Мамандардың жасаған экономикалық талдауы бойынша, Алматы қаласы маңындағы сүтті бағыттағы ірі қараларға жайылым жоқ, ал азықтар тек суармалы жерлерден ғана өндірілетін аумақ жағдайында алатау тұқымды сиырлар  сүт өнімділігі 3000 кг-нан кем емес, ал майлылығы –3,8 пайыз болған жағдайда ғана өсіруге тиімді болатындығын көрсеткен. Ал сол кездегі шаруашылықтық мәліметтер бойынша сиырлар төмендегідей болған: барлығы 644 бас сиыр, оның ішінде –23 сиыр 4000 кг-нан артық сүт береді, 150 бас сиырдың сүттілігі 3000 -нан 4000 кг-ға дейінгі мөлшерде, 160 сиыр 2500-ден 3000 кг-ға дейін, 167 сиыр 2000-нан 2500 кг-ға дейін және 144 сиыр 2000 кг-нан төмен сүт бергендігін көруге болады.  Бұл мәліметтерден сол жылдарда  экономикалық көзқараспен қарағанда кеңшарда сиыр табынындағы малдардың 27,1 пайызы ғана талапқа сай келетіндігін көруге болады.

Осылардың барлығын ескере отырып кеңшарда алатау тұқымды сиырларды джерсей тұқымды бұқалармен шағылыстыру арқылы сүтінің майлылықтары жоғары болатын мал табындарын құру жөніндегі жұмыстар жүргізу басталды. Бұл жұмыстар бұрынғы Қазақ мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу технологиялық институтының ғылыми қызметкерлерінің [4] мен Ленин орденді “Алма-Атинский” кеңшары мамандары мен басшыларының ерен еңбектері арқылы жүзеге асқан.

Шағылыстыру үшін элита рекорд және элита класстарының стандарттарына сай келетін джерсей тұқымды өндіруші бұқалар пайдаланылған. Ал аналық мал табынына сүт өнімділігі мен тірілей салмақтары бойынша тұқым стандартынан кем болмайтындай талаптар қойылып сұрыпталған. Және де сиырлардың экстерьерлерінде кемшіліктердің болмауы қатты қадағаланған.

Бұл жұмыстарды жүзеге асырудың алғышарттары төмендегідей: джерсей тұқымды ірі қаралардың сүттерінің жоғары майлылықта болуның қалыпты түрде тұқымқуалаушылығы, желін пішіні мен функцияларының жақсы болуы, азықты жоғары сүт өнімділігі мен сүт майымен өтеу қабілеті және алатау тұқымының тірілей салмақтарының жоғары болуы мен қанағаттанарлық деңгейдегі сүт өнімділігі және де, ең бастысы, жергілікті жағдайларға жақсы бейімделгендігі болған.

“Алма-Атинский” кеңшарының негізгі ірі қара мал табыны сүт майлы-лығын жоғарылату жөніндегі жұмыстарды бастаудың алғашқы кезеңінде  біркелкі алатау тұқымынан тұрған. Олардың өнімділіктері жайлы  1962 жылғы бонитировкалау  мәліметтерінен көруге болады.  Кеңшардағы бір сиырға шаққандағы орташа жылдық сүттілік 2626 кг, сүтінің майлылығы 3,6 %.

Ал класстық құрамына келсек: 644 сиырдың ішінде элита класына - 7 сиыр, 1-ші классқа – 221 сиыр, II-классқа 269, және 147 сиыр класстан тысқа жатқызылған.

Бұл мәліметтер сүт майлылығын жоғарылату жұмыстары басталғанға дейінгі совхоздағы бастапқы мал табынының өнімділіктерінің қандай деңгейде  төмен болғандығын көрсетеді. Осыған байланысты  сүтінің майлылығы ең жоғары деңгейде болатын –джерсей тұқымы аса қызығушылық танытады.

Джерсей тұқымы – жер бетіндегі сүтті бағыттағы ірі қаралардың ең ертеден келе жатқан әрі құнды  тұқымдарының бірі. Ол осыдан шамамен 300 жыл бұрын Ла-Манш бұғазындағы Джерси аралында шығарылған және де тұқым қуалағыштығы өте жоғары деңгейдегі консерватизмділігімен ерекшеленетін сүтті бағыттағы ірі қара тұқымы болып саналады (2-сурет).

2-сурет  – Джерсей тұқымды  Байкал 26600 бұқасы

Бұл тұқым өздерінің денелерінің шағындылығымен ерекшеленеді. Олардың конституциялары нағыз сүтті типке тән, нәзік әрі құрғақ келеді. Бастары жеңіл, терілері секпімді, тығыз, жұқа; желіндері безді, бөліктері теңдей бөлінген жақсы пішінді, емшектері онша үлкен емес, дұрыс пішінді. Түстері-сарғыштан қызығылт-қоңыр түске дейін. Тұмсық айнасының айналасында ақшыл түсті сақина түседі.

Джерсей тұқымының ең басты құндылығы олардың сүттерінің майлылық-тарының өте жоғары деңгейде болуында. Ол 5,5-6,5 пайыз аралығын құрайды. Сүтінің құрамындағы май, белок және құрғақ зат мөлшері бойынша джерсей тұқымы әлемдегі мәдени тұқымдар арасында бірінші орында тұрады. Джерсей сиырларының сүттілік деңгейі түрлі елдерде 3500 кг және одан жоғары көрсеткіштерге ие. Сүттілік коэффициентері  900-1000 кг аумағында, ал көптеген тұқымдарда ол 500-700 кг құрайды.

Джерсей тұқымы тез жетілгіш тұқымдар қатарына жатқызылады. Сол себептен де  тайыншаларды 13-15 айлық жастарында шағылысқа түсіре береді. Соның нәтижесінде тұмса бұзаулау екі жасар кездерінде тура келеді, ал өмірінің төртінші жылында джерсей тұқымды сиырлар  үшінші рет бұзаулап үлгіреді.

Ірі қара малдардың сүт өнімділігі түрлі генетикалық және паратиптік факторлардың әсер етуімен байланысты қалыптасады. Сондай әсер етуші паратиптік факторлардың қатарына сервис кезеңінің ұзақтығын да жатқызуға болады.

