КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі. Ауыл шаруашылық мал және құс басын көбейтуде және өнімділігін арттыруда жануарларды толыққанды азықтандырудың маңыздылығы өте зор олардың рациондарына негізгі қоректік заттармен (протеин, май, көмірсу, т.б.) қатар биологиялық белсенді қосындылар беріліп тұруы қажет. Олар қоршаған ортада өте аз мөлшерде кездескенмен жануарлар организмінде үлкен физиологиялық қызмет атқарады. Мысалы, микроэлементтер (кобальт, мыс, йод, мырыш, марганец, т.б.) топырақта, өсімдікте 0,001-0,001% кездескенмен, тірі организмдердің организмінде зор роль атқаратыны көптеген ғылыми-зерттеулермен дәлелденген.

В.В. Ковальский [1] үй жануарларының микроэлементтерге қажеттілігі әр аймақтарда бірдей болмайтындықтан оларды негізгі рационға қосымша беру мөлшерлері де өзгеріп тұруына байланысты биогеохимиялық аймақтарға бөлген. Мұндай ғылыми-зерттеулер Қазақстанда, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында өте аз. Сондықтан біздің ғылыми-зерттеу жұмыстарымыз оңтүстік өңірінде кейбір микроэлементтердің жетіспейтін биогеохимиялық аймақтарды анықтап, үй жануарларының негізгі рациондарын микроэлемент тұздарымен байтыпы, биологиялық құндылығын арттыруға бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың тақырыбы өзекті мәселелерге жатады деген сенімдеміз.

Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты мен міндеттері. Оңтүстік Қазақстан облысының Қаратау күнгейіндегі кобальт, мыс және «од жетіспейтін биогеохимиялық аймақты анықтап, сол жердегі өсірілетін бұзаулардың негізгі рациондарын жоғарыдағы көрсетілген микроэлемент тұздарымен байытудың жас малдар организміне тигізетін әсерін анықтау.

Қойылған мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

1. Қаратау күнгейіндегі жемшөптің құнарлылығы мен құрамындағы кобальт, мыс және йодтың мөлшерін анықтау.

2. Негізгі рационмен бұзаулардың организміне түсетін микроэлементтер-дің мөлшерлерін анықтау.

3. Бұзауларға жүргізілген физиологиялық эксперименттермен кобальт, мыс микроэлементтерінің алмасуын зерттеп, олардың оңтайлы нормативтерін анықтау.

4. Негізгі рационға қосымша берілетін хлорлы кобальт, күкіртқышқыл мыс және йодты калий тұздарының нормаларын анықтау.

5. Микроэлементтермен байытылған толыққанды рациондардың бұзаулардың өсіп-дамуына, интерьерлік (гематологиялық) көрсеткіштеріне ағзалар мен мүшелердің қалыптасуына тигізетін әсерлерін анықтау.

6. Бұзауларға қосымша берілген микроэлемент тұздарының экономикалық тиімділігін анықтау.

Ғылыми жаңалығы. Жан-жақты жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысы күнгей Қаратаудың жайылым шөбінің және дайындалған мал азықтарының құрамында кобальт, мыс, йод жетіспейтін биогеохимиялық аймақ анықталды.

1 жасқа дейінгі бұзаулара жүргізілген ғылыми-шаруашылық және физиологиялық тәжірибелердің нәтижесінде негізгі рациондардың 1 кг құрғақ затына келетін таза микроэлементтердің нормативтері: кобальт – 0,75 мг, мыс – 8,8 мг, йод – 180 мг мөлшерінде белгіленді.

Практикалық маңызы. Кобальт, мыс, йод жетіспейтін аймақтарда бұзаулардың негізгі рациондарына қосымша хлорлы кобальт, күкіртқышқыл, мыс, йодты калий тұздарымен байытылған жағдайда, жас малдардың организміндегі зат алмасу процесінің жеделдеуінің нәтижесінже бұзаулардың салмақ қосуы 13,6% жоғарылап, өзіндік құны 11,2% төмендейді.

Диссертацияның құрылымы. Диссертация 85 беттен тұрады. Ол кіріспе, әдебиетке шолу, негізгі, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер бөлімдерінен тұрады. Диссертацияда 50 кесте келтіріліп, 9 фотосуреттермен безендірілген.

 

1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ

 

1.1 Микроэлементтік ілімнің даму кезеңдері мен қазіргі жағдайы

 

Микроэлементтер ілімінің дамуы ХІХ ғасырдың 70-жылдарында, қоршаған ортаның бөлімдеріндегі күлдің құрамындағы минералды заттардың тірі организмдерге тгізетін әсерін зерттеуден басталады. М.Я. Школьник [1] өсімдіктердің дамуына филоксантиннің хлорофилге айналуы мырыш микроэлементінің қатысуымен өтетіндігін жазады. Күлдің құрамындағы минералды заттардың өсімдіктердің өсіп-жетілуіне тигізетін әсері туралы академик С.П. Костычев [2] еңбектері микроэлементтер ілімінің дамуына маңызды рөл атқарады.

ХІХ ғасырдан бастап химия ілімінің қарқынды дамуына байланысты, жануарлар мен өсімдіктер организміндегі химиялық элементтерді анықтаудың әдістемелері жетілдіре түсуімен, микроэлементтердің сыры ашыла басталды. Дегенмен ол кездегі көзқарастар әртүрлі болып, H, C, N, O, Mg, P, Ca, K, Cl, Na, Fe, J сияқты химиялық элементтер организмге  кездейсоқ түсіп, жануарлар мен өсімдіктер тіршілігіне анау айтқандай әсер етпейді деген жорамалдар болды. Кейбір ғылыми еңбектерде күлде кездесетін химиялық элементтер тірі организмге зиянды әсер етеді деп есептеледі.

ХХ ғасырдың басында тірі организмдерде өте аз мөлшерде кездесетін микроэлементтерді калорометриялық және спектрографиялық әдістерді пайдаланып, физиологтар жануарлар мен өсімдіктердің өсіп-дамуына микроэлементтердің әсер ететін жеке микроэлементтерді ашты.

1926 жылы академик В.И. Вернадский [3] бірінші болып микроэлементердің биологиялық теориясын жасап, олардың қоршаған ортада таралуын және тірі организмдерге тигізетін әсерлері туралы аса бағалы тұжырымдары биогеохимиялық ғылымның негізі болды. Биогеохимия теориясы бойынша тірі организмдер құрамындағы микроэлементтердің жер қыртысында кездесетін зат айналымының көрінісі ретінде қарастырылды. Организмдер мен жер қыртысында кездесетін химиялық элементтердің біртектілігі биосфералық зат айналымын теориясын жоғарғы деңгейге көтерді. Организмдердің өзгергіштік себептерін В.И. Вернадский [4] микроэлементтер мөлшерінің қоршаған ортада аз немесе шамадан тыс артықтығынан болатындығы дәлелдеп, химиялық экологияның негізін қалады.

А.П. Винградо [5], В.В. Ковальскийдің [6] ғылыми зерттеулерінде табиғи жағдайда кейбір микроэлементтердің көп немесе аз кездесетіндігіне қарай биосфераны биогеохимиялық аймақтарға бөлді.

В.В. Ковальский [7] Бүкілодақтық мал шаруашылығы институтының биохимия зертханасының қызметкерлерімен бірінші болып кобальт микроэлементі жетіпейтін биогеохимиялық аймақты (Ярославль облысы) сипаттады.

Соңғы жылдары Я.М. Берзинь [8], А.Я. Бернштей [9], И.И. Задерий [10], В.Е. Мыцик [11], А.В. Пейве [12], М.А. Ртш [13], Р.Н. Одынец [14], А.К. Росляков [15], М.А. Байтурин [16], Т.К. Рисимбетов [17] кейбір микроэлементтердің аз немес көп кездесетін биогеохимиялық аймақтарға экологиялық сипаттамалар жазды.

В.А. Ковальский [18] микроэлементтің таралуы туралы жинақталған ғылыми мәліметтерді талдап бұрынғы Одақ территориясында 4 биогеохимиялық өлкенің және 18 аймақтардың картасын жасады.

Қазіргі таңда көптеген микроэлементтердің жетіспеуінен немесе артықтшылығынан туындайтын белгілері биологтарға, ауыл шаруашылық мамандарына белгілі болып отыр. Сондықтан микроэлементтердің қоршаған ортаға таралуна байланысты топырақтың және мал ағзасының құнарлылығын арттыру жолдары алдын-ала қарастырылады.

Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарда мал және өсімдік өнімдерін арттыру үшін жемшөпті және топырақты микроэлемент тұздармен байыту оң нтижелер беретіндігі анықталған. Осыған байланысты біздер Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аймақтарында Co, Cu, J жетіспейтін биогео-химиялық аймақта бұзаулардың өсіп-дамуын зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттілігі туындайды.

 

1.2 Кобальт. Қоршаған ортада таралуы және мал организмінде атқаратын қызметі

 

Жануарлар мен өсімдіктер организмдерінде кобальттың тұрақты кездесетіндігін алғаш рет А.П. Виноградов [19] жазды.

Д.П. Малюга [20] топырақ құрамындағы кобальттың мөлшері 1,0∙10^-3% болады десе, Қазақстандың ғалымдар Ақтөбе облысының топырағында кобальт жоғары (3,6∙10^-2%) болатындығы туралы жазады [15, 16].

В.В. Ковальский, В.С. Чебаевскийдің [21] мәліметі бойынша Ресейдің Ярославль облысының топырағында кобальт мөлшері 2,7∙10^-4% - 8,0∙10^-5% құрайды.

Әр түрлі биогеохимиялық аймақтардағы өсімдіктердің құрамындағы кобальт мөлшерлері 2,0∙10^-5% - 1,0∙10^-6% аралығында болатындығы анықталған. Сонымен қатар өсімдіктердің құрамындағы кобальттың мөлшері олардың түрлеріне, сорттарына және вегетациялық кезеңдеріне қарай өзгеріп тұратындығы анықталған.

Көптеген ғылыми зерттеулердің мәліметтері бойынша жануарлар организмінде кобальт мөлшерлері әшкі ағзалар бездері, бауыр, бұлшық еттерде кездеседі. А.М. Зизулин [22] бұзаудың бауырындағы кобальттың мөлшері 8,6∙12,2 мкг%, қанда  2,11 мкг% болатындығы туралы мәліметтер келтіреді.

Кобальт жануарлар организмінде әртүрлі қызмет атқарады. Соңғы кездегі зерттеулер мәліметтеріне қарағанда, кобальт қатерлі ісік ұлпаларының таралуын тежеп, энзиматикалық катализ барысында аргиназа, сүйекжәне ішек фосфатаза ферменттерінің белсенділігін күшейтеді [9].

 

1-кесте. Бұзаудың ағзаларындағы кобальттың мөлшері

 

Ағзалар	Салыстырмалы қордалану (бауыр-1000)	% есебімен барлық ағзадарға есептегенде
Бауыр	1000	1,00
Бүйрек	370	0,08
Қара бауыр	240	0,03
Панкретиптік бездер	170	0,01
Қан	460	0,01
Бұлшық ет	70	0,30

 

Ф.Я. Бернштейн [9] тәжірибедегі қояндарға кобальт тұздарын бергенде қанда катализ ферменттерінің артатындығын байқаған. Сонымен қатар кобальт инсулин және адреналин ферменттерінің белсенділігін артатынын дәлелдеген.

Кобальт В₁₂ дәруменінің құрамына кіретіндіктен антианемиялық қызмет атқарады [23]. Кобальт қалқанша бездерінде йодты аминқышқылдарының түзілуіне де әсер етеді [24].

W.G.Hockstra [25] кобальт тұздарымен жануарлар рациондарын байытқанда мес қарында В₁₂ дәруменінің конентрациясының жоғарылайтыны туралы мәліметтер келтіреді.

А.В. Модянов [26] қой организміндегі азоттың алмасуына кобальттың жағымды әсер ететінін дәлелдейді. Мысалы, бұлшық еттерде ақуыздыңғ түзілуі, көмірсулардың азотқа қатыспауының артуын, автор азоттың жоғарғы деңгейде ассимиляциялануымен және организмдегі негізгі зат алмасудың жақсаруымен түсіндіреді.

А.О. Войнар [27] былай еп жазады: «... микроэлементтердің организмдегі биологиялық үрдістерге күшті әсер етуі таңқаларлықтай. Өйыткені, микроэлементтер организмдегі гормон, дәрумен, ақуыз, ферменттермен тығыз байланысты болады». Жануарлар организмінде кобальт жетіспеген жағдайда мал терісін жалай береді, ал кобальт тұзын берсе, ол әдеті тез арада тиылып кетеді [28].

Көптеген ғалымдардың тәжірибелерінде кобальт жетіспейтін биогеохимиялық аймақтарда, аталған микроэлементтерді жемге қосып бермеген жағдайда, жануарлардың ауруының белгілері жойылмайды деген тұжырымға келеді.

С.З. Камар [29] радион белсенді изотоптармен жасаған зерттеулерінде кобальт организмде қордаланбастан организмнен жылдам шығарылып отыратыны анықталған. Сондықтан кобальт жетіспейтін биогеохимиялық аймақтардағы жануарларға әрдайым кобальт тұздарын беріп тұру қажеттілігін айтады. Берілген тұздардың аз ғана бөлігі мес қарынға жететін болғандықтан, ацетонды заттарды тотықтырып тұру үшін кобальтты міндетті түрде беріп, малды ацедоз ауруына шалдықтырмау керектігін жазады.

Я.М. Берзинь [30] хлорлы кобальт тұзын беріп, екі топ бұзауға тәжірибе жүргізген. Бірінші топты қаталама ауруына шалдыққан, ал екіншісі дені сау бұзаулардан құрастырады. Екі топтағы бұзаулар қоректілігі бірдей рациондармен азықтандырылады. Айырмашылығы тәжірибе тобындағы бұзауларға 114 күн бойы 10 мг хлорлы кобальт тұзын алады, ал бақылау тобындағылар тек жемшөппен қанағаттандырылады. Тәжірибе мерзімінде бақылау тобындағы бұзаулардың салмағы 18,8 кг төмендесе, хлорлы кобальт алған тәжірибе тобындағы бұзаулар 38,4 кг салмақ қосады. Тәжірибе соңында қанның морфологиялық құрамын анықтаған кезде, тәжірибе тобындағы бұзаулардың эритроциттері мен гемоглобині бақылау тобымен салыстырғанда анағұрлым жоғары болды. Тәжірибе тобындағы бұзаулардың жағдайлары жақсарып, зат алмасуы оңалғандықтан, орталық нерв жүйелерінің трофикалық қызметі артқаны байқалады.

