1-сурет. Ор мөлшерін аиыктауға арналган үлгілер: а - трапециялык ордың; б - тік қабырғалары және бекіткіштері бар; в -күрделі қимада құбырларды катар жүргізген кезде

2-сурет. Құбырларды салған кезде ілгектің құлашын анықтау үлгісі: а - трапециалық орларға жеке құбырларды салу; б - сондай, бекіткіштері бар орларга; в - сондай, үзбелеріиің ұзындығы 12 м артканда; г - көлік құралдарынан құрастырған кезде реңдігіне қарай айқындалады.

 

Барлық  жағдайларда да ол топырақтың тоңазу тереңдігінен 0,5 м артық болуы тиіс. Ордың ұзынша еңісі құбырлы өткізгіштің мақсатына қарай жобада көрсетіледі.

Құбырлы өткізгіштерді төсеу кезінде құбырлардың орындарын алмастыру, оларды құрастыру, орға төсеу сияқты негізгі жүмыстар кранның көмегімен орындалады. Құбырлы өткізгіштер құрылысына әдетте жыланбауыр табанды, автомобиль және пневматикалык доңғалағы бар өздігінен жүретін жебелі крандар қолданылады.

Құрастыру крандарын таңдау құбырлы өткізгіштерді төсеудің нақтылы шарттары ескерілген салыстырмалы варианттардың техникалык экономикалык көрсеткіштеріне қарай жүргізіледі. Бұл үшін ең алдымен осы жағдайға қажетті параметрлер және құрастыру жұмыстарының кабылданған үлгісі басшылыкка алынады.

Құрастыру кранының қажет етілетін ілмегінің L құлашы төмендегі формулалармен және байланысты жағдайлармен (2-сурет) аныкталады.

Трапециялық орларда жекелеген құбырлардан құбырлы өткізгіштерді төсеген кезде (2, а-сурет)

L_k=0,5 (Ь + Б_кр)+ 1,2m һ,

формуласы қолданылады. Мұндағы b - метрмен ор түбінің ені; ^Бк_Р ~ ^кР^ан базасының ені; 1,2 m һ - жыраның жиегінен кранның жыланбауыр табанына (доңғалағына немесе үстап тұратын тіреулершеге)дейінгі қашықтығы м; m-еңісін жасау; һ-ордың терендігі, м.

Тік бұрышты орларға құбырларды жеке-жеке қүрастырған кезде де, бекіткішімен коса алғанда, (2, б-суретті караңыз) ілмектің кұлашы осытәсілмен  анықталады.

Ірі құрастырмалы дайындамадан құбырлы өткізгіштерді (ұзындығы 18-24 м) ілмектің кұлашын мына формуламен (2, в-суретті караңыз) аныктайды

L = 0,5 + 1, 2 m һ + d + 1+0,5 Б

Мұндағы d_c - төселетін кұбырдың сыртқы диаметрі, ал кең конышты кұбыр үшін  кең коныштың диаметрі, м.

Көлік құралдары үстінен (2, г-суретті қараңыз) құбырды құрастырған кезде ілмектің кұлашымына формуламен аныкта­лады

L = 0,5 (b + Б ) + 1, 2 m h

және мына шартпен тексеріледі

1   = Д + 1 + Б тр  

Мұндағы 1 - кран мен автотасымал құралдары козғалысының өстері арасындағы қашыктык, м; Д- кран платформасының артқы бөлігі бұрылысының радиусы, м; Б_а- автокөлік құүралдары базасының ені.

Баска да параметрлерді аныктау және техникалык-экономи-калык көрсеткіштерін салыстыру 4-тарауда мазмұндалған эдісте-меге сәйкес жүргізіледі.

Асбест-цементті құбырлы өткізгіштерді құрастыру мынадай  ретпен атқарылады. Құрастыру алдында құбырларды  ордың қабағынан 1 метрдей алшак жататындай етіп ретімен кояды. Сонымен қатар диаметрі 150 мм дейін жететін құбырларды бір-бірімен 100 метрден аспайтындай қашыктықпен трассаның бойына 1 метр биіктікпен қалап үйеді.

Жұмыс істеп тұрған жағдайда 0,6 қысымына арналған айдамалы құбырлы өткізгіштерді құрастыру екі өңірлі асбестіцементті муфтаны және дөңгелек кесінділі резеңке сақинамен нығыздау тәсілін қолдана отырып жүргізеді. Ал 0,9 МПа қысымына төзімді құбырларды қүрастыруға да осындай муфты мен резенке немесе резеңке сақинасы бар шойынды фланецті муф­та қолданылады. Асбестцементті 1,2 МПа қысымына төтеп беретін құбырлы өткізгіштерді қүрастырған кезде құбырларды резеңкелі сақина кигізілген тек шойынды фланецті муфта қол­данылады.

Диаметрі шағын (150мм дейінгі) құбырлы өткізгіштерді негізінен алғанда қолмен құрастырады.

Күш түспейтін құбырлы өткізгіштерді құрастыру айдағышы жоқ асбесцементті құбырлар мен цилиндрлі муфта қолдану арқылы жүргізіледі.

Жекелеген кұбырлардан тұратын су өткізгіштердің барлык түрлерін құрастырған кезде олардың арасындағы түйісулер құрылысының сапасы маңызды технологиялык жұмыс болып табылады.

Пластмасса құбырлардан құбырлы өткізгіштерді құрастыру. Пластмасса құбырларды жалғастыру үлгісі жұмыстың нақтылы жағдайына және Құбырлы өткізгіштердің төселуіне байланысты болады. Сондай-ак кұбыр материалының қаншалықты беріктігі мен фасондық бөлігінің сәйкес келуіне де тәуелді  болады. Нығыздығы төмен (ПНП), нығыздығы жоғары (ПВП) полиэтиленнен және полипропиленнен (ПП) құбырларды бөлшек-телмейтіндей етіп жалғастыру түйістіріп қыздыру дәнекерімен, ал поливинилхлоридтен (ПВХ)тұратын винипласты құбырларды желімдеу немесе газды сым темір қолданылатын дәнекер арқылы жалғайды.