Мал табынын өз төлінен көбейту өте күрделі процесс. Осы процестен сүт өндірудің рентабельділігі, ірі қара малды шаруашылықта пайдалану уақытының ұзақтығы және табынды жетілдіру жұмыстары тәуелді болып келеді. Өз төлінен көбейту процесінің бұзылуы  табын сиырларының бракқа шығарылуының басты себебі болып табылады, сондықтан да зоотехникалық тәжірибеде бұзаулаудан кейінгі ұрықтандыру мерзімдерінің мәселелері сүт өнімділігін қалыптастыру жағдайларын ескере отырып шешілулері тиіс [7-10].

Малды таза тұқымды өсіру барысында жетілдіру тәсілдерінің ең негізгілерінің бірі – ата тегі бойынша өсіру. Бұл тәсіл белгілі бір мал топтарының шаруашылыққа пайдалы қасиеттері мен белгілерін қалыптас-тырып, жақсартып және де сонымен қатар оларды одан әрі жетілдіре түсуді де қамтиды.

Ірі қараны аталық тізбе қуалай өсіру – селекциялық жұмыстың ең жоғарғы сатысы. Аталық тізбе қуалай өсіру тұқымда ұзақ жылдар бойы жеке малда, табында немесе тұқымда болатын ерекше қасиеттерді тұрақты түрде тұқым қуалай алатындай етіп бекіткен таза тұқым малымен жүргізілген асылдандыру жұмысының қортындысында ғана іске асады. Табындағы әр мал өзіне тән өнімділігімен, дене бітімімен ерекшеленіп қана қоймай, сол ерекшеліктерін ұрпағына да бере алатын тұқым қуалайтын қасиетімен ерекшеленеді. Өзінің шаруашылыққа қажет қасиетін ұрпағына бере алатын мал жиі пайдаланылып, табынды немесе тұқымды жетілдіре түседі.

Мал шаруашылығының даму процесі барысында  ауыл шаруашылығы малдарын өсірудің түрлі әдіс-тәсілдері тарихи түрде қалыптасып келген. Сондай әдістердің бірі малдарды аталық тізбелері бойынша өсіру болып табылады. Ол асылдандыру жұмыстары барысында  жекелеген атақты жоғары өнімді  тұқымдық бұқалардың ұрпақтарын пайдалануға негізделген.

Тұқымдық бұқаларды сұрыптау – жануарлардың өнімділігін арттырудың  негізгі құралдарының бірі болып табылады. Ірі қара мал шаруашылығындағы генетикалық прогресстердің 80-90 пайызы  олардың ата тектерінің есебінен қамтылса, ал ең жақсы тұқымдық бұқалар табын прогресінің 70-80 пайызына дейін қамтамасыздандыра алады [11]. 

А.С.Всяких және т.б. [12] зоотехния  тарихында  жекелеген атақты өндірушілердің  мал топтарына ғана емес жалпы бір тұқымның асыл тұқымдық қасиеттерін жетілдірумен қатар  олардың өнімділік сапаларын арттыруға да айтарлықтай әсер тигізген жағдайлардың  аз болмағандығын атап көрсеткен. Аталық тізбе негізін салған бұқаға тән өнімдік бағалы қасиеті мен басқа да ерекшеліктері бар мал тобы. Бұл топқа тән өнімдік қасиет жүйелі және байыпты сұрыптау, жұп таңдау негізінде сақталған, сөйтіп одан әрі жетіліп, ұрпақтан ұрпаққа тараған.

Қазақстанда өсірілетін сиырлар тұқымының көпшілігінің сүтінің майлылығы 3,65-3,85 пайыз шамасында. Дегенмен әрбір тұқым малы арасында сүті сұйығы да, қоюы да кездеседі. Сондықтан мал тұқымын асылдандыру жұмысында сиырдың сүттілігін көздеп қана қоймай, оның сүтінің майлылығын көтеру жағын да ойластырған жөн.

Сүттілік пен майлылық жақсы тұқым қуалайды. Мысалы, ірі қараның әулиеата тұқымының арасында өзіне тән сүттілік пен майлылықты ұрпақтарына тұрақты түрде бере алатын бұқалар кездеседі. Симментал, қара-ала тұқым биологиялық-шаруашылық ерекшеліктері бар сиырлар типі анықталған.

Сауын сиыр шаруашылығын  интенсивтендіріп, оны өнеркәсіптік  негізге көшіру үшін  құнажын өсіруге маманданған  шаруашылықтар, өнеркәсіптік  негіздегі кешендер құрылады. Сауын сиыр  кешендері мен  механикаландырыл-ған  ірі тауарлы  сүт фермаларының  өсімге қалдырылған табын толықтыратын асыл тұқымды тайыншалары осындай кешендерде өсіріліп бірінші шағылыстан өткізіледі. Ал мұндай кешендер құрылмаған жерде сол шаруашылықтардың  бір фермасы осындай құнажындарды өсіруге  мамандандырылады.

Сүтті бағыттағы ірі қара мал шаруашылығының әрі қарай дамуы ғылым мен тәжірибенің алдындағы  жоғары сапалы табын толықтыратын жас төлдерді өсіру секілді мәселенің маңызының күн санап артып бара жатқандығын көрсетеді. Сүт өнімділігінің жоғарылауы мен саланың даму тиімділігін көрсететін негізгі факторлардың бірі – төлдердің өсіп-жетілу интенсивтілігін арттыру. Атап айтқанда сүт өнімділігін молайтуға белгіленген  конституция,  мүшелері мен ағзаларын  қалыптастыруға лайықты биологиялық құндылығы жоғары, семіртпейтін рацион, күтіп бағу  технологиясы жоғары біліктілікпен қолданылады.

 

1.1.3 Ет бағытындағы тұқымдық бұқалардың асыл тұқымдық құндылығын бағалау

 

Етті бағыттағы ірі қара мал шаруашылығындағы ет өндіруді қарқындату барысында осы тұқымдарды жақсарту маңызды орын алады.

Тұқымды таза өсіру – қазіргі бар тұқымдарды жетілдіре түсудің ең басты тәсілі. Бұл жерде дүние жүзіндегі барлық дерлік ірі қара тұқымдарының генінде басқа жақсартқыш, көбінесе туыстас тұқымдардың  белгілі бір үлесі бар екендігін айта кеткен жөн. Жоғары өнімді, тұқымқуалаушылық қасиеттерін берік сақтай алатын мал табындарын қалыптастыру  асылдандыру ісінің басты мақсаты  болып табылады. Тұқымдарды жетілдіру белгілі бір дәрежеде онда қолданылатын тұқымдық бұқалардың асыл тұқымдық құндылықтарына байланысты [13]. 

