Нумизматика – Қосалқы тарихи пән ретінде

1. Нумизматика термині “нумизма” “мәнет деген” сөзден шыққан. Қосалқы ғылыми пәннің дамуының алғашқы кезеңі мәнеттерді әуесқойлықпен коллекциялау болды.

    Нумизматика дегеніміз ақша айналымының материалдық қалдықтарына қарап, оның тарихын зерттейтін мәнеттер туралы ғылым. Сондай-ақ нумизматика мәнет ісі техникасының тарихы, медаль өндірісінің дамуы, тарихи түп деректердің арнаулы түрі мәнеттермен, медальдармен, жетондармен байланысты басқа да мәселелермен айналысыды, сонымен қатар нумизматика әдетте қағаз ақшаларды зерттеумен де шұғылданады.

    Қосалқы тарихи пәндер ретінде нумизматика тарих, археология, саяси экономика, өлкетану, тіл біліммен басқа да ғылымдар проблеммаларын шешу үшін маңызды материал береді. Көптеген проблемаларын шешу үшін кеңінен қамтуының арқасында бұл қосалқы тарихи пәндер қатарына шықты. Кейбір жағдайларда мысалы, товар-ақша айналымын зерттегенде нумизматика бір қатар зерттеушілірнің пікірі бойынша, дербес ғылымдық маңыз алып отыр.

   Нумизматика ежелгі заманна ақша системасын және олардың тарихи даму процесіндегі эволюцмясын анықтайды. Бұл жағынан ол, басқа қосалқы тарихи пән-мен метрологиямен тығыз байланысады, өйткені мәнеттер құн өлшеу болып табылады.

   Нумизматикадағы зерттеудің аса маңызды методына; ежелгі замандағы сауда жолдарын анықтау мақсатын көздеп, табылған көнбейлер мен кейбір мәнеттердің топографиясын жасау, кейбір мәнет типтернің кімге жататындығын анықтау, белгілі бір мемлекет мәнетерінің  таралу дәрежесін анықтау, мәнеттердің оларды техникалық ерекшеліктерін, штампельдердің салыстыру жолмен анықтау жатады.

   Басқа ғылымдыр сияқты нумизматиканың да өз терминологиясы бар;  аверс манеттің бет жағы (әдетте гербтің бейнесі немесе мәнетті шығарған мемлекетінің билеушісінің портреттері): реверс-мәнетінің кері жағы: гурт-мәнетінің өнделген шеті (қабырғасы), (ол теріс суретті және үстінде жазу бар болып келеді, гур манетті подделкалау ісін қиындатты). Мәнет өнері мәнеттін бет және платина мәнетерінің жалпы салмағы деректер ХҮІІ ғ ІІ-жартсына жатажы. Бірақ ХҮІІ басында-ақ мәнеттерді жинау модаға айналды. Петербургте І Петр негізін қалаған алғашқы орыс музейі-кунсткамерада мәнеттер мен мадальдардың көп коллекциясы болды. Кейінірік Кунсткамера жинағы талай рет толықтырлып отырды. Ал содан кейін Эрмитажға берілді. Қазіргі кезде әрмитаждағы нумизматикалық коллекция – Европадағы ең ірі коллекциялардың бірі.

   2. Орыс нумизматикасы жөніндегі алғашқы еңбектері де құнды байқаулар болғанымен қайсыбір мәнеттер жөнінде көптерен қарапайым түсініктер мен фантастикалық мәліметтер болды. 1834 жылы ғана А. Д. Чертковтың “Описание древних руских манет” деген кітабы шыққан. Бұл ежелгі орыс мәнеттерінің ғылыми класификация негізін қалады. Россияда мәнеттерді зерттеуде А.В. Орешников үлкен үлес қосты. Ол қалдыоған Солтүстік Қара теңіз бойының нумизматикасы жөніндегі еңбектері мен 1896 жылы шыққан “1547 жылға дейінгі орыс манеттері” деген ілгері еңбек осы уақытта дейін зерттеушілерге құрал болып келеді. Ұлы октябрь социолистік революциясынан кейін нумизматика қосалқы тарихи пәндердің қатарына мықтап енді. 1924 жылы А.М.Большаковтың “Қосалқы тарихи пәндер” кітабында нумизматика туралы бөлім еңгізілді. Соңғы жылдардың ішінде отандық және шетелдік нумизматика бойынша арасында А.Н.Заграфтың, И.Г. Спанскийдің, В.Л. Яниннің еңбектері үлкен орын алатын толып жатқан еңбектерде, маңызды теориялық мәселелер қаралып ғылыми айналымға жаңа материалдар еңгізілді.

     Нумизматиканың совет тарихнамасында; антик, византия, шығыс, батыс және орыс нумизматикасы деп шатты түрде бөледі. Аталып өткен тармақтардың әрқайсысы зерттеудің өзіне тән сипаттары бар, алайда оларды толық алып қарастыру, бұл көмекші құралдардың міндеті кірмейді.