Пластмассалық құбырлы өткізгіштерді төсеген кезде дәнекерлеу құрастыру жұмыстарының екі базалық және трассалық негізгі үлгілері қолданылады. Осының базалық жағдайында дәнекерлеу  жұмысын құбырларды  үзындығы 18-24 метрге дейін және одан да көп етіп алдын ала объекті қоймасы жанында жалғастырып барып аткарады. Бұдан кейін оларды трассаға жеткізіп, дәнекерлеу қондырғысының көмегімен ұзынша не­месе жалғамалы жіп түрінде дәнекерлейді де орға түсіреді. Құбырлардың трассалық үлгісінде кұбырлар ордың жиегіне ретімен қойылады да жылжымалы дәнекерлеу қондырғысының көмегімен ұзарту тәсілі арқылы дәнекерленеді.

Диаметрі 160 мм өрме құбырды және одан кішісін орға колмен, ал диаметрі үлкендерін жүк кетергіштігі шағын бір неме­се екі кранның көмегімен орындайды.

Керамикалық құбырлы  өткізгіштерді құрастыру жекелеген кұбырлар түрінде де, сондай-ак секциясының жалпы үзындығы 8 м аспайтын екі, үш, бес күбырлар түрінде ірілендіріп жүргізеді. Құбырлы өткізгіштерді жогарыдан төмен қарай, сүйықтың ағу бағытына қарсы көмейінің байқау құдығынан бастап төсейді.

Құбырларды топтық әдіспен жобаға сәйкес төсеу құрылыс мерзімін қыскартады. Бұдан баска диаметрі 250 мм дейінгі біріктірілген құбырларды  қолмен де төсеуге болады, ал диа­метр! үлкен құбырларды төсеген кезде олардың үзбелерін көлденең бағытта түсірілуін камтамасыз ететін жебелі крандар мен арнайы траверстер қолданылады.

Диаметрі 65-1200 мм шойын құбырлы өткізгіштерді құрастыру құбырларды ордың кабағынан кемінде 1-1,5 метр қашық етіптізбек бойынша орналастырады. Болашақ құбырлы  өткізгіштің бойымен сұйықтың ағуы құбырдың кең қонышынан тегіс ба-сына қарай жүреді. Бұл жағдайда шойын құбырларды  құрас-тыруды оңайлату үшін олардың кең коныштары ор бойындағы анағұрлым биік белгі бағытына каратылуы керек. Жеңіл құбыр-ларды (диаметрі 200 мм дейінгі) құбырдың ішінен өткізілген немесе оның екі басынан байланған арканның көмегімен кол­мен орға түсіреді. Ал диаметрі 200 мм артық құбырларды  әдетте  кранның немесе кран-құбыр, төсегіштердің көмегімен төсейді.Орғатүсірілген құбырдың тегіс басынбұрынғытөселінген кұбырдың кең қонышына кигізеді. Бұдан кейін оны кұбырды өткізгіштің тік және көлденең остері бойынша дәлдікке келтіру нысаналау жолмен немесе лазерлі нивелир аспабын қолдану арқылы жүргізіледі. Шойын құбырларды ңтүйіскен коныштарыныңса-ңылауларын бітеу және судың сыртқа шығуын болдырмау үшін көбіктенгіш карамай және битумды ораматығындалады, бүдан кейін асбест-цементті крспадан түратын "күлып" салынады. Бұл гидравликалык кысым кезінде битумды немесе карамайды ора-маны ығыстырып шығаруды болдырмайды.

Диаметрі 50-1600 мм және қабырғаларының қалындығы 3,5-20 мм болат. Құбырлы өткізгіштерді құрастыру құрылысты жеделдету және индустрияландыру мақсатында құбырларды секцияларға құбыр дәнекерлеу  және құбыр дайындау базаларында ірілендіріп құрастыру әдісін қолдана отырып жүзеге асырады. Болат құбырлар негізінен ұзак пайдалануға арналған қысымы жоғары су өткізгіш және канализациялық құбырлы  өткізгіштер қондыргылары үшін қолданылады. Сондықтан да құбырларды тот басудан және тосын ток көздерінен қорғау шаралары қажет етіледі.

Ірілендірілген және окшаулағыш құбырларды  (секцияларды) тасымалдау автомобильді және тракторлы құбыр тасығыштармен, құбыр тасымалдайтын поездармен орындайды. Трассаның бойына жеткізілген құбырларды немесе олардың секцияларын орлардың бойына 1-1,5 метр қашыктыққа  орналасты-рады. Бұл жағдайда оқшауланған құбырлы  өткізгіштерді орға мынандай тәсілмен  төсеуге болады: секцияларды немесе жекелеген Құбырларды ордың ішіне түсіру арқылы дәнекерлеу ; құбырлардан немесе секциялардан дәнекерленген жалғауын орға түсіріп, оларды сәл көтеру немесе тіреулерге кою арқылы ұзарту және ордың жиегінен әлсін-әлсін ішіне түсіріп отыру.

Құбырлы өткізгіштердің жекелеген құбырларын немесе секцияларын орға төсеу жебелі кранмен немесе кран кұбыртөсегішпен атқарылады. ¥зын немесе секциялы құбырларды төсеу үшін бірнеше кран қолданылады. Құбырлы өткізгіштердің түйіскен жерлерін оқшаулау үшін дәнекерлеу  кезіндегі сиякты шүңкырлар пайдаланылады. Тұтастай алғанда бұл жұмыстың орындалуын және суағарларды төсеудің қарқынын тежейді. Сондық­тан кран немесе кранқұбыртөсегіштер жеткілікті болған жағдайда құбырлы өткізгіштерді сабақты секциялар және үзартылған жіп түріндетұтасымен төсеген тиімді. Бұл жағдайда кұбырларды орға үш немесе төрт кранның көмегімен түсіреді. Құбырлы өткізгіштердің қатты қайысып кетпеуі үшін құбырларды ң диаметріне қарай крандарды құбыртөсегіштерді белгілі бір қашықтыкты сақтай отырып орналастыру қажет. Мәселен, диаметрі 529 мм дейінгі құбырларда крандар бір-бірінен 150-20 м; диа­метр! 529-30; 720-35; 1020-30-45; 1220-7-1420 мм - 30-40 м алшақ болуы керек. Құбырларды немесе олардың сабақтаскан түрлерін жерден көтерген кезде оның биіктігі үш және одан да көп кұбыр төсегіштер қолданылған кезде 1 м, ал екі құбыр төсегіш қолданылғанда 0,8 м-ден жоғары болмауы керек.