Ғылыми-зерттеулер мен өндірістік тәжірибелер тұқымдық бұқаларды ерте кезден және жан-жақты бағалап, жақсартушыларды анықтау мен оларды қолдан ұрықтандыру стансаларында немесе тікелей шаруашылықтарда пайдалану  асылдандыру ісінің негізгі звеносы болып табылатынын көрсетеді.

Тұқымдық бұқаларды бағалау мен сұрыптауды кешенді түрде - олардың жекелей ерекшеліктерін, генеалогиялық мәліметтері мен ұрпақтарының сапасын ескере отырып жүргізсе  селекциялық асылдандыру ісінің тиімділігі арта түседі [14].

Бұқаларды ұрпағының сапасы бойынша бағалау әдісі олардың асыл тұқымдық құндылығын анықтаудың бірден-бір сенімді әдісі болып табылады.

Етті бағыттағы ірі қара малдарға тоқталатын болсақ:

Қазақстанда етті ірі қара малдың алты тұқымы топтастырылган. Олар қазақтың ақбас сиыры, әулиекөл, санта-гертруда, «Жетісу» тұқымішілік сүлесімен, галловей, герефорд жэне қалмақ сиыры. Отандық етті ірі қара малына баса назар аударылуда.

Отандық бірінші шығарылган етті түқымды ірі қара мал қазақтың ақбас сиыры 1950 жылы апробацияланган. Тұқым жергілікті қазақтың сиырын герефорд тұқымы бұқаларымен күрделі будандастыру нәтижесінде алынган. Нарықтық экономикаға көшкенге дейін республикада бұл ірі қара мал тұқымының саны 1 млн. 144 мың жетті, оның ішінде 440 мың басы сиыр. Қазіргі кезде қазақтың ақбас сиыры тұқымының саны 650-700 мың бас шамасында. Қазақтың ақбас сиыры тұқымы республикамыздың барлық облыстарында ғана емес, Ресейдің Орынбор, Саратов облыстарында да кеңінен таралған. Ол аймақтардың табиғи-климаттық жағдайына тез бейімделуімен, жоғары ұдайы өндіру ерекшелігімен, жайылымда тез семіру және сапалы бордақылануымен сипатталады. Ұрғашы және еркек бұзаулары 8 айлығында енесінен ажыратқан кезіндегі тірілей салмағы 180-220 кг тартады. Табиғи жайылымда қосымша жем берілмей бағылған төлдері 800-900 г дейін тәуліктік қосымша салмақты көрсетеді. Ал 12 айдан 15 айға дейінгі борда- қыланғандары 980-1200 г салмақ қосады. Осы кездегі олардың 1 кг тәуліктік қосымша салмаққа жұмсалатын азық 6,2-7,7 азық өлшемін құрайды..

Асыл тұқымды шаруашылықтарда бұл тұқыммен жүргізілетін селекциялық зерттеулер малдың тез жетілгіштігі мен өсу қарқынын арттыруға бағытталған.

Тұқымның генеалогиялық құрылымында қазіргі кезде 12 зауыттық із басы бар, оның 6-уы жаңа.Бұл із басылардың бұқаларынан алынған төлдер 15 айлығындаа 425- 457 кг жетеді. Бордақылау кезінде бұқашықтары 1200-1400 г дейін тәіуліктік қосымша салмақ қосады. Сойыс шығымы 63-67% жетеді [15].

1992 жылы тағы да бір отандық етті ірі қара мал тұкымы әулиекөл апробацияланды. Бұл тұқым күрделі шағылыстыру негізінде алынды. Бұл тұқымды алуға қазақтың ақбас сиыры, шароле және абердин-ангус секілді үш етті ірі қара мал тұқымы қатысты. Жаңа тұқым малының бойында жергілікті табиғи-климат, азық жағдайына бейімделу қабілеті бар.

Бұл жақсартушы-бұқаларды кеңінен пайдалануға, тұқымды ірі құрылым бірлігіне дифферекциялауға - түрге, із басына, тұқым қуалаушылығы тұрақты туыстық, селекциялау белгілерінің ерекшелігіне байланысты мал тобын құруға негізделген. Сондықтан бұл популяцияның жаңаша дамуын қамтамасыз етеді.

Бүгінгі күні тауар өндіруші шаруашылықтардың табынды ұдайы өндіру үшін асыл тұқымды отандык тұқым бүқаларының қажеттілігі толығымен қанағаттандырылған. Аналық сұранысы қанағаттандырылмаған, себебі көптеген асыл тұкымды шаруашылықтардың басшыларының өзі өз табындарында сиырдың және ұрғашы бұзаудың санын көбейтуге мүдделі және шаруашылықтарда табынды жақсартудан қалған ұрғашы бұзауларда соншалықты көп емес.

Етті ірі қара мал тұқымын аудандастырудың негізіне олардың шыққан жері алынатындығы белгілі. Онда тұқымішілік генетикалық әртүрлілікті кеңейту таза тұқымды көбейту әдісімен жүзеге асады. Мұндай жағдай қазақтың ақбас сиырынан тұқыл сүлесін шығару кезінде болған. Бұл селекциялық үдеріске туыстас емес тектік қорды пайдалануды, «қан жаңартудың» кейбір шаруашылыктарға пайдалы белгілерін жоққа шығаруға болмайды.

Қазақстанның етті ірі қара малының генетикалық әлеуеті мейлінше жоғары. Қазақтың ақбас сиыры мен әулиекөл тұқымдары бұкаларының рекордты тірілей салмағы 1200-1400 кг, ал сиырларының салмағы 800- 1030 кг болады. Айта кету керек, іс жүзінде көптеген шаруашылықтарда елімізде өсірілетін етті ірі қара мал тұқымы өнімділігінің генетикалық әлеуетінің бар болғаны 50-60% ғана пайдаланылады [16].

Өндіруші - бұқаларды өзінің өнімділігімен және ұрпағының сапасымен бағалау барлық асылтұқымды шаруашылықтарда кең өріс алуы қажет. Бақылау - тексеру станцияларының жұмысын қайтадан қалпына келтіріп, оның жұмысын жандандыру  керек.

