Біздің жүргізген көп байқаулардың нәтижесінде «Бақтыөлең» тәжірибе жайында саздақты және құмды  жерлерде өсетін өсімдіктер, ал Физиология-лық кешенде саздақты аймақтарда  кездесетін түрлердін басымдау келетіні анықталды.

«Бақтыөлең» тәжірибе жайындағы өсімдіктер түрлерінің басым бөлігі оңтүстік шөлге тән эфемерлерден тұрады. Жылма-жыл тұрақты өсетін және кең тараған түрлерге татар шөпжияры (Uxioliron tataricum),  жапырақты сарғалдақ (Ranunculus polirhirus), шөл жауылшасы (Alyssum desertorum), түркістан айқайыны (Malcolmia turkestanicа), нохатек (Trigonella orthoceras), шөл жауылшасы (Alyssum desertorum), тоты көкнәрі (Papavez croceum) және басқалар жатады. Келесі тіршілік нышандары біржылдық шөптесін өсімдіктерден қарсыгүл сағаны (Gizgensohnia oppositiflora), теріс сарытікен (Horaninovia anomala), құм ебелегі (Ceratocarpus arenarinus), екіжылдық шөптесін өсімдіктерден шашақты жусан (Artemisia scoparia), көбенқұйрық (Cousinia) және басқалары кездеседі. Бұлардың өсіп-дамуы күзге дейін барады.

Тәжірибе жайындағы басым (доминант) тіршілік түріне эфемероидтар, яғни көпжылдық, бірақ өсіп-дамуы эфемерлер сияқты жаздың бас кезінде аяқталатын шөптесін және жартылай бұталар жатады. Олардың арасында ең көп тарағаны және бағалы мал азықтық өсімдік түрлеріне жататыны жуашықты қоңырбас (Poa bulbosa), толық қияқөлең (Carex pachystylis) және құм төбешіктерде тараған даражапырақ таспа – Astragalus unifoliolatus (4-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-сурет. Тәжірибе алаңқайындағы теріскен өсімдігі

Мал азықтық құндылығы жоғары бұршақ тұқымдасқа жататын қаргүл таспасы (Astragalus chinoanthus), имек таспа (A. flexus), турчанинов таспасы (A. turrszaninovii), сондай-ақ шырыш (Eremurus anisopterus), ерте гүлдейтін құртқа түрлері (Iris tenuifolia, J. longiscapa),  қазжуа (Lagea graminifolia), қызғалдақ (Tulipa), сасық сасыр (Ferula foeltida), рауғаш (Rheum tataricum) түрлері сирек өседі.

Кейінгі жылдары «Бақтыөлең» тәжірибе жайында өсіп-даму мерзімі жаз айларына дейін созылатын көпжылдық шөптесін өсімдіктерден түлкіше (Astragalus alopecias) және домалақбас таспа шөбі (A. globiceps) түрлері кеңінен тарала бастады. Бір ерекшелігі  домалақбас таспашөбінің таралу аймағы механикалық құрамы жеңіл (құмдауытты, құмды топырақтармен шектеледі.

Бұта және бұташық тектес өсімдіктерден таралғаны ақ шеңгел (Halimodendron), басты жусан (Artemisia diffusa) ара-кідік дермене (A. cina) өседі.

Тәжірибе жайынан солтүстікке қарай 3-4 шақырым жерде эверсман теріскені (Krascheninikovia eversmanniana),  шоған (Holathamnus subaphyllus) түрлері кездеседі.

Физиологиялық кешеннің өсімдік жамылғысында көпжылдық шөптесін өсімдіктер түрі басым. Мұндағы кең тараған түрлерге қызыл таспа (Poligonum corrigioloides, P. agreste), ажырық (Cynodon dactylon), шашыратқы (Cichorium intybis) және басқалар жатады. Бадам бидайығы (Agrophiron badamence), тянь-шань жоңышқасы, сары түйежоңышқа түрлері кездеседі. Біржылдық түрлерден кәдімгі мыңжапырақты (Achillea millefolium),  қылтан шөпті (Aegilops triuncialis), сүттігенді (Euphozbia), дала жауылшасын (Alyssum campestre) атауға болады. Жартылай бұталы түрлерден қаратау мен тянь-шань жусандары (Artemisia karatavica, A. tianschanica), жасылдау немесе тянь-шань изені (Kochia tianschanica) өседі.

Тау бөктері жазығындағы көптеген жерлердің астық және басқа тәлімі дақылдарды егу үшін айдау есебінен мал өрісі тарылып, нәтижесінде жайылымдардың тозуына алып келді. Көптеген арам шөп түрлері тарады. Оларға қалуен (Sonchus awensis), аққурай (Psoralea drupacea), парсы қоңыраушасы (Hulthemia persica), итсигек (Anabasis aphalla), дірілдеуік (Salvia), сарықалуен (Cirsium) жатады.

Жазық шөлдегі тозған жайылымдарда шашақты жусан (Artemisia scoparia), ақшыл жусан (A. leucodes), адыраспан (Peganum harmala), қылтан шөп (Aegilops) түрлері кең тараған.

Осы жерде тәжірибе жайлары орналасқан алқаптардың өсімдік жамылғысында бағалы мал азықтық өсімдік қатарына жататын буассье шытыршығының мүлде өспейтінін атап өтуіміз керек.

Тәжірибе жайлары орналасқан алқаптардың табиғи жайылым түрлері әр алуан. Жазық шөлде негізінен эфемерлі және жусанды-эфемерлі жайылым, тау бөктерінде жусанды-астық тұқымдас, эфемерлі – жусанды жайылымдар алып жатыр. Бұл жайылымдардың барлығы маусымды және өнімділігі әр жылдары өзгеріп отырады. Жазық шөлдегі табиғи жайылымдардың өнімділігі (мал пайдаланатын) 1,25-2,25 ц/га аралығында, тау бөктеріндегі жайылымдікі көктем-күз маусымында 3-7 ц/га.

Өсімдіктер қауымдастығы. Оңтүстік Қазақстан облысында өсімдіктер түрі өте көп және әралуан түрлі. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 490км. 116,3км.2 кеңістікте климат жағдайының да, және өсімдіктердің түрлілігі де әртүрлі екендігі байқалады. Өсімдіктердің бұлай өсу заңдылықтары, Қазақстанның аридтық аймақтарының ерекшеліктері туралы жазылған әдебиеттерде терең зерттеліп жазылған. Бұл жағдайларды былайша түсіндіруге болады: Аридтық зонадағы өсімдіктер қауымдастығы құрғақ, құбылмалы континентте өсетін өсімдіктер қатарына жатады. Сондықтан олардың ерекшеліктері болады: түрлерінің аздығы, ксерофильдік көрінісі, сиректігі. Олардың сыртқы көрінісі шөл даланың жағдайына сәйкестеніп тұрады. Тәжірибе танабының территориясы құмды шөлден басталып саздақты-ағашты төбелі жазықтарға жалғасады. Бұл жағдай, осы аймақта көптеген өсімдік түрлерінің өсуіне мүмкіндік береді: эдификаторлық, құмдық және сазда өсетін өсімдіктер көптеп кездеседі. Оларға жататындар: ферула, астрагал, шырмауық, жусан, хрозофора, двухчленник т.б. Бұл өсімдіктер эфемерлік түріне жатады. Бұл өсімдіктер туралы Орта Азия мен Қазақстан-ның тау етегінде өсетін өсімдіктер туралы М.Г.Поповтың [22]  кітабында өте жақсы жазылған.  Бұл жұмыста 70 түрлі гүлді өсімдіктер жөнінде жазылған.

Оңтүстік ауданының фитоценотикалық қатынасы негізгі бес түрге бөлінеді:

1. Қонақот (мятлик)-қияқты-ақ сұр топырақта;
2. Әртүрлі шөпті-қияқты;
3. Жусанды-қияқты-сары және сұр топырақта;
4. Солянково-қияқты-тұзды ақшыл топырақта;
5. Эфемерлі-сары және сұр топырақта.

Өсімдіктердің мұндай ерекше түрлері Орта Азия мен Қазақстанның таулы жоталарының барлық жерін алып жатыр. Эфемерлер дегеніміз – вегетация мерзімі қысқа, біржылдық өсімдіктер. Бұл топқа жататын өсімдіктер: жабысқақ тікен, кәдімгі пастушья сумка, рогач сумчатый, шөл бурачогі, мак павлиный, шығыс мартугі, стригозелла туркестанская, зизифора душецевидная, ноготок, хрозофора, гиргонсония супротивнолист-ная, тағы басқа да жазғы – күзгі вегетациялы өсімдіктер жатады.

Эфемероидтар – көпжылдық өсімдіктер, вегетация мерзімі қысқа болады. Бұл өсімдіктер түріне жататындар: Қонақот пиязшық, қияқ, қазпияз, эремурус ұзынша жапырақты, лютик, тюльпан, жоңғар ирисі, кузиня, т.б. жатады. Құмды субстраттарда жұпсыз жапырақты астрагал өседі. Монокарпик өсімдіктерден ірі жуан сабақты кеурек және татар рауғашы кездеседі. Көпжылдық және вегетация мерзімі ұзаққа созылатын өсімдіктер түрінен астрагала және мыңжапырақ кездеседі. Тәжірибе танабының маңайында, тапталып қалған құм жалдарында аздап жүзген, теріскен шоған кездеседі. Ғалымдардың көп жылғы тәжірибесінен табиғи шөптердің вегетациялық мерзімі ерте көктемде, әдетте ақпан айының аяғында басталатынын көруге болады. Кей жағдайда табиғат жағдайының қолайсыздығына байланысты бұл мерзім наурыздың екінші жартысына дейін созылып кетеді. Вегетация кезеңін бірінші болып эфемерлер аяқтайды. Эфемероидтар – мамырдың басынан аяғына дейінгі аралықты қамтиды. Біржылдық солянкалардың вегетация мерзімі жаз бойына тамыз айының аяғына дейін болады. Дала өсімдіктерінің арасындағы вегетация мерзімі ең ұзағы жіңішке сабақты жусан өсімдігі, ол ерте көктемде басталып, желтоқсанда аяқталады. Бұл өсімдік тәжірибе танабының маңайында көптеп кездеседі.

Тәжірибе танабының айналасына өскен өсімдіктер тек түрлеріне ғана емес табиғи топтарға бөлінуімен де ерекшеленеді. Бұл өсімдіктер табиғи жайылымның құнарлылығын айқындайды (4-сурет).

Қазақстанның азықтық өсімдіктерінің карта – схемасына көңіл аударсақ, бұл ауданда негізінен өсетін шөптер эфемерлі-жусанды болып келеді, олар ашық сұр топырақта өседі. Көктем кезінде өсімдіктер қауымының биологиялық мақамы (эфемерлер мен әр түрлі шөптер), және оның қайтадан азаюы, кейде жусанды арқылы көтерімді бұл жайылымдарды көктемдік-күздік деп атауымызға мүмкіндік береді. Бұл жайылымдардың құнарлылығы өте жоғары болғанымен, азықтық қоры төмен, жыл мезгілдеріне қарай өзгеріп отырады.  Ғалым С.А. Әбдірайымовтың айтуынша ауа-райы қолайлы болған жылдарда эфемерлік жайылымдар 6-7 ц/га азықтық шөп береді, ал қолайсыз жылдарда – 0,5-1,0 ц/га. 

 Эфемерлік жайылымдардың кемшілігі, бұл жерде және қыс айларында мал жайылатын майда шөптер өте аз болады. Кейінгі жылдардағы ауа-райының құрғақ болуы жайылымдарды тиімді пайдаланбау, топталған учаскелердің көбеюі бұл жайылымдарды эрозиялық жағдайларға ұшыратып өсімдік қауымдастығын деградацияға әкеліп, шөл далаға айналдырып бара жатыр.

Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылық жайылымдарын түгелдеуден өткізген кезде, жел эрозиясының (инвентаризация) кесірінен 3,3 млн.га. жайылым зардап шеккен. Ол жайылымдарды арам шөптер, улы шөптер басып кеткен: адыраспан, Паульсен қара оты, бүрген, псоралея костянковая, майда дәнді гобелия, климокоптерия т.б. Бұл өсімдіктердің 34 проценті КазГипроЗемнің анықтауынша арам шөптер екен. Бұл секілді деградацияға ұшыраған жайылымдарды сақтап қалудың бірден-бір жолы жасанды фотосинтез жасау. Бұл жағдайда белгілі бір өсімдік тобын алып, оның биологиялық-экологиялық ерекшеліктерін анықтап осы жердің табиғи климат жағдайына бейімдеп егу қажет. Бұл жұмыстардың негізгі мақсаты – табиғи жайылымдарды тиімді пайдаланып, жайылым құнарлылығын 3-4 есеге өсіру. Бұл жерде тағы бір көңіл аударатын табиғи фитосинтездің толық еместігі. Мысалы: Эфемерлік және эфемерлі жусандық фитоценоздар аридтық аймақтық орасан жерін алып жатқанмен де олардың тамырларының жер бетіне жақын орналасуы, бұл топырақтың климаттық жағдайында мал өнімнің кепілі бола алмайды. Сондықтан да жабайы өсімдіктерден тәжірибе жасап, тамыры тереңге бойлайтын өсімдік түрлерін енгізуді сынақтан өткізудің маңызы зор.

Деградацияға ұшыраған жайылымдарды қалпына келтіру, жақсарту мақсатымен кейінгі жылдары агрофитосинтез әдісі қолдана бастады. Бұл жерлерде бұтақты шөптермен қатар мал жақсы жейтін шөптесін өсімдіктер қатыстырылды [23].

Бұл тәжірибеден Чартак адырындағы егіс жақсы нәтиже көрсетті (Келес массиві).

Қызылқұмның оңтүстік-батысындағы «Қызылша» кеңшарының изен мен теріскен шөбіне жергілікті жабайы өсімдіктерді қосып еккен кезде жайылымның құнарлылығы артып өте жақсы көрсеткішке жеткен[24].

22 жылдық тәжірибе фитоценоздың өндірістегі тұрақтылығын көрсетті. Көп жылдық зерттеу нәтижелері аридтық аймақтарда агрофитоценоздың пайдалы екендігі дәлелдеді. Агрофитоценозды егіске енгізу табиғи фитоценозды жыл бойы пайдалануға мүмкіндік берді, эфемерлер мен эфемерондық фитоценоздардың өнімділігін арттырды [25].