Бөгет құрылысы. Гидротехникалык құрылысында бөгеттердің қолданылып жүрген үлгілері мен құралымдары материалдарына қарай: жер үйме, тасты қорған, бетонды, темірбетонды, ағаш және аралас материалдар болып бөлінеді.

Су бөгеу ғимараттары ішінде жер үймесі бөгеттері анағұрлым кең тараған түрлері болып табылады және олар түрлі максаттардағы су топтарының көпшілігінің құрамына кіреді, гидромелиоративтік құрылыста кеңінен қолданылады.

Топырақ үймелерінен бөгеттер тұрғызу үймелі, шаймалы және жартылай шаймалы түрлерге жіктеледі. Топырақ үймелерінен бөгетті Топырақты құрғақтай үю, сөйтіп кейіннен механикалық құралдардың күшімен нығыздау немесе суға тікелей төгу әдісімен тұрғызады. Шайынды бөгеттерді гидротехникалык құралдардың күшімен тұрғызады. Бұл жағдайда топырақты карьерден алу, оны тасымалдау және ғимаратқа төсеу судың көмегімен гидравликалық тәсілмен  атқарылады. Жартылай шаймалы бөгеттер топырақты жартылай тегу және жартылай шаймалы етіп тұрғызады.

Су кеңістігі деңгейінің әр қилылығына қарай богеттен жоғары (жоғары вьеф) және төменгі (төменгі вьеф) айырымы қысым деп аталады. Топырақ үймесінің биіктігіне қарай бөгеттер төменгі (қысымы 15м дейін), орташа биіктікті (қысымы 15-50м дейін) және жоғары (қысымы 50 м биік) деп бөлінеді.

Топырақ үймесінен тұратын бөгеттер көлденең кескінінің құрылымына және тұрғызу тәсіліне қарай түрлі үлгілерге бөлінеді. Ол 3-суретте көрсетілген.

Шаймалы бөгеттер көлденең кескінінің құрылымына қарай біртекті (3, а, б-суреттер) және әртекті (3 в, е-суреттер) болып келеді. Біртекті бөгеттердің көлденең кескіні қолдан құлату арқылы немесе жарқабақтың екі беткейінен топырақ төгу аркылы құралады.

 

3-сурет. Жер үйінді бөгеттерініц турлері:

а - біркелкі Топырақтан; б - әркелкі Топырақтан; в - топырақ емес материалдар мен калкандардан г - Топырақтан жасалган калканымен; д - өзекпен; е - диафрагмамеп; 1 - жогаргы баурай; 2 - баурай бекіткіші; 3 - адыр; 4 -төменгі баурай; 5 - бөгет денесі; 6 - кәріз банкет; 7 - табан; 8 - ауыспалы аймак; 9 - орталык призма; 10 - корғандық кабат; 11 - калкан; 12 - жогаргы призма; 13 g өзек; 14 - төменгі призма; 15 - диафрагма; b - адыр бойынша бөгет ені; В - бөгеттіц ені; Н - бөгет биіктігі; ҚТД - калыпты тірек денгей; ТВД - төменгі вьсфтіц денгейі

4 -сурет. Шайыи жасалган богепердің түрлері: а, б - біркелкі; в, г - әркелкі; д, е - жарым-жарты пішімімен біркелкі немесе әркелкі; 1 - жогаргы баурай бскіткіші; 2 - кәріз банкет; 3 - өзек; 4 - аралық аймак; 5 - бүйір жак аймагы; 6 - орталык ұсак кұмды аймак; 7 - тасталған призма; 8 - ірікесекті Топырақтан жасалган салмак

 

Жер үймесінің бөгеттерін тұрғызу үшін бір-бірімен байланысқан және шашыранды табиғи топырақ, жылу-электр орталықтарының күлі, кен орындарының және металлургиялық өнеркәсіптің қалдықтары пайдаланылады.

Топырақты құрғак  күйінде жыныс қабаттарын сақтай отырып тұрғызудың негізгі жұмыстарының құрамына карьерлерді дайындау мен жоспарлау, топырақты төселетін, төгетін жерге жеткізу, ғимараттың құрылысын тегістеу мен нығыздау кіреді.

Карьерде топырақты жер қазатын және жер қазатын тасымалдайтын механизмдердің күшімен өндіреді. Жер қазатын  машина ретінде әдетте шөмішінің сыйымдылығы 0,5-5 текше метрлік бір шөмішті экскаваторлар пайдаланылады. Бұл жағдайда топырақты төгетін жерге жүк көтергіштігі 5-75 т автотоңкарғыштармен, сондай-ак сыйымдылығы 15 т дейінгі өздігінен жүретін және жүгін өзі түсіретін тіркемелі арбалармен, темір жолмен, ленталы транспорттермен тасымалдайды.

Жұмыс көлемі аса ауқымды болған жағдайда тасымал қүралдарын толассыз тиеп отыру үшін көп шөмішті роторлы экска­ваторлар мен конвейерлі жүк тиегіштер пайдаланылуы мүмкін.

Жекелеген жағдайларда топырақты қазу және төселетін жеріне жеткізу шөмішінің сыйымдылығы 2,25-15 текше метрлік тіркемелі және өздігінен жүретін скреперлермен"' және (аса қашық болмаса) бульдозермен атқарылады.

Топырақты қазу мен тасымалдаудың, механизмдердің үлгілерін тандап алу кезінде карьерден топырақтыңтүрі мен оны өндірудің жағдайы, тасымалдауының қашықтығы, орындалатын жұмыстардың көлемі мен уакыты ескеріледі.