    Орыс нумизматикасының дамуымен совет уақытындағы мына мақалалар жақсы таныстырады.

    Қоғамадағы ақшалардың  толып жатқан функцияларының ішінде ең көнесі және негізгісі олардың айырбас құралы ретіндегі рөлі болып табылды, Айырбас пайда болу тамырлары сонау өте ерте шақтан басталды. Жоғар палеолит дәуіріндегі айырбас археологиялық тұрғыдан тіркелген. Бұл жөнінде этнографияда да айғақ бола алды. Алғашқы тайпа аралық қарпайым айырбас туды. Оған алғашқы тұрмыс адамын қоршаған ортаның әркелкі жағдайлары мәжбүр етіп отырды. Айырбас заттары: балық, жеміс, мех, піл сүйегі, құрал жасап шығару үшін шақпақ тас обсидант, метал және басқа дефецит шикізат түрлері болған.

   Айырбастың “товарды товарға” айырбастайтың алғашқы формасында ақша қолданылмаған, бірақ бұл өте қолайсыздық туғызған. Бірте-бірте айырбас орерациясының процесінде ең ыңғайла айырбас жасау қайсыбір товар немесе товарлардың бірнеше түрлері оқшау шығады. Мұндай товар басқа товарлардың эквивалентіне айналы. Ақшаның ең көп тараған формасы мал мен жануар терілері болды. Бұл жөнінде лингвистика дәлел бола алды. Мал мен ақшаны көптеген көне тілдерде бірдей атайды. Кейбір жағдайларда мұнй қазір де байқауға болады, мәселен, ағылшынша impecuious (кезей деген сөз) латынша peceunia (ақша) деген сөзлен шыққан, бұл сөздерді өз кезегімен pecus (мал) деген сөзден пайда болған. Демек, impecunious деген сөзді таңдайтың болсақ, оны “басскотный” – “малсыз” деп аударуға болады. Осы сияқты “капитал” деген сөз де латынша capital (бас бастар) деген сөзден шығады да, малды бас-бастап санайты көне есеппеп байланысты болып келеді.

    Малмен қатар ХҮІІІ ғ. дейін үнді мұхитты жағалауларында орын алып келген делдал товарлар ретінлегі раковина (қабықшық) қауірші кеңінен мәлім. Кей бір жерлерде тіпті – роковина негізінде өзінше бір ақша системалары да қалыптасты. Мәселен, Африканың батыс жағалауында “шнур” бірігіп тізілген 40 роковина кауіршіннен тұрды. 50 шнур бір “басты” (2000 каурш): 10 бас бір “қапты” (2000 каурш) құрады: сыртқы саудада 3 бас 1 доллорға теңестірілді.

    Проценттік қатынаста алынған қымбат емес метел қоспасы: мәнет кірісі-мәнет номиналымен оны даярлап шығару құнының арасындағы айырым (оған жасалған металл құны да қосылады; мәне ткіріс мінетті шығарған мемлекетке тиіс болады); мәнет стопасы-мәнеттегі металдың салмағы мен сол металдың товар ретіндегі белгілі бір салмағының арасындағы қатыс (ол мәнеттің номиналына және қымбат болғалы металдың товар ретіндегі құнына байланысты): мәнеттің бұзылу- номиналы сақтала отырып, мәнеттегі металл санының азаюы (немесе лигатураның көбейіп кетуі) ; мәнет типі-мәнеттің сыртқы деректерінің жиынтығы.

    Мал мен роковинадан басқа ақша рөлін: Маланезияда – акула тістерінің байланысы. Калимантада – сиырдың бас сүйегі, Солтүстік Америка үндістерінде – вампумның тігілген белдіктері, Африкада – піл сүегі мен тұз кесектері, Вирджинияда – темекі, Монғолияда – кірпіш шай және көптеген  басқа товарлар атқарады. Адамзат неғұрлым метал ақшаға жеткенше ақшалардың жүздеген түрін қолданып көрді.

   Түрлі формасы өлшемді металл кесегі товар айырбасына тез енді, өйткені ақшалардың басқа түріне қарағанда маңызды артықшылықтар болды. Біріншіден, металл бұзылмайды да, аз орын алады. Ол сақтауға, тасуға т.б қолайлы. Екіншіден, металды тең бөліктге оңай бөлуге болады, бұл дамыған айырбаста өте маңызды рөл атқарды.

  Саудада өлшемелі күміс пен алтын бірті-бірте жетекші рөль атқарды. Алдауға жол бермеу үшін, яғни сауда да төмен спапалы және салмаға толық емес металл кесектерін қолдануға бөгет жасау үшін адамдар олардың сапасымен салмағына кепілдік беретіндей етіп кесектерге таңба сала бастады. Сөйтіп алғашқы мәнет пайда болды. Бұлардың отаны – Кіші Азияда орналасқан ежелгі дүниенің кішкене мемлекеті – Лидия болып саналады. Алғашқы мәнеттердің пайда болған уақыты біздің эрамызға дейін ҮІІ ғасырдың басы.