Теріскен шөбінің шаруашылықты дамытудағы пайдалылығы оның мынадай жақсы қасиеттерінде тікелей байланысты: теріскен шөбінің өміршеңдігі, кең ареалдығы, төмен жоғары температураға төзімділігі, агротехникалық өңдеулерде жан-жақты дамуы, жапырақ дамуы, құрамындағы протеиннің мол жиынтығы, каротин, макро-микро элементтерге бай болуы, теріскенмен қоректенген қойлардың жүні, еті, теріскеннің ерекше жақсы болуы және агротехникалық өңдеу шараларына төзімділігі [26].

 

 

1.2 Өсімдіктерді жерсіндірудің теориялық негіздері

 

Адамзат ықылым заманнан-ақ өз қажеті үшін өсімдіктерді игеріп, өсіре бастағаны белгілі.

Ф.Ә.Полымбетова, С.Ә.Әбиев, Б.Ә.Сәрсенбаев [50] мәліметтері бойын-ша бұдан 10-11 мың жыл бұрын Шығыс Жерортатеңізі мен оның жағалауындағы елдерде алғаш рет арпаны, бидайды, бұршақты, т.б. егіншілікке енгізу басталған. Тайландта күріш, Америкада жүгері, лобия, Мексикада мақта, темекі, какао, Африкада сорго, тары енгізілген. Сөйтіп өсімдіктерді алғаш рет «егіншілікке пайдалану» негізінен тамаққа деген қажеттіліктен туындаған.

Бертін келе халық саны көбейіп, қалалар салынды, өнеркәсіп дамыды. Мұның өзі азық-түлікке, шикізатқа деген сұранысты күшейтті. Осыған орай өсімдіктер дүниесін игеру жұмыстары да кең өріс ала бастады. Әсіресе, соңғы ғасырларда өсімдік байлығын пайдалану жоғары қарқынмен жүргізілді. И.В.Лариннің [51] дерегіне сүйенсек, өткен ғасырда 50-ші жылдардың ортасында дақылдар санына мал азығындық өсімдіктердің 98 түрі енгізілсе, 70 жылдардың басында олардың саны 214-ке жетті. Бүгінде дүниежүзінде әр түрлі өсімдіктердің 4000-ға жуық түрлері өсірілуде.

Соңғы 20-30 жыл көлемінде болған экологиялық дағдарыстар, тиімсіз кәсіптік, шаруашылық әрекеттердің кең етек алуы табиғи өсімдік байлығын қорғау, сақтау, тиімді пайдалану мәселелерін күн тәртібіне қойып отыр. Бұл әсіресе еліміздің шөл жайылым шаруашылығында ерекше назар аударатын жай.

Табиғи жайылымдардың азып-тозуы, бағалы мал азықтық өсімдіктердің сиреуі, шөлді алқаптарды шұрайландыру жұмысын өсімдіктерді жерсіндіру ілімінің ғылыми негіздерін дамыта отырып шешуді қажет етеді. Жерсіндіру жұмысының жемісті болуының басты шарты ол өсімдіктің жаңа ортаға бейімделу мүмкіншілігінде. Өсімдікті басқа бір жерде өсіру, оның ерекшеліктерінің сол жердің жағдайына сәйкес келуі туралы пікірлер, жерсіндіруге бағытталған алғашқы жұмыстардан бастап-ақ орын алған.

Өсімдіктерді жерсіндіру ілімінің теориялық негізін қалаушылардың бірі неміс ғалымы Генрих Маир болды. Ол 20 ғасырдың басында климат ұқсастығы теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша Европада орман және саябақтарда басқа елдердің ағаш тектес өсімдіктерін пайдаану үшін, әуелі олардың табиғи өсетін жерінің климатын толық анықтап, содан-соң климаты соған ұқсас жерлерге жерсіндіру қажет болды. Осыған байланысты Г.Маир солтүстік жартышардың орманды облыстарына «Климаттық, ландшафтық және дендрологиялық параллель аймақтар» кестесін жасады. Әр аймақ үшін жылдық орташа температура, алғашқы және соңғы аяз күндері, жауын-шашын мөлшері, абсолютті төменгі температура және салыстырмалы ауа ылғалдылығы көрсеткіштерін келтірген. Сонымен бірге жерсіндіруге жататын ағаш түрлерінің тізімін берген. Бұл сол кездегі үлкен жетістіктер қатарына жататынын айта келіп, Н.А.Базилевская [52] оның кемшіліктерін де көрсетті. Басты кемшілігі толық климат ұқсастығы болуы мүмкін емес. Мысалы, ол ұсынған лавр ағашы өсетін аймақтардың кестесінде абсолютті төменгі температура – 2-ден – 10-ға дейін, жылдық орташа температура 11⁰-тан 21⁰С аралығында, вегетациялық кезеңдегі жауын-шашын мөлшері 30-дан 1200 мм дейін өзгереді.

Г.Т.Селянинов [53] Қаратеңіз жағалауында субтропикалық өсімдіктерді жерсіндіру жұмыстарын жүргізу кезінде Г.Маирдың келтірген климаттық көрсеткіштерінің толық еместігін байқады. Сөйтіп ол өзінің агроклимат ұқсастығы тәсілін ұсынды. Бұл тәсіл бойынша 10⁰С жоғары температураның қосындысын есептеу, аяздардың қайталануын және ылғал мөлшерін анықтау қажет болды. Ең бастысы климат көрсеткіштері түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарына біркелкі әсер етпейтіні анықталды.

Климат ұқсастығына бағытталған жұмыстарды талқылау мынаны көрсетті: олардың маңыздылығы өсімдіктердің жерсіну себептері мен жолдарын анықтауда емес, жерсіндіруге қажет түрлерді климат ұқсастығы арқылы қандай жерлерден таңдау болды. Әрине бұл жұмыстар жерсіндіру іліміне алғашқы қадамдар еді, бірақ теориялық негізі кемшін болды. Н.И.Вавилов түрлер мен сорттарды таңдау кезінде олардың таралған жерінің климат жағдайын білу қажет және жаңа енгізілетін жердің климатына жақын болғаны дұрыс деген. Бірақ, бұл мәселенің күрделі екендігін ескертті. Өйткені көптеген мал азығындық, бақшалық өсімдік түрлері алуын аймақтарда, кейбір тропикалық және субтропикалық өсімдіктерді Мұзды мұхитқа дейін өсіруге болатынын, ал керісінше Америка мен Канадада кең таралған бидайдың мықты сорты – Маркизаның сол кездегі СССР-дің бидай өсетін өңірлерін жерсінбегенін және басқа да деректерді келтіре отырып, түрлер мен сорттарды жаңа жерде өсіру мүмкіндігін тек тікелей жүргізілген тәжірибе ғана анықтайды деп тұжырым жасады.

Дегенмен «климат ұқсастығы» теориясы бүгінгі зерттеулерде де қолданыс табуда. Т.Н.Встовская [54] Қиыр шығыста өсетін ағаш тектес өсімдіктерді Батыс Сібір жағдайында жерсіндіру үшін климаты ұқсас жерлерді анықтап, тікелей тәжірибе жүргізді. Ол климат көрсеткіштеріне 10⁰С жоғары температураның жылдық қорытындысын, 10⁰ және 5⁰С жоғары болған күндер санын, аязсыз кезеңнің ұзақтығын, жылдық және жылы кезеңдегі жауын-шашын мөлшерін алған және бұл көрсеткіштердің маңыздылығын келтірген. Зерттеу нәтижесінде 130 түрді көгалдандыру мақсатына ұсынды.

Жалпы, Батыс Сібірде көптеген аймақтардан әкелінген ағаш тектес өсімдіктердің жерсінду мүмкіншілігі олардың реакция деңгейінің жергілікті жердің климат жағдайына қаншалықты сәйкес келуіне байланысты екендігі белгілі болды [55].

В.П.Малеев [55] өсімдіктерді жерсіндіру мәселесін экологиялық тұрғы-дан қарады. Ол табиғатта толық ұқсастық болмайтындығын, осыған байла-нысты түр өзінің таралу аумағында түрлі жағдайда өседі деп есептеді. Сондықтан экологиялық зерттеулерді өсімдіктің жеке өзгергіштігін зерттеу жұмыстарымен толықтыруды және генетикалық-селекциялық тәсілдерді қолдану қажет деді. Ол генетикалық тәсілдердің негізінен біржылдық және көпжылдық шөптесін тіршілік түрлеріне қолдану мүмкіндігін айта келіп, ағаш тектес түрлерді жерсіндірудің табиғи жағдайда ерекшеленген үлгілерден бастау керек деп айрықша атап өтті.

Н.А.Аврорин [56] жерсіндірудің ботаникалық-географиялық теориясы-ның негізінде Қиыр Солтүстікте климат ерекшеліктері алуан түрлі облыс-тардан жиналған пайдалы өсімдіктердің мыңдаған түрін зерттеді. Ұзақ жылдар бойы жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижесінде жалпы және бірқатар жеке заңдылықтар анықталды.

Экологиялық-географиялық заңдылық бойынша жерсіндіру нәтижесі жаңа өсімдік жерсіндірілетін жердің барлық жағдайы сол өсімдік тіршілік еткен жердің жағдайымен неғұрлым сәйкес келсе, соншалықты жоғары болады. Бұл пікір тәжірибе жүзінде К.Д.Постоялков [57], Б.Н.Головкин [58] еңбектерінде де жан-жақты зерттеліп, оның маңыздылығы дәлелденді. Алайда, бұл заңдылық кейбір аймақтар мен белдеулер үшін дұрыс келмеді. Мысалы, Қиыр солтүстікте жалпақжапырақты орман аймағы мен белдеулерінде өсетін өсімдіктердің жерсіну мүмкіндігі оңтүстік облыстарда және төменгі белдеулерде өсетін түрлерден төмен болды. Ал Москва жағдайында Қырым, Кавказ таулы аудандарынан алынған өсімдіктер аязға ұрынған, ал Орта Азия  мен Қиыр Шығыстан алынған түрлер қыстан жақсы шыққан. Зерттеулер бойынша Кавказда өсетін кейбір ағаш тектес өсімдіктердің Украинаның қысына төзімсіз келетінін көрсетті. Мұндай ерекшеліктер жерсіндірудің экологиялық-тарихи заңдылығына байланысты болса керек.

Кезінде Н.И.Вавилов [59] Дарвиннің эволюциялық ілімінің география-лық идеясының мәнісі ол әрбір түр бастапқы пайда болған күйінде, ал, эволюциясы тарихи, сондықтан түрдің түпкі қайнарын, географиялық таралу жолдарын білу – тарихи дамуын түсінуге, оның өткен сатыларын меңгеруге, тарихи дамуының қозғалысын бақылауға мүмкіндік береді деген болатын. Бұл қағида экологиялық-тарихи заңдылығына негіз болған жерсіндірудің экологиялық-тарихи тәсілін тұжырымдауға себеп болды, яғни флораның және оны құрайтын өсімдіктердің қалыптасу тарихын білу, сол арқылы жерсіндіруге қажетті түрлерді таңдап алу. Өсімдік өзінің тарихи дамуы кезінде түрлі экологиялық немесе климаттық өзгерістер әсерін өткізген болса, оның жерсіну мүмкіндігі жоғары болады.

Экологиялық-тарихи әдістің маңыздылығын айтқанда жабайы өсімдіктерді егіп өсіру бір-біріне байланысты екі сатыдан тұрады. Біріншісі: қазіргі флораның пайда болуына себеп болған жер бедері мен климат эволюциясының негізгі бағыттарын, жалпы тарихи кезеңдерін анықтау; екіншісі: өсімдіктің тарихи даму кезеңіндегі сан-алуан экологиялық жағдайда қалыптасқан бейімделгіштік қасиеттерін зерттеу. Әдетте бұл қасиеттер табиғи жағдайда байқала бермейді, ал, басқа жерде өсіру өсімдіктің тіршілігінің күрделі екендігін көрсетті. Мұндай өсімдіктің белгілері мен қасиеттері нақты экологиялық жағдайда қалыптасқан түр бөлігі экотиптерде көрінеді. Ол бағалы экотиптерді түрдің қазіргі ареалының шекаралық аймақтарынан іздеуді ұсынды. Бұл тұжырымды Е.В.Тюрина да қолдайды [60]. Алайда, іс жүзінде шекаралық аймақтағы экотиптер барлық кезде оң нәтиже бере бермейді. Н.А.Базилевская [61] пікірі бойынша кең таралған түрлер әдетте екі топқа бөлінеді: бірінші топтағы түрлердің өсімдіктері табиғи таралған жерінің барлық дерлік бойында біркелкі немесе экологиялық жағдайға байланыссыз аздаған өзгешеліктері болады; екінші топтағы түрлердің құрамы күрделі, олар географиялық немесе экологиялық топтардан тұрады. Бірінші топтағы өсімдіктерді жерсіндіру нәтижесі олардың қай жерден алынғанына байланысты болмайды; екінші топтағы түрлерді жерсіндіру нәтижесі табиғи өсу жағдайына байланысты анықталады.

Кейінірек Н.А.Базилевская [61] тарихи талдау құнды деректер беретіні рас, бірақ оған да сын көзбен қарау керек дейді. Қазіргі экспедициялық жолмен өсімдік тұқымын теруге, олардың табиғи өсу ортасын толық сипаттауға, сонымен қатар жерсіндірілетін өсімдіктердің жаңа жағдайдағы өсіп-жетілуін бақылауға және өзгергіштік қасиетін зерттеуге бағытталған ізденістер келешекте дами түсуі керек деп қорытынды жасады.

Бұл тұрғыдан алғанда Ф.И.Русановтың [62] өсімдіктерді жерсіндірудің туыстар жиынтығы, З.Ш.Шамсутдинов [23] экотиптер тәсілдерінің орны ерекше. Туыстар жиынтығы тәсілін қолданып, Нүкісте түрлі аймақта өсетін, әр-алуан табиғат-климат жағдайында қалыптасқан өзіндік даму тарихы бар бір туысқа жататын түрлер жиналып, барлығына бірдей жаңа жағдайда сыналды, яғни жаңа жерге деген реакциясы анықталды. Кейбір түрлердің бейімделгіштік қасиеттері будандастыру арқылы күшейтіліп, өндіріске ұсынылды.

Экотиптер жиынтығы тәсілі негізінен шөл аймағы өсімдіктерін жерсіндіруде қолданылды. Осы тәсіл бойынша бағалы деген түрлердің түрлі экологиялық жағдайда қалыптасқан экотиптерін жинап сынау, оңды деген үлгілерін ары қарай селекция жұмысына қолдану немесе өндіріске енгізу болды.