Я.И. Берзинь [31] келесі тәжірибесін кобальт жетіспейтін биогеохимиялық аймақта жүргізеді. Мұнда 1-бақылау тобындағы бұзаулар шаруашылықтағы рационмен азықтандырылса, 2-тәжірибе тобындағылар тәулігіне рационға қосымша 20-40 мг хлорлы кобальт алған. Сонда тәжірибе тобындағы бұзаулардың салмақ қосуы 16% артқан.

П. Ферм [32]  күйіс малдардың рациондағы кобальттың жетіспеушілігін олардың алдыңғы қарнына, үлес салмағы 1,5 есе ауыр. СО₃О₄ темір ұнтағымен араластырып үлкен қысыммен түйіршіктелген күйінде, зондпен салып қанағаттыруға болатындығын тәжірибе жасап көрсетеді. Ол біркелкі 33 бұқашықтардың 15-не кобальт түйіршігін салып, қалғандарын бақылау тобына жатқызады. Тәжірибенің 169-күні бұқашықтарды сойып, олардың торша қарнында 12 түйіршіктің болғанын анықтайды. Осы әдіспен бұқащықтардың кобальтке қажеттілігін ұзақ мерзім қанағаттандырып отыруға болатындығы туралы ұсыныс жасайды. Тәжірибе тобындағы бұқашықтар 169 күнде 23,9 кг салмақ қосып, бақылау тобынан анағұрлым алда тұрды.

Көптеген ғалымдардың зерттеулері нәтижесінде жануарды кобальтпен үстеп жемдегенде олардың салмақ қосуы 15-16% артып, сол дәрежеде азық үнемденгені және басқа элементтердің (Са, Р) сіңімділігі жоғарылағандығы туралы жазылады.

В. Косых [33] тәжірибесінде буаз сиырларға хлорлы кобальтты беру тиімділігін, олардане туған бұзаулардың иммундық қасиетерінің жоғарылағандығымен түсіндіреді. Аналары хлорлы кобальт алған бұзаулардың тәуліктік салмақ қосуы 840 г болса, бақылау тобында ол 620 г болған.

В.Н. Неклюдов [34] тәжірибесінде 2 айлық бұзауларға хлорлы кобальтты А дәруменімен бергенде олардыңтәуліктік салмақ қосуы бақылау тобымен салыстырғанда 25% артқан.

А.А. Кабыш [35] кобальт жетіспейтін бигеохимиялық аймақта бұзауларға оның тұзын сүтпен беріп отырғанда жұқпалы емес аурудың 47,6-71,0% азайып, өлім-жітімнің кемігенін жазады.

Кобальт туралы ғылыми-тәжірибелік мәліметтерді қорыта келгенде аталған элемент жетіспейтін биогеохимиялық аймақта жануарларды кобальт тұздарымен үстеп азықтандырудың тіимділігі көрсетіледі. Сондықтан, ОҚО биохимиялық аймағында жүргізілген біздің ғылыми жұмыстарымызда кобальт микроэлементінің бұзауларға беру мөлшерін анықтаумен қатар, олардың өсіп-дамуы және кобальттың биологиялық белсенділігін зерттеуге бағытталады.

 

1.3 Мыс. Қоршаған ортада таралуы және мал организмінде атқаратын қызметі

 

Мыс ауыл шаруашылық малдарының организмінде түрлі физиологиялық қызмет атқарады. А. Виноградовтың [19] мәліметі бойынша мыстың топырақтағы орташа мөлшері 2∙10^-3%. Бірақ әр түрлі типтегі топырақта мыс біркелкі кездеспейді. Қызыл топырақты аймақтарда мыстың үлесі көбірек болса (7,6∙10^-3%), сазды топырақта азырақ (1∙10^-3%) болады.

М.В. Каталымов [36] түрлі аймақтарда жүргізген зерттеулер мәліметтеріне сүйене отырып, бір жерде өсетін өсімдіктердің құрамындағы мыстың мөлшері олардың түріне, туысына қарай өзгеріп (1,5-8,5 мг) тұратынын дәлелдеген. Сонымен қатар әр экологиялық аймақта өскен өсімдіктердің бір түрінде мыс түрлі мөлшерде кездесетіндігі жазылған. Мысалы Москва облысының күлгін топырағында Харьков облысының қаратопырақты өлкелерімен салыстырғанда, біріншісінде мыстың үлесі 2-3 есе артық болатыны анықталған.

Табиғи суда мыс мөлшері 1,6∙10^-4 – 6∙10^-7% аралығында кездседі.

А.О. Войнар [27], т.б. зерттеулері бойынша мыс жануарлар ағзаларының барлығында кездеседі деп көрсетеді (2-кесте).

 

2-кесте. Ірі қара мал ағзалары мен ұлпаларындғы мыстың мөлшерлері

 

Ірі қара мал	Ағза	100 г құрғақ заттағы мыс, мг
Сиыр	өкпе	1,1
	ми	1,0
	тері	0,75
	қара бауыр	0,56
	бүйрек	0,55
	қарын асты без	0,40
	бұлшық ет	0,32
Бұзау	бауыр	15,0
	ми	0,72
	қан	1 мг/л

 

Мыс жануарлар организмінде органоминералдық қосындылар күйінде гормондармен (инсулин, адреналин) тығыз байланыста болып, көмірсулардың сіңімділігіне жағымды әсер етеді [37]. Инъекциямен жіберілген тироксин қанның құрамындағы мысты көбейтеді. Инъекцияға дейін қанның құрамындағы мыс 100 мл/0,07 мг болса, ал кейінгі тексеруде 103 мг жеткен.

Жануарлар организміндегі мыс басқа микроэлементтерге әсер етеді. Мысалы, молибден мысты бауырда жинақтап, оның қанға жылжуын жалдамдатудан организмедіге мыс сыртқа шығып, зат алмасу үрдісін бұзады.

Мыстың айрықша биологиялық маңыздылығы, ұлпаның тотығу процесіне қатысып, қанның түзілуін күшейтеді.

Мыс кейбір дәрумендермен байланысып, темірдің сіңімділігіне, ассимиляциялануына жағымды әсер етіп, гемоглобиннің түзілуін жоғарылатады.

Көптеген ғылыми зерттеулермен белгілі болғандай, мал азығында мыс жетіспеген жағдайда жануарлар анемия, сүйек ауруларына, бұзаулар мен қозылардың артқы аяқтарының паралич болуы, жүннің пигментсізденуі, т.б. ауруларға шалдығады, жануарлардың өнімділігін төмендетіп, өлім-жітім көбейеді.

Жануарлар рациондарында мыстың жетіспегенде мыстың тұздарын беруге болады. Ал мал организміндегі мыстың артықшылығы жануарларды уландырады. Мыс түрлі ағзаларда қордаланып, мал өнімдерінің сапасын төмендетеді.

М.И. Школьник [38] жасаған экспериментте мыстың мөлшерін 1 мкг-нан 1 мг дейін жоғарылатқанда панкреатиттік липазаның, сілекейдегі амилазаның белсенділігін арттырса, оның жоғарғы дозалары аталған ферменттердің белсенділігін төмендетеді.

М.Г. Коломицева, В.И. Смоляр [39] тәжірибесінде мыс сульфатты тұздарды жануарларға бергенде организмде кальций мен фосфордың жинақталуы жоғарылап (42,7; 17,8%) сүйек ұлпаларының түзілуін жоғарылатады.

Е.А. Егоров, М.А. Риш [40] ірі қара мал рациондарының құрғақ затына есептегенде мыстың мөлшері 3-4 мг/кг-нан аз болған жағдайда олардың ішкі ағзаларында қордалануы төмендеп, мал түрлі ауруларға шалдығады.

Н.К. Алексеева, М.А. Риш [41] жазулары бойынша Сырдария өзенінің бойындағы эфемерлі-сортаңды жайылымда мыстың жетіспеушілігінен жануарлар атаксия ауруларына (буранг, беленги, бел құрты) көптеп шалдығады. Егер жануарлар рациондарын күкіртқышқыл тұзымен байытқан жағдайда ауру белгілері жойылып кетеді.

Жоғарыда келтірілген әдебиеттік шолулар жануарлар рациондарындағы мыстың жетіспеушілігі мен артықшылығы және басқа элементтермен қарым-қатынасының бұзылуы организмдегі зат аламасу процесін ауытқытып, ауыл шаруашылық малдарының ден саулығын, өнімділігін төмендетеді.

 

1.4 Йод. Қоршаған ортада таралуы және мал организмінде атқаратын қызметі

 

Йод топырақта орта есеппен 5∙10^-4% мөлшерінде кездседеі. Қара топырақты алқаптарда 5,4∙10^-4% болады. Таулы және тау бөктеріндегі топырақта йод 0,00001% төмендейді.

М.А. Драгомирова [42], т.б. авторлардың мәліметтері бойынша тұщы суларда йод 1g/л.

Өсімдіктердің құрамындағы йодтың мөлшері 0-ден 1∙10^-5% аралығында болады. Жануарлар организміндегі йодтың жартысы (0,1-0,5%) қалқанша безінде қордаланады (3-кесте).

 

3-кесте. Ірі қара мал ағзаларындағы йодтың мөлшері, мг%

 

Ағза мен ұлпа	Бұзау	Бұқа
Қалқанша без	1053	22800
Қара бауыр	150	14
Бауыр	220	5,7
Бүйрек	100	-
Өкпе	150	7,3
Жүрек	-	8,9
Тері	429	0,7
Қылшық	1000	-
Тұяқ	64	-
Майлы ұлпа	-	6,5
Тұқымдық	398	5,5

 

Йод мал ағзасында, азық-түлкіте өте аз болғанда жануарлар мен адам қалқанша безі ауруына шалдығады.

Қазақстанның барлық аймақтары йод жетіспейтін биогеохимияфлық өлкеге жатады. Әсіресе таулы аймақтарда йодтың мөлшері 0,00001% кем болады.

Қалқанша безінің қызметінің қалыпты жағдайда болуы негізінен өсімдіктер мен азық-түліктердің құрамындағы йодқа байланысты. Өйткені, йодтың тироксині ақуызды ұлпалардың катализаторы болып есептеледі. Ол проферменттердің белсенділігін арттырып, азот, фосфор және кальцийдің сіңімділігіне әсер етеді.

Йод жетіспейтін биогеохимиялық аймақтарда өлі туатын мөлдер жиі кездеседі. Ал тірі туғанда нашар дамып, кретинизм ауруына шалдығады.

О.Е. Николаев [43] эндемиялық бұзақ ауруының жиілейтіні бір жағынан йод жетіспеушіліктен болса, екіншіден басқа микроэлементтердің аздығынан және олармен қатынастарына байланысты болады деп есептейді.

Р.Н. Одынец, В.Д. Двугрошева [44] қалқанша безін алып тастаған қойлармен жүргізген эксперименттерінде мыстың сіңімділігі өзгермегенмен оның организмде қордалануы төмен болатындығын (20,3%) дәлелдейді.

Т.М. Соловьева, Э.Д. Обухева, В.С. Перелыгина [45] 1,5 жастағы асыл тұқымды бұқашықтармен жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарында оларға йодты калий тұзын бергенде тәжірибе аяғында 18-20 кг (30,5%) салмақ қосатындығы туралы жазады.

П.Ш. Узиловская [46] 2-3 айлық бұзаулардың рациондарына 70 күндей 30-40 мг йодты калий тұзын қосып отырғанда, бақылау тобындағы бұқашықтар-мен салыстырғанда тәжірибе тобындағы бұзаулар 8-17% артық салмақ қосқан.

Н.Ф. Поляков [47] ірі қара мал рациондарына йодты калийді жайылымдық маусымда да беру керектігін айтады. Жайылымда йод тұзын ас тұзына қосып бергенді жөн санайды. Ұзақ мерзім жайлауда болған малдың етінде 3 есе, ал сүтінде 10 есе артық болатын мәліметтерді көруге болады.

А.К. Росляков [48] зерттеулерінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарының топырағында жемшөбінде йодтың аз болуына байланысты йодты тұздарды бергенде қозылардың салмақ қосуы 15,5% артатындығын тәжірибелермен дәлелдеген.

И.И. Задерий [49] йод жетіспейтін өлкелердегі сойылған ірі қара малдардың қалқанша бездерін, қан құрамын, сүтін тексере келіп, бұғақ ауруының салдарынан малдың экстерьерінің қалыптасуы бұзылатындығын анықтаған. Сонымен қатар тегістік жердегі жануарлардың төлдегіштігін топырақта, жемшөпте, судағы йодтың концентрациясының жоғары болатындығы және антогонистік фтор элементінің аздап кездесетіндігімен байланыстырған.

М.И. Густун [50] йод организмде азоттық қосылыстарды жылдам ыдыратып, кальцийдің тезек және зәрмен көптеп бөлінетіндігіне қарай йодтың азт алмасу процесінде зор қызмет атқаратындығын анықтаған.

В.В. Ковальский [51] жануарлардың құрама жемінің 1 тоннасына 25 г йодты калийді ас тұзға араластырып беруді ұсынады.

А.И. Невская [52] Қазақстанның таулы аймақтарындағы суда йодтың концентрациясы 1,87 мкг/л аспайтындығын анықтап, оларды йод жетіспейтін эндемиялық өлкелерге жатқызады.

Б.А. Айдарханов, т.б. [53] Алматы облысының эндемикалық бұғақ ауруы көп таралған аймақтарын зерттеп, таулы жерлерде мекен ететін адамдардың 69-78% йод жетіспеушіліктің 5-ші дәрежесіне жатқызады. Бұл жердің ауыз суында йод мөлшері 0-0,44 мкг/л шамасында болған.

