Тақырып: Қылмыстық құқықтың ағартушылық-гуманистік теориясы.

1. Клерикалдық теория мәні.
2. Клерикалдық теорияның шет мемлекеттер мен Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы көрінісі.

Бұл курс біқатар дамыған шет мемлекеттердің: Англия, Франция, Германия, Жапония және Италия Қылмыстық құқығы Жалпы бөлімінің негізгі институттарын талдауға арналған. Бұл курсты оқыту бұрыннан қалыптасқан, бастамасын кеңес дәуірінде М.М.Исаев, Н.Н.Полянский және А.А.Пионтковский қалаған шет мемлекеттердің қылмыстық құқығын тану дәстүрін жалғастырады. Аталған курсты дамытуға Б.С.Никифоров, П.И.Гришаев, Ф.М.Решетников, К.Ф.Гуценко, Н.Ф.Кузнецова және т.б. профессорлар елеулі үлес қосты. Бұл пәнді оқу барысында аталған елдердің қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық жауаптылықтың негіздері, қылмыс субьектісі, қылмыстық жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар, қауіпсіздік шаралары және т.б. мәселелер қарастырылады.

Шет елдердің қылмыстық құқығын білу тек ой-өрістің кеңейюіне ықпал етіп ғана қоймайды. Бұл әркімге өте пайдалы, ал тиісті жағдайларда ғылыми-зерттеу жұмыстарында қажетті болуы мүмкін. Бұл пәнді оқыту көптеген жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларымен қарастырылған, мысалы, Ресей халықтар достығы университетінде – негізгі пән ретінде, ал М.В.Ломоносов атындағы ММУ-де – арнайы курс ретінде оқытылады.

 Шет мемлекеттердің қылмыстық құқығын білу Қазақстан Республикасының қазіргі күшіндегі қылмыстық заңнамасын дайындауда да өз септігін тигізген. Кодексті дайындауда сыннан өткен Батыс Еуропа, атап айтқанда, Германия және Франция елдерінің тәжірибесі ескерілген.

Бұл пәннің курсында Жалпы бөлімнің институттары қылмыстық құқықтың екі негізгі құқықтық жүйелері бойынша қарастырылады. Англо-саксондық жүйе Англия және АҚШ құқығымен ұсынылған, континенталдық – Франция, Германия, Италия, сондай-ақ, Жапониямен берілген. Бірінші топтағы елдердің екінші топтағы елдерден айырмашылығы сонда, мұнда қайнар көзі болып жалпы немесе прецеденттік құқық табылады. Онымен қоса, Англияда 1972 ж. Лордтар Палатасы (жоғары инстанциялық сот) соттардың жаңа қылмыстар құру құқығынан бас тартты, ал АҚШ бірқатар штаттарында соттардың бұрынғыша мұндай құқығы бар.

Курсты оқыту бағдарламасына  Испанияның 1995 ж. жаңа қолданыстағы Қылмыстық Кодексін емес, Италияның қылмыстық құқығы Жалпы бөлімінің материалын енгізу екі себеппен түсіндіріледі. Біріншіден, қазіргі күшіндегі Италияның 1930 ж. қолданыстағы Қылмыстық Кодексінде Жалпы бөлімнің көптеген мәселелері (мысалы, саяси қылмыстардың,  кінәнің, қылмыстық жауаптылық негіздерінің, себепті байланыстың және т.б.) реттелген, бұлар басқа мемлекеттердің континенталдық жүйе,  итальяндық қылмыстық құқық көптеген латино-американдық елдердің заңнамасына  елеулі әсерін тигізді.

Аталған курста тиісті мемлекеттің қылмыстық құқығы үшін сол немесе басқа мәселенің маңыздылығы немесе өзектілігіне байланысты оларды қарастыруға аз немесе көп көңіл бөлінген немесе кейбір мәселелер мүлдем қарастырылмаған. Мысалы, Францияның Қылмыстық Кодексіне арналған бөлімде  өлім жазасы туралы мәселе мүлдем қозғалмайды, бұл заңды, өйткені ол онда 1981 ж. алынып тасталды. Және керісінше, «АҚШ  Қылмыстық құқығы» тарауында бұл мәселе нақтырақ және жан-жақты зерттелеген, өйткені өлім жазасы федералдық және көптеген штаттардың заңнамасымен қарастырылған және кеңінен қолданылады.

 

Тақырып 2. Қылмыстық құқықтың классикалық мектебі. Қылмыстық құқықтың антропологиялық-социологиялық мектебі.

1. Қылмыстық құқықтың классикалық мектебі.
2. Қылмыстық құқықтың классикалық мектебінің шет елдердің заңнамалық архитектоникасына әсер етуі.

 

1789 ж. Француз революциясынан кейін пайда болған қылмыстық құқықтың классикалық мектебі көбінесе ағартушылық-гуманистік теориясы мен неміс классикалық философиясына негізделген. Бұл мектептің классикалық деп аталуының себебі, оның  төңірегінде алғашқы рет қылмыстық-құқықтық догмалардың  жүйесі қалыптасты.