Ф.Н.Русанов [62] астық тұқымдас және басқа өсімдіктерді жерсіндіру кезінде геоботаникалық эдификаторларды, кейіннен өсімдік доминанттарын пайдалану тәсілдері туралы тұжырым жасады. Бұл тәсілдер бойынша жерсіндірілетін өсімдіктің табиғатта кең таралуы немесе өсімдіктерді құраушы (эдификатор), не болмаса басымдау түрі (доминант) болуы керек, яғни табиғи жағдайда тіршілік көрсеткіштері жоғары өсімдік түрлері бірінші кезекте пайдаланылуы тиіс.

Н.А.Аврориннің [56] тағы бір тұжырымдаған заңдылығы – жерсіндіру-дің морфологиялық-физиологиялық тәсілдері. Кейін ол бір-біріне байланыс-ты экологиялық-морфологиялық және экологиялық-физиологиялық тәсіл-дерге бөлінді. Олардың теориялық негізі: өсімдік жерсіндірудің нәтижесі жаңа ортаны игеруге бейімделген құрылымдық және функциональдық қасиеттеріне байланысты. Бұл тәсілдердің маңыздылығын Қазақстанда И.О.Байтулин, В.Г.Рубаник және басқа жерлерде жүргізілген зерттеулер көрсетті.

Өсімдік жерсіндіру заңдылығының бірі – агротехникалық заңдылық, яғни агротехникалық әдістер неғұрлым өсімдік биологиясына сәйкес келсе, жерсіндіру нәтижесі соншалықты жоғары болады.

Л.П.Синьковский [63] жергілікті жабайы өсімдікті тиісті агротехника-лық шаралардың арқасында жерсіндіру нәтижесі басқа географиялық ауданнан алып келген екпе дақыл өсіру нәтижесінен көп жағдайда пайдалырақ дейді.

З.Ш.Шамсутдинов [23] және басқалардың еңбектерінде агротехникалық шаралардың шөл өсімдіктерінің өсіп-жетілуіне әсері жан-жақты көрсетілген.

Ағаш тектес өсімдіктерді жерсіндіруде флорогенетикалық тәсіл кеңінен  қолданылуда. Бұл тәсілдің негізі жерсіндіру мақсатына өсімдік түрлерін іріктеу үшін жер шарындағы флораларды талдау болып табылады. Экологиялық жағдайы және қалыптасу тарихы бар географиялық орындар анықталады, сонымен қатар әрбір флора ылғал және жылу сүйгіш өсімдіктерге бөлінеді. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жаңа жердің табиғатына сәйкес келетін экологиялық түрлер анықталады. Айта кететін жай, керекті өсімдік түрін географиялық орынның түрлі жерінен алуды дұрыс деп санайды.

Қазақстанда ағаш және бұта тектес өсімдіктерді жерсіндіру жүйелі – экологиялық тұрғыдан зерттелуде.

И.О.Байтулин [64] Қазақстанның шөл аймақтарында орналасқан ботаникалық бақтардың көпжылдық тәжірибелерін талдай келіп жерсіндірудің экологиялық негіздерін анықтады. Ол жер шарында солтүстік шөліне ұқсас бағалы ағаш-бұта өсімдіктері өсетін жерлердің жоқ екенін айтады. Соған қарамастан Қазақстанда әлемнің климаты мүлде өзге аудандарынан өсімдіктер әкелініп жерсіндірілуде дейді. Оның себебі олардың экологиялық негізінде, эволюциялық даму тарихында. Бүгінгі күні өзінің тарихи даму кезеңінің қай сатысында жетіліп жатқанына байланысты әрбір түрдің ортаға бейімделген тұқым қуалайтын тіршілік қасиеттері қалыптасқан. Ол қасиеттердің қаншалықты ауқымды немесе тар екенін білу үшін түрлі тәжірибе үстінде жан-жақты сынау қажет. Түрлі экологиялық жағдайда зерттеу өсімдіктердің жерсіну мүмкіндігін анықтап береді. Осыған байланысты ол географиялық тәжірибелерді кеңейту мәселесіне ерекше көңіл бөлді.

Мал азығындық шөл өсімдіктерін жерсіндіру жұмыстарын алғашқылар-дың бірі болып бастаған КБ.Боранғазиевтың [65] пікірі бойынша әрбір өсімдіктің ортаға бейімделген қасиеттері қалыптасқан, бірақ барлық өсімдіктерде бірдей емес. Ол қасиеттерді жетілдіруде адам әрекетінің орны үлкен. Жаңа өсімдікті нақты бір топырақ – климат жағдайына енгізу тікелей тәжірибе арқылы жүргізілуі тиіс, оның экологиялық мүмкіндігін анықтау және өндіріске тездетіп енгізу үшін кең көлемде аймақтық-экологиялық сынақтан өткізілгені жөн дейді.

Соңғы жылдары дамып келе жатқан өсімдіктерді жерсіндірудің генетикалық негіздері Н.А.Бородинаның [66] еңбектерінде келтірілген.

Табиғи өсімдік қауымдастығын талдау негізінде керекті өсімдікті таңдап алу жерсіндірудің фитоценотикалық тәсіліне жатады. бұл тәсілдің теориялық негізі табиғи өсімдік қауымдастығының қалыптасуына тек қана климат емес, топырақтың жа әсері анықталады. Сонымен қатар түрлердің өсімдік қауымдастығындағы орнына, бір-біріне деген әсеріне, экологиялық талғамы ұқсас түрлерді өндіріске ұсыну болып табылады. Жалпы бұл тәсіл өсімдіктердің түрлі тіршілік түрлерінен екпе қауымдастығын жасаудың ландшафттық-экологиялық, экологиялық-жерсіндірушілік, экологиялық-фитоценоздық негіздерімен үндесіп жатқанын айтуымыз керек.

Сонымен шөл және шөлейт аймақтарда мал азығындық өсімдіктер өсіруге бағытталған ғылыми еңбектерді және өсімдік жерсіндірудің теориялық негіздерін талдау мынаны көрсетті:

1. Құрғақшылық аймақта мал азығындық өсімдіктер өсіру тарихы негізінен Ресей, Орта Азия мен Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен тұрады.

2. Шөл және шөлейт аймақтардың климат ерекшеліктеріне, өсімдік пен топыраққа байланысты екпе жайылым жасауға пайдаланған түрлердің құрамы бірдей емес және негізінен жергілікті өсімдік байлығынан алынған.

3. Басқа экологиялық-географиялық аймақтарда көптеген өсімдік түрлерін жерсіндіру жұмыстарының қаншалықты дамығанына қарамастан шөл және шөлейт аймақтың түрлі экологиялық жағдайында өсетін мал азығындық өсімдіктерді жерсіндірудің ғылыми негіздері жете зерттелмеген.

Қазақстанның шөл және шөлейт жерлерінде мал азығындық өсімдіктерді өсіру күрделі мәселе. Өйткені олардың көлемді болуы мұндағы жер бедерінің, ауа райының, топырақ және өсімдіктердің әр түрлілігіне әкеліп соғады. Мұның өзі өсімдіктің бір түрін немесе сортын барлық жерде бірдей өсіруге мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан еліміздің түрлі топырақ-климат жағдайында табиғи өсімдік қорын тиімді пайдалану, көбейту, сақтау және оларды жерсіндіру тәсілдерін анықтау мәселелері ғылыми тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.

 

 

 

2 ЗЕРТТЕУ  ЗЕРЗАТЫ МЕН  ӘДІСТЕРІ

 

2.1  Тәжірибе әдістемесі

 

Тәжірибе жұмысының өсімдігі – сұр теріскен болды. Сұр теріскеннің тұқымы Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданынан жинап әкелінді. Теріскен қатты жапырақты склероморфты ксерофитке жатады.

Жұмыс «ОБӨМШҒЗИ»-ның «Бақтыолең» және қаладағы Физиологиялық кешенде жүргізілді.

Жұмыстың негізгі мақсаты – өнімділігі жоғары көпжылдық азықтық өсімдік түрін мәдени түрге кіргізіп, көпжылдық жайылым жасау, осы мақсатта бағдарламаға биология, экология, және жайылымды күтіп-баптау мақсатында агротехника салалары ендірілді. Биоэкологиялық мәселелерді шешу үшін геоботаникалық әдістер қолданылды:

а) экспедициялық іс-сапарлар, теріскен шөбінің табиғи жағдайда өсіп тұрған жерлерге барып ғалымдардың зерттеу жұмысының нәтижесі;

б) кіші шамадағы картографирование. Қолданылған әдістер КФС-АФС;

в) түрдің ареалын зерттеу;

г) сұр теріскеннің Оңтүстік Қазақстан жағдайында өсірудегі фито-ценотикалық ролін анықтау (Далалық геоботаника, 1-4 том.)

 

Агротехникалық мынандай жағдайлар ескерілген:

а) Теріскен тұқымының өсу уақыты.

ә) Тұқым себу мерзімдері

б) Тұқымның себу мөлшері

в) Егу тереңдігі және өңдеу тәсілдері

1. Фенологиялық бақылау И.Н. Бейдеман [27] әдістемесімен жүргізілді.
2. Зертханалық тұқымның шығымдылығын және 1000 дана салмағын анықтадық.
3. Өсімдіктің биоморфологиялық ерекшеліктерін латенттік, виргинальдік және генеративтік өсіп-өну кезеңдерінде Т.А.Работнова [28] әдістемесімен байқадық.
4. Тамыр системасын – С.М. Шальт [29] әдістемесімен қаздық.
5. Бір жылдық өсімдіктің өсу динамикасын 10 данадан төрт рет қайталау арқылы өлшедік.
6. Тұқымды дұрыс өңдеудің және егудің тереңдігін зерттеу.

Варианттар: өңделген, өңделмеген 0,5; 1,0; 2,0; 3,0; 4,0; таптау, тырмалау және кольцевой загортачамен тұқымды өңдеу.

Тәжірибелер методикалық нұсқауларға сәйкес екі реттен жүргізілген: егістің шамасына қарай және қоректің ауданына қарап егудің әдісін тәжірибе жүзінде төрт рет егіп байқалған. Егіс егетін бөліктер: 50 метр квадрат.

Тәжірибелік бөліктердің барлығы да айдалған жерге көлденеңі 10-12 м. болатын алаңшаға егілген, қатар аралықтары да осындай болған. Атыздар желге қарсы тіке түзу орналасты. Жерді жырту безкорпусты соқамен П-5-35 істелінді, тереңдігі 20-22 см болып бір мезгілде топталып отырған (кольчатый каток – ЭКК – 6А). Теріскенді күтіп баптау кезеңі, бірінші жылы арам шөптерден тазаланып, екінші және үшінші жылдары қатарлардың беткі жақтарын қопсытып отырған. Топырақ қабаттарының кесіндісі жалпылама әдіс бойынша жүргізілген. Топырақтың механикалық және химиялық құрамы КазГидрогиологиясының зертханасында зерттелген.

Теріскен егілген танаптың топырағының ылғалдылығы, топырақ нұсқасын 3-4 рет қайталап тексерудің нәтижесінде анықталған. Мынадай горизонттарда: 0-5; 5-10; 10-20; 20-40; 40-60; 60-80; және 80-100; Тәжірибеге алынған топырақ нұсқалары кептіргіш шкафтарда 150 градус С. А.А. Роденің әдісі бойынша кептірілген .

Теріскен шөбінің тәжірибелік егісіне және агротехникалық егісіне төмендегідей есеппен бақылаулар жүргізілген:

1. 1000 дана тұқымның салмағы зертханалық шығымдылығын, өсуін  анықталды.
2. Фенологиялық бақылаулар И.Н. Бейдеман әдісі [27] бойынша жүргізілген.
3. Тұқымның далада өсуін, зертханадасы өсіп шыққан тұқым санымен есептелінген.
4. Өсімдіктің қалың болып шығу динамикасы бірінші жылы жалпылама есеп әдісімен сәуір айында 1 рет, маусым, шілде, қыркүйекте бір реттен есептелінген егісті көктем және күзде есептеп отырған.
5. Өсімдіктің биоморфологиялық ерекшеліктерін латенттік, виргинильдік, генеративтік, онтогенездік мерзімдерде Т.А.Роботнова әдісімен [28] зерттелген.
6. Өсімдіктің бірінші жылындағы өсу динамикасы 10-40 өсімдікті есепке алып өлшеп отыру әдісімен жүргізілген. Өсімдікті өлшеу фенологиялық фаза кезіндегі өсуі мен жетілуі негізінде зерттелген. Көпжылдық теріскен шөбін гүлдеген кезінде өлшенген.
7. Теріскеннің бұталарының қалыңдығы генеративтік және вегетативті сабақтарының санына қарай және жапырақ сандарына қарай есептеледі. Бұл мақсатта өсімдіктің ұзындығы мен көлденеңі өлшенеді.
8. Өнімнің азықтық массасы агротехникалық жүйе бойынша ору әдісімен жиналып, 5м². Жерді бес реттен жалпылама ору әдісі қолданылған.
9. Өсімдіктің жапырағының жайыла өсуі және зиянкестерге төзімділігі Бүкілодақтық азықтық өсімдіктерді ғылыми зерттеу институтының әдісі бойынша жүргізілген.

10. Теріскен шөбінің химиялық құрамы «ОБӨМШҒЗИ»  Биохимия зертханасында анықталған.

Өсімдік құрамындағы ішкі протеиннің мөлшері Къелдал әдісі бойынша, шикі май мөлшері – Сокслет аппаратында эфир экстракты әдісімен, ішкі клетчатка Гоннеберг және Штоман әдістерімен, азотсыз экстрактивті заттар щавелевокислый аммоний ерітіндісіне салып қою әдісімен, фосфор Дениждің колометриялық әдісімен зерттелген. Өсімдік химиялық құрамын есептеу әдістерінің барлығы да өсімдіктің таза құрғақ жүргізілген.

10. Өсімдіктің экономикалық тиімділігі Н.Н. Барановтың әдісі бойынша есептелінген.

