производства: матер.межд.конф. –Астана-Шортанды: Казахстан, 2009. –С.5-6.

3 С.Р.Арыстангалиев, Е.Р. Рамазанов. Растения Казахстана // Алма-Ата: Наука, 1997г. –239 с.

5 Я.Г. Момот. Масличные культуры в Казахстане //Народное хозяйство Казахстана. Алма-Ата, 1995. №5. 28-30с.

6 Л.М. Жуковский. Культурные растения и их сородичи // Л.: Колос, 1999г. -96 с.

7 Е.А. Weiss, Саstor, Sеsаmе аnd sаfflower //Bremes and Noble Іnс. –New-Yоrk, 1998. P.529-744.

8 Н. Расулов. Питательность силоса из сафлора //Сб.науч.трудов ВНИИК. –Самарканд, 1997г. Т.12. 124с.

9 Р.Ғ. Кnowles. Vаrіаbіlіtу іn оlеіс аnd linoеіс асіd соntenta оf safflower oil. // Есоnоmіс Воtапу. 1995. №19 Р.53-62.

10 A.Ashri, Р.Ғ. Кnowles. Cytogenetics of safflower (Carthamus L.) special and their hybrids // Agron.J. 1998у. 11-17р.

11 И.А.Минкевич. Масличные культуры // М.: Сельхозиздат, 1999г. 307-329с.

12 П.П. Вавилов. Новые кормовые культуры // М.: Россельхозиздат, 1995г. 315 с.

13 А.М. Купцов. Сафлор //Новые масличные культуры ВИР: сб.науч.трудов. –Л., 1996г. 36-41с.

14 Я.Г. Момот. Культура сафлора в Узбекистане // Ташкент, 1996г. 150 с.

15 Е.Ш.Жумабеков, Т.А.Атакулов, Б.К.Доненов, Д.Сыдыков. Сафлор (систематика, генетика, продуктивность и перспективы использования) // Алматы, 2008г. 71 с.

16 А.А.Бегалин, В.А. Винокуров. Влияние запасов продуктивной влаги на полевую всхожесть семян в зависимости от глубины заделки семян //Вестник науки Казахского государственного агротехнического ун-та им.С.Сейфулина. –Астана, 2007г. №3. 99-103с.

17 J.R. Smith. Safflower AOCS Press, Champaign, JL. // New-Yоrk, 1996у. 624 р.

18 Ван Жау Му. Жер шарындағы мақсары материалдарына берілген баға және оны қолдану (қытай тілінде) // Пекин: Техника ғылым баспасы, 1999ж. 484 б.

19 В.Е. Борковский. Частная селекция масличных культур // М.: Сельхоз-издат, 2001г. 163-169с.

20 Г.М. Попова. Гибриды культурного сафлора //Записки Ленинградского с.-х. ин-та. Ленинград, 1999. Вып.2. 97 с.

21 Д.Бартенов. Сафлор – на полях Западного Казахстана //Сельское хозяйство Казахстана. Алма-Ата, 2003г. №8. 45с.

22 Я.Г. Момот. Культура сафлор в Узбекстане // Ташкент, 1996г. 30 с.

23 Л.Бейлин. Сафлор в Казахстане //Зерновые и масличные культуры. Алма-Ата: Кайнар, 1998г. 12с.

24 Д.С. Васильев. Подсолнечник // М.: Агропромиздат, 1999г. 172 с.

25 А.А. Арипова. Откорм баранчиков с использованием сафлорового жмыха //Вестник с.-х. науки Казахстана. Алматы: Бастау, 2001. -№6. 34-35с.

26 Е.А. Weiss. Oilseed Corops. Chapters sаfflower //Longman Group Limited, Logman Hause. London, 1997у. 216-281р.

27 В.Н. Чирков. Новые масличные культуры // Ташкент, 1998г. -38 с.

28 И.Расулов. Кормовая ценность сафлора для полупустыных районов каракулеводства //Сб.науч.трудов ВНИИК. Самарканд, 1996г. 136с.

29 С.Н. Прянишников. Сафлор для улучшения пастбищ //Сельское хозяйство Казахстана. Алма-Ата, 2004г. №7. 21-22с.

30 .Прянишников К агротехнике сафлора в пустынной и полупустын-ной зонах юго-востока Казахстана // Вестник с.-х. науки Казахстана. Алма-Ата. Кайнар 1999г. №9. 6-7с.

31 Я.Г. Момот. Ботаническая – агрономическая монография сафлора // Самарканд, 1999г. 14 с.

32 Перспективные образцы сафлора для использования в кормовых целях //Науч.-техн. бюллетень Всероссийского науч.-иссл.ин-та растениеводства им.П.П.Вавилова. Санк-Петербург, 1995г. Вып.232. 34-40с.

33 З.Ш. Шамсутдинов. Культура сафлора в каракулеводческих хозяйствах пустынной зоны //Сельское хозяйство Узбекистана. Ташкент, 1999г. №8. 14-16с.

34 Р.М. Медеубаев. Мақсары дәні сапасының агротехникалық тәсілдерге байланысты өзгеруі //Жаршы. Алматы. Бастау, 2007ж. №10. 21б.

35 Р.М.Медеубаев, М.Н.Жамалбеков, А.К. Киреев. Минимальная обработка почвы при возделывания зерновых и сафлора на богаре // Красноводопад, 2006г. 5-6с.

36 Г.А. Беркінбаева. Мақсары болашағы мол мал –азықтық дақыл //Жаршы. Алматы, Бастау, 2005ж. №12. 40-41б.

37 G.P.Argikar, V.V.Thobbi. The range of variation of some quantitative characters in Carthamus tinctorus // L. Ind Oilseeds jow. 1999у. Vol.l.(4).232-234р.

38 Е.В. Сергиевская. Систематика высших растений // Санк-Петербург, 2002г. 352 с.

39 P.F.Knowles. Centers of plant diversity and conservation of erop germplast //Safflower, Economic Botany. 2001у. Vol.23 (4). 324-329р.

40 A.Ashri. Evaluation of the germoplasm collection of safflower plant height in Israel, Utah, and Washington // Theoretical Applied Genetics, Vol. 1999у. 395-396р.

41 B.S.Chaudhary, O.P.Singh, R.R. Rawat. Field evaluation of some insecticides against the safflower aphid, the capsule fly and the predator // 1999у. 117-125р.

42 A.M.Dhorte, V.R.Zode, N.P. Ingole. Chlorophyll variability in some genotures of safflower and gram and its correlation with yi eld //PKV Research Journal. 2003у. Vol.9(1). 75-78р.

43 Д.С. Васильев. Подсолнечник // М., Агропромиздат, 1999г. 174 с.

44 У Ин Шян. Мақсары сорт үлгілерін сынау (қытай тілінде) // Пекин, 1998ж. 145 б.

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2023-12-15 20:39:41 Қаралды-110

ЕРТЕДЕ БОЯУЛАР НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ІНЖУ ҚАЙДАН АЛЫНАДЫ?

КҮН НЕДЕН ЖАСАЛҒАН?

ДЫБЫС ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЛАСТАУЫ МҮМКІН БЕ?

БҰЛТТАРДЫҢ ҚАНДАЙ ТҮРЛЕРІ БАР ЖӘНЕ ОЛАР НЕНІ ХАБАРЛАЙДЫ?

ПЛАСТМАССА ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

ПЛАСТМАССА ЫДЫРАУЫ МҮМКІН БЕ?

СУ ҮЙДІ ЖАРЫП ЖІБЕРУІ МҮМКІН БЕ?

МҰНАЙ НЕДЕН ТҰРАДЫ?