Жоғарыдағы көрсетілген йод микроэлементінің жануарлар организміндегі қызметі, өсіп-дамуы, өнімділігі жөніндегі мәліметтер йодтың физиологиялық маңыздылығын айқындай түседі. Сондықтан йоддефицитті аймақтарда ас тұзына йодты калийді араластырып бергенде жануарлардың ауру белгілері жойылып, өнімділігінің жоғарылайтындығы анықталған. Осыған байланысты біздің зерттеулерімізде йодтың жануарлар организміне тигізетін әсерін анықтап, олардың өнімділігін арттыру мәселелері қамтылады.

 

1.5 Кобальт, мыс, йод тұздарының жануарлар органиміне тигізетін әсерлері

 

А.А. Морозов [54] 1, 3, 5 айлық бұзауларға жүргізген тәжірибесінде оларды 2 топқа бөліп, тәжірибе тобындағы бұзаулардың 1 кг салмағына 0,3 мг йодты калийді 30 күн бойы ас тұзға қосып береді. Сонда тәжірибе тобындағы 1 айлық бұзаулардың қанының құрамындағы эритроциттердің саны 12%, гемоглобин – 6%, каталаза ферменті – 22,6% артса, 3 және 5 айлық бұзаулардың қанының көрсеткіштері жоғарыдағыларға сәйкес 8,4; 6,2; 16,8% және 8,1; 5,2; 9,3% жоғарылаған.

А.Н. Кособрюхов [55] бұқашықтарға жасан тәжірибелерінде Со, Cu, J микроэлементтерін бергенде лейкоциттердің фагоцитарлық белсенділігі 2,5 есе артып, 54,6% микробтардың тіршілігін тоқтатқандығы туралы жазады.

Е.Ф. Дымко [56] 4-5 айлық бұзауларға хлорлы кобальт және күкіртқышқыл мыс тұздарын бергенде олар қанның құрамындағы эритроцит, лейкоцит және гемоглобиннің көбеюі организмнің түрлі ауруларға қарсы тұруын күшейтеді деп есептейді.

П.П. Валуйский, Р.Н. Одынец [57 күкіртқышқыл тұзын ұзақ уақыт сиырларға беріп жасаған тәжірибесінің мәліметтері бойынша қанның құрамындағы мыс 14,8 мкг%-тен 97,1 мкг%, сүттегі мөлшері 144 мкг/л-ден 394 мкг/л дейін жоғарылаған. Бұл мәлімепттер арнайы жүргізілген организмдегі зат (мыс) айналымы тәжірибелерімен негізделген. Сондықтан авторлар 40 күндік демалыспен күкіртқышқыл мыс тұзын 130 күнге дейін беруге болады деген тұжырымға келеді.

А.А. Сазонов [58] рентгенографиялық әдіспен сиырлардың сүйегінің тығыздығын зерттеудегі көрсеткіштері 11,2-16,0 мг/мм² аралығында болатындығы анықталған. Қаңтар-сәуір айларында сиырлардың 40%-ның сүйектерінің тығыздығы нашарлап, мамыр-тамыз айларында ол 28% аспағандығы көрсетіледі. Автор сүйектің беріктілігін арттыру үшін сиырларға сүйек ұнын және йод, марганец микроэлементтерін беруді ұсынады.

В.Д. Рудин [59] бұзауларға 5 мг хлорлы кобальт, 25 мг күкіртқышқыл мыс, 8 мг күкіртқышқыл марганец тұздарын беріп жүргізген 115 күндік тәжірибесінде бақылау тобындағы бұзаулармен салыстырғанда тәжірибе тобындағылар 24% артық салмақ қосқанын мәлімдейді.

А.А. Чубинская [60] рациондары микроэлемент тұздарымен байтылыған жағдайда сауын сиырлардың сүттілігі артып және оның химиялық құрамының жақсаруынан бұзаулардың өсіп-дамуы жеделдейтіні туралы мәліметтерді келтіреді. Ленинградтың ветеринарлық институтының «Войсковны» шаруашылығында жүргізілген тәжірибесінде А.А. Чубинская 1-6 айлық 25 бұзауларды екі топқа бөліп, тәжірибе тобындағыларға 5 ай бойы микроэлемент тұздарының қоспасы беріледі. Әр тәжірибедегі бұзау тәулігіне 17 мг темір, 4 мг мыс, 2 мг марганец, 2 мг мырыш, 0,5 мг кобальт, 0,1 мг йод қабылдайды. Зерттеуде белгілі болғандай, күделі микроэлемент тұздарының әсері 4 айдан соң айқын біліне бастайды. Қан құрамындағы гемоглобиннің сілтілігі жоғарылап, зәрмен бөлінген азот, тотықпаған өнімдердің бөлінуі азаяды. Тәжірибе тобындағы бұзаулардың 1 кг салмақ қосуына 4,78 кг азық өлшемі жұмсалса, бақылау топтарындағыларға 6,02 азық өлшемі жұмсалады. Бақылау тобындағы 5 айлық бұзаулардың тірілей салмағы тәірибедегілермен салыстырғанда 12 кг артық болып, олардың өлшемдері: дене, кеуде, биіктік, жіліншік өлшемдері біршама қысқа болды.

Л.С. Уласевич [61] микроэлементтер қосындыларын (1 кг салмағына CuSO₄ – 0,2, KJ – 0,1, CoCl₂ – 0,25, MnSO₄ – 0,5 мг) бергенде тәжірибе тобындағы бұзаулардың дамуы жеделдейтінін дәлелдеді.

Н.К. Алексеева, С.Т. Виноградова [62] тәжірибе жүргізу үшін 25-43 күндк бұзауларды 5 топқа бөліп, біріншісіне микроэлементтер берместен, ал екіншісіне тек CoCl₂, үшіншісіне – CuSO₄, төртіншісіне – KMnO₄, бесіншісіне аталған тұздардың қосындыларын беріп жасаған тәжірибесінде ең жақсы көрсеткіштер 5 топта анықталған.

В.Е. Мыцик [63] топырақтың, өсімдіктердің химиялық құрамын зерттеп, микроэлементтер берген эксперименттерінде           йод, кобальт және мырыш тұздарының қоспаларын берген тәжірибе топтарының жақсы нәтиже алған. Мысалы, тәжірибе тобындағы бұзаулардың қанындағы гемоглобин – 5,8 Сали бірлігіне, эритроциттер саны – 7,8 млн/мл³, бейорганикалық фосфор – 9,1 мг% артқан. Бұл көрсеткіштер тәжірибе тобындағы бұзаулардың физиологиялық ахуалы жақсарғандарын көрсетеді. Сондықтан гематурияға шалдығудың алдын алу үшін В.Е. Мыцик жас бұзауларға тәулігіне 40-50 г фосфор, 0,02 г хлорлы кобальт, 0,08 мг никель тұзын беріп тұруды ұсынады.

А.А. Амедов, П.П. Соколов [64] бұзаулар үшін дайындалған жасанды сүттің құрамына кобальт, мыс, йод, мырыш тұздарын қосып пайдаланғанда олардың өлім-жітімі күрт тиылып, жақсы дамитынын баяндайды.

К.И. Плотников, Э.С. Рудометкин [65] 15 күндік бұзаулардың 1-тобы шаруашылықтағы негізгі рационмен азықтандырылып, 2-топқа үстеме ретінде күкіртқышқыл мыс, 3-топқа – хлорлы кобальт, 4-топқа – хлорлы кобальт+ күкіртқышқыл тұзын беріп отырған. Микроэлемент тұздарының күнделікті дозасы: CuSO₄ – 50 мг, CoCl₂ – 10 мг суға ерітіп қолдан берілетін сүт алдында ішкізіп отырған. 30 күнге созылған тәжірибеде ең жақсы көрсеткішпен 4-топтағы бұзаулар алдыңғы қатарда тұрды. Олардың салмақ қосуы 13% артып, сақталуы 91,6%-ке жеткен.

Г.А. Богданов, А.Е. Макеев [66] хлорлы кобальт, күкіртқышқыл мыс, күкіртқышқыл марганец тұздарының қоспаларын бұзауларға бергенде олардың өсіп-дамуының жеделдейтінін байқаған. Тәжірибе тобындағы бұзаулардың сүйек және ьұлшық еттері жақсы дамуын авторлар ақуыздың қорытылу коэффициенті жоғарылауымен және кальций мен фосфордың сіңімділігінің артуымен түсіндіреді. Сонымен қатар мал азығын хлорлы кобальтпен байытқанда организмде В₁₂ дәруменінің, қанда гемоглобин мен эритроциттердің көбейетіндігін анықтаған.

В.И. Венедиктов [67] бұзауларды күкіртқышқыл мыс, марганец, темір, хлорлы кобальт, йод, калий қосындыларымен жемдегенде олардың салмақ қосуы 20% дейін артып, азотты заттардың сіңімділігінің жоғарылағанын және гемоглобин мен эритроциттердің көбейгенін жазады.

Ф.Е. Фазлиев [68] 35 тана-торпақты 4 топқа бөліп жасаған тәжірибесінде 1-топтағылар 2,3 мг таза кобальт, 2-топ – кобальт+10 мг мыс, 3-топ – кобальт+ мыс+2,2 мг молибден беріп, 4-топқа – бақылау тобы ретінде ұстап жүргізген тәжірибесінде микроэлементтер алған бұзаулардың тірілей салмағы бақылау тобымен салыстырғанда 109,5; 116,4 және 115,4% болған. Қанның құрамындағы гемоглобин жоғарыдағыға сәйкес 100,0; 111,3 және 117,1% жеткен.

К. Вашевич, В. Лискович [69] 1-1,5 айлық бұзауларға 3 ай бойы 3 топқа бөліп жүргізген эксперименттерінде бақылау тобы, 2-топқа 10 мг CoCl₂+31 мг CuSO₄+0,5KJ, 3-топқа – 10 мг CoCl₂ бергенде бұзаулардың салмақ қосуы тәулігіне – 588 г (100%), 2 – 642 г (109%), 3 – 637 г (107%) болып, 1 кг салмақ қосуына – 4,26; 4,06; 4,20 кг азық өлшемі жұмсалған.

А.К. Росляков, М.А. Байтурин [70], Алматы облысының жемшөбінде кобальттың жетіспейтіндігін анықтап, бұзауларға хлорлы кобальтты беру арқылы жас бұзаулардың өсіп-дамуын жақсартуға болатындығын тәжірибе жүзінде дәлелдеген.

Я.М. Берзина [71] құрама жем зауыттарында микроминералды тұздарды араластырып беру ыңғайлы деп есептеп, олардың профилактикалық нормаларын ұсынады. Мысалы, 1 тонна құрама жемге 8,35 г CoCl₂, 50 г CuSO₄, 1500 г ашытқы қосуды ұсынады.

В. Птицин [72] микроэлементтермен (кобальт, мыс, йод) байытылған құрама жемді 28 бас бұқашықтарға беріп жасаған тәжірибесінде 82 күннен кейін олардың жалпы салмақ қосуы 122 кг жетіп, әр килограмына 5,8 кг азық өлшемі жұмсалса, бұл көрсеткіш бақылау тобында 6,2 кг болған.

 

1.6 Микроэлементтерді жануарларға беру мөлшерлері

 

А.П. Дмитроченко [73] толыққанды рациондардың құрамында негізгі қоректік заттардың болуымен қатар, олар биологиялық белсенді микроэлементтермен байытылуы тиіс деп есептейді. Өйткені  соңғыларды реттемеген жағдайда органикалық заттардың қорытылуы мен сіңімділігі төмендеп, жануарлардың өсіп-дамуы және өнімділігі нашарлайды. Сандық микроэлементер жетіспейтін биогеохимиялық аймақтарда микроэлементтердің тұздарын қосып беруді ұсынады.

Р.Н. Одынец [74] жемшөптің 1 кг құрғақ затына 1 мг кобальт және 10 мг мыс келуін эталон ретінде қабылданды. Микроэлементер жоғарғы көрсеткіштерден төмен болған жағдайда жануарлардың рациондарын жетіспейтін микроэлементтермен байытуды ұсынады.

С.В. Мельниковтың [75] жазуы бойынша, жас малдардың микроэлементтерге қажеттілігі ересектерге қарғанда анағұрлым жоғары болады. Сондықтан бұзаулардың 1-3 айлығынан астап 5-8 мг мыс, 30-50 г темір, 40 мг мырыш және 5-10 мг марганецті беруді ұсынады.

Жоғарыда келтірілген әдебиеттік шолудан жасан тұжырымдар негізінен микроэлементтің биосферада таралуы біркелкі болмайтынына көз жеткізіп, олардың организмде үлкен физиологиялық роль атқаратынын ұғындық. Бірақ жануарларға микроэлементтің тұздарын қосып берген эксперименттерде олардың дозалары әртүрлі болғандықтан тәжірибе нәтижелері де айырмалықтармен ерекшеленді.

Әдебиеттік шолудан жасаған тұжырымдарымыз алдымен қоршаған ортада (топырақ, су, өсімдік, жануарлар организмі және өнімдері) микроэлементтердің мөлшерін біліп, олар жетіспеген жағдайда микроэлемент тұздарын қосып, ал артық болғанда сол микроэлементтің антогонистерімен жемдеу қажеттігін айқындадық.

Жоғарыдағыларды ескере отырып, біз Оңтүстік Қазақстан облысы Қаратау күнгейіндегі жондардың топырағын, оты  мен суын зерттеп, кобальт, мыс, йод жетіспейтін биогеохимиялық аймақта аталған микроэлементтердің тұздарын бұзауларға беру мөлшерлері мен олардың жануарлар организміне тигізетін әсерін зерттедік.

 

2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

 

2.1 Тәжірибе жүргізілген жердік қысқаша табиғи-климаттық жағдайы

 

Ғылыми-зерттеу жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан ауданының «Майдамтал» шаруа қожалығында 2013-2015 жылдары жүргізілді. Шаруапшылық Қаратаудың күнгей жағында орналасқан. Рельефі шығыс жақтан батысқа (Қаратауға) қарай жондар мен қыраттардан тұрады. Олардың теңіз бетінен биіктігі 350-450 м.

Жер қыртысы негізінен сұр топырақты болып келеді. Жер асты суларының тереңдігі 5-15 м. Судың минералдығы 0,15-0,20 мг/л.

Егістік жер негізінен тәлімі болғанымен, жасанды шоғандардан суландырылатын алқаптардан мал шаруашылығына қажетті жемшөпті жеткілікті мөлшерде жинап алады.