Топырақты ғимараттың іргетасына төгудің процесі бірнеше сатыдан тұрады. Осының негізгі сатысы топырақты төгу, тегістеу және тығыздау. Сондықтан да қажетті сатылардың санына қарай жұмыс алаңы өзара тең (екіден төртке дейін) бірнеше картаға бөлінеді, олардың әркайсысында топырақты төсеу жөніндегі жұмыстардың барлық түрлері ретімен орындалып отырады.

Түрлі қарталар бойынша жұмыстардың түрлерін кезектестіріп отыру, топырақты үздіксіз, механизмдерді тоқтатпай төсеуге мүмкіндік береді. Әдетте картаның үзындығы 50-100 м болып келеді.

Топырақтың жобадағы қалыңдық мөлшерінде тегістеу бульдозерлердің, грейдерлердің  және скреперлердің көмегімен орындалады. Жер үймесінен тұратын топырақты механикалық тығыздау, тегістеу, таптау, дірілдету немесе топтастырылған әдістермен жүзеге асырады.

Тығыздау СР мен тығыздаушы механизмдер төселетін топырақтың физикалык қасиетіне, құрылыстың жағдайына және ғимараттың құралымдық ерекшеліктеріне қарай тандалады.

Байланыстырылған топырақ тытығыздау үшін бірінші кезекте токпакты немесе пневматикалыктегістегіш қолданылады. Сондай-ак тегіс, торкезді және дірілдетпелі таптағыштар да пайдаланы­луы мүмкін. Бірікпеген топырақты нығыздау үшін дірілдетпелі және дірілдетпелі таптағыштар анағұрлым тиімді.

Шаймалы бөгеттерді тұрғызу үшін гидромеханизация құралдарының көмегімен топырақты өндірудің екі негізгі тәсілі қолданылады: олар - жероктары (су асты жұмысы) және гидро-мониторлар (құрғак казымдарда су үстінде атқарылатын жұмыс). Жероғы арқылы өндірілген топырақ шайма картасына кысымды, пультөткізгіш арқылы тасымалданады. Ал гидромониторлык топырақ дайындауда топырақты қысымды пультомөткізу не­месе өздігінен ағызу (каналдар мен астаушалар арқылы) тасымалдауға болады.

Байланыстырғыш материалдарды қолданбай-ақ төгу арқылы бөгет тұрғызу тастың және жартастың жеткілікті қоры бар аймактарда экономикалық жағынан анағұрлым тиімді. Тас бөгеттер су шаруашылығының мақсатына қарай суды ұстап тұратын және қажет болған жағдайда су коймасынан артык суды өткізіп жіберетін болып келеді. Мызғымайтын бөгетті жылдың кез келген уакытында тұрғызуға болады.

Төселімді бөгеттер үшін жанартау жыныстары гранит, габ­бро, диорит, диабаз, базальт және басқалар ең колайлы материалдар болып табылады. Шөкпелі жыныстардан анағұрлым жарамдысы   тығыздалған  доломит және кварцит.

 

4. Пішіндеме мұнараларды, астық элеваторларын, құрама жемазық зауыттарын салу

 

Пішендеме мұнарасы сүрлем сактауға арналған саңылаусыз мұнара үлгісіндегі сыйымдылык ретінде металдан, құрастырмалы темірбетоннан және бетонды блоктардан тұрады. Метал­лы пішендеме мұнарасы ленталы іргетаска қойылатын диаметрі 6 және биіктігі 16-19 м цилиндрлі корпустан тұрады. Мұнараны әрқайсысының биіктігі 1,5 м белдеулерден күрастырады. Белдеулердің әрқайсысы біртекті болат табакшалардан радиу­сы бойымен цилиндр етіп иілген, өзара құрандалармен бекітілген жеке-жеке бөліктерден тұрады.

Мұнараның әдетте салмағы Іт дейінгі ірілендірілген царгалардан құрастырады. Оларды жекелеген болат табақшалардан стендкондукторда құрастырады. Ірілендірілген блоктарды жобалық жағдайға бірмезгілде кояды. Сондықтан да екі кранды қолданады: біреуі құрастыруда, екіншісі - құрастыруда жұмыс істейді. Саңылауларын кышқылдысілтіге төзімді жұмсак резеңке төсеммен бітейді.

Диаметрі 6 және биіктігі 18 м дейінгі құрама темірбетонды пішендеме мұнарасы бірін екіншісінің үстіне қоятын жекелеген  сақиналардан тұрады. Сақинаны құрама темірбетонды сегменттерден стендкондукторда құрастырып, электрлідоғалы дәнекердің көмегімен жалғастырады. Құрастырылатын сакинаныңбиіктігі 1,5 м,салмағы 9тдейін жетеді. Сақинаны ірілендіріп құрастыру процесі кезінде алдын ала күш түсіріп сынаудан өткізеді. Ірілендірілген блокты кранмен цементті коспадан дайындалған төсеніштің үстіне жобада көрсетілгенге сәйкес орнатады. Сақинаның ірілендіріп құрастыруды, орнатуды жүк көтергіштігі соларға сәйкес келетін крандардың көмегімен атқарады.

Бетонды блоктардан тұратын пішендеме мұнараларын диа­метр! 7,3-9,15, биіктігін 21,3-24,4 м етіп салады. Бетонды блоктың мөлшері 762,5x254x92 мм. Мұнараны тұрғызу блоктарды це-ментті ерітіндімен калаудан және болатты сақинаның мүнараны айналдыра орнатудан басталады. Блоктарды калау мұнараның ішкі жағынан орнатылатын төсеме такта арқылы жүргізіледі.

Құрамалы темірбетонды астық элеваторларын мынандай ретпен тұрғызады: алдымен сүрлем астындағы қабатының, бұдан кейін сүрлемге арналған қабатының құралымдарын, жұмыс мұнарасын құрастырады, содан кейін барып элеватордың сүрлем үстіндегі бөлігін қүрастыруға кіріседі.