Герефорд тұқымы бұқалары АҚШ-тан, Украинадан Қазақстанға, Волглград, Орынбор, Саратов облыстарынан әкелінді. Тұқым сұрыптау үстінде селекционерлер алдында екі мақсат қойды. Олар: біріншіден, тұқым арасынан етті малды таңдап алып оны интенсивті түрде пайдалану және ол малдың тобынан гурт, ферма құру, қолдан ұрықтандыруды ұйымдастыру. Екіншіден, дұрыс азықтандырып, жақсылап күтіп- бағу [17].

Тез жетілгіш және әлемде кең тараған тұқым. Өнімі аз жергілікті ірі қараны ұзақ уақыт іріктеу жолымен шығарылған. Англияда өндірістің өркендеп, халықтың көп шоғырлануы етті мол өндіруді қажет етті. Соған орай Англияда асыл тұқымды етті мал өсіру жедел қолға алынды. Герефорд малының сыртқы пішіні етті малға тән, сирағы қысқа кеудесі кең де терең, төстігі бөлектеніп шығып тұрады, қабырғалары жұмыр, сауыры ұзын, кең. Сан еті тығыз, жоны түзу, жүні бұйра да тығыз, қысқақарай ол ұзара түседі. Сондықтан да герефорд малы аязға өте шыдамды.

Абердин-ангусс тұқымы. Шотландияның солтүстік шығысындағы Абердин және Ангус атты графтықтарда ауа райы қатал, ылғал, бірақ жайылымы отты жер жағдайында шығарылған. Бұл тұқым жергілікті күш көлігі ретінде пайдалантын қара түсті тоқал ірі қараның негізінде шығарылған. Бұл тұқымды шығарғанда жақын инбридинг, сыртқы пішініне қарай сұрыптау, жұптастыру, бұзауларын енесінің бауырында өсіру қолданылды. Бұзауларын тегіне, бұқаларын ұрпағының сапасына қарай сынау жұмыстары да қатар жүргізілді. Абердин – ангусс тұқымы Англия, Шотландия, Аргентина, Канада, Бразилия, Австралия, Жаңа Зеландияда, ТМД т.б елдерде өсіріледі. Абердин-ангусс малы тез және сапалы да тиімді бордақыланады. Еті жұмсақ, нәзік, дәмді, мәрмәр келеді [18].

 

1.2 Технологиялық бөлім

1.2.1 Зерттеулерді жүргізу үшін бастапқы материалдың  сипаттамасы

Зерттеу жұмыстарына талдау Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ірі қара мал шаруашылығы бөлімінің қызметкерлерімен бірлесе жүргізілді.

Зерттеулер «Нұр» ЖШС,  «Самат» ш/қ отандық селекцияның (әулиекөл, қазақтың ақ басты тұқымы)  «Аксанат Инжиниринг» ЖШС,  «Алтын Дән» ЖШС  импортталған  (абердин-ангус) етті қара малдардың табындарында жүргізіліді. Малдарды шығу тегі және өнімділіктері бойынша кешенді бағалаудың нәтижелері 1-кестеде көрсетілген.

 

Кесте 1 – Асыл тұқымды шаруашылықтардағы отандық және импортталған етті малдардың кластық құрамы

 

Шаруашылық	Кластылығы
	барлы-ғы, бас	эл.рек.		элита		I		II		жарамсыз
		бас	%	бас	%	бас	%	бас	%	бас	%
Қазақтың ақ бас тұқымы
«Самат» ш/қ	540	36	6,7	156	28,9	234	43,3	64	11,9	50	9,2
Барлығы	540	36	6,7	156	28,9	234	43,3	64	11,9	50	9,2
Әулиекөл тұқымы
«Нұр» ЖШС	539	53	9,8	127	23,6	207	38,4	112	20,8	40	7,4
Барлығы	539	53	9,8	127	23,6	207	38,4	112	20,8	40	7,4
Герефорд тұқымы
«Ақсанат Инжиниринг» ЖШС	316	46	14,7	118	37,3	122	38,6	27	8,5	3	0,9
Барлығы	316	46	14,7	118	37,3	122	38,6	27	8,5	3	0,9
Абердин-ангусс тұқымы
«Ақсанат Инжиниринг» ЖШС	446	41	9,2	169	37,9	170	38,1	42	9,4	24	5,4
«Алтын Дән» ЖШС	251	10	4,0	55	21,9	120	47,8	45	17,9	21	8,4
Барлығы	697	51	7,3	224	32,1	290	41,6	87	12,5	45	6,5

 

Оңтүстік Қазақтан облысында жалпы саны 2092 бас етті малдарды кешенді бағалаудың нәтижелері, табындарда жоғары класты малдардың жалпы саны 881 басты немесе 38,8%-ды құрағанын көрсетті, оның ішінде тұқымдар бойынша: 540 бас қазақтың ақ басты малының – 192 немесе 35,6%, әулиекөл тұқымы тиісінше – 539; 180; 33,4%, герефорд – 316; 164; 51,9%, абердин-ангус тұқымы – 697; 275; 39,5%.

Қазақстанның оңтүстігіндегі етті сиырлардың орташа тірілей салмағы тұқымына байланысты, жастары бойынша тұқымдарына тиісінше I класс талаптарынан жоғары шамада болды.

 

Кесте 2 – Отандық және импортталған сиырлардың орташа тірілей салмағы

 

Шаруашылық	3 жасында		4 жасында		5 жасында және одан жоғары		Орташа барлығы
	n	M	n	M	n	M	n	M
Қазақтың ақ бас тұқымы
«Самат» ш/қ	59	441	72	502	88	539	219	494
Барлығы	59	441	72	502	88	539	219	494
Әулиекөл тұқымы
«Нұр» ЖШС	61	448	124	497	220	531	405	492
Барлығы	61	448	124	497	220	531	405	492
Герефорд тұқымы
«Ақсанат Инжиниринг» ЖШС	32	439	37	495	72	526	141	486
Барлығы	32	439	37	495	72	526	141	486
Абердин-ангусс тұқымы
«Ақсанат Инжиниринг» ЖШС	35	429	61	454	144	500	240	461
«Алтын Дән» ЖШС	50	436	39	451	65	489	154	458
Барлығы	85	432	100	452	209	494	394	459
Барлық тұқым бойынша	237	440	333	486	589	522	1159	482

 

Сиырлардың жекелеген жастары кезеңдеріндегі даму көрсеткіштері (2кесте) әулиекөл тұқымды малдар 3 жасында тірілей салмақтары бойынша  қазақтың ақ басты тұқымды құрбыларынан 6,0 кг-ға, 4 жастарында -14,0 кг-ға, 5 және одан жоғары жастарында 7,0 кг-ға басым болғанын көрсетеді. Қазақтың ақ басты сиырларының тірілей салмағы 3 жасында 440 кг-ды,4 жасында -475 кг және 5 жасында 515 кг құрады. Әулиекөл тұқымды сиырларда тиісінше 447; 489 және 522 кг. Әуликөл тұқымының жекелеген малдарының ішінде бұл көрсеткіш бойынша айтарлықтай айырмашылықтар байқалды.