Климаты өткір континенталды. Кейбір жылдары ауа температурасы -40... +40⁰С аралығында өзгеріп тұрады. Аязды күндердың ұзақтығы 150-160 аралығында. Қыстың күнгі қардың қалыңдығы 8-20 см.

Жылдық жауын-шашынның мөлшері 220-250 мм.

Шаруашылықта 114 ірі қара мал ұсталады. Алғашқыда сүт өндіруге бағытталған қожалық қара мал тұқымдас сиырларды өсіріп, соңғы жылдары таулы жайылымды жақсы пайдаланатын сүтті-етті алатау тұқымын көбейтіп келеді.

 

2.2 Ғылыми-зерттеу жұмыстарының әдістемелері

 

Ғылыми-шаруашылық және мал организміндегі зат алмасу тәжірибелері қара ала және алатау сиырларының бір жасқа дейінгі бұзауларына екі кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде, 3 және 9 айлық бұзауларға қажетті кобальт, мыс жә»не «од микроэлементтерінің оңтайлы нормативтері анықталды. Тәжірибе 90 күнге созылды. Әр тәжірибе тобындағы 3 бұзауға жоғарыда аталған микроэлементтер тұздары жеке беріліп отырды. Бірінші тәжірибе 2013 жылдың 20 қазанынан 2014 жылдың 20 қаңтарына дейін жүргізілса, 2- және 3-тәжірибе бір мезгілде 2014 жылдың 20 қаңтарынан 2015 жылдың 20 сәуіріне дейін созылды.

Екінші тәжірибеде микроэлементтер дозасы біріншімен салыстырғанда 20% аз болса, ал үшінші тәжірибеде 20% артық болды.

Бірінші кезеңдегі тәжірибеде 3 айлық бұзаулар төмендегідей рациондармен қоректендірілді: 1а – бақылау  тобына тек микроэлементсіз негізгі рацион (НР – шаруашылықтағы жемшөп) берілді; 2а – тек НР+кобальт; 3а – НР+мыс; 4а – НР+йод, ал 9 айлық бұзаулар жоғарыдағыдай топтардан құралып, микроэлементтерді беру түрлерімен ерекшеленді (4-кесте).

2-кезеңдегі экспериментте рациондарға қосылып берілетін микроэлементтердің мөлшерлері (5-кесте).

 

4-кесте. Бірінші кезеңдегі негізгі рационға қосылып берілген микроэлементтер мөлшерлері

 

Тәжірибе топтары	Бұзау-лардың жасы	Тәжірибелер
		Рационның 1 кг құрғақ затына берілген микроэлементтер
		Со, мг	Cu, мг	J, мкг	Со, мг	Cu, мг	J, мкг	Со, мг	Cu, мг	J, мкг
1-бақылау		-	-	-	-	-	-	-	-	-
2-тәжірибе	а) 3 айлық	0,75	-	-	0,60	-	-	0,90	-	-
3-тәжірибе	-	-	11,0	-	-	8,8	-	-	13,2	-
4-тәжірибе	9 айлық	-	-	150	-	-	120	-	-	180
Ескерту: Рационның 1 кг құрғақ затына берілетін микроэлементтердің мөлшерлері бірдей

 

5-кетсе. 2-кезеңдегі тәжірибелердің сызбасы

 

Тәжірибе топтарындағы алатау және қара ала тұқымдас бұзаулар	Негізгі рацион (НР)+НР-ның 1 кг құрғақ затына – 0,75 мг Со, 8,8 – Сu (таза элементке есептегенде) Йодтың дозасы 6 айлық бұзауларға – 120мг, ал 6-12 айлық бұзауларға – 180 мкг.
Бақылау топтарындағы алатау және қара ала тұқымдас бұзаулар	Тек негізгі рацион, микроэлементтер берілмейді.

 

Рациондарға кіретін жемшөп және судағы кобальт және мысты Г.Я. Ринькис [76], йодты С.К. Гущин [77] әдістемелерімен анықталды.

Тәжірибе тобындағы бұзаулар А.П. Калашников [78] нормативтерімен азықтандырылды.

Жемшөптің химиялық құрамы Н.А. Лукащик, В.А. Ташилин [79] әдістемелерімен анықталды.

Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мәліметтерінің биометриялық талдаулары Н.А. Плохинский [80] әдісімен есептелінді.

Бұзаулардың микроэлементтермен қамтамасыз етілуін олардың рацион-мен алынған шамасын физиологиялық қажеттілігімен салыстыру арқылы анықталды. Микроэлементтердің (Co, Cu, J) оңтайлы мөлшерлері олардың тұздарымен толықтырылды. Тұздар құрамындағы микроэлементтер таза элементтерге есептелінген. Мысалы, бұзаулар рациондарының 1 кг құрғақ затына 0,75 мг кобальт қажет болғанда оның рациондағы мөлшері 10 мг болғанда, оңтайлы норма төмендегідей формуламен анықталды:

1000 мг CoCl₂ (тұзда) – 24 мг кобальт болса

Х – 0,65 мг Со.

Қосымша берілетін тұздың мөлшері:

Егер бұзаулар жемшөппен 5 кг құрғақ зат алған болса, 5х2,62=11,40 мг CoCl₂ беру керектігі анықталды.

Тәжірибелегі бұзауларға 6 айға дейін микроэлементті су ерітіндісін сүткен қосып берсе, 6-12 айлық тана-торпақтарға жеммен беруге болады. Микроэлементтерді беруді жеңілдету үшін үшкүндік дозасын бірден беруге болады.

Тәжірибеміздің екінші кезеңінде бұзауларға 70 күн бойы микроэлемент тұздарын беріп, 30 күн демалыстан кейін қайтадан бастап бір жылға дейін экспериментіміз жалғастырылып отырылды. Тәжірибе және бақылау топтарындағы бұзаулардың рациондары тек тәжірибе тобына микроэлемент тұздарының берілуімен ерекшеленді.

Тәжірибедегі бұзауларды күтіп-бағылуы шаруашылықтағы күн тәртібіне сай болды.

Жемшөптің желінуі әр 10 күнде есептелінді.

Бұзаулардың өсіп-дамуын (салмақ қосыуын) ай сайын таразыда өлшеп, бақылап отырдық.

Тәжірибедегі бұзаулардың қаны алынып морфологиялық талдаулар жасалынды. Гемоглобюин Сали құралымен, эритроциттер мен лейкоциттер Горяев камерасында анықталды.

Тәжірибедегі бұзаулардың денсаулығын бақылап, клиникалық көрсеткіштері бақыланып отырылды.

Мал иелері тәжірибедегі 12 айлық бұқашықтарды сойып, етін базарға жіберер алдында түрлі органдарынан және ұлпаларынан сынамалар алынып, оларджың химиялық құрамы анықталды.

 

2.3 Тәжірибедегі бұзаулардың рациондарына кіретін жемшөптердің химиялық құрамы мен қоректілігі

 

Тәжірибедегі бұзауларға жануар текті азықтардан – майлы сүт, майы алынған сүт; жемшөптен – арпа, жүгері собығы; көк балаусалы екпе шөптен – көк жоңышқа, жүгері, беде, жүгері сүрлемі, асқабақ; техникалық жемнен – мақта күнжарасы; минералы қоспалардан қаратау фосфаты және ас тұзы берілді.

Жоғарыдағы жемшөптердің қоректілігі 6-кестеде көрсетіледі.

Дәнді дақылдар бұзауларға жармаланып берілді. Мұнда арпаның ылғалдылығы 13%, органолептикалық көрсеткіштері жақсы.

Собығымен майдаланған жүгерінің ылғалдылығы 24,3% болғандықтан ұзақ сақтауға болмайды.

Жүгері сүрлемінің сапасы А.Н. Михиннің стандарты бойынша 9-10 балл алғандықтан жақсы сүрлемге жатады.

Бұзауларға берген жоңышқа пішені екінші, үшінші орымдардан дайындалған сапалы пішен.

Жүгері, жоңышқа және беденің көк балаусалары бұзауларға орыла салысымен беріліп тұрды.

Жоғарыдағы жемшөптердің құрамындағы микроэлементтер 7-кестеде көрсетіледі.

Оңтүстік Қазақстан облысындағы жемшөптерде Алматы облысының таулы аймақтарымен салыстырғанда кобальт біршама артық (0,013 мг/кг) болғанмен ол бұзаулардың тәуліктік қажеттілігін өтей алмайды. Жемшөптегі мыстың мөлшері де 0,036 мг/кг артық, бірақ ол да бұзаулардың организміне жеткілікті мөлшерде түспейді. Ал көк жоңышқа, жоңышқа пішенінде жоғарыдағы кобальт пен мыстың мөлшерлері тыс аз болса, тек мақта күнжарасында олар салыстырмалы түрде жоғары мөлшерде кездеседі.

 

7-кесте. Жемшөптің құрамындағы микроэлементтердің мөлшері

 

Жемшөп түрлері	Жемшөптің 1 кг құрғақ затына есептегенде
	кобальт		мыс		йод
	орташа	lim	орташа	lim	орташа	lim
Арпа	0,077	0,14-0,12	4,0	2,7-6,8	0,019	0,005-0,046
Жүгері собығымен	0,085	0,08-0,09	3,7	3,2-4,2	-	-
Жүгері сүрлемі	0,16	0,090,23	3,2	3,25-8,8	0,014	0,008-0,023
Жоңышқа пішені	0,14	0,10-0,21	6,1	4,1-10,6	0,009	ізі-0,020
Көк жоңышқа	0,12	0,08-0,14	6,7	4,9-10,3	0,099	0,065-0,030
Көк жүгері	0,09	0,08-0,11	4,35	3,7-5,0	0,035	-
Мақта күнжарасы	0,14	0,12-0,24	14,7	13,5-17	0,094	0,08-0,12
Жайылым шөбі	0,04	-	2,1	-	0,030	-

 

3 БҰЗАУЛАРДЫҢ ЖЕКЕ МИКРОЭЛЕМЕНТТЕРГЕ (Co, Cu, J) ҚАЖЕТТІЛІГІН АНЫҚТАУҒА БАҒЫТТЫЛҒАН ТӘЖІРИБЕЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ

 

І-тәжірибе. Тәжірибе тобындағы (бақылау, тәжірибе) бұзаулар бірдей жағдайда күтіп-бағылды. 8-кестеде олардың бір басқа есептегенде 90 күнде желінген жемшөптердің мөлшері көрсетіледі.

 

8-кесте. Тәжірибедегі бұзауларға 90 күнде берілген жемшөп мөлшері (1 басқа, кг)

 

Жемшөптер	Жастары
	3-6 айлық	9-12 айлық
Майы алынған сүт	60	-
Жоңышқа пішені*	5	10
Арпа жармасы	84	120
Жүгері сүрлесі	-	26
Көк жоңышқа	1020	1230
Рационның қоректілігі: азық өлшемі	277,8	355,1
қорытылатын протеин	39,7	47,6
Ескерту: * - жоңышқа пішені бұзауларға үш күн берілді.

 

8-кестеде 3-6 айлық бұзаулардың рационының қоректілігі 277,76 кг азық өлшемі және 39,74 кг қорытылатын протеин болса, 9-12 айлық бұзаулар рационында жоғарыдағылар 355,06 кг және 45,57 кг болды.

4-кестеде көрсетілгендей, тәжірибе тобындағы бұзауларға микроэлементтерді оңтүстік өңірі жағдайында рационның 1 кг құрғақ затына кобальт – 0,75 мг, мыс – 11 мг, йод – 150 мкг мөлшерде берілді.

9-кестеде бұзаулардың желінген жемшөппен қабылдаған микроэлемент-тердің жетіспейтін шамасын толтыру үшін қосымша берілген микроэлемент-тердің тұздарының нормалары көрсетіледі. Мысалы, бұзаулардың рационының 1 кг құрғақ затына 0,75 мг кобальт беру керек болғанда 3-6 айлық бұзаулар 14,7%, ал 9-12 айлықтарына 14,3% кобальт жетіспейтіні анықталды. Сондықтан оларға тәулігіне қосымша жоғарыдағыға тәжірибе топтарына сәйкес 9,2 және 12,4 мг хлорлы кобальт тұзы берілді.

Тәжірибедегі 3-6 айлық бұзаулардың мысқа қажеттілігі – 62,5%, ал 9-12 айлықтары – 54,5% қамтамасыз етілгенде қосымша берілген күкіртқышқыл мыстың тәуліктік мөлшері жоғарыдағыға сәйкес – 50 мг және 80 мг болды.

Рациондағы йодтың мөлшері тым аз болғандықтан тәжірибедегі бұзаулардың жасына қарай йодты калий, бір басқа есептгенде 0,72 және 0,9 мг болды.

 

9-кесте. Тәжірибедегі бұзаулардың рациондары құрамындағы микроэлементтер мөлшері мен қосымша берілген тұздардың нормалары

 

Бұзаулар-дың жасы	Рационның 1 кг құрғақ затына келетін			Қабылдаған микроэлементтердің нормадан айырмашылығы			Қосымша берілген тұздар мөлшері, мг
	кобальт, мг	мыс, мг	йод, мкг	кобальт, мг	мыс, мг	йод, мкг	хлорлы коблаьт	күкірт қышқылы мыс	йодты калий
3-6 айлық	0,11	6,87	-	0,64	4,1	150	9,2±0,7	58,2±2	0,72±0,05
9-12 айлық	0,10	6,00	-	0,65	5,0	150	12,4±0,3	80±2,9	0,94±0,02

 

10-кесте. Тәжірибедегі бұзаулардың тірі салмағы мен тәуліктік салмақ қосуы

 

Бұзау-лардың жасы	Тәжірибе кезеңдері	1-бақылау тобы					2-тәжірибе тобы					Хлорлы кобальт тұзын қосымша берілгеннің артықшылығы, d±md	Дәлдігі
		M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г	M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г
а) 3-6 айлық	басы	81,2	0,72	1,76	2,2	669	80,2	0,66	1,6	2	722	-1±1	1,0
	соңы	141,4	1,75	4,25	3		145,2	1,68	4,12	2,84		3,8±2,4	1,6
б) 9-12 айлық	басы	187,6	0,55	2,5	1,34	513	187,2	1,1	2,67	1,42	555	0,4±1,21	0,33
	соңы	233,4	0,5	3,83	1,2		237,7	2	4,9	2,1		4,3±2,06	2,09

 

10-кестенің жалғасы

 

Бұзау-лардың жасы	Тәжірибе кезеңдері	3-тәжірибе тобы					Күкірт-қышқыл мыс тұзын бергеннің артықшылығы, d±md	Дәлдігі	4-тәжірибе тобы					Йодты калийді  қосымша бергеннің артықшылығы, d±md	Дәлдігі
		M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г			M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г
а) 3-6 айлық	басы	82,06	0,66	1,6	1,93	686	1,4±0,98	1,43	81,4	0,7	1,71	2,1	701	0,2±1	0,2
	соңы	144,4	1,75	4,31	3,0		3,0±2,45	1,28	145	1,6	3,93	2,7
б) 9-12 айлық	басы	189,4	1,18	2,91	1,54	534	2,2±1,69	1,3	186,6	0,86	2,11	1,12	538	1,4±0,97	1,44
	соңы	237,5	1,75	4,37	1,84		4,1±1,8	2,28	237	1,19	2,9	1,23		3,6±1,3	2,70

 

Қосымша берілген микроэлементтер тұздарының әсерлерін білу үшін бұзаулардың тірі салмағының өзгеруін, тәуліктік салмақ қосуын есептеп отырдық (10-кесте).