5-сурет. Сүрлемасты қабатының бағаналарын қүрастыру үлгісі:

1 - іргетас тақтасы; 2 - құрама темірбетон бағаналар; 3 – кран

 

Сүрлем үстіндегі қабаты бағана астары құрастырғыштан тұратын баганалары, шұңқырла-ры мен кабырға жаппалары бар іргетастык тақталардан тұрады. Бағана   асты төсеніштері бар іргетастактаны әдетте құйма темірбетоннан жасайды. Қабаттардың қал­ган элементтері құрамалы темірбетоннан тұрады.   Олардың жекеле­ген түрлерінің  салмагы 4,5 т дейін жетеді. Оларды  да, сүрлем мұнарасы сиякты, мұнаралы крандардың немесе құрастыру жұмыстарының таңдап алынған механикаландыру әдісіне сәйкес өздігінен жүретін жебелі крандармен орнатады. Бағаналарды іргетас тақтасының ойықтарына орналастырып, кұйып тастайды (5-сурет). Тегістеп және бекіткеннен кейін бағаналар капителіне жалпы құралымдарын және темірбетонды   кұйғышты кояды.

Сүрлемдік және жұмыс мұнарасын шаршылы және дөңгелек сақиналы, аумакты және тегіс элементтер түрінде жекеле­ген элементтерден сүрлем асты  кабатының дайын жаппасы үстіне тұрғызылады (6-сурет).

Сүрлемдік қабаттың қабырғаларын биіктігіне қарай жекелеген сатылар етіп қүрастырылады. Сатылардың биіктігі элементтердің биіктігіне сәйкес келеді. Әрбір сатысына (қабатында) элементтерді мынандай ретпен орнатады: алдымен көлемділерін орнатады, бұдан кейін олардың арасына тегістерін орналастырады. Көлемді элементтер мейлінше орнықты болып келеді, сондықтан да оларды құрастыру косымша уақытшалық бекіткіштерсіз-ақ орындалады. Жалпақтақталарды көлемді элементтердің бұрыштарында бар ойықтар арқылы бұранданың көмегімен ұстатады.

Сүрлемдік қабырғаны тұрғызуды аяктағаннан кейін технологиялык жабдықтарымен қоса сүрлем үстіндегі галереяны құрастырады.

Өнімділігі тәулігіне 50 тоннаға дейін құрама жем зауытты таралыкжүктер қоймасынан, құрамажем өндіретін цехтардан, шикізаттар мен дайын қоймаларынан, қабылдау қондырғыларынан, әкімшілік-тұрмыстык жайдан тұрады. Шикізат және дайын өнімдер қоймаларын мұнаа крандарының көмегімен 3x3 метрлік құрамалы темірбетон элементтерінен құрастырады. Зауыт кешенінің құрамына кіретін баска да үйлерді құрастыру үшін жыланбауыр табанды және доңғалақты өздігінен жүретін жебелі крандар, мүнаралы және жабдықталған автомобиль крандары қолданылады.

Тәулігіне 130 тонна өндіретін, мөлшері ЗОх 18 және биіктігі 34,8 метрліккүрамажем зауытының күрамалы құралымын бүкіл кешенді тұрғызуды жүзеге асыратын анағұрлым куатты мұнара кранымен құрастырады.

 

5. Жылыжай кешендерінің құрылысы

 

Жылыжай комбинаттары және олардың негізінде металл мен құрамалы темірбетоннан тұратын ірі агрономиялык кешендердің көтергіш каңқасын көпаралықты рамалардан, дөңесті фермалардан және басқалардан құрастырады. Жылыжай ғимараттарының негізгі құралымдық элементтері шынылы жаппадан тұрады.

Мысалы үш топсалы металл рамалардан жылыжай салғанда шатырының құралымы екі кезеңмен қүрастырылады. Ең алдымен рамаларын, прогондарын және байланыстарын орындайды. Бұдан кейін жоғарғы және бүйір беттерінің шыныларын орнатады. Қаңкасын құрастыру эдетте жебесінің үзындығы 12 метрлік автокранмен қүрастырылады. Қүрастыру процесі кезінде орнықтылығын камтамасыз ету үшін әрбір жартылай рама-

ны құрастыру тұғырымен тіреп қояды. Екінші жартылай раманы, орнатканнан кейін оларды бұрандалардың көмегімен топсага бекітеді. Алғашқы жартылай раманы жерге кағылатын зәкірге, одан кейінгілерін бұрынғы орнатылған үлгілерге бекітеді. Жар­тылай раманы және олардың уақытша бекіткіштерін орнатканнан кейін құрылыстың сыртқы бойымен жүріп тұратын авто­кранмен іргетастық такталарды, кұбырлар мен байланыстардан тұратын прогондарды орнатады.

Рамаларды, прогондар мен байланыстырғыштарды орнатуды аяқтағаннан кейін жоғарғы және бүйір беткі жарық түсіргіш элементтерін құрастыруға кіріседі. Жарық беру элементтерін құрастыру сатылы баспалдақтардың көмегімен қолмен атқарылады. Жоғарғы жарық беретін бірінші элемент әбден дәлдікке келтіріліп барып дәнекерленеді, калғандарын үлгілердің көмегімен бекітеді.

Металды құбырлардан тұратын инелерден жасалатын жы­лыжай тұрғызған кезде автокран ғимараттардың ортасындатүрады және оны анкерлі бұрандалармен бекітілген іргетаска орната­ды. Жобалық жағдайда бірінші имені қосымша уақытша таңғыштармен ұстатып қояды. Екінші имені жобалық жағдайға келтіріп койғаннан кейін кран оны ұстап турады, бұл уакытта екінші кран орнатылған екі име аралығындағы үзынша прогонды орнатады. Осылайша берік  әрі орнықты құралым жасалып, оның элементтері дәнекермен ұстатылады. Бұдан кейін авто­кран келесі имелерді орнатуға көшеді.

 

6. Жұмыс өндірісінің әдістерін, машиналарды, механизмдерді, технологиялық жабдықтарды таңдау

 

Еңбек және материалдық-техникалық шығындарды аз жұмсау арқылы зауыттарда дайындалған бөлшектер мен қүралымдардан үйлер мен ғимараттарды кешенді-механикаландырылған әдіспен тұрғызу селолык құрылыстың басты міндеті болып табылады.