 

 

 

3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ

 

3.1 Тәжірибе жұмыстары жүргізілген орын

 

Тәжірибе жұмыстарын өткен жылдың күзінен бастап Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының «Жайылым және жем-шөп өндірісі» бөлімінде жүргіздік. Экспериментальды жұмыстарды осы бөлімге қарасты «Бақтыөлең» тәжірибе алаңқайында РМҚ «Ақдала»-ға қарасты аумақта және «Коммунизм» бөлімшесіндегі Физиологиялық кешендегі тәжірибелік алаңқайда жасалынды. Бұл бөлімшелер шөл және шөлейт пен тау аймағына жақын тегістікте орналасқан.

Бұл Оңтүстік Қазақстан облысының «Ақдала» кеңшарының бұрынғы «Задарья» совхозының батысында, Сырдария өзенінің оң жағалауына орналасқан. Бұл территория Тұран ойпатына қарайтын аймақта тау беткейлеріндегі жазықта орналасқан. Тәжірибе танабы орналасқан аймақ батысынан Қызылқұм массивіне, оңтүстік шығысында Қаржантау жоталарымен, солтүстігінде Қаратау жоталарымен шектеседі. Рельефі – ойлы – қырлы жазықтық.

Құмдақты және саздақты шөл далалар Қазақстанның тек қана үш облысында кездеседі: олар, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары. Ең ірі құмды аймақтарға Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңындағы Қарақұм, Үлкен және кіші Борсықтың жекелеген аймақтары жатады. Бұл аймақтағы саздақты шөлдерге Бетпақдала, Батыс Тянь-Шанның тау бөткерлеріндегі жазық далалар, Қаратаудың Сырдарияға жақын етектері жатады.

Эксперименттік зерттеу жұмысына Оңтүстік Батыс ауыл шаруашылық ғылыми-өндірістік орталығының «Жайылым» бөліміне қарасты «Бақтыөлең» тәжірибе бөлімшесінен алынған сұр теріскен өсімдігімен жүргізілді. Бұл қатты жапырақты склероморфты ксерофит түріне жататын теріскен. Бұл зерттеуіміздің негізгі – теріскеннің бұл түрін мәдени түрде егіп, оның мал азығына жұғымдылығын жан-жақты тексеру, қандай климат жағдайында  биологиялық өзгерістер болатынын, экология жағдайы қалай әсер ететінін және қандай агротехникалық шаралар қолданылатынын зерттеу.Соларды зерттей отырып, теріскен шөбінен көпжылдық жайылымға қол жеткізу.

1. Теріскендердің систематикасын, ареалын және экологиясын зерттеу.

2. Ботаникалық мінездеме, биоэкологиялық ерекшеліктері мен шаруашылыққа құндылығы.

3. Оңтүстік Қазақстанда мәдени түрде жайылымдарға егілген теріскеннің фитоценотикалық ролін анықтау.

                          

    

3.2 Систематикалық жағдайы

 

Сұр теріскен (Geratoides latens (J.F. Gmel) Reveak et Holmgren  марева тұқымдастарға, оның ішінде  Chenopodioideae туыстасына, Geratoides тегіне жатады [30,31,32,33,34].  Бұл текті әр автор әр түрлі атайды. Бірінші түрді ХV ғасырдың аяғында француз ботанигі Ж. Турнефор Geratoides деп атады (1694). Он жылдан соң К. Линней Geratoides Аксирис тегіне жатады деп - Axyris geratoides ( Special Plantarum /1753/) деп атады. М.Адансон /1793/ бұл текті Evropa Adans ( M. Adamson, Familles des plantes I-II, Paris, 1793) түріне жатқызды. Дәл осы кезде Петербург академиясының профессоры Иоган Гульденштент теріскенді арнаулы текке бөліп, оған орыс ботанигі Крашенниковтың есімін берді (Kraseheninnikovia Gveldenst. (Gveldenst Novi Gomment, Acad. Sei. Petropal,  Сәл кейінірек 1807 жылы швед ботанигі Персон, теріскен жөнінде жиналған материалдарды қарай келіп бұл өсімдікті жалпы  түрге біріктіріп (Papposum) Geratospermum Papposum Pers тобын ашты. Соңына келгенде бұл өсімдік өзінің алғашқы атауына ие болды. Geratoides (Tovrn) Gagneb (ФР ботанигі Гагневин). Ғалымдар ақыры Geratoides Tovrn) Gagnevin, Sun. Pl.2, /1775/ 59. деген тоқтамға келді.

Бұл түрдің әлі толық зерттелмеген 6-7 түрі бар, олар Азияда, Оңтүстік Европада, Солтүстік Америкада және Солтүстік Африкада кездеседі. Ботаник С.К. Черепановтың айтуына қарағанда ТМД аймағында бұл теріскен түрінің 5 түрі өседі: Geratoides eversmanianna ( SWtsehegt, ex Zosinsk) Botsch et Jroon, C. Froticvlosa (Pazij) Crer, C. Papposa Botsch,

 

        

3.2.1 Сұр теріскеннің ареалы және экологиясы

 

Теріскеннің көп түрінің ішінен ең көп тарағаны – Ceratoides. Бұл өсімдік Тянь-Шань және Памирдегі Алтай тауының етектерінде көптеп кездеседі. Сұр теріскеннің аласалау түрі Солтүстік Қызылқұмда, Мойынқұмда, Бетпақдалада және Арал аймағында өседі. Шығыс Сібірде, Каспий маңайында, Оңтүстік Оралда, Солтүстік Кавказда, Қарақұмда, Копеддаг мүйісінде де кездеседі. ТМД елдерінен басқа сырт жерлерде Қытайдың Жоңғар, Қашқар аймақтарында, батыс Монғолия мен Ауғанстанда да сұр теріскен өседі [35].

Шаруашылық мәнділігі, өнімінің молдығы мен шөл аймақтың экологиялық жағдайына шыдамдылығы жағынан теріскен өсімдігі ең маңызды дақылдардың қатарына жатады. Қазақстанда оның екі түрі: сұр (Krascheninnikovia ceratoides (L.) Gueldens) және эверсман (Krascheninnikovia eversmanniana (Stechegl. ex Losinsk. Zrub)) түрі таралған. Соңғы түр тиісінше үш климаттық экотипке: далалық, шөлдік және трагакантты деп бөлінеді.

Оңтүстік шөл аймағының Алқақұм мен Қызылқұм алқабында және Сырдариямаңы жазығының құмды аралдарында негізінен эверсманн теріскені қоянсүйек, қарабарқын, жүзгін, сексеуіл, раң тәріздес шөптермен аралас немесе  таза өседі.    

Сұр теріскен жер талғамайтын өсімдіктер қатарына жатады. Шөл және шөлейт далаларда, тау қыраттарында, сайларда, құмдақ және сорлы жерлерде, өзен жағалауларында, майда қиыршық тасты Памир тауларының етектерінде өседі. Осыған қарағанда теріскен шөбі қандай да экологиялық жер жағдайында, топырақтың климат жағдайларында өседі деп айтуға болады.

 

 

3.2.2 Фитоценотикалық ерекшеліктері

 

Сұр теріскен – әр түрлі топқа бөлінсе де өзінің ерекше ареалының арқасында әр түрлі ботаникалық географикалық ерекшеліктері бар региондарға кеңінен тараған. Барлық эдафикалық жағдайларға өте икемді әрі төзімді өсімдік. Ғалымдар [36, 37, 38] айтуына қарағанда сұр теріскеннің бұлардан да басқа түрлері құмдақ, шағылдарда, сұр топырақты аймақтарда, тау қыраттарында, ойпаттарда, құм массивтерінде кездеседі. Алайда Қызылқұм массивінің құмдарында сұр теріскеннің Эверсманн түрінің көп өсетіндігін атап айтуға болады. Зерттеген ғалымдар [37, 38] Тянь-Шань тауларының етектеріндегі тасты, қиыршықты құмдақ топырақтарда сұр теріскеннің жайқалған жайылымдары көптеп кездеседі. Қазақстан аймағында теріскен шөбінің осы екі түрі кездеседі. Қара сексеуіл өсімдігі өсетін Сары-Ишик Отрау, Мойынқұм, Бетпақдала шөлейттерінде теріскеннің оннан астам түрлері өседі. Олардың ішінде ең көп тарағандары боялыш-теріскені, астрагал-теріскені, ранчо-сұржусан-теріскені, т.б. Сұр теріскеннің ценоздары – Арал маңында, мойынқұм, Тауқұм, Бетпақдала, Орталық Қазақстанның тау жыныстарында және тау өзендерінің жазық жағалауларында кездеседі. Бұл жерде теріскен түрлері өз ассоциясын құрайды. (эркеково-теріскен, гребенщиково-теріскен, сведово-кокпеково-теріскен, жусан-теріскен, солянково-теріскен).

Сұр теріскен Оңтүстік Қазақстанда Сырдария өзенінің айналасында Қызылқұмның солтүстігінде, Қаратаудың етектерінде өседі (5, 6-суреттер)  Олардың тұқымдарын жинап алуға болады.

Жайылымдарды қайта өңдеуге әртүрлі жайылымдық шөптерді араластыра егудің маңызы зор. Сол себептен теріскен шөбін де басқа сорлаң жерлердің табиғи шөптерімен қоса егіп, оның сол жерде адаптация кезегінің қалай өтетіндігін бақылау қажет.

Фитомелиорацияның мақсаты – түсімі аз өсімдіктерді, азықтық құнарлылығы күшті, шаруашылыққа пайдалы өсімдіктермен алмастырып және оларды жаңа өсімдіктер ортасына қалыптасып кетуін бақылау.

Сондықтан да фитомелиоранттарды еккен кезде сол жердің табиғи жағдайына эколого-биологиялық құрылысына баса назар аудару қажет. Бұл жерде өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері маңызды роль атқарады.

Сұр теріскен – ксерофильді, полиморфты, бойы 100-120 см келетін жартылай бұтақты өсімдік. Памир тауларында жартылай шөптесін болып келетін жатаған түрлері кездеседі. Олардың биіктігі 35см болады. Бұл теріскеннің Эверсманн теріскенінен айырмашылығы – бұтақ түрінде төменгі жақтарына жайыла өседі, тіке-ланцетті болып, жапырақтары әлсіз салбыраңқы келеді. Табиғатта, атап айтқанда Батыс Ыстықкөл жағалауында

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

5-сурет. Тау бөктерінде егілген сұр теріскен түрі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-сурет. Тау бөктерінде егілген теріскеннің эварсман түрі

бұл теріскен түрінің бесеуі кездеседі. Олар диплоидты, пентоплоидты триплоидты, гексоплоидты.

Олар кәдімгі Эверсманн теріскені сияқты бұтақтары жинақы, бойлары 160см дейін жетіп, бас жақтары қалың жапырақты болып келеді де тұқымы піскен кездерде айқын көрініп тұрады.

  

 

3.3 Тұқымның биологиялық өсуі

 

Сұр теріскен тұқымы бір жапырақты болып, тұқым айналасы үлпілдек түкшелермен қоршалған болады. Тұқымының түрі сұр және сұрғылт сары болып келеді. Ұзындығы 2,12-2,5 мм, көлденеңі 1,2-1,6 мм. Біздің зертхана-лық зерттеулеріміз көрсеткендей тұқымның 1000 данасының 3,2-3,9 г болды.

Теріскен тұқымының сапалы болуы оның өскен жер жағдайына байланысты болады. Тұқымның биологиялық өсу кезеңдері ғалымдар [33] жақсы көрсетілген. Қошқарабад тәжірибе участкесінде өсірілген тұқымның шығымдылығы 50,1-68,9%, ал жәй себіле салған тұқым шығымдылығы 8,5-19,3% болған. Тұқымның сапасы жиналып алынған соң 120 күннен кейін белгілі болады, демек ақпан айында [39].

Ғалым Матвеевтің [35] зерттеуінше зертханалық жағдайда теріскен тұқымы +3⁰С жағдайында бөрте бастаған, ал дала жағдайында +2⁰ +7⁰С қар кете салысымен шыға бастаған. Бұл бақылаулардың барлығы қорыта келгенде тәжірибе участігінде дала жағдайында теріскен наурыз айының орта шенінде +4⁰ +7⁰С шығатындығын дәлелдеді. Қыс жылы болған жылдары 2011-2012 жылдар қаңтар, ақпан айлар жер бетіне шығып қалған тұқым ақпан айының соңғы күндерінде, наурыз айының бастапқы күндеріндегі аяздарға ұрынып, үсіп кеткен жағдайлары болды. Зертханалық зерттеулер, Созақ ауданының табиғи жайылымдарынан жиналып әкелінген теріскен тұқымының «Бақтөлең» тәжірибе участкесінде жиналған тұқыммен салыстырғанда өсу сапасының нашар екендігін көрсетті. Созақтың тұқымы: -47-66%.

Бұл көрсеткіштер жердің табиғи жағдайына топырақ құнарлығына байланысты болады. Ең жақсы шығатын тұқым жиналып алынғаннан кейін 65 күннен кейінгі тұқым болып табылады. Теріскен тұқымын 2,5-3,5 жылға дейін сақтап еге беруге болатынын ғалымдар тәжірибе жүзінде толық дәлелдеп берді.

Біз өзіміздің тәжірибемізді «ОБӨМШҒЗИ»-ның «Жайылым және жем-шөп өндірісі» бөлімінде теріскен тұқымдарының зертханалық шығымдылығын анықтадық. Теріскен тұқымын 50 данадан Петри шыны тәрелкесіне бұрыннан қолданылып жүрген жалпы әдістемеге сай қойдық.

Зертханалық шығым 88,0% болса, дала шығымы 34,5% көрсетті. Бұл көрсеткіштер (5-кесте) ақпан айында үштен екі, қаңтарда зертханалық шығын екі есеге дейін шығымдылығы төмендеп кетті. Қаңтар айында егілген тұқымдар шыққан жоқ, себебі өзінің шығымдылығын жоғалтқандықтан болмай қалды. Яғни тұқым 150-160 күн өткен соң дала егісіне шығым бермейді.

Теріскен үлгілерінің тектік қоры алғашқы рет 1974 жылы, содан кейінгі  жылдары егілуде. Мың дәннің салмағы 3,5 – 4,7 г аралығында болды. Тұқым себу мерзімі желтоқсан – ақпан айлары, егу тереңдігі 0,0 – 0,5 см.