10-кестеде көрсетілгендей, «а» және «б» тобындағы 3-6 және 9-12 айлық танашықтарға хлорлы кобальт тұзын қосымша берген жағдайда, жастарына қарай 65 кг (108,1%) және 50,1 кг (108,4%) артық салмақ қосты.

Күкіртқышқыл мыс тұзын қосымша бергенде жоғарыдағы көрсеткіштер 2,7-4,1%, ал йодты калий – 4,8-5,7% артық болды.

Биометриялық талдау көрсеткіштер дәлдігі тәжірибенің басында біркелкі аз болғандығы топталған танашықтардың тірі салмағының біркелкі болғандығын көрсетеді. Ал 10-кестеде тәжірибенің соңындағы 3-6 айлық бұзаулардың дәлдік айырмашылығы; 2а-тобында – 1,6, 3а-тобында – 1,28, 4а-тобында – 1,53 болса, 9-12 айлық бұзаулардікі доғарыдағыларға сәйкес 2,09; 2,28 және 2,7% болды. А.П. Дмитроченко, П.Д. Пшеничныйдің [   ] жазуларында малды азықтандыру тәжірибелерінде дәлдік айырмашылықтар td=3,0 кем болатындығын айтады.

Әдетте тәжірибе тобындағы малдарға берген қосымша белсенді заттардың тиімділігі олардың қосқан салмағына және жемшөптің жұмсалған мөлшерімен бағаланады. Оны 11-кестенің мәліметтерінен көруге болады. Мысалы, 2а-тәжірибе тобындағы бұзаулар бақылау тобына қарағанда 1 кг салмақ қосуына 0,34 кг азық өлшемін және 0,05 кг қорытылған протеин жұмсаса, 2б-бақылау тобындағылар 0,6 және 0,08 кг қорытылатын протеин жұмсаған.

 

11-кесте. Тәжірибедегі бұзаулардың 1 кг салмақ қосуына жұмсалған азық мөлшері, кг

 

Бұзаулардың жасы	Тәжірибе топтары	Азық өлшемі	Қорытылатын протеин
3-6 айлық	1а-бақылау	4,61	0,66
	2а-тәжірибе	4,27	0,61
	3а-тәжірибе	4,50	0,64
	4а-тәжірибе	4,36	0,62
9-12 айлық	1б-бақылау	7,68	1,03
	2б-тәжірибе	7,08	0,95
	3б-тәжірибе	7,38	0,99
	4б-тәжірибе	7,33	0,98

 

Біздер қосымша берілген микроэлемент тұздарының бұзаулар оганизміне тигізетін әсерін интерьерлік көрсеткіштер арқылы да анықтадық.

12-кестедегі микроэлемент тұздарын қабылдаған тәжірибе тобындағы 3-6 айлық бұзаулардың қанының құрамындағы эритроциттер мен гемоглобиннің саны 2а-тәжірибе тобында – 7,3%, 3а-тобында – 4,8%, 4а-тобында – 2,7% жоғарыласа, гемоглобиннің саны жоғарыдағыға сәйкес – 9,7; 5,8 және 2,0% артық болды.

12-кесте. Тәжірибедегі бұзаулардың қанының құрамындағы эритроциттер мен гемоглобиннің мөлшерлері

 

Бұзау-лардың жасы	Тәжірибе топтары	Тәжірибе басындағы эритроциттер саны, млн. 1 мм3	%% есебімен бақылау тобымен салыстыр-ғанда	Тәжірибе соңындағы эритроциттер саны, млн.  мм3	%% есебімен бақылау тобымен салыстыр-ғанда	Тәжірибе басындағы гемоглобиннің мөлшері, Сали бірлігі	%% есебімен бақылау тобымен салыстыр-ғанда	Тәжірибе соңындағы гемоглобиннің мөлшері, Сали бірлігі	%% есебімен бақылау тобымен салыстыр-ғанда
3-6 айлық	1а-бақылау	7,05±0,16	100	7,11±0,18	100	50±0,75	100	52±0,57	100
	2а-тәжірибе	6,88±0,28	97,6	7,46±0,25	104,9	49±0,36	98	56±0,58	107,7
	3а-тәжірибе	7,00±0,28	99,3	7,40±0,10	104,1	50±0,68	100	55±0,68	105,8
	4а-тәжірибе	7,10±0,23	100,7	7,30±0,19	102,1	50±0,68	100	52±0,68	102
9-12 айлық	1б-бақылау	6,48±0,45	100	6,25±0,10	100	54±0,52	100	52±0,57	100
	2б-тәжірибе	6,38±0,18	98,4	6,54±0,16	105,5	52±0,75	96,3	56±0,58	107,7
	3б-тәжірибе	6,42±0,27	99,1	6,58±0,11	105,5	53±1,3	98,1	55±0,68	105,8
	4б-тәжірибе	6,39±0,23	98,7	6,50±1,9	104,1	53±0,9	98,1	55±1,2	105,8

 

Тәжірибе соңында 9-12 айлық бұзаулардың қанының құрамындағы эритроцитер 2б-тәжірибе тобында – 7,1%, 3б-тобында – 0,4%, 4б-тобында – 4,4% артық болса, гемоглобиннің саны жоғарыдағыларға сәйкес – 11; 7,7 және 7,6% артты.

2- және 3-тәжірибедегі 3-6 айлық бұзаулардың рациондарының қоректілігі 276,8 кг азық өлшемінің және 32,33 кг қорытылатын протеин болса, 9-12 айлық тана-торпақтар жоғарыдағыларды 382,5 кг және 40,72 кг мөлшерде қабылдады. Сонымен қатар ІІ-тәжірибедегі 3-6 айлық бұзаулардың рационның 1 кг құрғақ затына 0,15 мг кобальт және 6,2 мыс берілді. Сонда оларға 6,8 мг кобальт, 41 мг күкіртқышқыл мыс, 0,59 мг йодты калий тұздары берілсе, 9-12 айлық бұзауларға жоғарыдағы микроэлементтердің тұздарын тәулігіне 9,3; 52,7 және 0,75 мг алатын болды.

 

13-кесте. Тәжірибелегі бұзауларға 90 күнде берілген жемшөптер, кг

 

Жемшөптер	Бұзаулардың жасы
	3-6 ай	9-12 ай
Жоңышқа пішені	135	135
Майы алынған сүт	43	-
Арпа жармасы	15	30
Көк жоңышқа	240	360
Жүгері сүрлемі	150	210
Көк жүгері	180	240
Асқабақ	30	43
Собығымен майдаланған жүгері	54	51
Қоректілігі:                      азық өлшемі	276,8	352,8
қорытылатын протеин	32,3	40,7

 

ІІІ-тәжірибедегі 3-6 айлық бұзаулар негізгі рационға қосымша 11,4 мг хлорлы кобальт, 104 мг күкіртқышқыл мыс, 0,88 мг йодты калий берілсе, 9-12 айлық бұқашықтарға тәулігіне жоғарыдағылар 16,4; 131,9 және 1,7 мг берілді (14-кесте).

Негізгі рационға қосымша берілген микроэлементтер тұздарының тиімділігі 15-кестеде келтірілді.

15-кестенің мәліметтеріне қарағанда ІІ, ІІІ тәжірибе тобындағы бұзаулар бақылау топтарымен салыстырғанда салмақ қосуы жоғарғы көрсеткіштермен сипатталады. Мысалы, 2а және 2б-тобындағы 3-6 айлық бұзаулардың (ІІ тәжірибе) салмақ қосуы 7,5%, ал 9-12 айлықтары 8,0%-ке артық салмақ қосқан. ІІІ тәжірибедегі бұзаулардың салмағы жоғарыдағыға сәйкес 6,9% және 7,5%-ке артық болған. Егер ІІ тәжірибедегі 3-6 айлық бұзаулардың салмағын 100% алсақ, ол 3а- және 4а-тәжірибледегі бұзаулардың көрсеткіштері 106,4%-ке жеткен.

 

14-кесте. ІІ және ІІІ-тәжірибедегі бұзаулардың рациондарына берілген микроэлемент тұздарының мөлшерлері

 

Тәжірибе тобы	Бұзау-лардың жасы	Рационның 1 кг құрғақ затына келетін микроэлементтер			Рационмен алынған микроэлементтердің нормадан айырмашылығы			Қосымша берілген микроэлемент тұздары, мг
		Co, мг	Cu, мг	J, мкг	Co, мг	Cu, мг	J, мкг	CoCl2	CuSO4	KJ
ІІ	3-6 ай	0,16	6,10	-	0,44	2,70	120	6,8±0,4	41±9,4	0,59±0,1
	9-12 ай	0,16	6,20	-	0,44	2,6	120	9,3±0,7	52,7±7,3	0,75±0,03
ІІІ	3-6 ай	0,16	6,10	-	0,74	7,10	180	11,4±0,6	104±18	0,88±0,07
	9-12 ай	0,16	6,20	-	0,74	7,0	180	16,4±1,5	131,9±18,1	1,17±0,05

 

15-кесте. ІІ және ІІІ тәжірибедегі бұзаулардың тірі салмағының өзгеруі

 

Тәжірибе	Бұзау-лардың жасы	Тәжірибе кезеңдері	1-бақылау тобы					2-тәжірибе тобы					Микроэлемент алған топтың айырмашылығы, d±md	Дәлдігі, td
			M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г	M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г
ІІ	3-6	басында	84,6	1,1	2,7	3,2	6,86	84,0	0,8	2,0	2,4	739	-0,6±1,4	0,5
		соңында	146,4	1,6	3,9	2,7		150,4	2,0	4,8	2,0		4,0±2,5	1,6
	9-12	басында	193,6	1,5	3,6	1,8	636	193,4	1,5	3,7	1,5	686	-0,2±2,5	0,5
		соңында	250,8	1,9	4,6	1,4		255,2	1,7	4,3	1,7		4,4±3,0	1,5
ІІІ	3-6	басында	83,2	1,2	3,0	3,6	700	8,24	1,1	2,7	1,1	745	-0,8±1,2	0,7
		соңында	146	2,3	5,7	4,0		149,5	1,6	3,8			3,5±2,8	1,3
	9-12	басында	194,8	1,2	2,9	1,5	648	195,0	1,4	3,4		675	0,2±1,8	1,1
		соңында	252,1	1,8	4,4	1,7		256,6	2,9	7,0			4,5±3,4	1,3

 

15-кестенің жалғасы

 

Тәжірибе	Бұзаулардың жасы	Тәжірибе кезеңдері	3-тәжірибе тобы					Мыс микроэлементін алғанның пайдасына, d±md	Дәлдігі, td	4-тәжірибе тобы					Йод микроэлементін  алғанның пайдасына, d±md	Дәлдігі, td
			M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г			M	m ±	d ±	Cv %	тәуліктік салмақ қосуы, г
ІІ	3-6	басында	85,2	0,8	2,0	2,4	730	0,6±1,4	0,3	86,2	1,0	2,8	3,4	750	1,6±1,6	1,0
		соңында	150,9	1,8	4,5	3,0		4,5±2,4	1,9	150,5	1,4	4,6	3,0		4,1±2,5	1,6
	9-12	басында	194,2	1,6	3,8	2,0	677	5,4±1,9	0,3	195,0	1,4	3,4	1,7	656	1,4±2,0	0,7
		соңында	255,1	2,0	5,0	2,0		4,3±2,8	1,3	254,9	1,5	3,7	1,9		3,1±2,5	1,7
ІІІ	3-6	басында	81	0,9	2,1	2,6	676	-2,2±1,5	1,5	84,8	1,1	2,8	3,3	731	1,6±1,7	1,0
		соңында	141,9	1,6	3,8	2,7		-4,1±3,2	1,3	150,6	1,9	4,6	3,0		4,6±3,4	1,3
	9-12	басында	190,7	1,7	2,6	1,4	620	-4,1±1,8	2,0	195,4	1,0	2,4	1,2	676	0,6±1,6	0,4
		соңында	248,5	2,0	4,9	2,0		-3,6±2,7	1,3	256,1	1,9	4,5	1,7		4,0±2,6	1,6

 

ІІ-тәжірибедегі рационның 1 кг құрғақ затына 13,23 мг күкіртқышқыл мыс берілгенде бұзаулардың салмақ қосуы төмендеген. 3б- және 4б-тобындағы бұзаулардың тәуліктік салмақ қосуы 6,5 және 60% артық болған.

Тәжірибедегі бұзаулардың салмағына биометриялық талдау жасағанда ІІ тәжірибедегі 3-6 айлық бұзаулардың салмақ қосуының дәлдігі 2а-тәжірибе тобында – 1,57, 3а – 1,9, 4а – 1,64, ал ІІІ тәжірибелердікінде жоғарыдағыға сәйкес 1,25; 1,3 және 1,35 болса, 9-12 айлық бұзаулардың көрсеткіштері ІІ тәжірибедеге 2б – 1,48, 3б – 1,54, 4б – 1,7, ал ІІІ тәжірибеде жоғарыдағыға сәйкес 1,27; 1,53; 1,59 болды.