Қазақтың ақ басты тұқымды сиырлары әулиекөл тұқымды құрбыларынан сүттілігі бойынша (бұқашықтардың салмағы) 3 жасында 11,0 кг-ға, немесе  6,7%-ға төмен болды, сонымен бірге жас сиырлар сүттілігі бойынша толық жастағы сиырларға 7,3-7,7 кг-ға жол берді.

Табындардағы сүттілік және тірілей салмақ көрсіткіштері арасындағы корреляция коэффициенті толық жастағы сиырларда жас сиырлармен салыстырғанда шамалы жоғары болды (3 жаста r = 0,08, 5 жаста және жоғары (r = 0,14).

Импортталған селекция сиырларының (абердин-ангус, герефорд) тірілей салмақ көрсеткіштері түрлі жас кезеңдерінде бірінші класс талаптарына сай болды, абердин-ангус сиырларының орташа тірілей салмақтары 3 жасында 420±9,9 кг, 4 жасында 460±12,8 кг-ды, герефорд сиырларында тиісінше 449±8,6; 492±10,2 кг-ды құрады.

 

1.2.2 Табындардың генеалогиялық құрылымы, жоғары өнімді жануарларды анықтау, аталық-бұқаларды жұптауды жоспарлау

 

Тұқымның генетикалық құрылымы және оның шаруашылық-пайдалы сапалары айтарлықтай дәрежеде құрылатын желілермен анықталады.

Етті малдың қажетті типін қалыптастыру тек қана зауыттық желілерді құру арқылы ғана мүмкін, осыған байланысты табындарда жоғары құнды аталық-бұқаларды анықтау, ұрпағының сапасымен бағалау бойынша жұмыстар жүргізіледі, жоғары құнды аталық-бұқаларды бекіту үшін сиырлардың селекциялық топтары құрылады.

«Нұр» ЖШС әулиекөл  табындарындағы сиырлардың барлық жас кезеңдеріндегі зоотехникалық есеп, шығу тегі, өнімділік және асылтұқымдық көрсеткіштерінің мәліметтерін зерттеу нәтижелері,  жоғары құнды аталық-бұқаларды пайдалану есебінен малдардың өнімділік және асылтұқымдық сапаларын кезегімен жетілдіруге қол жеткізгенін көрсетеді, сонымен бірге элита-рекорд және элита кластардың талаптарына жауап беретін малдардың үлес салмағы 44,3%-ға жетті (3-кесте).

Кесте 3 – «Нұр» ЖШС-де әулиекөл малдары табындарының генеалогиялық құрылымы, бас

 

Бұқалар	Барлығы	Оның ішінде			Барлық мал басына % есебімен
		бұқашық	сиыр	қашар
Моряк 2054	61	2	19	40	8,9
Манеж 7113	54	2	30	22	7,9
Боровик 7273	52	2	32	18	7,6
Дуплет 825	122	7	79	36	17,8
Гордый 1121	110	4	57	49	16,1
Зиммер 7333	41	2	20	19	6,0
Доцент 7324	142	5	74	63	20,8
Мушкет 5277	52	2	50	-	7,6
Мотыга 1260	50	3	45	2	7,3
Барлығы	684	29	406	249	100,0

 

Табындағы іріктеу және жоғары құнды туыстық топтар малдарын жинақтау бойынша селекция, табынның құрылымдық әртүрлігімен күрделенеді, сонымен әулиекөл тұқымды малдың салыстырмалы түрдегі шағын популяциясында соңғы жылдары 9 аталық- бұқалар пайдаланылған, сонымен бірге Доцент 7324, Гордый 1121, Дуплет 4526 аталық-бұқаларының үлесіне табынның генеологиялық құрылымында жануарлардың 64%-дан жоғарысы тиесілі.

Табында одан әрі пайдалану үшін болашағы барларға  жоғары ата тектік генетикалық белгілері  жақсы тұқым қуалайтын (тірілей салмағы 3 жасында  480 кг жоғары),  ұзын денелі, тірілей салмақ бойынша препотентті,  тәуліктік өсу қуаты жоғары  750  г  және одан да көп, азық шығысының төлемі жақсы, тірілей салмақ бойынша тұқым стандартынан 1 класы үшін 10-12%-ға басым  Гордый 1121  және Доцент 7324 бұқаларының ұрпақтары жатады (4-кесте).

 

Кесте 4 – Әртүрлі бұқа ұрпақтарының орташа тірілей салмағы, кг

 

Бұқалар	Сиырлар		Бұқалар	Қашарлар 18 айлық
	3 жасар	5 жасар және одан жоғары	3 жасар
Тұқымның стандарты	440	535	705	360
Моряк 2054	431±32	520±38	698±41	354±21
Манеж 7113	429±27	522±35	-	348±18
Боровик 7273	431±33	516±43	-	328±23
Дуплет 825	447±29	540±41	705±5	361±19
Гордый 1121	450±15	542±39	709±22	366±14
Зиммер 7333	431±19	526±32	700±33	344±24
Доцент 7324	447±22	545±29	708±35	365±27
Мушкет 5277	422±33	516±37	-	349±24
Мотыга 1260	418±37	518±40	689±40	347±26

 

 

1.2.3 Отандық және импортьалған табынының генеалогиялық құрылымы

 

«Самат» ш/қ қазақтың ақ басты тұқымының табынында қалыптасқан генеалогиялық құрылым, жеткілікті жоғары генетикалық өзгергіштікті қолдауға және малдар өнімділігінің генетикалық әлеуетін одан әрі күшейту бойынша тиімді жұмыстар жүргізуге мүмкіндік береді.

Біздермен табында орташа өнімділігі 3 жасында барынша жоғары салмағы 459 кг, сүттілігі 181 кг болатын ең атақты 4 тұқымдастар анықталды (5-кесте).