Жалпы, егістік жағдайда теріскеннің алғашқы өскіндері наурыздың соңына қарай көрініп, сәуірдің басында толық шығады. Теріскен тұқымының ерекшілігі тез әрі бірдей өнуінде. Зертхана зерттеулері көрсеткендей тұқымы 3-4 күн аралығында 80-85%  дейін өнеді. Сондықтан болар, кей жылдары қыс айларында да өскін береді. Айталық  2005 жылдың қаңтар айы жылы болып келді. Нәтижесінде теріскеннің 19 үлгісінің барлығы өскін берді. Алайда, ақпан мен наурыз айларында болған суықтан қатты сиреді. Сәуірдің басында өскіндерді есептеу кезінде БТ-7, К-327, К-329 және К-332 үлгілерінде ғана өскіндер бар екені анықталды.

Басқа жылдары шыққан өскіндер саны бір қума метрде 2-48 аралығында болды. 1-кестедегі келтірілген мәліметтерден көрінгендей  жас өсімдіктердің сиреуі бірінші жылдары жүреді. Тіршілігінің 4-5 жылдарында олардың саны тұрақтайды. Жалғыз ғана Балқашмаңы флоралық ауданының Балқаш өңірінен алынған сұр теріскеннің К-331 үлгісі тіршілігінің үшінші жылында өліп қалды. Осы жерде ерекше атап өтетін мәселе, ол зерттеу жұмысына қамтылған барлық дерлік үлгілердің экологиялық – географиялық ерекшеліктеріне қарамастан оңтүстік шөлі жағдайында ұзақ тіршілік етуі. Жоғары кестеде келтірілгендей алдыңғы егілген үлгілердің өсуі 30 жылдан асса, кейінгілері 20-25 жыл өмір сүруде. Бірақ, Арал-Каспий, Памир-Алай флоралық аудандарынан алынған үлгілердің басым бөлігі тұрақты және сапалы ұрық байламайтыны анықталды.

Фенологиялық байқаулар көрсеткендей, теріскен үлгілері тіршілігінің бірінші жылында гүлдеу кезеңіне түсе бермейді. Балқашмаңы, Қызылқұм, Сырдария және Тянь-Шань флоралық аудандарының үлгілері тіршілігінің екінші-үшінші жылынан бастап гүлдеу кезеңіне түсіп, тұқым байлайды. Ауа райы қалыпты жылдары өсімдіктердің шанақтануы маусым айының екінші жартысынан басталады, гүлдеуі шілде – тамыз айларында өтеді, тұқымның пісуі қыркүйектің соңына – қазанның басына тура келеді. Өсіп – даму кезеңінің ұзақтығы 180-190 күн. Бұл көрсеткіш бойынша жерсіндіруге қамтылған үлгілердің айырмашылығы болмады. Есесіне олардың бойлап өсуі флоралық аудандарға, сондай-ақ жергілікті ауа райының қалыптасуына байланысты біркелкі емес екендігі анықталды. Сонымен қатар, топырақ құрамы да біршама әсер ететіні байқалды.

Тіршілігінің бірінші жылында ауа райына байланысты теріскен үлгілерінің биіктігі 10-19,2 см – ден  30,5 – 40,3 см  аралығында болды (2-кесте). Зерттеулер теріскен үлгілерінің изен, қараматау өсімдіктеріне қарағанда тез алшындап өсетінін көрсетті. Сондықтан болар, кейбір жылдары жаздың аптап ыстығы ерте түскен жағдайда олардың өсуі  күрт нашарлайды. Мұндай көрініс 2003 және 2007 жылдары байқалды. Төменгі кестедегі келтірілген  мәліметтерден көрінгендей, бұл жылдары теріскен үлгілерінің биіктігі 2005 жылы егілген көшетжайда  32,0 – 58,3 см, 2003 жылғы көшетжайда 16,0 – 42,1 және 2007 жылғы көшетжайда – 22,0-32,0 см аралығында қалды. Айта кетерлік жай, жаздың аптап ыстығына Арал-Каспий флоралық ауданының сұр түріне жататын БТ-17, К-220, К-2994, эверсманн түрінің К-118, сондай-ақ Балқашмаңы флоралық ауданының сұр түріне жататын К-326 үлгісі басқа үлгілерге қарағанда төзімсіздеу келді. Жалпы алғанда, Балқашмаңы, Қызылқұм, Сырдария, Памир-Алай мен Тянь-Шань флоралық аудандарынан алынған үлгілердің бойы Арал-Каспий флоралық ауданынан алынған үлгілерден биіктеу болды. Әсіресе, Балқашмаңы флоралық ауданының Мойынқұм алқабының оңтүстік бөлігінен терілген БТ-7, Алматы облысы Талғар ауданында өсетін К-333, Тянь-Шань флоралық ауданының Қаратау баурайында кездесетін К-329 үлгілері ерекшеленді. Ауа райы өте қолайлы болған жылдары олардың өсімдіктерінің бойы 75,6 – 107,0 см дейін жетті. Кейінгі жылдары Қызылқұмның шығыс бөлігінен терілген жергілікті БТ-43 үлгісінің де өсіп-дамуы дұрыс, оның үшінші жылғы өсімдіктері 92,1 см-ге биіктеді.  Дегенде, ауа райы өте қолайлы болған жылдары Арал-Каспий флоралық ауданында таралған үлгілердің де алшындап өсетіні байқалды. Сондықтан да салыстырмалы түрде алғанда теріскен үлгілері бір мекенжайда кездесетін құрамы әр түрлі топырақтың ішінде жеңілдеу топырақта жақсы дамиды. Оның себебі тамыр жүйесінің ерекшелігінде деп білеміз. Жалпы теріскеннің тамыр жүйесі қуатты келеді 3,0-5,5, метр тереңге кетеді [40,41,42]. Алайда, Н.А.Матвеев (43) Каспиймаңы аймағында саздақты топырақта 80 сантиметрге, құмдауытты топырақта 2 метрге дейін ғана тереңдейді дейді. БТ-7 үлгілерінің 16 жылдық өсімдіктерінің тамыр жүйесі анықталды. Екі үлгінің де тамыр жүйесі жақсы тереңдеген.

Дегенмен, олардың тамырларының тармақталуы, жуандығы бірдей емес екені байқалады. БТ-7 үлгісінің күре тамыры 154 см, К-2994-тікі 123 см дейін тереңдеген. Оның мойын жағының жуандығы БТ-7 үлгісінде 5 см, К-2994-те –3 см, ал 90 см тереңдікте жуандығы тиісінше 2 және 0,3 см. К-2994 үлгісінің күре тамырының бірінші жанама тамырларға тармақталуы топырақ қабатының 4 сантиметрінен, БТ-7-кі 27 сантиметрінен басталған. Бір ерекшелігі ол К-2994 үлгісінің топырақтың 4-37 см қабатындағы жанама тамырлары жан-жаққа 47-69 сантиметрге дейін көлбей жайылып тараған, содан-соң кейбір тамырлары төменге қарай тереңдеп топырақтың 75-87 см қабатына жеткен. Ал, топырақтың 60-73 см қабатындағы жанама тамырлар күре тамырдан алыс кетпеген және бір тамырдан басқаларының тереңдеуі 104- 123 см қабатта аяқталған. Күре және жанама тамырларды айнала басқан ұсақ тамырлар топырақтың 2-62 см қабатында дамыған. Осылайша, бұл үлгінің тамыр жүйесі топырақтың 0-70 см қабатындағы ылғал мен қоректік заттарды молынан пайдалануға бейімделген. Төменгі 62-123 см қабаттағы тамыр жүйесінің жан-жаққа жақсы өспеуі және онша тереңдемеуі мұндағы ылғал мен қоректік заттарды толық пайдалануға мүмкіндік бере бермейді. Әрине, мұндай тамыр жүйесі жаз мезгілі қолайлылау Арал-Каспий флоралық ауданда тиімділеу, ал қуаңшылығы жиі қайталанып отыратын, топырақтың жоғарғы қабаты тез кебетін, жазы ыстық әрі құрғақ оңтүстік шөлі жағдайына сәйкес келе бермейді. Керісінше, БТ-7 үлгісінің тамыр жүйесі топырақтың төменгі қабаттарында жақсы дамыған. Күре мен жанама тамырлардан өсіп шыққан майда тамырлар топырақтың 3 – 94 см қабатында кездеседі. Демек, бұл үлгінің тамыр жүйесі топырақтың барлық дерлік қабатындағы ылғал мен қоректік заттарды тиімді пайдалануға бейімделген деуге болады. Сондықтан да БТ-7 үлгісі К-2994 үлгісіне қарағанда жергілікті ауа райына төзімділеу және өсіп-дамуы тұрақтылау. Мұны үлгілердің сабақ түзуі мен олардың дамуынан да байқауға болады.

 

7-кесте. Сұр теріскеннің әр түрлі егу мерзімдегі зертханалық және тәжірибе алаңқайындағы көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	Егу мерзімі
	желтоқсан	ақпан	қаңтар
1000 дана тұқым салмағы (г)	3,7	-	-
Зертханалық шығым, %	88,0	51,0	45,0
Егілген тұқым, млн. дана/га	3,0	3,0	3,0
Шыққан тұқым, млн. дана/га	1,036	0,423	-
Дала шығымы, %	34,5	14,1	-

 

 

3.3.1 Сұр теріскеннің жер бетіндегі органдарының өсуі

 

Теріскеннің жер бетіне жаппай шығатын мерзімі наурық айының орта шенінде (65,2-89%) +3⁰С. Теріскеннің Эверсманн түрі түнгі суықтың (-6⁰С) дейін шыдайды. Қызылқұмның оңтүстік батысында, Ферғана жазығының Шертақ адырларының табиғи жағдайларында тұқымдық жапырақтары 15-19 күнге шыдайды. Бірінші нағыз жапырақтарының шығуы наурыз айының аяғында, егер күн салқындау болса, сәуір айының басында, өсімдік нағыз тамырлап өсу кезеңінде өтеді. Бірінші жылғы теріскен шөбінің сабағы майдың аяғында, күн салқын болса маусым айының басында және шілде мен тамыз айларына дейін ұласады (7-сурет). Бұл уақыттарда теріскен шөбінің бойы 29,9 см, тамырының топыраққа бойлай өсу тереңдігі 126 см болады. Мәдени жағдайда біздің зерттеулеріміз бойынша өсірілген теріскен шөбінің сабақтарының саны 1,0-13,0 дана,  сабақтағы жапырақтар саны бір сабақта 12,5-19,6 болады. Жапырақтары 3,5±0,4 – 3,8±0,4 см, ұзындығы, көлденеңі 1,4±2,0 – 2,1±0,3 см ірі болып келеді (8, 9-суреттер) [37, 38]. Зерттеулер бойынша өсу жағдайлары жақсы жасалған жерде теріскен шөбі шілде айының басында толық жапырақ жайып, тұқым салуға кіріседі. Екінші жылғы теріскен шөбі табиғат жағдайы қолайлы болса, ақпан айының аяғында, наурыз айының басында шыға бастайды. Сабағының жетілу кезеңі сәуір-мамыр айлары болады. Бұл кезде теріскеннің бойы 75-85 см, ал жинап

 

 

7-сурет. Сұр теріскен өсімдігі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-сурет. Физиологиялық кешенде егілген  теріскен

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-сурет. «Бақтыөлең» тәжірибе алаңқайындағы сұр

теріскеннің 2-жылдық кезеңі

 

 

алатын кезге дейін 120-125 см өседі. Екінші және үшінші жылға теріскен шөбі ірілеу болып келеді. Сабақтары мен жапырақтары көбейеді, бірақ олардың жапырақтары кішірейеді.

Екінші жылғы теріскен жапырақтарының мөлшері мынадай болады: ұзындығы 1,6±0,2; 2,46±0,2 см, көлденеңі 0,6±0,1; 1,13±0,1 см; үшінші жылғы теріскеннің жапырақтарының ұзындығы 2,43±0,1, 2,93±0,1см көлденең 1,04±0,18 – 1,34±0,1 см болады.

Өсімдік биологиясының негізгі көлемі оның өсіп-даму кезеңі болады 7-сурет. Ол кезең өсімдіктің жердің бетіне көрінуінен бастап, тұқымының піскен жетілген кезеңін қамтиды. Теріскен өсімдігінің негізгі діңгегі табиғи жағдайда, мысалы: Памир жазықтығында 8-15 жыл аралығында болады, өз ареалында теңіз бетінен биіктігі 4300м 20-25 жыл болады [43].

Теріскен басқаларға қарағанда морфогенездік өзгеріске жылдам ұшырайды. Ол өзгерісті бұл өсімдіктің гүлдеу кезеңінен байқауға болады. Ғалым ботаник Р.А. Ротовтың [40] зерттеулеріне қарағанда Бас ботаника бағында (АН СССР) теріскеннің сұр түрінің гүлдеуі үшінші жылы болса, Эверсманн түрінің гүлдеуі 2-жылы болған. Н.А.Матвеевтің [44]  тәжірибесінде теріскеннің вегетациялық өсу мерзімі табиғат жағдайларына қарай 110 күннен 185-195 күн аралығында болған («Жайылым және жем-шөп өндірісі» бөлімінің зерттеулерінде де ауытқулар бар).

Қолайлы жақсы жылдары «Жайылым және жем-шөп өндірісі» бөлімінің тәжірибелік алаңқайындағы сұр теріскеннің феноспектрі көрсеткеніндей бірінші жылдардың өзінде маусым айының аяқ жағында бүршіктену фазасы басталады. Шілде-тамыз айларында гүлдей бастады. Тұқымы қазан айының бірінші бес күндігінде жетіледі [45].

Бірінші жылғы вегетациялық ұзақтылығы (тұқым шығуы-тұқымның пісуі) 195-204 күн болды. Оның ішінде тұқым жарнағының топырақтарына 10-15 күндей, сабақтануға – 60-75 күн, бүршіктенуге 20-25 күн, гүлдеуі мен пісіп жетілуіне 82-87 күн кетеді.

Құрғақшылық 2008 жылы өсімдіктердің бірінші жылы вегетациялық фазада қалды.

Екінші және кейінгі жылдары көктемгі алғашқы вегетациясы наурыздың аяқ жағында-сәуірдің басында болды. Маусымның ортасынан бастап бүршіктену басталады, шілденің алғашқы бескүндігінен гүлдей бастады, ал 23-30 қыркүйек аралығында жаппай тұқым пісе бастады. Піскен тұқым сабақтардан тез арады жел арқылы ұша бастайды. Жалпы вегетациялық уақыт 185-195 күндей болды.

Қолайсыз климаттық уақытта, генеративтік органдарының өсуі тежелінеді. Ондай оқиға екі көпжылдық бұтақтарда байқалды, оның бәрі ылғалдың жетіспеушілігінен әрі күшті аптап ыстық желдердің әсерінен болады.