 

16-кесте. 1 кг салмақ қосуына жұмсалған жемшөптің қоректілігі, кг

 

Бұзаулардың жасы	Тәжірибе топтары	ІІ-тәжірибе		ІІІ-тәжірибе
		азық өлшемі	қорыты-латын протеин	азық өлшемі	қорыты-латын протеин
3-6 айлық	1а-бақылау	4,46	0,52	4,41	0,51
	2а-тәжірибе	4,17	0,48	4,13	0,48
	3а-тәжірибе	4,21	0,49	4,54	0,53
	4а-тәжірибе	4,21	0,49	4,21	0,49
9-12 айлық	1б-бақылау	6,69	0,71	6,68	0,71
	2б-тәжірибе	6,19	0,64	6,20	0,66
	3б-тәжірибе	6,28	0,67	6,85	0,73
	4б-тәжірибе	6,39	0,68	6,30	0,67

 

16-кестенің мәліметтеріне қарағанда ІІ, ІІІ-тәжірибеде 2а, 2б-топтарындағы бұзаулар 1 кг салмақ қосуына жемшөптің ең аз мөлшерде жұмсаған болса, сонан сң 3а және 4а тәжірибе тобынжағы 3-6 айлық бұзаулар тұрады. 3б, 4б-тәжірибе тобындғы 9-12 айлық торпақтардың рациондарының қоректілігі де төмен болған.

Микроэлемент тұздары қосымша берілген бұзаулардың гематологиялық көрсеткіштері 17-кестеде келтіріледі. Мұнда 3-6 айлық бұзауларға хлорлы кобальт тұзын қосымша берілгенде (ІІ тәжірибе) олардың қанындағы эритроциттер 7,5%, ал 9-12 айлық бұзаулардың көрсеткіштері 7,0% артық болса, күкіртқышқыл мыс және йодты калий берілген топтарда эритроциттер мен гемоглобиннің сандары жоғарыдағыларға сәйкес 4,9; 1,8 және 6,0; 5,8% көп болған.

ІІ тәжірибеде 2а-тобындағы хлорлы коблаьт берілген бұзаулардың гемоглобині – 9,1%, ІІІ тәжірибеде – 5,1%-ке жоғарыласа, күкіртқышқыл мыс алған топта ол – 5,0%, йодты калий берілген топта – 5,5% болды.

9-12 айлық торпақтардың (ІІ тәжірибе) эритроцитерінің саны: 2б, 3б және 4б топтарында 5,4; 5,4; 4,3% болса, гемоглобиннің көрсеткіштері 9,4; 5,6; 3,6% артық болды.

 

17-кесте. ІІ және ІІІ тәжірибедегі бұзаулардың қанының құрамындағы эритроциттер мен гемоглобиннің өзгеруі

 

Тәжірибе	Бұзау-лардың жасы	Тәжірибе топтары	Тәжірибе басын-дағы эритроциттер саны, млн./мм3	Бақылау тобымен салыстырғанда, %	Тәжірибе соңын-дағы эритроциттер саны, млн./мм3	Бақылау тобымен салыстырғанда, %	Тәжірибе басын-дағы гемоглобин, Сали бірлігі	Бақылау тобымен салыстырғанда, %	Тәжірибе соңын-дағы гемоглобин, Сали бірлігі	Бақылау тобымен салыстырғанда, %
ІІ	3-6 ай	1а-бақылау	6,5±0,1	100,0	0,5±0,1	100,0	56±0,4	100,0	55±0,4	100,0
		2а-тәжірибе	6,4±0,3	98,7	6,9±0,2	106,0	55±0,8	98,2	59±1,2	107,3
		3а-тәжірибе	6,5±0,1	100,9	6,8±0,1	105,5	58±0,6	103,6	58±0,4	105,4
		4а-тәжірибе	6,4±0,1	98,3	6,8±0,1	104,3	57±0,8	101,6	57±0,9	103,6
	9-12 ай	1б-бақылау	6,2±0,1	100,0	6,2±0,1	100,0	54±0,6	100,0	55±0,5	100,0
		2б-тәжірибе	6,3±0,1	100,1	6,5±0,1	105,3	55±0,4	98,1	57±0,6	107,5
		3б-тәжірибе	6,3±0,1	100,0	6,5±0,1	105,4	54±0,9	100,0	56±1,0	105,6
		4б-тәжірибе	6,2±0,1	100,0	6,5±0,2	104,3	55±0,3	101,8	56±0,4	105,6
ІІІ	3-6 ай	1а-бақылау	6,7±0,1	100,0	6,5±0,1	100,0	56±0,3	100,0	54±0,4	100,0
		2а-тәжірибе	6,6±0,1	99,3	7,0±0,2	106,3	56±0,4	100,0	57±0,4	105,0
		3а-тәжірибе	6,5±0,1	98,8	6,6±001	100,6	54±0,4	96,3	55±0,4	101,8
		4а-тәжірибе	6,5±0,1	97,2	6,7±0,1	103,0	55±0,5	98,2	56±0,5	103,7
	9-12 ай	1б-бақылау	6,3±0,1	100,0	6,3±0,1	100,0	50±0,4	100,0	49±0,4	100,0
		2б-тәжірибе	6,3±0,1	100,3	6,6±0,1	105,0	52±0,3	103,0	52±0,3	106,1
		3б-тәжірибе	6,4±0,1	101,7	6,3±0,1	100,8	50±0,6	100,0	50±0,3	109,6
		4б-тәжірибе	6,3±0,1	99,7	6,6±0,1	104,3	51±0,3	102	51±0,4	104,1

ІІІ тәжірибе де эритроциттердің саны тәжірибе топтарына сәйкес 4,7; 0,9 және 4,6% артса, гемоглобин 2,1; 2,0 және 2,0% артты.

Тәжірибенің біінші кезеңіндегі эксперименттердегі бұзаулардың салмақ қосуын, жемшөптің жұмсалуын және гематологиялық көрсеткіштерін талдай келіп біз төмендегідей қорытынды жасадық:

- бұзаулардың 1 кг құрғақ затына 3-6 және 9-12 айлық бұзаулардың кобальтқа оңтайлы тәуліктік қажеттілігі 0,75 мг, таза мыс – 8,8 мг, таза йол нормасы – 180 мкг болуы керек.

 

4 ХЛОРЛЫ КОБАЛЬТ, КҮКІРТҚЫШҚЫЛ МЫС, ЙОДТЫ КАЛИЙ ТҰЗДАРЫМЕН БАЙЫТЫЛҒАН РАЦИОНДАРДЫҢ БҰЗАУЛАРДЫҢ ОРГАНИЗМІНЕ ТИГІЗЕТІН ӘСЕРЛЕРІ

 

4.1 Бұзаулардың жемшөпті пайдалануы

 

Бұзаулардың толыққанды рациондары олардың жақсы өсіп-жетілуімен қатар экономикалық тиімді болатындығын жоғарыда жазылған болатын.

Тәжірибедегі бұзаулардың сүтті бағыттағы қара ала және сүтті-етті бағыттағы алатау тұқымдары ВАСХНИЛ академигі А.П. Калашниковтың нормативтерімен қоректендірілді. Сондағы жұмсалған жемшөптің мөлшерлері 18-кестеде көрсетіледі.

Тәжірибедегі бұзаулар 2 айдан 6 айға дейін төмендегі мөлшерде азықтандырылды: майлы сүт – 75 кг, майы алынған сүт – 450 кг, арпа жармасы – 114 кг, пішен – 225 кг, жүгері сүрлемі – 480 кг, мақта күнжарасы – 48 кг.

Тәжірибедегі бұқашықтардың рациондарының 1 кг азық өлшеміне 122-133 г қорытылатын протеин келсе, ол көрсеткіш танашықтар үшін 114-145 г аралығында болды. Норматив бойынша протеиннің мөлшері 105-130 г болуы тиіс еді. Тәжірибедегі протеиннің жоғарғы көрсеткіші бұзауларды сапалы көк жоңышқа, жоңышқа пішені, мақта күнжарасын бергенге байланысты болды.

Бұзаулардың рациондарында негізгі қоректік заттар жеткілікті болғанмен, онда кобальт, мыс және йод микроэлементтері жеткіліксіз болды. Рационның 1 кг құрғақ затында небары 0,04-0,14 мг кобальт, 3,4-7,8 мг мыс, 10-100 мкг йод келді. Сондықтан жетіспейтін микроэлементтерді оңтайлы мөлшерге дейін жоғарылату үшін олардың тұздарын беруге тура келді. 1-6 айлық бұқашық-тардың негізгі рационында тәулігіне қосымша 10,3 мг CoCl₂, 53,4 мг CuSO₄, 0,54 мг KJ берілсе, танашықтарға жоғарыдағыларға сәйкес 13,8; 78,5; 0,91 мг микроэлемент тұздары берілді.

 

4.2 Бұзаулардың салмақ қосуының өзгеруі

 

Бұзаулардың негізгі рациондарын 19-кестедегі көрсетілген микро-элементтер тұздарымен байытылғандағы тана-торпақтардың тірі салмақтарының өзгеруі 20 және 21-кестелерде келтіріледі.

Жоғарыдағы кестелердің мәліметтеріне қарағанда тәжірибе тобындағы бұзаулардың салмақ қосуы айтарлықтай болмағандығы байқалады. Дегенмен олар белсенді қимылдарымен және қылшық жүндерінің жалтылдауымен көзге түседі. Бұзаулардың салмағының айырмашылықтары 4 айдан соң байқала бастайды.

Тәжірибе тобындағы алатау тұқымды бұқашықтардың салмағы 1 жасқа толғанда 322,4 кг жетсе, қара ала тұқымдастардың салмағы 308,4 кг болды. Ал бақылау тобындағылардың салмағы жоғарыдағыға сәйкес 287,4 және 272,6кг-ға жетті.

 

Бұзаулар-дың жасы	Жынысы	Майлы сүт	Майсыз сүт	Арпа жармасы	Жоңышқа пішені	Жүгері сүрлемі	Мақта күнжарасы	Көк жоңышқа	Көк жүгері
1-3 ай	бұқашық	105	420	39	45	90	-	-	-
	танашық	75	390	39	45	60	-	-	-
1-6 ай	бұқашық	105	540	129	255	660	54	-	-
	танашық	75	450	114	225	480	42	-	-
1-9 ай	бұқашық	105	540	249	360	945	54	1170	-
	танашық	75	450	189	285	690	42	465	-
1-12 ай	бұқашық	105	540	324	480	1095	54	1320	1155
	танашық	75	450	219	390	810	42	465	-

 

18-кестенің жалғасы

 

Бұзаулар-дың жасы	Жынысы	Беде	Собығымен майдаланған жүгері	Асқабақ	Жайылым шөбі	Рационның қоректілігі		1 азық өлшеміне келетін протеин, г
						азық өлшемі, г	қорытылатын протеин, г
1-3 ай	бұқашық	-	-	-	-	179,7	23877	133
	танашық	-	-	-	-	149,6	21717	145
1-6 ай	бұқашық	-	-	-	-	562,1	71224	127
	танашық	-	-	-	-	455,5	61368	132
1-9 ай	бұқашық	-	-	-	-	1024,6	133634	133
	танашық	-	-	-	420	809,4	100326	128
1-12 ай	бұқашық	240	45	150	-	1546,6	189389	122
	танашық	-	30	90	1320	1215,6	138353	114

 

19-кесте. Бұзаулардың рационындағы кобальт, мыс, йодтың мөлшері мен қосымша берілген микроэлементтер тұздары

 

Тәжірибе жүргізіл-гендегі бұзау-лардың жасы, ай	Бұзау-лардың жынысы	Рацион-дағы құрғақ зат, кг	Кобальт, мг				Мыс, мг				Йод, мг
			норма	рациондағы мөлшері	жетіспейтіні	қосымша берілген CoCl2	норма	рациондағы мөлшері	жетіспейтіні	қосымша берілген CuSO4	норма	рациондағы мөлшері	жетіспейтіні	қосымша берілген KJ
1	бұқашық	1,8	1,36	0,08	1,28	5,2	15,9	6,2	9,7	38	0,217	0,019	0,198	0,26
	танашық	1,7	1,27	0,08	1,19	4,7	14,9	5,9	9,6	35	0,202	0,019	0,183	0,24
2	бұқашық	2,9	2,20	0,36	1,84	7,4	25,9	19,1	6,8	27	0,353	0,029	0,224	0,42
	танашық	2,6	1,96	0,36	1,60	6,4	23,0	18,8	4,2	16	0,313	0,025	0,288	0,39
3	бұқашық	3,9	3,00	0,50	2,50	10,7	31,7	24,6	7,1	28	0,478	0,059	0,419	0,55
	танашық	3,4	2,55	0,44	2,11	8,5	29,9	20,5	9,4	37	0,408	0,050	0,358	0,47
4	бұқашық	5,6	4,21	0,67	3,54	14,1	49,4	27,4	12,0	87	0,674	0,129	0,545	0,72
	танашық	4,1	3,03	0,44	2,59	10,4	35,6	20,5	15,1	59	0,487	0,105	0,362	0,50
5	бұқашық	5,8	4,38	0,85	3,53	14,2	51,4	29,1	22,3	87	0,701	0,107	0,594	0,75
	танашық	4,5	3,32	0,62	2,70	10,9	39,3	21,2	18,1	71	0,435	0,044	0,391	0,51
5 айлық орташа көрсет-кіші	бұқашық		10,3±1,6				53,4±1,4				0,54±0,02
	танашық		8,2±1,2				43,8±9,4				0,42±0,01

 

19-кестенің жалғасы

 