Қазіргі уакытта селодағы құрылысты техникалық дамытудың негізгі бағыты ірілендіріп құрастыратын блоктар мен құралымдардан тұратын толык құрастырмалы құрылыстан тұрады. Бұл үшін металл, ағаш және пластмассадан жасалған жеңіл құрастырмалар кеңінен қолданылады.

Мүның бірінші бағыты жүк көтергіштігі артылған құрастыру механизмдерін, екіншісі ұдайы жұмыс жағдайында болатын ілмегі ұзартылатын крандар қолдану арқылы атқарылады.

Ауыл шаруашылығы үйлері мен ғимараттарын да олардың қамту және алатын ауқымын бөлшектеу арқылы орындайды. Құрастыру учаскелері мен жұмыс аукымының санын көбейту өндірістік процестерді құрастыруға, құрылыс объектісінің салыну уакытын қыскартуға және жұмыс тиімділігін арттыруға, негізгі өндірісін өрістету және өнімін шығару мерзімін жақындатуға жағдай жасайды.

Құрылыс тасқынында өндірістің біркелкілігі мен кідіріссіз жүру процестері кезең бойынша ұйымдастыру арқылы камтамасыз етіледі. Жұмыс орындағы процестерді біртіндеп жүзеге асыру технологиялық заңдылыкқа негізделген. Тұрғызылатын объектінің барлық жұмыс көлемін бірқатар процестерге бөлу және оларды бригадалар мен звенолар арасында бөліске түсіру мына жағдайға байланысты:

жұмыс көлемін бөлшектеуде объектінің құралымдық және технологиялық сипаттамаларының ерекшеліктері, сондай-ак жұмыстардың және механизмдерді қолданудың эдістері ескерілуі керек;

звеноға немесе бригадаға бөлінетін жұмыс көлемі жұмысшылардың бүкіл құрамының тегіс іс үстінде болуын камтамасыз етуі тиіс;

бір қамтымда орындаған жұмыстардың ауқымы келесі бри­гада үшін қажетті жұмыс көлемін қамтамасыз етуі қажет;

бригада немесе звено бір алмасуда орындайтын жұмыс көлемі жұмыстың белгілі бір каркынын қамтамасыз етуі тиіс;

жұмысты бөліп-бөліп атқарудың бір процесі кезінде жұмыстың жалпы көлеміне қарай әртекті жұмыстарды біріктіреді, сонда звено және бригада әртүрлі мамандықтың жұмысшыларынан күрастырылады;

технологияда қарастырылған бүкіл құрылыс процестерін атқаратын жұмысшылар кешенді бригадаларға біріктіріледі. Жұмысшылардың бір бөлігінің қосалқы мамандықтары болуы керек.

Осы жерде тауарлы өнімді тек объектілік және кешендік тасқындар шығара алатындығын атап айткан жөн. Өйткені мамандандырылған және дербес тасқындардың өнімдері тікелей пайдалануға беріле алмайды және кешендік тасқындардың тауарлар өнімдерін қалыптастыру кезінде оның қүрамдас бөлігі болып табылады.

Селолық құрылыстың өндірістік объектілерінің ерекшелігі сол, дербес тасқындарды, олардың дамытуының үздіксіз сипатына қарай жеке топқа бөлуге болмайды. Сондықтан дербес (жекеменшік) тасқындардың орындалуын тек қана мамандандырылған тасқындар дәрежесінде үздіксіз өндірістік процеске біріктіруге болады.

Селолык үйлер мен құрылыстар ды тұрғызуда қүралымдарды құрастырудың негізінен екі: кешенді және бөлек даралап әдістері анағұрлым кеңтараған.

Мұның біріншісі барлық қүрастырмалы элементтерді бір үяда, бір тұрғанда құрастыруды қарастырады. Бұл жағдайда үйді толық құрастырушы кранның бір жүріп өткенінде-ак жүзеге асырылады.

Екінші әдісте бүкіл үйдің құрастыруы барлык біртекті элементтерді (мысалы бағаналарды), бұдан кейін басқаларын ретімен орындау арқылы жүргізіледі.

Осы әдістердің артыкшылықтары мен кемшіліктері белгілі. Соған қарамастан ауыл шаруашылығы өндірісінің ғимаратта­рын тұрғызған кезде осы соңғы екінші эдісті қолдану анағұрлым тиімді. Ойткені олардың келемі онеркәсіптік объектілеріне қараганда соншалықты аумакты емес әрі каңкаларын құрастыру күрделі технологиялық жабдықтарды қажет етпейді.

Ауыл шаруашылығының, әсіресе тіреулі аралыкты мал шаруашылығының ғимараттарының элементтерін құрастыруға пайдаланылатын механикаландыру құралдары көбіне жүк котергіштігі шағын болып келеді. Сондықтан да жебесінің кұлашы мен ілмегінің биіктігінің кемуіне қарай бір объектіде кранды бірне-ше рет (45-тен 120-ға дейін) орын алмастыруға тура келеді. Крандарды жебе асты аймағында қолдану машина уакытын едәуір қысқартуға және ілмекті және жебесі кыска крандарға карағанда механикаландырылған жұмыстың өнімділігі экономикалык тиімділігін арттыруға жағдай жасайды..

Село құрылысына арналып арнайы жасалған АБҚС-5 үлгісіндегі кранды қолдану анағұрлым тиімді. Ол құрастыру жұмыстарын орындау ұзақтығын едәуір қыскартуға жағдай жасайды. Осы кранның айрыкша айырмашылығы сол, тасымалдық жағдайда оның мұнаралы жебелі жабдығы бұрылмалы платформа үстінде орнатылған топсаның кемегімен кай жаққа болсын еркін бұрыла алады.

Жебе орналастырылған жүк арбасын ілмегінің 2,5-тен 12 метрге дейін біртіндеп ұзаруын және 5-тен 1,5 тоннаға дейін жүк көтеруін қамтамасыз етеді.