Сонымен, өсімдіктің өніп шығуы, вегетация мерзімінің жаңалануы, фазалардың жүруі көбінесе агрометеорологиялық жағдайларға байланысты өзгеріп отыратындығы анықталды. Өсімдіктің вегетация кезіндегі дамуы жылудың және судың режиміне тікелей байланысты. Өсудің әрбір фазасы үшін тиімді жылулық пен топырақта жетерлік ылғал болуы керек.

Сұр теріскен өзінің генеративтік фазасына тәжірибе бойынша бірінші жылы жеткен ол үшін қоршаған ортаның жағдайы қалыпты болуы керек.

Бірінші жылы 25-33% теріскен шөбі генеративтік фазаға жетеді, ал екінші жылы барлығы түгелімен жемісін береді.

 

8-кесте. Сұр теріскеннің морфологиялық сипаттамасы (гүлдеу фазасы)

 

Өсімдік жасы	Биіктігі, см	Сабақтың ұзындығы, см	Жапырақ саны бір өсімдікте	Сабақтар саны, дана	Сабақтар массасы, г	Жапырақ массасы, г
6 жыл	64,4	43,2	1330	138,0	42,0	38,0
3 жыл	65,6	48,8	1846	142,0	57,0	53,0
2 жыл	60,0	39,6	1186	126,0	34,0	41,0

 

9-кесте. Сұр теріскеннің морфологиялық сипаттамасы

 

Жылы	Биіктігі, см	Бір өсімдіктің сабақтар саны	Сабақтың ұзындығы, см	Гүлдерінің ұзындығы, см
1	35,2	52,1	17,9	10,7
2	47,4	64,0	35,5	11,8
3	56,0	70,0	54,0	19,2
4	48,5	29,0	29,8	16,4
5	62,4	70,0	22,4

8, 9-кестелерде көрсетілгендей 6 жылдан кейін теріскеннің морфоло-гиялық параметрі қалыпты жағдайға түсіп, жылдар өткен сайын өзгере бермейді. Вегетация мерізімінің жалпы ұзақтығы 196-216 күнге созылады. Үшінші және одан кейінгі жылдары вегетация мерзімі наурыз айының орта шенінде басталып, ал қыс жылы болған жылдары ақпан айының аяғында басталады.

 Сұр теріскен мәдени шөп түрінде жыл сайын жеміс бермейді. Саздақ ашық түсті топырақты аймақтарда, тау етеуктерінде, ылғалдылық жылына 220-280 мм. болатын жерлерде сұр теріскен жыл сайын жеміс береді, жақсы өседі.

Біздің байқауымыз бойынша биылға егілген теріскеннің тұқымдары көктемнің кеш және салқын болуы себепті сәуірдің 20-нан бастап қазіргі кезде вегетация жүріп жатыр.

Атап айтқанда сұр теріскеннің вегетациялық жақсы өсіп – жетілуі жылы ауа мен су мөлшерінің дұрыс болуына байланысты.  Өсімдіктің  әрбір өсу фазасы белгілі мөлшердегі жылу мен топырақ ылғалдылығына тікелей байланысты. Сұр теріске. өзінің өсу фазасының толық жетілуін қалыпты жағдайда бірінші жылы шілде айының аяғында тамыз айының басында көрсете алады. Бірінші жылы өсу фазасы 25-30% болса, екінші жылы өсу фазасы толық болып тұқым бере бастайды.

Егілгеннен кейін 6 жылдан кейін теріскенде морфологиялық өзгерістер тұрақтанады, яғни өзгермейді. Жалпы вегетациялық уақыты 196 -216 күн болады. Үш жылдан кейін өсу мерзімі наурыз айының ортасынан басталады, қыс жылы болса, ақпанның аяғынан басталады.  Мәдени жағдайларда теріскен жыл сайын тұқым бермейді.

 

 

3.3.2 Тамыр системасының жетілу ерекшелігі

 

Әр өсімдіктің өсуіне тамыр системасы негізгі роль атқарады. Жақсы дамыған тамыр өсімдіктің қалыпты өсіп – жетілуіне, фотосинтездік дұрыс жүруіне, жапырақтары мен сабақтары қажетті қышқылдарын, белоктарын сіңіруге және қолайсыз табиғат құбылыстарына төзімді болуды қамтамасыз етеді.

Тамырдаң жақсы дамуы тек өсімдіктің жақсы өсуін ғана емес, оның азықтық пайдасын да арттырады. Сондықтан шөлейт далаларда өсетін теріскен шөбінің тамырының тереңдеп өсуі өсімдіктің төзімді болып өсуіне жәрдемдеседі. Ғалым – биолог И.О.Байтулин [46, 47] теріскеннің Алматы облысының Сары – Ишик – Отрау аймағындағы құмдық жерлердегі тамырының тереңдігінің 900 және 645 см дейін барып, жер асты суларын бойына еркін сіңіріп өсетінін атап көрсеткен. Бұл жерлерде ол фосфорит тәрізді көрінеді. Алматы облысының жәй қыраттарында сұр топырақты жерлерде теріскен тамыры 300 см болады, жұқа құмдақ, сусымалы құмдарда,  қосалқы тамыр шығарып солар арқылы қоректеніп өсуге жылдам ыңғайланады. Құм астындағы қосалқы тамырлар жаз кезінде де сырт жағынан эфемерлі қабыршақпен қапталып тұрады (16 см), ол қабыршақ құмға көміліп тұрады. Тастақты шөлейт жерлерде теріскен нашар өседі, бірақ тамыры тереңге кетеді 370 см дейін, бұл жерде теріскен амброфит тәрізді болады. Ботаник А. Ахметовтың [48] зерттеу тәжірибесіне сүйенсек, тастақ жерлерде теріскен тамыры 126 см, Бақанастың жол-жол құмдарында 200 см, көшпелі құмдарда 500 см дейін бойлайтынын дәлелдеген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                     

 

 

10-сурет. Сұр теріскенінің тамыр жүйесі

 

 

Ғалымдар  [49, 50, 51] құм аралас карбонатты топырақтарда теріскен тамырының 2,5-3 м дейін өсетінін айтқан. Мәдени жағдайда өсірілетін теріскеннің тамырының өсуі сорлы жердің топырақ тығыздығына байланысты. Ақшыл сұр топырақ құмдақ келетін Қызылқұмның Оңтүстік батысында бір жылдық теріскеннің тамыр ұзындығы 90-95 см, аралас топырақта 60-70 см, екінші жылы 150-165 см (11-сурет). Ақшыл құм араласқан топырақта 1 жылы теріскен жіңішке тамыр болып 35-40 см бойлайды. Әрі қарай тамыр жақсы дамиды, бірақ топыраққа жайылуы 50-70см. Академик С.А.Әбдірайымовтың [52] дәлелінде Оңтүстік Қазақстанның тау етектерінде жазықтарда сұр теріскеннің бірінші жылдағы тамыры 90-150 см, үшінші жылы 320-380 см болады. Ферғана адырларында екінші жылдың аяғында тамыр вегетациясы 3 м , ал орта жастағы теріскен өсімдігінде 5,5 м болып, өсуі тоқталады. Бірақ жанама тамырлары өсе береді. Мәдени жағдайда сұр теріскен де, Эверсманн теріскені де жылдам өседі, тамырлары өсімдікті толық сумен қамтамасыз ете алады. Теріскен тұқымы жерге егілгеннен бастап тамыр атып, теріңдікке ұмтылады, бұл аридтық жағдайға тез бейімделуі болып табылады [53] (11-сурет).

Біздің зерттеулеріміз көрсеткендей (12-сурет) сұр теріскеннің өсу фазасының екі жапырақты кезеңінде тамыры 4-6,5 см, төрт жапырақты

 

 

 

11-сурет. Эверсман теріскенінің тамыр жүйесі

 

 

 

                 

 

12-сурет. «Бақтыөлең»  тәжірибе алаңқайындағы

теріскенінің көшетжайы

кезеңінде 8-10 см. Сәуір айының аяғында  6-7  жапырақ болған кезде  - 14,8 см. Негізгі тамырдың жайылуы топырақ  қабатының 2-5 см болады. Бұл фазалар кезінде негізгі тамырдың ұзындығы  өсімдіктің жер бетіндегі биіктігінен 3,7-9 есе ұзын болады. Май айындағы  тамырдың топыраққа сіңіп өсу ұзындығы 56,5 см.  Сол кезде жер бетіндегі өсімдік биіктігі 12,5-23 см. Сабақ пен тамыр арасындағы айырмашылық 2,2-3,2 есе аздықты көрсетеді.

Өсімдіктің өсуіне қарай бірінші және екінші тамырлар саны көбейді. Жер қыртысының қатты қабаттарында 2-5 см тамырлар майда қабықтармен қапталған болады. Тәжірибе жағдайында мамыр айының аяғында жылылық жағдайының тұрақты болмауы теріскеннің жер бетіндегі бөлігінің жақсы өсуіне кедергі келтіреді. Бұл кездерде жер асты тамырлары тереңдеп өседі. Тамырдың тереңдеуі өсімдіктің бойына қажетті сумен қамтамасыз етуіне жағдай жасайды. «Жайылым» бөлімінің ғалымдарының зерттеулері бойынша бұрынғы тәжірибелерде  мамыр айында сұр теріскеннің 3 жылдық өсімдігінің биіктігі 48 см, бұтақ диаметрі 30 см болды. Жуан  негізгі тамырдың мойнының диаметрі 1 см-ге жетті, төменге тіке өскен 10-12 см тереңдікте жанама тамырлар өсіп, олар да жайыла келе төмен қарай бағыт алған. 8-30 см топырақ тереңдігінде ылғал сақталған жерлерде негізгі тамыр шашырай жайылған. Құмдақ жерлерде ылғал сақталған топырақ бөліктерінде 120-160 см негізгі тамырлардан бірнеше жанама тамырлар таралған. Тамыр тереңдеген сайын топыраққа кеңінен жайылады. екен. Тамырдың жақсы өсуі топырақтың физикалық, механикалық құрылымдарына байланысты. Топырақ қабатының 0-5 және 10-15 см анализі теріскеннің бұтақтарының астыңғы бөлігінде гумустың аздығын, калийдің көптігін көрсетті. Калийдің көптігі 0-5 см, анық көрінеді.

Сұр теріскеннің тамырларының жақсы дамуы өсімдіктің шөлге, құрғақшылыққа төзімділігін арттырады, өсімдікті жеткілікті дәрежеде  сумен қамтамасыз етеді, бұл жағдайда өсімдіктің азықтық көлемі мен тұқымдық түсімі артады. «Жайылым және жем-шөп өндірісі» бөлімінің тәжірибелерінде сұр теріскен бір жылдық кезеңінде орта есеппен 5,0 ц/га, пішен 0,3 ц/га тұқым береді. Дәл осындай түсім Шартақ адырында өскен Эверсманн теріскенінде де болды. Келес шөлінде өскен теріскен 10 ц/га. Қазіргі кездерде теріскен түсімі, өсімдіктің жасына және табиғи жағдайларға, қалыңдығына, егу қатарларына арна қашықтығына байланысты екені анықталып отыр. Құрғақ азықтық пішен 4-5 жылдық теріскен өсімдігінде орташа 18,9 ц/га болады. Сұр теріскеннің 3 жылынан бастап пішендік және тұқымдық түсімі арта бастайды. Бұл жағдай теріскен өсімдігінің өздігінен өсе бастауынан  болады, 2-3 жылдық өсімдіктер 15-18 мың/экз-ға болады. Бірақ бұл жағдайлар теріскеннің қалың болып өсуіне әкеліп соғады да, тұқым түсімі  нашарлау болады. Бұндай жағдайларды болдырмау үшін көктемде культивация жасап, арамшөптерді тазалап тұру қажет.

 

 

3.3.3 Химиялық құрамы

 

Жайылымдық өсімдіктердің биологиялық толық жетілуі пайдалы заттарды топырақ құрамынан сіңіре білуіне толық байланысты. Сұр теріскеннің химиялық құрамы оның өскен жер жағдайына байланысты болатындығы оқулықтарда жазылған. Оңтүстік Қазақстандағы шөлейт далаларындағы теріскеннің химиялық құрамы, қоректенуі нашар зерттелген. Биохимиялық зерттеулер теріскен шөбінің құнарлы азық екенін дәлелдеді. Өсімдікте 10,44-27,54 % шикі протеин, 1,62-4,05 % май, 26,48-60,01% клетчатка және 9,11-10,5 % күл бар. Сұр теріскеннің негізгі құнарлы кезі алғашқы өсу фазасы кезеңінде, вегетация аяқталған мезгілде. Оның көлемі өсімдіктің өсуі мен даму кезеңіне,ғ венгетация аяқталған мезгілде. Оның көлемі өсімдіктің өсуі мен даму кезеңіне орай өзгеріп отырады. Құрғақшылық болған жылы «Жаыйлым» бөлімінің зерттеулерінде 2 ж сұр теріскн шөбінде, жапырақ жару кезеңінде 19,82% протеин, 36,99 клетчатка, ал 4 жылдық теріскен шөбінде 16,01% және 39,75%, өсімдік гүлдеген кезде протеин шамасы төмендейді 15,32%, клетчатка көтеріледі 42,20% және тұқым салу кезеңінде де осы осы көрсеткіштің төмендегені  анықталған. 4 жылдық теріскен шөбінде протеин мөлшері теріскен шөбінде протеин мөлшері жапырақ жайған кездегімен бірдей болған, клетчатка азайып кеткен 4,54%, вегетацияның аяғына протеин 5,59% азайған, клетчатка 12,91% өскен. (10-кесте).