Тәжірибе жүргізіл-гендегі бұзау-лардың жасы, ай	Бұзау-лардың жынысы	Рацион-дағы құрғақ зат, кг	Кобальт, мг				Мыс, мг				Йод, мг
			норма	рациондағы мөлшері	жетіспейтіні	қосымша берілген CoCl2	норма	рациондағы мөлшері	жетіспейтіні	қосымша берілген CuSO4	норма	рациондағы мөлшері	жетіспейтіні	қосымша берілген KJ
6	бұқашық	6,4	4,81	0,71	4,00	16,5	56,41	35,40	21,01	82,7	1,154	0,202	0,952	1,11
	танашық	4,5	3,36	0,49	2,87	11,5	30,62	23,29	7,30	28,2	0,806	0,701	0,105	0,82
7	бұқашық	5,4	4,04	0,45	3,59	14,5	47,52	42,17	5,35	21,0	0,972	0,435	0,537	0,70
	танашық	4,5	3,37	0,37	3,00	12,1	39,60	33,34	6,26	24,7	0,810	0,425	0,385	0,50
8	бұқашық	5,6	4,20	0,76	3,44	14,0	49,28	28,96	20,32	80,0	1,008	0,293	0,715	0,93
	танашық	5,0	3,75	0,24	3,51	14,2	44,00	13,59	30,41	119,4	0,900	0,145	0,755	0,99
9	бұқашық	5,8	4,28	0,58	3,70	15,0	50,86	13,75	34,17	77,0	1,040	0,623	0,417	0,55
	танашық	5,4	4,00	0,21	3,79	15,2	46,90	13,91	32,99	126,0	0,959	0,158	0,807	1,05
10	бұқашық	6,3	4,72	0,69	4,03	16,3	55,40	37,40	18,00	7,8	1,132	0,182	0,950	1,37
	танашық	5,3	4,00	0,23	3,77	15,1	46,90	15,25	31,65	125	0,959	0,155	0,804	1,05
11	бұқашық	7,7	5,79	0,84	4,95	20,0	68,02	52,90	15,12	60	1,391	0,275	1,116	1,60
	танашық	5,9	4,43	0,71	3,72	15,0	51,92	39,82	12,10	47,7	1,062	0,265	0,797	1,04
6 айлық орташа көрсет-кіші	бұқашық		15,7±0,3				65,8±9,7				1,04±0,2
	танашық		13,8±0,2				78,5±20,3				0,91±0,1

 

20-кесте. Алатау тұқымды бұзаулардың тірі салмағының өзгеруі, кг

 

Жасы, ай	Жынысы	Бақылау тобы				Тәуліктік салмақ қосуы
		M	m±	d±	Cv, %
1	бұқашық	49,8	0,24	0,59	1,2
	танашық	46,6	0,29	0,70	1,5
2	бұқашық	72,2	0,40	0,94	1,2	747
	танашық	65,2	0,65	0,60	2,4	620
3	бұқашық	95,4	0,75	1,80	2,0	760
	танашық	86,0	0,57	1,40	1,6	657
4	бұқашық	115,0	0,95	2,35	2,0	724
	танашық	103,4	0,80	1,90	1,8	631
5	бұқашық	139,0	1,40	3,40	2,4	733
	танашық	122,6	0,88	2,00	1,6	717
6	бұқашық	161,2	1,50	3,75	2,3	743
	танашық	145,6	1,00	2,40	1,7	720
9	бұқашық	231,4	1,90	4,62	2,0	757
	танашық	193,8	1,40	3,4	1,8	615
12	бұқашық	287,4	2,20	5,40	1,9	720
	танашық	241,8	1,18	4,35	1,4	592

 

20-кестенің жалғасы

 

Жасы	Жынысы	Тәжірибе тобы						Бақылау тобының салмағына, %	Тәуліктік салмақ қосуы, г
		M	m±	d±	Cv, %	d±md	td
1	бұқашық	49,4	0,20	0,49	1,0	0,4±0,3	1,5	100
	танашық	46,9	0,19	0,47	1,0	-0,6±0,4	1,7	100
2	бұқашық	70,7	0,50	1,22	1,7	-1,5±0,6	2,3	98,0	770
	танашық	65,8	0,30	0,74	1,1	0,6±0,7	0,8	100,9	630
3	бұқашық	95,3	0,50	1,20	1,2	-0,1±0,8	0,01	100	765
	танашық	87,5	0,65	1,64	2,0	1,5±0,8	1,7	101,7	677
4	бұқашық	119,3	0,95	2,32	2,0	4,5±1,36	3,2	103,7	777
	танашық	108,1	0,94	2,30	2,1	4,7±1,2	4,0	104,5	669
5	бұқашық	148,9	1,10	2,90	2,0	9,9±1,8	5,5	107,1	629
	танашық	134,6	1,06	2,60	1,9	12,0±1,4	8,3	109,8	740
6	бұқашық	176,1	1,00	2,44	1,4	14,9±1,8	8,3	109,2	845
	танашық	160,3	1,20	2,90	1,2	16,9±1,6	10,8	111,8	758
9	бұқашық	257,2	1,45	3,55	1,4	25,8±2,4	10,7	111,1	866
	танашық	219,0	1,74	4,27	1,9	25,2±2,2	11,4	115,0	817
12	бұқашық	322,4	1,91	4,68	1,4	35,0±2,9	12,1	112,2	827
	танашық	27,1	2,43	5,96	2,2	32,3±3,0	10,8	113,4	690

 

21-кесте. Қара ала тұқымды бұзаулардың салмағының өзгеруі, кг

 

Жасы, ай	Жынысы	Бақылау тобы				Тәуліктік салмақ қосуы
		M	m±	d±	Cv, %
1	бұқашық	47,8	0,26	0,64	1,3
	танашық	45,4	0,29	0,71	1,5
2	бұқашық	69,6	0,40	0,94	1,3	727
	танашық	64,6	0,20	0,50	0,8	640
3	бұқашық	91,8	0,60	1,40	1,6	733
	танашық	85,4	0,60	1,50	1,7	666
4	бұқашық	110,0	0,70	1,70	1,6	691
	танашық	103,8	0,81	2,00	2,0	650
5	бұқашық	132,6	1,22	3,00	2,2	707
	танашық	123,8	1,00	2,43	2,0	653
6	бұқашық	153,6	1,05	2,60	1,7	705
	танашық	145,2	1,00	2,40	1,6	665
9	бұқашық	218,4	2,00	4,85	2,2	711
	танашық	191,2	1,70	4,16	2,2	607
12	бұқашық	272,6	2,50	6,04	2,2	681
	танашық	233,6	2,12	5,30	2,5	574

 

21-кестенің жалғасы

 

Жасы	Жынысы	Тәжірибе тобы						Бақылау тобының салмағына, %	Тәуліктік салмақ қосуы, г
		M	m±	d±	Cv, %	d±md	td
1	бұқашық	47,2	0,26	0,64	1,3	-0,6±0,4	1,7	100
	танашық	45,6	0,24	0,58	1,3	-0,2±0,4	0,5	100
2	бұқашық	69,6	0,45	1,1	1,6	0±0,6	0	100,3	747
	танашық	65,6	0,45	1,1	1,7	1±0,5	2,0	100,2	666
3	бұқашық	93,4	0,61	1,5	1,6	1,6±0,08	1,9	101,7	770
	танашық	86,8	0,70	1,7	2,0	1,4±0,9	1,5	101,6	687
4	бұқашық	115,4	1,06	2,6	2,1	5,4±1,3	4,1	104,9	758
	танашық	107,4	0,79	1,9	1,8	3,6±1,0	3,3	103,5	666
5	бұқашық	144,6	1,15	2,8	2,0	1,2±1,8	6,7	109,2	812
	танашық	133,8	0,54	1,3	1,0	10±1,1	8,8	108,1	735
6	бұқашық	170,6	0,86	2,1	1,2	17±1,4	12,1	111,1	889
	танашық	157,8	0,79	1,5	1,2	12±1,3	9,7	108,7	748
9	бұқашық	245,4	1,93	4,7	1,9	27±2,8	9,6	112,3	826
	танашық	212,6	1,50	3,6	1,7	21,4±2,3	9,3	111,2	700
12	бұқашық	308,4	2,04	5,0	1,6	27,8±3,2	8,7	113,2	790
	танашық	265,4	2,58	6,3	1,4	31,8±3,3	9,5	113,6	666

Тәжірибе тобындағы алатау тұқымдас танашықтардың салмағы 12 айлығында 274,1 кг, қара ала тұқымдастардікі 265,4 кг болса, бақылау тобындағылардың салмағы жоғарыдағыға сәйкес 241,8 және 233,6 кг тартты.

Тәжірибе тобындағы алатау тұқымдас бұқашықтар тәулігіне 827 г салмақ қосса, қара ала тұқымдас танашықтар 690 кг салмақ қосыты. Тәжірибе тобындағы қара ала тұқымдас бұқашықтардың тәуліктік салмақ қосуы 720 г, ал танашықтары – 592 г салмақ қосты.

 

4.3 Бұзаулардың салмақ қосуына жұмсалған қоректік заттардың мөлшерлері

Шаруашылықтың негізгі көрсеткіштерінің бірі малдың салмақ қосуына жұмсалатын азық өлшемі мен қорытылатын протеиннің жұмсалған мөлшері. Сонымен қатар жұмсалған жемшөптің мөлшері шаруашылықтағы экономикалық тиімділікті айқындайды. Осыларға байланысты біздің тәжірибеміздегі көрсеткіштер 22-кестеде беріледі. Бұл кестенің мәліметтеріне қарағанда негізгі рациондар микроэлемент тұздарымен байытылған жағдайда олардың тиімділігі 3 айдан соң көріне бастайды. Мысалы, соңғы айларда алатау тұқымдас бұқашықтардың салмақ қосуына жұмсалған азық 12,3-13,0%, ал танашықтардың дамуына 12,5-14,9% кеміген. Бұл көрсеткіштер қара ала тұқымдас тана-торпақтарға жоғарыдағыларға сәйкес 13,9-14,8% және 9,0-14,3% аз жұмсалған.

 

4.4 Микроэлемент тұздарының бұқашықтардың соғымдық көрсеткіштеріне тигізетін әсері

 

Жоғарыда микроэлемент тұздарының бұзаулардың өсіп-дамуын, тірі салмағының артуын және гематологиялық көрсеткңштерінің қамтамасыз ететіндігі жазылған. Келесі зерттеулерімізде бұқашықтардың ішкі органдарының дамуы және олардың химиялық құрамымен толықтырдық. Ол үшін базарға сойып сатылатын бұқашықтардың ішкі органдарынан сынамалар алып, олардың салмағын және химиялық құрамын анықтадық (23-кесте).

Тәжірибедегі бұзаулардың рациондарын микроэлемент тұздарымен байычтқанда тұтас еттің (ет+сүйек) шығымына жағымды әсер етті. Мысалы, бақылау тобындағы алатау бұқашықтарының тұтас етінің шығымы 52,6% болса, қара ала бұқашықтардың көрсеткіші 51,1% болды. Ол көрсеткіштер тәжірибе тобында жоғарыдағыға сәйкес 56,9% және 53,7% жетіп, 4,3% және 2,6% артық шықты. Бақылау тобындағы тұтас еттің салмағы 100% деп алсақ, олар тәжірибе тобында 25,0% және 10% артты.

Микроэлемент қабылдаған бұқашықтардың ішкі органдарының (жүрек,  бауыр, өкпе, бүйрек, қара бауыр) жақсы дамығаны байқалады.

Жон етінен және ішкі органдарынан алынған сынамалардың химиялық құрамы (ылғалдылық, ақуыз, май, күл, кобальт, мыс) анықталды.

22-кесте. Бұзаулардың 1 кг салмақ қосуына жұмсалған жемшөп, кг

 

Бұзаулар тұқымы	Топтар	Жынысы	Жасы, ай
			1-3		1-6		1-9		1-12
			азық өлшемі	қорыты-латын протеин	азық өлшемі	қорыты-латын протеин	азық өлшемі	қорыты-латын протеин	азық өлшемі	қорыты-латын протеин
Алатау	бұқашық	тәжірибе	3,96	0,52	4,41	0,56	4,93	0,64	5,66	0,69
		бақылау	3,98	0,52	5,05	0,64	5,64	0,75	6,51	0,80
		% бақылау тобына	100	100	87,7	87,8	877,5	87,7	87,0	86,2
	танашық	тәжірибе	3,60	0,52	3,90	0,54	4,60	0,58	5,32	0,61
		бақылау	3,80	0,55	4,55	0,63	5,50	0,68	6,21	0,70
		% бақылау тобына	94,7	94,9	87,5	84,7	85,1	85,2	85,7	85,6
Қара ала	бұқашық	тәжірибе	3,90	0,52	4,55	0,58	5,13	0,67	5,92	0,73
		бақылау	4,08	0,54	5,31	0,67	6,00	0,78	6,88	0,84
		% бақылау тобына	95,6	95,2	85,2	85,7	85,5	86,1	86,1	86,4
	танашық	тәжірибе	3,63	0,53	4,15	0,50	4,85	0,60	5,54	0,67
		бақылау	3,73	0,54	4,56	0,61	5,55	0,69	6,44	0,74
		% бақылау тобына	97,0	97,1	91,0	89,0	87,4	87,2	85,7	91,7

 

23-кесте. 12 айлық бұқашық пен таналардың соғымдық көрсеткіштері

 

Бұзаулардың тұқымы	Топ	Сояр алдындағы салмағы, кг	Ұшаның салмағы, кг	Іш май салмағы, кг	Ұшаның шығымы, %	Ішкі органдарының салмағы, кг					Қан салмағы, кг	% дене салмағы,а
						жүрек	талақ	бауыр	өкпе	Бүйрек
Алатау	тәжірибе	321	177,2	5,7	56,9	1,52	0,76	4,85	3,75	0,95	17,3	5,4
	бақылау	284,5	145,2	4,5	52,6	1,3	0,66	4,32	3,22	0,95	14,4	5,0
Қара ала	тәжірибе	314	163,7	5,0	53,7	1,5	0,74	4,77	3,7	0,91	16,9	5,4
	бақылау	276,3	137,2	4,0	51,1	1,3	0,62	4,3	3,19	0,93	14,1	5,1

 

24-кесте. Сойылған малдардың етінің химиялық құрамы мен энергетикалық қуаттылығы

 

Мал тұқымы	Топ	Еттің химиялық құрамы				Калория, ккал	1 кг құрғақ еттегі, мг
		ылғалды-лығы	май	ақуыз	күл		кобальт	мыс
Алатау	тәжірибе	63,3	16,2	19,6	0,9	2310	0,42	3,8
	бақылау	65,0	13,9	20,3	0,8	2153	0,28	2,6
Қара ала	тәжірибе	67,1	12,1	20,0	0,8	1945	0,48	3,8
	бақылау	69,8	9,3	21,1	0,8	1658	0,28	2,8

 

Жалпы зоотехникалық талдау ВИЖ, ал микроэлементтер Г.Я. Ринькис әдістемелерімен анықталды (24-кесте).