 

Кесте 5 – Жоғары өнімді тұқымдастар көрсеткіштері

 

Желі басы лақап аты, нөмірі	Ұрпақ саны (сиыр)	Тірілей салмағы, кг		Сүттілігі, кг		Орташа тірілей салмағы, кг
		М±m	у	М±m	у	сиыр	қашар	бұқашық
Череда 134	6	542±16,2	31,5	189±9,5	21,3	520	326	350
Ласки 3245	5	540±9,5		187±7,8	19,3	518	320	349
Вира  5204	4	520±8,6		169±9,6	20,4	517	318	338

Тұқымдастардың ең жақсы  сапаларының бірі,  ол ұрпақтан-ұрпаққа тұрақты селекциялық прогрестің жүруі. Солайша орта есеппен барлық тұқымдастар бойынша қыздарының, немерелерінің өнімділігі тұқымдастар негізін салушылармен салыстырғанда тіріліей салмағы бойынша тиісінше 19,3-тен 25,3 кг-ға дейін артты. Қазақтың ақ бас тұқымының табынындағы тірілей салмағы, сүттілігі, экстерьері және конституцияларын бағалау бойынша Череда 134 тұқымдасынан Легенда 6531 сиыры (542; 189; 27,0), Ласка 3245 тұқымдастарынан Гумира 2304 сиыры (540; 187; 27,0) рекордшылар болып табылады.

Қазақстанның оңтүстігіндегі абердин-ангус және герефорд малы 2011 жылдың соңында әкелінді және қазіргі уақытта олар саны бойынша да, өнімділік көрсеткіштері бойынша да тез артып келеді.  2015 жылдың ортасында абердин-ангус тұқымды мал басының жалпы саны 425 басқа жетті, оның ішіндегі аналық басы 328, немесе 77,1%, герефорд тұқымының басы 241, аналық басы 178 бас немесе 73,8 %.  

Табындар өнімділігінің сандық көрсеткіштері (6-кесте), жалпы малдар тұқым өнімділігінің әлеуетті ерекшеліктерін танытқанын көрсетті, мұнда сиырлардың тірілей салмағының көрсеткіштері бойынша тұқым стандартынан 12 кг-ға, бірінші ұрықтану жасы 1,2 айға ұзарып ауытқыды.

 

Кесте 6 – Бұқалардың негізгі шаруашылық-пайдалы белгілерінің сипаттамалары

 

Лақап аты, нөмірі	Тірілей салмағы, кг		Шоқтығының биіктігі, см	Денесінің қиғаш ұзындығы, см
	Ауытқуы, +/-
	элита-рекорд класынан	табындағы тетелестерінен	табындағы тетелестерінен	табындағы тетелестерінен
Абердин-ангусс
Тиран 3024	+16	+29	+6	+7
Сигнал 5234	+14	+24	+5	+9
Гранит 0064	+22	+32	+7	+9
Нарт 2028	+19	+28	+8	+8
Герефорд
Винт 9064	+21	+25	+5	+4
Вулкан 7018	+19	+29	+4	+6
Топаз 4504	+17	+26	+5	+4

 

Герефорд  және абердин-ангусс малдарының табынында канадалық селекцияның аталық-бұқаларының ұрпақтарын мақсатты бағытта пайдалану негізінде туыстық топтарды шығару бойынша жұмыс жүргізілуде. Тірілей салмақпен қатар, іріктеу критериі дене құрылымы форматын, жануардың типін және модеьлді жануарлардың мақсатты стандарттарына сәйкестігін сипаттайтын өлшемдер көрсеткіштерін қарастырады.

Импорттық селекция табындарында қолданылатын бұқаларды негізгі шаруашылық-пайдалы белгілері және негізгі өлшемдері бойынша сипаттамасын талдау нәтижелері, олар тірілей салмағы, құйымшақ биіктігі және денесінің қиғаш ұзындығы бойынша құрбыларынан басым екенін көрсетеді.

Тірілей салмақ пен сүттіліктің барынша жоғары көрсеткіштері герефорд тұқымды сиырлары-қыздарында мынадай үйлесімділікте: әкесі Фордер енесі Маер-Верна желісінен алынды (7-кесте).

 

Кесте 7 – Жанама туыстық жұптаудан алынған сиырлардың өнімділігі

 

Әкесі бойынша	Енесі бойынша	Қашыру жасы	Бас	Тірілей салмағы, кг	Сүттілігі, кг
Герефорд
Фордер 191	Йорк 173 Y	1	20	449,2±4,04	168,5±6,27
Фордер 191	М-Верн 88480	1	25	481,9±6,68	168,1±3,74
Талли 65 Х	Баз.Г. Соол 2 V	1	20	446,8±4,18	161,8±2,12
Йорк 173	Стик 2Т	2	12	521,6±12,68	180,5±5,68
Абердин-ангусс
Chisum 6175	QUEEN T 0170	1	11	451,2±3,98	172,7±6,35
Alliance 3313	Gloria 464	1	9	474,9±5,73	169,6±3,94
BOTTOMLINE T881	BURNADETT 5143	1	8	461,4±4,64	172,5±2,66

 

Барынша жоғары сүттілікпен Фордер туыстық тобының аталық бұқалары мен Иорк сиырлары – қыздарымен үйлесімділігі сипатталды. Сиырлардың тірілей салмағы барлық жастағы бағалау кезеңінде элита класс талаптарына сәйкес болды.

 

1.2.4 Отандық селекцияның жоғары құнды жануарларын бағалау, іріктеу және  селекциялық топтарға жинақтау

 

Табындарды шығу тегі, өнімділігі, экстерьері мен конституциясы бойынша бағалаудың нәтижесінде селекциялық топтарға отандық селекцияның жоғары құнды жануарларын топтастаружүргізілд і(54 бас әулиекөл тұқымды малдары орташа салмағы 518 кг, сүттілігі 171 кг;  36 бас қазақтың ақ басты тұқымды малдары орташа тірілей салмағы 506 кг, сүттілігі 168 кг) (8-кесте).

Селекциялық топтар жануарларының көрсеткіштерінен шыққан табындар өнімділігінің генетикалық әлеуетін анықтау негізінде, біздермен табындармен селекциялық жұмыстың күтілетін тиімділігі анықталды және жоғары өнімді 5 бас әулиекөл және 6 бас қазақтың ақ басты тұқымының сиырлары бұқа өндіретін топтарға іріктеу жүргізілді, олардың орташа тірілей салмақтары 540 кг, сүттілігі 196 кг, және оларға аталық-бұқаларды жұптаудың жоспары құрылды.