Механикаландырылған стропылау және кайта ағыту операцияларына алыстан немесе автоматты басқару сұқпалы кұлпы бар стропты қамтығыш қолданылады. Стропты камту салмағы 11 тоннаға дейінгі темірбетондарды және болат аралыктарды көтеруге арналған. Боренелер мен фермаларды котеру және құрастыру үшін төрт қырлы арқалықтар не фермалардан тұратын траверстер қолданылады, строптарының шетінде алыстан басқарып отыру үшін сұпалы күліп бекітілген.

Ұзындығы 18 метр және салмағы 12 тоннаға дейінгі параллельді фермаларды көтеру және құрастыру үшін фермалардан, арқандардан, строптардан және төрт сұқпалы құлыптан тұратын траверс қолданылады. Ферманы ағыту құлыптың ағытпасына бекітілген арқанды тарту арқылы атқарылады.

Алдын ала ілмекпен жабдықталған жаппалар мен баска да құрастырмалы темірбетон тақталарын көтеру және құрастыру үшін автоматты қамтығыш қолданылады. Ол траверстен, бекіткіш механизмі, қатты тартпасы және камтығыштары бар рамадан тұрады.

 

7. Объектінің бас құрылыс және жұмыс өндірісінің мерзімдік жоспары, техникалық-экономикалық көрсеткіштері

 

Ауыл шаруашылығы ғимараттары мен құрылыстарының объектілік құрылысыныц бас жоспарын жобалау принципі өнеркәсіптік және тұрғын үй, азаматтық құрылыстардың құрылыстық бас жоспарын жобалаудың негізгі ережелеріне негізделген. Онда сол сияқты уакытша әкімшілік, тұрмыстык және өндірістік жайлар мен құрылыстар , механикаландырылған қондырғылар, уақытша коммуникациялар, материалдары мен құралымдар сақталатын жабық және ашық қоймалар, электр желісі мен жолдары көрсетіледі.

Селодағы күрылыста мал шаруашылығы кешендерін, құрама жем зауыттарын, элеваторларды және баска да агроөнеркәсіп кешенінің ірі объектілерін салған кезде ең алдымен құрылыс алаңынан тыс және ішкері тұрақты жолдар салынады. Ал уақытша және кірме жолдар бас жоспарда тұрақты жолдар қарастырылмаған немесе салынып жатқан объектіден қашық және оларды пайдалану құрылыстың қажетін қанағаттандыра алмайтын жағдайда ғана жобаланады. Сондықтан да уакытша және кірме жолдарды жобалау экономикалық және техникалық жағынан негізделген, тасылатын жүктердің түрлерін, қозғалыстың жиілігін және автокөліктердіңтүрлерін ескеру керек.

Уақытша ғимараттар мен құрылыстар  құрылыс алаңының орналасу және бұрыннан бар түракты ғимараттарды пайдалану жағдайын ескеріп барып тұрғызады. Уақытша тұрмыстық, санитарлық және кызметтік ғимараттардың қажеттігі құрылыс алаңында жұмыс істейтін жұмысшылардың санын, олардың тұрақты тұратын жерлерін, құрылыс алаңының елді мекеннен қашыктығын және тағы басқаларын ескеру арқылы салынады. Қалыптасқан құралымға қарай селолық құрылыста жұмыс істейтіндердің кәсіпкерлік құрамы пайыздық карым-катынасына мынандай болып келеді: 83 пайызы жұмысшылар, 13 инже­нер-техник қызметкерлер, 3 кызметкерлер және 1 пайызы кіші қызмет көрсетуші қызметшілер мен күзетшілер.

Селолык құрылыс жағдайында бетон дайындау тораптары мен қондырғылары әдетте құрылыс ұйымыныңтірек базасын-да, сондай-ак кұм, үсақ тас, қиыршык тас және басқалар жинастырылған орындарға тақау орналасады.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы объектілердің мерзімдік жоспарларын жасаған кезде құрылысты іске қосу кешендерін (объектілерін) ұйымдастыру карастырылады. Құрылысты кешендермен (объектілермен, ғимараттармен) ұйымдастыру олардың пайдаланылуы тұтасымен, жеке-жеке бөлмей тап-сыруды қарастырады.

Жұмысты ретімен жүргізу жалпы құрылыстық, құрастыру және арнайы құрылыс жұмыстарын өзара байланыстыруды қажет етеді. Құрылыстың жалпы салыну мерзімін қысқарту және жұмысшылар мен құрылыстағы машиналарды тиімді пайдала­ну үшін мерзімдік жоспарында жұмысты тасқынды әдіспен атқару және түрлі процестерді үйлестіру арқылы жүргізу қарас­тырылады. Уақыты жағынан жекелеген құрылыс процестерін ұштастыру барлықтұрғызылатын құралымдардың орнықтылығына және атқарылатын жұмыстардың қауіпсіздік ережесіне сәйкес келуі тиіс.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің ғимараттарын тұрғызуды қамту аймағына және учаскелерге бөлген кезде үяшық үлгі жұмыс ауқымының бірлігі ретінде пайдаланылуы мүмкін емес. Өйткені бұл жағдай жұмыс ауқымының шағындығына және объектіліктаскынды ұйымдастырудың қиындылығына негізделген. Сондықтан қамту аймағы ретінде ғимараттың анағұрлым ірі учаскелерін алған жөн. Мұндағы жұмыс көлемі звенолар мен бригадалардынтолықауысыммен барынша өнімді жұмыс істеуіне мүмкіндік жасайды. Жұмысты учаскелер мен қамту аймағына бөлшектеуде құрастыру механизмінің ыңғайлы және қауіпсіз жұмысын, тасымал құралдарының еркін жүрісін қамтамасыз ететіндей болуы керек.

Құрастыру учаскелері мен камту аймағының санын көбейту өндірістік процестерді құрастыруға, құрылыстың мерзімін қысқартуға және жұмыс өнімділігінің тиімділігін арттыруға жағдай жасайды.

Құрылыстың бас жоспарының техникалық-экономикалық көрсеткіші мыналар: уакытша жолдар мен инженерлік коммуникациялардың ұзындығы мен құны; құрылыс-құрастыру жұмыстарының сметалык күнының 1 миллион теңгеге жатқызылған уакытша ғимараттар мен құрылыстардың көлемі мен құны; құрылыстың жалпы құнындағы күрылыс шаруашылығының жалпы үлгісі мен кұны.