 

10-кесте. Сұр теріскеннің жеке органдарының құнарлық заттарының құрамы

                       (абсолют кептірілген заттардың %есебі)

 

Өсімдік органдары	Протеин	Клетчатка	Күл	Май	БЭВ
Жапырақ	20,06	31,51	9,09	2,8	36,47
Сабақ	13,22	62,47	10,07	1,67	12,55
Тұқым	27,85	45,22	8,0	5,58	13,34

 

Ауа-райы жайлы болған жағдайда теріскен шөбіндегі протеин өте жоғары болды, әсіресе тұқым жетілу фазасы кезеңінде. Сондықтан бұл жылы теріскен мол өнім берді. Өсімдікте клетчатканың өсуі қыс басында болды (60,01%). Өсімдіктегі күлдің мөлшері фазаға байланысты өзгермейді – 9,11 – 10,05, кальций – 3,67 – 4,90 болды. Қыс басында протеин мөлшері азайып кетті – 21,37% дейін барды, ол кезде клетчатканың түзілуі 60,01% болды. Бұл айырмашылықтар, теріскеннің қыс мезгілдегі топырақтан қоректік заттарды сіңіру мөлшерін білдіреді. Қоректік заттарды сіңіру мөлшерінің әр органда әр түрлі болуы тәжірибені қызықтырады. Жапырақ пен тұқымда қоректік заттар басқа органдарға қарағанда көп мөлшерде жиналады [54]. Өсімдік гүлдеген кезеңде жапырақта протеин 20,06%, май 2,80-3,55%, ал сабақта небәрі 13,22%, клетчатка 31,51-38,87% және 65,66-62,47%. Сұр теріскеннің тұқымында протеин 27,85%, клетчатка 45,22%, май 5,58% болды. Теріскен шөбінің азықтық қасиеті вегетациялық кезеңдегі ауа-райына байланысты өзгеріп отырады, құрғақшылық жылдарында протеин көбейеді, клетчатка мөлшері азаяды, жайлы ауа-райы аяқталған жылдарда бұл өзгерістер болмайды. Бұл жылдарда теріскен шөбі қалың жапырақ жайып, мол түсім береді.

       

 

3.4 Сұр теріскенді өсіру технологиясының ерекшеліктері

           

Сұр теріскеннен мол өнім алу үшін аса маңызды жағдайлар: ең алдымен дұрыс алаңқайлар таңдап алу керек, тұқымды егу кезіндегі тереңдікті реттеу, атыздың ара-қашықтығының бірдей болуы және өсімдікке жасалатын күтімді қадағалау. Дала жағдайында өсетін азықтық өсімдіктер көлемі мен өсу ерекшелігімен дараланады. Сондықтан өсімдіктің биологиялық ерекшелік-теріне қарай агротехниканы пайдалану және экологиялық жағдайына қарай күтім керек. Ғалым З.Шамсутдинов [24] мынадай тұжырым жасады: шөлейт далаларындағы агротехниканың мақсаты, егілетін өсімдіктің биологиялық және экологиялық дамуына зиян келмейтіндей етіп жағдай жасау керек, сонда ғана ол өсімдіктен ойдағыдай азықтық түсім алуға болады. Осы пікірге қарап біз осы агротехникалық жүйені сұр теріскен шөбіне Қазақстанның оңтүстігіндегі тау етектеріндегі жазыққа егілген теріскен шөбі арқылы жүзеге асырдық.

Егетін алаңқай таңдау. Сұр теріскен шөбі жер таңдамайды. Біздің мақсатымыз, азып кеткен жерлерді сұр теріскен шөбін егу арқылы тыңайту болғандықтан, ең алдымен теріскенді мал аяғы таптап тастаған, шөбі сирек, арамшөптер қаптап кеткен жайылымдарға егуіміз керек. 100 гектар табиғи жайылымға 1:10, 1:12;  бұлай егу топырақтың кеуіп кетуінен және тұқымның біркелкі өсуін сақтайды. Оңтүстік Қазақстанның тау етектеріндегі жазықтарға сұр теріскенді жұмсақ топырақты жерлерге көлденеңі 10-12 м және 20-30 м қатты жерлерге 18-22 см тереңдікке егу керек [55].

Топырақ ылғалдылығы. Сұр теріскен шөбінің дұрыс өсуі үшін агротехникалық талаптарды дұрыс орындау қажет. Ол үшін ең алдымен топырақты барлық ережеге сай етіп дайындап алу керек. Топырақ қабатының 120см, 75-80% ылғалды болуы керек, бұл тұқымның өсіп жетілуіне жағдай жасап, өсімдік өз дәрежесінде өседі. Тәжірибеде көрсеткендей, өнім сапасы-ның жақсы болуы көктем мезгіліндегі теріскеннің шығу мөлшері. Жыртыл-ған жерлердегі топырақ ылғалдылығы, жердің өзіндегі ылғалдылықтан 7,8-15,9 мм жоғары болса, бұл ылғалдылық жаздың аяғына дейін сақталатынын дәлелдеуге болады.

Өсімдіктің шығуы мен өміршеңдігі уақытылы дұрыс егілуі – оның дұрыс өсуінің және одан да үлкен өнім негізі факторы болып табылады. Әсіресе шөлейт дала жағдайында бұл жұмыс негізгі роль атқарады. Ол жерлерде жыл сайын немесе жылдар бойы топырақтағы ылғал мөлшері сыртқы ортаәсерінен өзгеріп. Жайылымда теріскен шөбінің қалың өсуі оның тұқымының жер бетіне көрінуіне және төзімдігіне байланысты. Теріскен шөбін белгілі заңдылықтар бойынша егу керек, әйтпесе өте қалың болып өскен теріскеннің қурап қалуы мүмкін.

Егу әдістері. Теріскен шөбін егу кезінде ең негізгі мәселелердің бірі, жерді барлық агротехникалық заңдылықтарға байланысты жырту керек. Бұл жұмыс теріскеннен мал азықтық түсім алуға көмектеседі. Ғалым Матвеевтің [44] дәлелдеуінше Каспий маңындағы құмшауыт топырақты жерлерде жабайы теріскен түрі жыртылмаған жерде 2 см – 1,5 см тереңдіктен өсіп шыға берген, бұндай тұқымдар мәдени түрде жерді еккен кезде тереңнен шыға алмаған. Бірақ, жерде жыртпай егудің мағынасы болмайды, тұқымды жел ұшырып әкетеді. Сондықтан нәтижелі өнім алу үшін жерді тырмалап егу керек.

Тұқым себілгеннен кейін жерді тырмалау, топырақ қабатындағы ылғалды сақтайды, ол өсімдіктің дұрыс өсуін қамтамасыз етеді. Теріскеннен үлкен өнім алу үшін тұқымды нормаға сәйкес егу керек. Бұл жұмыс әсіресе шөлейт жерге себілетін дәнге қажет, себебі тұқым мөлшері ол жердің ылғалдығына сәйкес себілу керек. Бұл нормалар мынандай есеппен егіледі: 1гектарға 1млн.дана тұқым 2,0 (8 кг/га), 3,0 (12 кг/га), 4,0 (16 кг/га) есебімен егіледі. Теріскен шөбінің жер бетіне шығу мерзімі наурық айының аяғында, сәуірдің басында болуы керек, бұл ауа райының қолайлы-қолайсыздығына да байланысты [43].

Теріскен шөбінің шығымдылығы ауа-райының құбылмалы болуына тікелей байланысты. Климат жайлы болған жылдар көп теріскен өсімдіктері тамырлап, жақсы дамыған. Вегетация кезеңінің алғашқы кезеңінде, топырақ ылғалдылығы жақсы болған жағдайда, сирек егілген тұқым да, жиі егілген тұқымда бірдей мөлшерде дамиды.

Егілген шөптен зор түсім алудың негізі - өсімдікті жақсылап күту болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, бірінші жылғы өсімдіктің тамыры әлсіз, бұтақтары нәзік болып келеді, сондықтан ол өсімдіктерді арам шөптерден тазартып, малдың таптап кетпеуін қадағалау керек. Жайылымдағы егілген шөптің жақсы жетілуі үшін арамшөптен тазарту сәуір айының орта шенінде жүргізіледі, тұқым алу мақсатында егілген теріскенге культивация жасау сәуірдің ортасынан майдың бастапқы күндерінде жүргізіледі. Бірінші жылы теріскен егілген жерлерді таптамай ұстау керек. Атыз араларына культивация жасаудың маңызы зор. Шалғында жасартып ұстап отыру үшін ерте көктемде дискілеу жұмысын ЛД – 10 қисықтығы 15-20 градус жүргізу керек.

Жинау. Теріскенді жинау науқаны үшінші жылдық өсімдіктің гүлдеу кезеңінде жүргізілу керек. Бұл кезеңде өсімдіктің қорек сіңіретін жапырақ бөлігі жақсы дамиды. Бұл мерзімнен ору кешеуілдеп қалса,  жапырақтың 40-60% жерге түсіп қалады, сабақ жуандап кетеді де оруға қиындық туғызады екен. Құрғақшылық кездерде орылған шөпті 3-4күн сақтап қою керек. Жинау, ору технологиясын дұрыс сақтамау теріскеннің өнімін төмендетіп, құнарлығын азайтады. Теріскенді жинау науқаны қыркүйектің соңғы онкүндігінде жүргізіледі. Кейінгі жылдарға дейін теріскен қолмен орылған, ол үшін 18-25 см бойлы теріскен шөбі орылып, буланып, жиналуда, одан соң ол шөп майдаланған.

Теріскен шөбін жайылымдағы өсімдіктің 75-80% үшінші жылға іліккен кезде пайдаланған тиімді. Қолайлы жылдарда оларды екінші жылдығынан бастап күз айларында жинап алуға болады, ауа-райы қолайсыз жылдарда үшінші жылдың аяғында жинау керек. Дәлелдеулер теріскен шөбінің ауа-райына тікелей байланысты өнім беретіндігін көрсетті. Академик С.Әбдіраймовтың [55] айтуынша бір жайылымда бірнеше жыл қатарынан пайдалану жайылымның тозып кетуіне әкеліп соғады, сондықтан жыл сайын жайылым алаңқайларын ауыстырып пайдалану керек. Биыл пайланылмаған жайылым келесі көктемде өте құнарлы шөпті болып өседі. Оңтүстік Қазақстан облысының «Задария» асыл тұқымды қой шаруашылығында жоғарыда айтылған әдіс қолданылып келген. Жайылымдық жерлердің барлығы қоршалған. Қоршалған жайылымдағы өсімдік өзінің қуатын сақтайды, бұл шопанның да еңбегін жеңілдететіні даусыз.

 

 

3.5  Жайылымды игерудің шаруашылыққа экономикалық тиімділігі

 

Сұр теріскеннің экономикалық түсімі екі шығын көрсеткішпен түсіндіріледі. Бірінші: егілген алаң, екінші сол алаңға егілген өсімдіктің түсімі. Осы көрсеткіштерге қарап, өнімнің алғашқы бағасы, азықтық бірлігі, протеин сіңірулігі есептелінеді. Теріскен шөбінің ең негізгі пайдасы мал шаруашылығында. Мал азықтық өнім ретіндегі теріскеннің пайдалылығымен ғана емес экономикалық тиімділігімен де ерекшеленеді. Жоғарыда айтқанымыздай теріскен өсімдігі 20 жылға дейін пайдаға асады [49]. Осы жылдардың ішінде өнімсіз жылдары да болуы мүмкін. Бірақ жалпы алғанда 12-14 жыл мал жаюға болады. Теріскен өсімдігінің ұзақ жылдар бойы өнімді болуы оны дұрыстап пайлануға байланысты. Бірінші жылы екпе жайылымдарға мал бағуға қатты тыйым салынады.

Мал өнімдерін алуға жұмсалатын шығындардың жалпы сомасындағы жем-шөпке кететін шығындардың көлемі мал түлігін бағып-күтудің сипатына және табиғи-экономикалық жағдайларға байланысты. Осыған байланысты мал жаятын жерлердің өнімділігін жемшөптің қорын қысқы маусым үшін де мол жасауға мүмкіндік беретіндей дәрежеге дейін арттыру жайылымдағы мал шаруашылығы үшін де мол жасауға мүмкіндік беретіндей дәрежеге дейін арттыру жайылымдағы мал шаруашылығын жан-жақты және мейлінше тиімді өркендетудің ең маңызды шарты болып табылады.

Жайылымдар мен шабындықтардың сипатына және жағдайына, шаруашылықты интенсивтендіру дәрежесіне қарай жайылымдарды жақсартудың әртүрлі тиімді әдістері бар. Біз бұрынғы қазақтың қаракөл шаруашылығы институтының ғылыми деректері бойынша, құмды және топырақты жайылымдарды жақсартуға сегіз жылда жұмсалған іс жүзіндегі тікелек шығындарды тұжырымдағанда, жайылымдарды түбегейлі жақсарту мақсатында көпжылдық шөптер – изенді – гектарына есеппен 12-14 центнер және теріскенді – гектарына орта есеппен 8-10 центнерден пішендер алынып, соларды еккен дұрыс екендігін анықталынды. Мұндай жайылымдардың  пайдаланудың мерзімі ұзартылса, мал азығы тіпті арзандайды. Мұның өзі алдыңғы қатарлы шаруашылықтарға, түлікке жұмсалатын барлық шығынның 20 проценттен 30 процентке дейінін пайдалана отырып жоғары өнімді мал өсіруге мүмкіндік береді.

Бір жерде он жылдан он бес жылға дейін өсетін әрі қуаңшылыққа аса төзімді изенді, теріскенді қолдан егу тәжірибесі егер бұл өсімдіктердің өнуіне қолайлы жағдай жасалса, әр гектарда 40 мыңнан 80 мыңға дейін өсімдік өсіруге болатындығын көрсетіп берді. Бұл табиғи жайылымдардағыдан үш-төрт есе көп [49]. Сонымен бірге, аталған шөптерді белгілі маусымдарда, мысалы көктем мен күзде, пайдаланылатын жайылымдарға ексе, саулықтар мен төлді жайып-бағуға пайдалы азығы мол жайылым болады. Мұндай жағдай табиғи жайылымдарды белгілі мерзімдерде пайдаланылатын жайылымдарға және шабындықтарға айналдыру мүмкіндігін туғызады. Жалпы мал шаруашылығымен айналысатын аймақтарда жайылымды жақсарту жүйелі түрде жетілдіруге, өнеркәсіптік әдіске негізделген мал шаруашылығы комплекстерінің жұмысын одан әрі жақсартуға және озық технологияларын (шөп ұнын жасау, пішіндеме салу, пішен дайындау) өндіріске ендіруі қажет. Ендігі жерде қалыптасып келе жатқан немесе болашақ фермерлер үшін әр түрлі топырақ – климат жағдайында көлемі бір мың гектардан 5 мың гектарға дейін болатын кешенді жайылым құрылыстарын бастау керек. Бұл кешенді жайылымдардың 200-500 гектары теріскен және басқа өсімдіктер егілген екпе жайылымдар болуы шарт, сонымен қатар жел эрозиясынан қорғау үшін сексеуілді белдеулер егілуі керек. Бұл жұмысты атқару үшін малды аудандар жағдайында машина – технологиялық стансалардың құрылғаны жөн. Олардың міндетіне жаңа типті үйлер, қора-қопсылар салу, жарық және су жүйелерін жүргізу, екпе жайылымдар жасау және оларды қоршау жұмыстары кіреді. Кешенді жайылым құрылысы біткен соң ол конкурстық негізде фермерлерге ұзақ мерзімге жалға беріліп, құны толық өтелген соң жекешелендірілуі  тиіс.