Кесте 8 – Отандық селекциядан алынған етті ірі қара малдардың селекциялық топтарының көрсеткіштері

 

Тұқымдар	Саны	Көрсеткіштер
		тірілей салмағы, кг	сүттілігі, кг	экстерьері мен конституциясын бағалау	өлшемдері
					шоқтығының биіктігі	кеуде тереңдігі	кеуде орамы	денесінің қиғаш ұзындығы	сирақ орамы
Әулиекөл	54	518,5	171,4	25,3	129	73	193	168	20,1
Қазақтың ақ бас	36	506	168,2	24,5	127	75	198	166	20,5

 

1.2.5 Аналықтардың өз төлінен көбею қабілеті мен бұқашықтардың өсіп-даму ерекшеліктері

 

Өсірілетін етті тұқымды жануарларда өз төлінен көбею қабілеті көрсеткіштері бойынша айтарлықтай айырмашылық байқалмады. Дегенмен жекелеген сиырларда төлдегіштік және бұзаулау арасындағы қашықтық индексі бойынша шынайы айырмашылықтар анықталды (9-кесте).

 

Кесте 9 – Сиырлардың бұзаулау арасындағы қашықтық пен төлдегіштік индексі

 

Тұқымы	Төлдегіштік индексі, %		Бұзаулау арасында қашыттық индексі, күн
	M ±m	Cv	M ±m	Cv
Әулиекөл	83,5±0,8	21,8	411,2±1,4	22,4
Қазақтың ақ бас	82,6±0,7	21,7	416,3±1,7	22,3
Абердин-ангусс	75,2±0,7	19,3	452,6±2,3	20,4
Герефорд	79,6±0,9	20,4	445,4±2,1	19,7

 

Төлдегіштік индексінің тұқымқуалаушылық коэффициенті тұқымдар бойынша 0,197- 0,204, бұзаулау кезеңінің арасы – 0,176 және 0,203 шамасында болды. Төлдегіштік индексінің барынша жоғары көрсеткіші әулиекөл тұқымында байқалып бұзаулау кезеңінің арасы 411,2 күнде 83,5%-ды құрады.

Жануарлардың ет өнімділігін сипаттайтын қажетті көрсеткіштерінің бірі, ол олардың тірілей салмағы мен белгілі кезеңдегі тәуліктік өсімі. Бұқашықтардың тірілей салмақ динамикасын туылғаннан 9 айлық жасқа дейінгі кезеңде зерттегенде, әулиекөл тұқымды бұқашықтардың туылғандағы орташа тірілей салмағы 26,3±0,3 кг-ды құрап, қазақтың ақ басты тұқымды құрдастарынан (24,8±0,4 кг)  6,5%-ға артық болғаны анықталды (10-кесте).

Туылғандағы тірілей салмағы жоғары болған әулиекөл тұқымды бұқашықтарының  9 айлық жастарындағы салмағы 224 кг құрады, ол қазақтың ақ басты тұқымды құрбыларынан  8,0%-ға жоғары, тиісінше оларда өсімнің салыстырмалы жылдамдық көрсеткіші 7,6% -ға жоғары болған.

 

Кесте 10 – Өсіру кезеңіне байланысты бұқашықтардың тірілей салмағы, кг

 

Көрсеткіштері	Тірілей салмағы, ай
	туылғанда	3	6	9
Әулиекөл, n = 20
M±m	26,3±0,3	111,2±7,6	186,2±8,5	224,0±11,9
Орташа тәуліктік өсімі	-	943,3	833,3	420,0
Cv±mCv	5,3±0,84	8,99±1,42	5,3±0,84	2,98±0,47
Қазақтың ақ бас, n = 20
M±m	24,8±0,8	97,8±6,4	172,1±12,5	207,5±9,2
Орташа тәуліктік өсімі	-	811,1	825,6	393,3
Cv±mCv	8,72±1,38	5,53±0,87	5,87±0,93	2,03±0,32

 

Шаруашылықтарда толықтырушы жас малдарды өсіруге ерекше көңіл бөлінеді, ол жоғары өнімді етті аналық табындарды құруда маңызды бөлім болып табылады.

Өсіп-дамудың көрсеткіштері өсірілетін етті мал төлдерінің үлкен әлеуеттік мүмкіндіктерін көрсетеді. Дегенмен, қазақтың ақ басты тұқымының жас малдары өсу кезеңінде әулиекөл тұқымды малдарға тірілей салмақ бойынша да, және жоғары класты жануарлардың үлес салмағы бойынша да жол береді.

 

1.2.6 Импортталған селекцияның толықтырушы жас малдарының өсіп-даму ерекшеліктері

 

Мүйізді ірі қара малдың толықтырушы жас төлдерінің  жеке өсіп-даму заңдылықтарын зерттеу, оларды одан әрі дұрыс өсіру  және  жоғары өнімді жануарлар алу үшін  өте маңызды. Жануарлардың ет өнімділігін сипаттайтын қажетті көрсеткіштерінің бірі, ол олардың тірілей салмағы мен белгілі кезеңдегі тәуліктік өсімі. Қашарлардың тірілей салмақ динамикасын туылғаннан 15 айлық жасқа дейінгі кезеңде зерттеу, герефорд тұқымды қашарлардың туылғандағы  орташа тірілей салмағы 28,3±0,3 кг құрап, абердин-ангусс (21,8±0,4 кг) құрбыларынан  11,3%-ға жоғары болғанын көрсетті (11-кесте).

 

Кесте 11 – Импортталған селекцияның қашарлардың тірілей салмағы, кг

 

Биометрия-лық көрсет-кіштері		Тірілей салмағы, ай
		туыл-ғанда	3	6	9	12	15
Герефорд тұқымы, n = 20
M±m	28,3±0,3		110,2±2,6	165,2±2,5	234,9±1,9	313,5±2,3	369,8±5,7
Абердин-ангусс тұқымы, n = 20
M±m	21,8±0,4		124,4±1,4	189,1±2,5	256,5±1,2	328,2±3,1	374,6±3,6

Зерттеулердің нәтижелері, абердин-ангусс тұқымының малдары өсірудің сүтті кезеңінде барынша жоғары тірілей салмақта болғанын көрсетті, 3- айлық жастағы құрбылары арасындағы айырмашылық 14,2 кг, 6-айлығында -23,9 кг құрады, сүтті кезеңнен кейін герефорд тұқымды бұқашықтардың айтарлықтай өсімі байқалды және 15-айлық жастарындағы тұқымдар арасындағы айырмашылық 4,8кг құрады.