Сынамалардың химиялық құрамының мәліметтері бойынша 1 кг еттің энергетикалық қуаттылығы төмендегі формуламен анықталды:

мұнда: Х – еттің калориясы, ккал;

            Қ – құрғақ зат, г

    М – май, г;

    К – күл, г

24-кестенің мәліметтері бойынша тәжірибе тобындағы алатау бұқашықтарының етінде бақылау тобымен салыстырғанда құрғақ зат 1,7%, ал қара ала бұқашықтың етінде ол 2,7% артық болды.

Еттің майлылығының жоғары болуы оның энергетикалық қуаттылығына әсерін тигізді. Тәжірибе тобындағы бұқашықтардың етінің қуаттылығы бақылау топтарымен салыстырғанда 177 және 257 ккал жоғары болды.

Микроэлемент тұздары берілген бұқашықтардың етінде және ішкі органдарында кобальт және мыс элементтері салыстырмалы түрде жоғары болды (25-кесте).

 

4.5 Микроэлемент тұздарының бұзаулардың гематологиялық көрсеткіштеріне тигізетін әсері

 

Микроэлементтер жануарлар организмінде маңызды роль атқаратындығын ескере отырып, біздер тәжірибедегі бұзаулардың қанының құрамындағы өзгерістерді зерттеп отырдық (26-кесте). Сонымен қатар микроэлемент тұздарының организмдегі зат алмасу үрдісіне тигізетін әсерлерін зерттедік (27-кесте).

Бұқашықтардың организміндегі зат алмасу процесін зерттеу оларға 26-кестедегі рациондармен азықтандырдық.

Алатау тұқымдас бұзауларға микроэлемент тұздарын негізгі рационға қосымша берілгенде тәжірибе тобындағы бұқашықтардың қанындағы эритроциттердің саны 13,6-16,4% артса, гемоглобиннің мөлшері танашықтардың қанында 9,4-11,1 және 8,6-11,3% жоғарылады.

Тәжірибе тобындағы қара ала тұқымдас бұқашықтардың бақылау тобымен салыстырғанда эритроциттер 14,3-16,2%, гемоглобин 8,6-14,3% жоғарылаған болса, танашықтардың қанында олар 14,6-16,4 және 9,1-9,6% көтерілді.

Бұзаулардың организміндегі зат алмасуының көрсеткіштері. Әдебиет-терге шолу бөлімінде және тәжірибеміздегі нақты мәліметтер бұзаулардың өсіп-дамуына, гематологиялық көрсеткіштеріне жағымды әсер ететіні анықталған болатын. Біздер бұл жағдайды организмдегі зат алмасу процесімен байланысты физиологиялық тәжірибе жүргіздік. Ол үшін 2 топ (6 бас) бұзаулардың 28-кестеде көрсетілген рационның қоректік заттарының қорытылуын тексердік. Тәжірибе тобындағы 10 айлық бұқашықтарға негізгі рационға қосымша 14 мг CoCl₂, 67 мг CuSO₄ және 1,2 мг KJ берілді.

25-кесте. 1 кг құрғақ еттегі кобальт пен мыстың мөлшері, мг

 

Мал тұқымы	Топ	Бауыр		Жүрек		Өкпе		Талақ		Бүйрек		Қан
		Со	Cu	Со	Cu	Со	Cu	Со	Cu	Со	Cu	Со	Cu
Алатау	тәжірибе	1,22	236	0,32	4,6	0,52	13,2	0,64	8,2	0,30	6,5	0,72	6,6
	бақылау	0,72	154	0,18	4,2	0,36	10,0	0,46	5,2	0,20	5,2	0,21	3,2
Қара ала	тәжірибе	1,16	248	0,24	4,2	0,44	11,6	0,60	7,4	0,28	7,0	0,80	6,4
	бақылау	0,80	138	0,16	3,8	0,32	11,2	0,50	5,2	0,22	5,9	0,26	3,4

 

26-кесте. Алатау тұқымды бұзаулардың қанының көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	Бұзаулардың жынысы	Бұзаулардың жасы, ай
		1	3	6	9	12
Тәжірибе тобындағы бұзаулардың қанындағы эритроцттердің саны, млн./мм3	бұқашық	7,95±0,2	8,2±0,3	8,3±0,3	8,2±0,3	7,9±0,3
	танашық	7,96±0,2	8,1±0,2	7,9±0,2	7,3±0,2	7,5±0,2
Бақылау тобындағы бұзаулардың қанындағы эритроциттердің саны, млн./мм3	бұқашық	8,02±0,1	7,2±0,1	7,1±0,1	7,2±0,1	0,9±0,1
	танашық	7,9±0,3	7,1±0,3	6,8±0,3	6,3±0,3	6,5±0,3
Бақылау тобындағы эритроциттер санына, %	бұқашық	-	113,7	116,4	114,2	115,0
	танашық	-	114,2	116,0	115,5	115,4
Тәжірибе тобындағы бұзаулардың қанындағы гемоглобин, Сали бірлігі	бұқашық	62,0±0,6	58,2±0,5	65±0,6	60±0,4	61±0,6
	танашық	61±0,5	56,0±0,6	62±0,4	60±0,4	59±0,4
Бақылау тобындағы бұзаулардың қанындағы гемоглобин, Сали бірлігі	бұқашық	62±0,5	53±0,44	59±0,7	54±0,5	55±0,4
	танашық	61±0,7	51±0,6	57±0,5	54±0,4	53±0,4
Бақылау тобындағы гемоглобиннің мөлшеріне, %	бұқашық	-	109,4	110,8	111,1	110,9
	танашық	-	109,8	108,6	-	111,3

 

27-кесте. Қара ала тұқымды бұзаулардың қанының көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	Бұзаулардың жынысы	Бұзаулардың жасы, ай
		1	3	6	9	12
Тәжірибе тобындағы бұзаулардың қанындағы эритроцттердің саны, млн./мм3	бұқашық	7,4±0,1	8,0±0,1	7,8±0,2	7,7±0,1	7,4±0,1
	танашық	7,2±0,1	7,5±0,1	7,7±0,2	7,3±01	7,4±0,1
Бақылау тобындағы бұзаулардың қанындағы эритроциттердің саны, млн./мм3	бұқашық	7,4±0,3	6,8±0,1	6,7±0,1	6,6±0,1	6,4±0,1
	танашық	7,1±0,2	6,5±0,1	6,6±0,1	6,3±0,1	6,3±0,1
Бақылау тобындағы эритроциттер санына, %	бұқашық	-	114,3	110,0	115,8	116,2
	танашық	-	114,6	116,4	115,8	116,4
Тәжірибе тобындағы бұзаулардың қанындағы гемоглобиннің мөлшері, Сали бірлігі	бұқашық	58,0±0,6	60±0,4	62±0,5	59±0,4	60±0,5
	танашық	57±0,4	57±0,5	60±0,5	58±0,4	57±0,3
Бақылау тобындағы бұзаулардың қанындағы гемоглобиннің мөлшері, Сали бірлігі	бұқашық	58±0,4	54±0,4	57±0,5	53±0,4	54±0,3
	танашық	58±0,6	52±0,4	55±0,5	53±0,6	52±0,6
Бақылау тобындағы гемоглобиннің мөлшеріне, %	бұқашық	-	111,1	108,6	111,3	111,1
	танашық	-	109,6	109,1	109,4	109,6

28-кесте. Зат алмасу тәжірибесіндегі бұқашықтардың рациондары

 

Рациондағы жемшөптер	Өлшем	Қоректік заттар
		азық өлшемі	қорыты-латын протеин	Са, г	Р, г	каротин, мг
Арпа жармасы, кг	2	2,46	156	2,2	5,4	-
Көк жоңышқа, кг	17	3,40	476	64,2	11,9	680
Ас тұзы, г	40	-	-	-	-	-
Қаратау фосфаты, г	100	-	-	28	11	-
Барлығы, кг	29,14	5,86	632	94,4	28,3	680

 

Тәжірибеміздің соңында кобальт, мыс және йод жетіспейтін биогеохимия-лық аймақта рациондағы микроэлемент тұздарымен байытқан жағдайдағы Со, Cu бұқашықтар организмінде алмасуын зерттедік. 32-кестенің мәліметтеріне қарағанда бақылау тоблындағы бұқашықтар рационмен қабылдаған тек – 6,4%, мыстың – 34,7% сіңірсе, тәжірибе тобында-ғы бұқашықтар жоғарыдағыға сәйкес микроэлементтердің 54,3% және 54,6% бұқашықтардың организміңнде қордаланып, ас қорыту процесіне жағымды әсер етті.

 

32-кесте. Бұқашықтардың организмде кобальт пен мыстың алмасу көрсеткіштері, мг

 

Көрсеткіштер	Бақылау  тобы		Тәжірибе тобы
	кобальт	мыс	кобальт	мыс
Қабылданғаны	0,532	31,94	4,035	50,30
Тезекпен шыққаны	0,428	18,92	1,269	19,45
Зәрмен шыққаны	0,070	1,99	0,581	3,30
Сіңірілгені	0,034	11,06	2,193	27,49
% қабылдағаннан сіңірілгені	6,4	34,7	54,3	54,6

 

Бұзаулардың организміндегі зат алмасу процестерінің мәліметін талдай келе төмендегідей қорытындылар жасалынды. Микроэлемент тұздарын қосымша алған бұзаулар рационның құрғақ затының қорытылуы – 1,3%, органикалық заттарды – 3,0%, протеинді – 6,3%, жасұнықты - 1,9, азотсыз экстрактивті заттарды – 3,8% артық сіңірса, майдың қорытылуы = 6,0% төмендеді. Соңғы көрсеткіштің азайуын мыстың липаза ферментінің белсенділігін төмендетудің әсерінен болды деп есептейміз (29, 30-кестелер).

Микроэлемент тұздарын қабылдаған бұзаулардың рационындағы заттың қорытылуы бақылау тобымен салыстырғанда 12,8 г артық болып, оның сіңімділігінің 21,2% жетуі, жас малдың өсіп-дамуына жағымды әсер ететіндігін көрсетеді.

 

29-кесте. Қоректік заттардың қорытылу коэффициенттері, %

 

Қоректік заттар	Бақылау тобы				Тәжірибе тобы
	M	m±	d±	Cv, %	M	m±	d±	Cv, %	d±md	td
Құрғақ зат	63,9	0,7	1,2	1,9	65,2	0,63	1,1	1,7	1,3±0,5	1,4
Органикалық зат	64,5	0,1	0,2	0,3	67,5	0,89	1,5	2,3	3±0,9	3,3
«Шикі» протеин	70,8	0,4	0,6	0,8	77,1	1,44	2,5	3,2	6,3±1,5	4,26
«Шикі» май	65,8	1,7	3,0	4,5	59,8	2,25	3,9	6,5	-6±2,8	2,13
«Шикі» жасұнық	46,6	0,5	0,8	1,7	48,5	0,87	1,5	3,0	1,9±1,0	2,0
АЭЗ	68,1	0,1	0,2	0,3	71,9	0,87	1,5	2,1	3,8±0,9	4,4

 

30-кесте. Бұқашықтардың организмінде азоттың алмасуы, %

 

Көрсеткіштер	Бақылау тобы				Тәжірибе тобы
	M	m±	d±	Cv, %	M	m±	d±	Cv, %	d±md	td
Қабылданғаны	139,5	0,9	1,7	1,2	145,1	0,8	1,4	1	5,6±1,2	4,7
Тезекпен шыққаны	70,6	0,3	0,6	1,3	33,5	1,6	2,9	8,6	-7±1,6	4,4
Зәрмен шыққаны	76,0	1,3	2,3	3	80,9	1,8	3,2	4	4,9±2,2	2,2
Қорытылғаны	98,9	0,6	1,0	1	111,7	2,4	4,4	3,9	12,8±2,5	5,1
Сіңірілгені	22,9	0,7	1,2	5,2	30,7	0,9	1,7	5,5	7,8±1,1	7,0
% қабылданғанға	16,4	0,6	1,1	6,5	21,2	0,6	1	4,7	4,8±0,8	6,0
% қорытылғанға	23	0,8	1,5	6,5	27,4	0,4	0,7	3	4,3±0,9	4,3

 

31-кесте. Бұқашықтардың организмінде кальций мен фосфордың алмасуы, %

 

Көрсеткіштер	Элемент-тер	Бақылау тобы				Тәжірибе тобы
		M	m±	d±	Cv, %	M	m±	d±	Cv, %	d±md	td
Жемшөппен қабылданғаны	кальций	73,5	1,1	2	2,8	80,1	0,9	1,7	2,1	6,8±1,8	3,8
	фосфор	26,0	0,3	0,5	2,0	26,8	0,3	0,2	0,6	0,8±0,4	2,0
Тезекпен шыққаны	кальций	45,2	1,5	2,3	5	45,4	1,2	2,1	4,6	0,2±1,8	0,1
	фосфор	18,8	0,4	0,7	3,7	11,7	0,5	0,9	8	-7,1±0,6	11,1
Зәрмен шыққаны	кальций	5	0,2	0,4	8	5,2	0,4	0,7	13,2	0,2±0,4	0,5
	фосфор	2,1	0,2	0,3	15	30	0,2	0,5	10	0,9±0,3	3
Сіңірілгені	кальций	23,4	0,4	0,8	3,5	29,5	1,1	1,9	6,5	6,1±1,1	5,5
	фосфор	5,1	0,4	0,8	16	12,3	0,3	0,5	4	7,2±0,5	14,4
Қабылданғанға % есебімен	кальций	31,9	1,2	2,2	7	36,4	1,3	2,5	0,6	4,5±1,8	2,4
	фосфор	19,6	1,7	3,1	16	46	1,1	2,0	4,3	26,4±2,0	13,2
Са : Р қатынасы		2,8 : 1				3 : 1
Са : Р сіңірілгені		4,6 : 1				2,3 : 1