Жұмыстарды атқарудың мерзімдік жоспарының техникалык-экономикалык сарапталуы мынандай көрсеткіштермен жүзеге асырылады: сметамен салыстырғандағы өзіндік құны; құрылыс жұмыстарының механикаландыру дәрежесі және құрылыс алаңының 1 текше метр көлеміне немесе 1 шаршы метріне жұмса-латын еңбек; құрылыстың мөлшері немесе директивалык мерзімімен салыстырғандағы құрылысты салудың ұзақтығы.

Мерзімдік жоспардың негізгі көрсеткіштеріне құрылыстың салыну ұзақтығын қысқарту жатады. Мерзімдік жоспардың варианттарымен салыстырғанда өзіндік кұнды кемітуден алынатын экономикалықтиімділік мына формуламен анықталады

Э_к = (С_гС₂) ₊ Е_н(К-К₂),

мұндағы Cj-C, - кабылданған шешімге байланысты құрылыс-құрастыру жұмыстарының өзіндік кұны; Е - құрылыстың мөлшерлік коэффициенті; К,-К₂ - негізгі және айналымдық өндірістік қор құнындағы айырмашылық.

 

8. Агроөнеркәсіп кешендерінің ғимараттарын тұрғызу саласындағы  проблемалық мәселелер

 

Үйлер мен ғимараттардың құралымына күштің аз түсетінді-гімен құрылыс аландарының құрылыс-құрастыру жұмыстарының көлемі шағын, бірак шашыранды орналасуы және тасымал байланыстармен канағатандырылғандығы, индустриаландыру мүмкіндігінің тар аукымдылығы және күрдёлі қаржыны тиімді пайдалану қиындығы  ауыл шаруашылығы құрылысын қарқынды дамыту жағдайында бірқатар өзекті мәселелерді шешуді талап етеді. Олар - көлемдік-жоспарлау және құралымдық шешімдері жетілдіру, тиімді құралымдық пен материалдарды қолдану, құрама құралымдарды дайындау мен құрастыруға жұмсалатын шығындарды және өзіндік кұнды азайту.

Жеңіл бетондарды, үйеңкі ағашынан және асбесті құралымдарды кеңінен қолдану-село құрылысын индустриаландырудың және үйлер мен ғимараттардың құралымдық элементтерінің

салмагын жеңілдетудің оңтайлы бағыты. Панельді құралымдардан селолық объектілерді тұрғызуда барынша жоғары тиімділікке қол жетеді.

Көлемдік-жоспарлау және тиімді шешімдерді таңдап алу аймақтықфакторларды және үйлер мен ғимараттарды пайдала­ну шарттарын ескеруге негізделуі тиіс. Белгілі бір құрылыс материалдарын ауыл шаруашылығы үйлері мен ғимараттарына пайдалану үшін алдымен әр материалдардың сол ортаға лайык қасиеттері ескерілуі керек. Егер де құрылысқа сол ортаға лайық емес материалдарды пайдаланатын болса, ол тез арада Бұлінеді.

Құрылыс-құрастыру жұмыстарын механикаландырудың маңызды шарттарының бірі - машиналардың параметрлерін дұрыс таңдап алу және олардың техникалык мүмкіндігінің өндірістік технологиялыкталабынасәйкес келуін анықтау.

Қолданылып жүрген жер қазатын  машиналардың селолық ғимараттардың жер асты бөліктерін жоспарлау мен үйлесімдік шешіміне техникалык сипаттамасына жасалынған талдаулар бір шөмішті экскаваторлардың шөмішінің ені іргетаска арналған ордың енінен едэуір артык екендігін көрсетеді. Бұл механизм күшімен, сондай-ак кол күшімен аткарылатын жер қазу жұмыстарының ауқымын ұлғайтуға соктырады. Сондықтан да селолык құрылыста шөмішінің ені ұзартып немесе шақтап отыру мүмкіндігі бар доңғалакты экскаваторларды қолданған тиімді.

Осы жерде озінің техникалық параметрі жағынан селолық жерлерде пайдалану талабынажауап беретін құрастыру жұмыстарын механикаландыруға арналған арнайы құралдар жасағаны жөн.

Селолық құрылыс өндірісінің жағдайы жүк қамтитын алмалы-салмалы қүрылғыларды әмбебап болуын талап етеді. Өйткені бұл түрлі құралымдықэлементтерін стропылауға, жүкті сенімді ұстап тұруға жағдай жасайды және орын алмастыру кезінде оның орнықтылығын камтамасыз етеді.

Село құрылысында құрамалы үйлер мен құрылыстар  эле-менттерін мәжбүр түрінде құрастыру эдісі кеңінен өрістетілуі керек. Бұл әдісті қолданғанда стропылау және қайта ағыту жұмысын қолмен атқаруды болдырмайды, технологиялыкбосқатұру азаяды, құрастыру цикілінің ұзактығын қысқартады.

Қүрылыс өндірісін жетілдірудің негізгі бағыттары құрылысты кешенді механикаландыру мен индустрияландыру, яғни оны біртіндеп зауыттык дайындама элементтерінен үйлер мен ғимараттарды тұрғызудың бірыңғай онеркәсіптік-қүрылыс процесіне айналдыру.

 

Әдебиеттер:

 

1. Хамзин С.Қ. Үймереттер мен ғимараттардың құрылыс технологиясы. Оқулық. – Астана, 2003.-381 б.
2. Соколов В.А. Технология возведения специальных зданий и сооружений. Учебник. – М.: Высшая школа, 2005.
3. Теличенко В.И., Лапидус А.А., Терентьев О.М. Технология возведения зданий и сооружений. – М.:Высшая школа, 2003.
4. Терентьев О.М. Технология возведения зданий и сооружений. – М.: Высшая школа, 2003.
5. Хамзин С.К., Карасев С.К. Основы строительного производства. Курсовое и дипломное проектирование. – М., 2006.