Археология – тарихи ғылымның тармағы ретінде.

       1. Археология - өткен шақтың заттай тарихи түп деректердін зерттейтін және соған қатарап адамзаттың тарихын қалпына келтіретін ғылым. Тарих пен археология ажыратылмайды және түпкі мақсаты бар, біріңғай тарихи ғылымды құрады. Олардың айырмашылығы айырмашылығы зерттеудің түп деректері мен методтенында.

    Археологияның ең үлкен маңызы – тарихын алғашқы тұрмыстық дәуірін зерттегенде көрінеді. Археология геологиямен, антропологиямен, этнологиямен, палеозоологиямен, және палеоботаникамен тығыз байланысты. Мұңдай байланыс оның тез дамуына жол ашады, нақтылы археологиялық міндеттерді шешуге-ескерткіштердің шығу мен дастанын қою үшін басқа ғылымдардың жаңа жетістіктерін пайдалануға мүмкіндік береді. 

    Тарихтың айырмашылығы археология қысқа уақыттың ішінде негізгі түп – деректердің саның еселей түседі де, бүгінгі гүнгі орасан көп информацияға ие болады. Алайда бұл түп деректердің таралуы бір келкі емес. Археологиялық картада жақсы зерттелген аудандармен қатар ақ дақтар да бар.

    Түп деректердің басым көпшілігі арнаулы экпидициялар жүргізген қазба жұмыстаринан кейін ғылым игілігіне айналады. Сонымен қатар кейбір деректерді археологиялық жер жұмыстарын жұргізгенде, ескерткішті күтпеген жерден бұзып алу үстінде немесе кездейсоқ қазбалар нәтижесінде алады.  Сондықтан да мәлім болып отырған өткеннің ескерткіштерін сақтаумен қатар тарихшының аса маңызды тіндеттері мен борыштарының бірі – жаңа археологиялық объектілерді табу, қажет болған жағдайда сақтап қалу жұмыстарын жүргізіп, арнаула экспидиция келгенше ескерткіштерді қорғау болып табилады.

    2. Археологиялық жұмыстың шатты түрде екі бөлімге- далалық және кабинеттік жұмыс деп бөлугі болады. Тарихи зетттеу үшін бұлардың екеуі де бірдей маңзды. Алғашқы ғылым қортындылар ескерткіш табылған сәтте жасалады, ол ғылыми жұмыстың ақырғы жолына нүкте қоя отырып, археолог қашан да жасалған қорытынды растайтын немесе толықтыра түсетін жаңа табыстарды кутумен болады.

   Дала жұмыстары археологиялық барлаулар мен қазбалардан тұрады. Біздің елімізде барлық археологиялық ескерткіштер халық меншігі болып саналады және мемлекет қорғауында тұрады.

   Қазба жұмыстарын қандай болсын ашық лист делінетін арнаулы рұқсатты алғанна кейін ғана жасалу мүмкін.

  Ашық листтер төрт категорияға бөлінеді:

№4 құрлыс аймағында жер жұмыстарын жүргізгенде бұзыларын ескерткіштерді тексеріп шығу право берді.

№3 форма – ескерткіштерді барлап, жер бетінде шығып қалған материалды жинауға ғана рұқсат етеді, бірақ жер жұмыстарды да жүргізуді көздейді.

№2 форма – белгілі бір учаскені ашуға жол береді.

№1 форма – ескерткіштерді зерттеу жөніндегі барлық жұмыстарды да жүргізу көздейді.

  3. Археологиялық қазба жүргізгенде негізгі мақсат материалды сан жағынан жинақтау немесе тиімді олжа табу ғана емес, қайта әрқашанда тарихи процесті, мейлінше толық зерттеу болып табылады. Орыс және совет археологиясының негізін қалаушылардың бірі А.А. Спициннің “Қазба жұмыстары спорт емес, көңіл көтеру да емес, бұл ең маңызды жұмыс, көбіне аур да жауапты еңбек” деген сөзін әр қашанда есте сақтау керек. Археологке ең алдымен орасаң зор жауапкершілік жүктелетін себебі мынада: қазба жұмыстары үстінде мәдени қабат знрттелуімен құрып та кетеді. Басқа ғылым саласында сәті түспеген экспириментті талай рет қайталауға немесе жазба түп – деректік анық емес болса әлде неше рет қайта оқып шығуға болады, ал бір ескерткішке екі рет қазба қазба жүргізуге болмайды. Бұл жөнінде сете сақтап, экспидицияға толық әзірлік жүргізіліп, барлық қиыншылықтар ескерлу қажет және рұқсат алынғаннан кейін ғана жұмыстар бастау керек.

      Жұмыс көлемі зерттеушінің мүмкіншіліктерін ескере отырып, жоспарланады, басталған учаске міндетті түрде ақыр аяғына дейін зерттеледі.

      Жалпы қазба жұмыстарымен байланысты барлық саналу методикалық тәсілден ежелгі мекен жайлар мен жерлеу орындарында қазба жұмыстарын жүргізу практикада.