                                    

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

1. Зерттеулер нәтижесінде сұр теріскеннің ареалы, экологиялық және фитоценотикалық, биоморфологиялық ерекшеліктері анықталды. Оңтүстік Қазақстанның шөлейт далаларындағы тозып кеткен жайылымдарды сұр теріскенді егу арқылы олардың өнімділігін арттыруға болады.
2. Сұр теріскен – жартылай бұта шөбіне жатады. Ксерофильді – полиморфты жағынан Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның өсімдігі ұқсастығына жақындайды. Сұр теріскен Эверсманн теріскесіне ұқсас, айырмашылығы – бұтақтары жайыла, төменгі жағы қалың әр мөлшердегі жапырақпен жабылып тұрады. Сәл төменге иіле біткен, тұқым салғыштығымен ерекшелінеді, Қазақстан жерінде ареалы кең көлемде таралған.
3. Сұр теріскеннің тұқымының зертханалық жағдайда өсуі әр жыл сайын 47-ден 89% дейін өзгеріп отырады, дала жағдайында 9,2-23,9%.
4. Сұр теріскенді мәдени түрде өсірген кезде Оңтүстік Қазақстанның табиғатында барлық онтогенез этапынан өте жақсы өтеді. Негізгі тамыры егілген бірінші жылдың өзінде жерге терең бойлап, өсімдік өзінің өміршеңдігін көрсетті.
5. Сұр теріскен сабағының ұзындығы жағынан эверсманн теріскенінен бірде –бір кем емес. Тек қана генеративтік фаза даму кезеңінде 5-15 күн кешеуілдеп дамиды.
6. Сұр теріскеннің вегатациялық өсу кезеңі Оңтүстік Қазақстан аймағында 195-216 күнге созылады.
7. Сұр теріскеннің шөбінің түсімі бірінші жылы 50 ц/га тұқымы 0,3 ц/га. Екінші жылдан бастап ол 13,6-31,9 және 1,2-2,5 ц/га болады.
8. Сұр теріскеннің биоморфологиялық және экологиялық ерекшеліктеріне қарай Оңтүстік Қазақстан аймағында тиімді егу технологиясы жасалынға.
9. Оңтүстік Қазақстан аймағында бағаралық жайылымдарда сұр теріскен шөбін егу, мал шаруашылығын азықпен қамтамасыз етуде зор роль атқарады, жайылымның шөп қорын 4-6 есеге дейін көбейтіп, шаруашылықтың экономикалық тиімділігін арттырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Абдраимов С.А., Сафонов В.В., Сейткаримов А. Введение в культуру дикорастущих кормовых растений в условиях аридной зоны Юга Казахстана //Совершенствование технологий производства каракуля и улучшение его качества. –Кажнар, 1974. –С.206-210.

2. Абдраимов С.А. Создание культурных пастбищ в пустынях Казахстана // Проблемы освоения пустынь. –Ашхабад, 1974. -№2. –С.61-63.

3. Абдраимов С.А., Сейткаримов А., Ескараев И. Семенная продуктивность перспективных пустынных кормовых растений на юге Казахстана //Проблема освоения пустынь. –М., 1982. -№3. –С.67-69.

4. Ахметов А., Байтулин И.О. Корневая система растений субаридной и умеренной зон Алма-Атинской области //Корневая система растений пустынь Казахстана. –Алма-Ата, 1973. –С.117-136.

5. Байтулин И.О. Материалы к изучению корневой системы  растений различных типов пустынь Алма-Атинской области //Корневая система растений пустынь Казахстана. –Алма-Ата: Изд-во КАЗГУ, 1973. –С.144-160. 

6. Байтулин И.О. Корневая  система растений аридной зоны Казахстана. –Алма-Ата, 1979. –С.184.

7. Верник Р.О., Нахимова Т. Естественная растительность Чартанских адыров и ее пастбищная характеристика //Биология растений, вводимых в культуру в адырной зоне. –Ташкент, 1973. –С.14-28.

8. Длимбетов К.Д., Нуржшов Т. Об эффективности подсева трав в Приаральских Кара-Кумах //Вестник с.-х. науки Казахстан. –Алма-Ата, 1964. -№1. –С.18-23.

9. Ротов Р.А. Биолого-морфологические особенности многолетних пустынных растений //В природе и опыте интродукции. –М., 1969. –С.101.

10. Болян Г.А., Кошкаров А.А., Тиран Т.А. Научные основы повышения продуктивности пастбищ каменистой пустыни //Вопросы кормопроизводства Киргизии. –Бишкек, 1984. –С.19-28.

11. Османова Л.Т.., Курочкина Л.Н. Продуктивность растительности Таукумова //Биологическая продуктивность растительности  Казахстана. –Алма-Ата: Наука, 1974. –С.107-177.

12. Пратов У. Маревые Ферганской долины. –Ташкент: ФАН, 1970. –С.168.

13. Прянишников С.Н. Опыт введения в культуру прутняка, терескена, кейреука в пустынных районах Юго-Востока Казахстана //Тез.докл. Всесоюз.науч.конф. по изучению и освоению пустынных территорий Средней Азии и Казахстана (секция VI). –Ашхабад, 1968. –С.32-33.

14. Прянишников С.Н., Алимаев И.И. Агротехника терескена серого на пастбищах Южного Прибалхашья //Проблемы освоения пустынь. –М., 1978. -№6. –С.86-91.

15. Болян Г.А., Кошкаров А.А., Тиран Т.А. Научные основы повышения продуктивности пастбищ каменистой пустыни //Вопросы кормопроизводства Киргизии. –Бишкек, 1984. –С.19-28.

16. Юсупов Б.К., Кустубаева Р.С. Оценка образцов терескена серого по хозяйственно-биологическим признакам //Вестник с.-х. науки Казахстана. –Алма-Ата, 1982. -№10. –С.61-63.

17. Семенова М.И. Природа и хозяйства Южно-Казахстанской области. –Алма-Ата.: Изд-во АН КазССР, 1959. –С.143.

18. Стеснягина Т.Я. Биология терескена Эверсмана (к вопросу  о введении его в культуру) //Тр. Узбекского ун-та им. Алишера Навои. Новая серия. –Ташкент, 1957. -№67. –С.29-43.

19. Стешенко А.П. Длительность жизни пустынных растений в различных условиях произрастания //Экология и биология высокогорных растений. –Новосибирск, 1979. –С.108-112.

20. Жихарева Г., Курмангалиева А.А., Соколов А.А. Почвы Чимкентской области. –Алма-Ата: Наука, 1969. –С.411.

21. Шамсудинов З.Ш., Ширинская В.Н., Махмудов М., Шегай Ю.В. Заделка семян-обязательный агротехнический прием при улучшении каракулеводческих пастбищ //Труды ВНИИ каракулеводства. –Самарканд, 1963. –Т.13. –С.323-332.

22.  Шамсудинов З.Ш., Ширинская В.Н. Полевая всхожесть семян дикорастущих кормовых растений и пути ее повышения //Введение в культуру кормовых растений для улучшения полупустынных и пустынных пастбищ. –М., 1969. –С.117-123.

23. Шамсудинов З.Ш. Создание долголетних пастбищ в аридной зоне Средней Азии. –Ташкент: ФАН, 1975. –С.176.

24. Шамсудинов З.Ш. Эколого-биологические основы повышения продуктивности пастбищ аридной зоны Узбекистана //Автореф. докт. дисс. –Ашхабад, 1973. -52 с.

25. Работнов Т.А. О флористической и ценотической полночленности ценоз //ДАН СССР. –М., 1960. –Т.130 -№3. –С.671-673.

26. Шалыт С.М., Шалыт М.С. Методика изучения морфологии и экологии   подземной части отдельных растений и растительных сообществ //Полевая геоботаника. –М., 1963. –Вып.2. –С.369-466.

27. Флора Казахстана. –Ама-Ата, 1956-1966. –Т.1-9.

28. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. –Алмат-Ата: Наука, 1969-1972. –Т.1-2.

29. Флора СССР. –М.-Л.,1934-1963. –Т.1-30.

30. Определитель растений Средней Азии. –Ташкент: ФАН, 1968-1987. – Т.1-9.

31. Тахтаджян А.Л. Система магнолиофитов. –Л.: Наука, 1987. – 408 с.

32. Матвеев Н.А. Агротехника терескена на Юге-Востоке РСФСР. –М., 1984. –С.24.

33. Ескараев Н., Абдулиев Т., Абдраимов С. Поверхностное улучшение деградированных пустынных пастбищ на Юге Казахстана //Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды: матер. 4-й Междунар.конф. –Щучинск, 2002. –С.120-121.

34. Ескараев Н.  и др. Научное обеспечение пастбищного хозяйства каракулеводства  Республики Казахстан //Каракулеводства Казахстана: история и проблема развития. –Алматы, 2002.

35. Ескараев Н.  и др. Технология возделывания пустынных кормовых культур в аридной зоне Казахстана //Научное обеспечение устойчивого развития АПК Республики Казахстан, Сибири, Монголии и Киргистана: матер.7-й Междунар.науч.-практ.конф.  –Алматы: Бастау, 2004. –С.134-135.

36. Абдраимов С.А., Ескараев Н.  и др Корневая система  аридных кормовых растений //Вестник с.-х. науки Казахстана. –Алматы: Бастау, 2005. -№10. –С.28-30.

37. Ротов Р.А. Биолого-морфологические особенности многолетних пустынных растений //В природе и опыте интродукции. –М., 1969. –С.101.

38. Ахметов К.А. Ақжелкен – боз жусанның алғашқы сорты //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2005. -№1. –Б.52-53.

39. Матвеев Н.А. Агротехника терескена на Юге-Востоке РСФСР. –М., 1984. –С.24.

40. Сейткаримов А. Культура прутняка простертого в условиях предгорной равнины Южного Казахстана //Автореф. канд.дис. –Фрунзе, 1982. -22 с.

41. Байтулин И.О. Материалы к изучению корневой системы  растений различных типов пустынь Алма-Атинской области //Корневая система растений пустынь Казахстана. –Алма-Ата: Изд-во КазГУ, 1973. –С.149. 

42. Байтулин И.О. Корневая система растений аридной зоны Казахстана. –Алма-Ата, 1979. –С.124.

43. Аметов А.А  Корневая система растений естественных фитоценозов аридной зоны Алма-атинской области //Корневая система растений пустынь Казахстана. –Алма-Ата, 1973. –С.40-116.

44. Сосков Ю.Д., Хусаинов С.Х. Дикорастущие поздеспелые аридные кормовые растения пустынной зоны Центрального Казахстана //Труды по прикладной ботанике, генетике и селекции. –М., 1973. –Т.50. –Вып.3.

45. Кириченко Н.Г. Пастбища пустынь Казахстана. –Алма-Ата, 1980. –С.275.

46. Абдраимов С.А., Ескараев И. Семенная продуктивность перспектив-ных пустынных кормовых растений на юге Казахстана //Проблема освоения пустынь. –М., 2004. -№3. –С.65-66.

47. Әбдіраймов С., Сеиткаримов Ә. Изен – бағалы мал азықтық өсімдік. – Алматы: Бастау, 1997. –28 б.

48. Кузембаев Ж., Карынбаев А. Влияние климатических условий года на урожайность, химический состав и питательность кормовых растений пустынных пастбищ //Каракулеводство, верблюдоводство и аридное корморпоизводство. –Алматы: Бастау, 2003. –Т.24. –С.210-217.

49. Абдраимов С.А., Сейткаримов А., Ибрагимов Т.С Оңтүстік Қазақстан шөл жайылымдарын пайдалану және жақсарту. –Алматы: Бастау,  2004. -24 б.

50. Полымбетова Ф.Ә., Әбиев С.Ә., Сәрсенбаев Б.Ә. Пайдалы өсімдіктер әлеміне саяхат (шығуы, таралуы және биологиялық ерекшеліктері). –Алматы, 1999. -112 б.

51. Ларин И.В. Перспективы дальнейшего использования в культуре и селекции местных дикорастущих кормовых растений. –Душанбе, 1968.

52. Базиевская Н.А. Теория и методы интродукции растений. –М., 1964. -130 с.

53. Селянинов Г.Т. Климатические аналоги черноморского округа в пределах СССР, Западной Европы, Малой Азии и Алжира. –Краснодар, 1928.

54. Востовская Т.Н. Интродукция древесных растений Дальнего Востока и Западной Сибири. –Новосибирск, 983. -196 с.

55. Малеев В.П. Теоретические основы акклиматизации. –Л., 1933. -168 с.

56. Аврорин Н.А. Переселение растений на Полярный Север. –М.-Л., 1956. -268 с.

57. Постоялков К.Д. Луга и пастбища Казахстана. –Алма-Ата, 1972. -253 с.

58. Головкин Б.Н. Переселение травянистых многолетников на Полярный Север. Эколого-морфологический анализ. –Л., 1973. -253 с.

59. Вавилов Н.И. Учение о происхождении культурных растений после Дарвина. –Л., 1967. -325 с.

60. Тюрина Е.В. Популяционная изменчивость и ее значение в интродукционных исследованиях //Бюллетень Главного ботанического сада. –М., 1985. –Вып.137. –С.32-37.

61. Базилявская Н.А. Об основах теории адаптации растений при интродукции //Бюллетень Главного ботанического сада. –М., 1981. –Вып.120. –С.3-9.

62. Русанов Ф.Н. Теория и опыт переселения растеий в условиях Узбекистана, 1974. -110 с.

63. Байтулин И.О., Рубаник В.Т. Интродукция деревьев и кустарников в Казахстане. –Алма-Ата, 1985. -164 с.

64. Байтулин И.О. и др. Системно-экологический подход к интродукции растений в Казахстане. –Алма-Ата, 1992. -198 с.

65. Борангазиев К.Б. Об использовании приспособительной способности растений в интродукции. –Самарканд, 1979.

66. Бородина Н.А. Полиплоидия в интродукциях древесных растений. –М., 1982. -176 с.