Өсімнің салыстырмалы жылдамдығын туылғандағы тірілей салмаққа өспелі қорытынды әдісімен зерттеу, өсімнің барынша  салыстырмалы жылдамдығы абердин-ангусс тұқымды бұқашықтарда екенін көрсетті, олар герефорд тұқымды құрдастарынан 7,6 %-ға басым болды. 

Герефордтармен салыстырғанда абердин-ангусс бұқашықтары дене өлшемдерінің дамуы бойынша біршама қалып қойды, ол бұл тұқымның ықшамды дене құрылымы туралы белгілі мәліметтерге қайшылық келтірмейді.

Герефорд тұқымды қашарлар тірілей салмақ бойынша абердин-ангусс тұқымды құрбыларынан әртүрлі жасының сүтті кезеңінде төмен болды, 3-айлық жасында 13,4 кг-ға, 6-айлығында 33,9 кг-ға және 8 –айлығында 24,4 кг-ға. Абердин малының жоғары тезжетілгіштігі ему кезеңінде жас малдардың дамуына оң әсерін тигізді.

Одан әрі дамудың сүтті кезеңінен кейін тірілей салмақ бойынша айтарлықтай айырмашылық болмады және 18 айлық жаста айырмашылық 2,2 кг құрады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Ет бағытындағы ірі қара малдың шығу тегіне және өнімділігіне кешенді бағалау жүргізілді, олар «Самат» ШҚ қазақтың ақ бас мал тұқымының  35,6%, әулиекөл мал тұқымыеда «Нұр» ЖШС 33,4%, «Аксанат Инжиниринг», «Алтын Дан» ЖШС-де абердин-ангусс мал тұқымының  39,5%, «Аксанат Инжиниринг» ЖШС-де герефорд мал тұқымының 51,9% элита рекорд және элита класстарына жатқызылды.

Ет бағытындағы бұқалардың өнімділігіне қарай сынақтан өткізілді, оның ішінде қазақтың  ақ бас тұқымы бойынша 3 басы 15 айлық жасында тірілей салмағы 402,0 кг, орташа тәуліктік өсімі 866,7 г, кешенді индексі 105,6 құрайтын жақсартқыш тобына жатқызылды. Әулиекөл мал тұқымының табынында тиісінше  412; 875,2; 6,2; 104,4 жақсарту тобына жатқызылды. Абердин-ангусс тұқымының табынында жақсартушы 11 басы көрсеткіштеріне байланысты 392,0; 892,3; 6,6; 105,9 іріктелді.

Табындардың генеалогиялық құрылымы нақтыланды, жоғары өнімді малдар анықталды,  бұқаларды іріктеу жүргізілді. Сиырларды өз төлінен өсіру қабілеттілігіне: аралық бұзаулау және сервис-кезеңнің ұзақтығына, ұрықтану индексіне, өсімталдығына, төл шығымына, алғашқы бұзаулау жасын анықтауға байланысты баға берілді.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1 www. Wikipedia. Интернет-қор

2 Бойков Ю.В., современная программа селекции айрширской породы в Финляндий // Бюлл.науч. работ / ВНИИГРЖ. – 1993. - 36 с.

3 Бойков Ю.В., Донских К.П. Потенциал молочной продуктивности айрширского скота  и пути его совершенствования. // Методы повышения генетического потенциала в молочном скотоводстве. Л., 1985 ж. б 39-40

4 Смагулов А.С. Мырзахметов Т.М. Айрширский скот в условиях юго-востока Казахстана. Информационный листок МСХ КазССР, 1982, №11.

5 Осипенко Г.Я. Продуктивные и воспроизводительные качества айрширского скота в Нечерноземной зоне РСФСР. Сб. науч. Трудов ВНИИ разведения и генетики сельскохозяйственных животных. 1976, вып.22, с.68-72.

6 Смагулов А.С. Наследование жирномолочности и повышение  ее у коров при использовании быков жирномолочных пород. Тр. КазНИИЖ «Новое в животноводстве Казахстана», 1971, т.9,с. 139-144.

7 Эйснер Ф.Ф. Племенная работа с молочным скотом Москва, Агропромиздат, 1986,  184 с

8 Лебедев М.М., Дмитриев Н.Г., Прохоренко П.Н. Межпородное скрещивание в молочном скотоводстве  Колос,  1976, С. 41-42

9 Лебедев М.М. Методы использования голштино-фризского скота  //Животноводство  1975,  № 12,  С. 15-20

10 Эрнст Л.К., Кравченко Н.А., Солдатов Н.П. Племенное дело в животноводстве / под ред. Н.А. Кравченко. – М.: Агропромиздат, 1987. – 287 с

11 Админ Е.И., Азизов С.П., Богданов Г.А., Валашек Ф. Промышленное производство молока и говядины. –  М. : Колос, 1984. – 295 с.

12 Всяких А.С., Свечин Ю.К., Ерохин А.И. Технология производство продуктов животноводства / под ред. Всяких А.С. –  М. : Агропромиздат, 1989. –  543 с.

13 Арзуманян Е.А., Бегучев А.П., Соловьев А.А., Фандеева Б.В. Скотоводство / под ред. Е.А. Арзуманяна. –  М. : Колос, 1984. – 334 с.     

14 Бегучев А.П., Безенко Т.И. Скотоводство. – М. : Агропромиздат, 1992. – 543 с.

15 Жебровский Л.С. Селекционная работа в условиях интенсификации животноводства. – Л.: Агропромиздат, 1987. – 246 с.

16 Востриков Н.И. Технология производства говядины на промышленной основе. — М: Агропромиздат, 1988. – 216 с.

17 Зеленков П.И., Плахов А.В., Зеленков А.П. Технология производства, хранения и переработки говядины. – Ростов на Дону : Феникс, 2005. – 352 с.

18 Ружевский А.Б., Рубан Ю.Д., Бердник А.П. Породы крупного рогатого скота. – М. : Колос, 1980. – 246 с.