А.Фейербах осы мектептің белді өкілі болып табылады. Беккария  идеяларына сүйене отырып, ол қылмыстық құқықтың маңызды қағидаларын (оларды латынша формулаларда мазмұндап) құрастырды:

- «nulla poena sine lege» - заңсыз жаза жоқ;

- «nulla poena sine crime» - қылмыссыз жаза жоқ;

- «nullum crimen sine poena legali» - заңды жазасыз қылмыс жоқ.

Сонымен қатар, А.Фейрбахпен қылмыс құрамы, кінә, оқталу, қылмысқа қатысу сияқты қылмыстық құқықтың институттары құрастырылған.

Жазаларды ғалым екі топқа бөліп қарастырған: қорқытушы жазалар және зиян келтіруші жазалар. Біріншілердің мақсаты – қорқу салдарынан қылмыстан жеркену, екіншілерінің мақсаты – заңның күшін жариялау.

И.Бентам классикалық мектептің қалыптасуына елеулі үлес қосты. Заң ғылымының дамуына оның «Қылмыстық кодекстің негізгі бастаулары» және «Азаматтық және қылмыстық заң ережелері туралы пікірлер» атты еңбектері үлкен септігін тигізді. Утилитаризм философиясының өкілі бола тұрып, ол заңнама арқылы адамдардың мінез-құлқын оларды бақытты ететіндей етіп реттеуге болады деп санаған. Философтың көзқарасына сәйкес, кез келген адам ең күшті қанағаттанушылық алуға және аз қайғы шегуге ұмтыла отырып, заң бұзушылықтың оң және теріс зардаптарын саралайды. Заңға қайшы мінез-құлыққа пайдакүнемдікпен келе отырып, қылмыскер қылмыстан пайда алуға тырысады. Сондықтан да қылмыстық заң қылмысты (пайда әкелмейтіндей) тартымсыз ететіндей  жаза қарастыруға тиіс. Бентамның пікірінше, жазаның зияны қылмыстан келетін пайдадан жоғары болу керек.

Неміс классикалық философиясы классикалық мектептің теориялық негізі болды. И.Кантпен және Г.Гегельмен қалыптасқан ерік бостандығының, қылмыстылық пен жазаланушылықтың құқықтық құрылымы қылмыстық құқыққа да елеулі әсерін тигізді.

И.Кант теориясына сәйкес, адамның ерік бостандығы, яғни өзінің мінез-құлқының шеңберін саналы және кедергісіз таңдау мүмкіндігі философпен жауаптылықтың негізі ретінде қарастырылған.

Қылмыс жасаған адам, Кант іліміне сәйкес, талион қағидасына сәйкес жазалануға тиіс болған. Кант пікіріне сәйкес, жаза мақсаты жасалған қылмысқа бара-бар азап шектіру.

Г.Гегель өзінің қылмыстық-құқықтық ілімін «Құқық философиясы» еңбегінде көрсетті. Қылмыс, Гегельдің пікірінше, оның нақты мағынасында бостандықтың нақты болмысының бұзылуы. Құқықты бұзу  меншіктің қандай болмасын туріне немесе мүлікке жамандық жасауды, зиян келтіруді білдіреді.

 

Лекция 3.     Антропологиялық  мектептің, оның шет елдер қылмыстық заңнамасына әсер етуі.

 

1. Социологиялық мектеп, оның шет елдер қылмыстық заңнамасының қалыптасуындағы белсенділігі.  

 

Ағылшын қылмыстық құқығының қайнар қөздеріне сипаттама.

Жалпы құқық. Қазіргі Англияда құқықтың негізгі қайнар қөздеріне, оның ішінде ағылшын қылмыстық құқықығының қайнар көздеріне статуттар (парламенттік заңдар) мен сот прецеденттері жатады. Дегенмен, қазіргі кезеңде Жалпы бөлімің кейбір маңызды мәселелері өзінің заңдық шешімін тапты. Сөгіте тұра, олардың анағұрлым бөлігі бүгінгі күнге дейін сот прецеденттерінде көрсетілген түрінде өмир сүруде.

Ағылшын қылмыстық кодексің болмауы ағылшын құқығының барлық тарихи дамуы барысынан келіп шығатын қылмыстық құқықтың арнаулы ерекшелігі болып тыбылады. Былайша айтқанда, сот практикасы ағылшын құқығының анағұрлым ежелгі қайнар көзі болып табылады.

Заң шығарушылық актілерге дейін, ХІІ ғ. – дан бастап, Вестлинтерде отырған соттардағы каральдық судьялар және графтықтардың кошпелі саттары істі қарай отырып, кейіннен Ағылшын қылмыстық құқығының негізіне айналған ережелер жасады.

Сөйтіп, ХІІ – ХІІІ ғғ. каральдық орындық соттарының судьялары анағұрлым ауыр қылмысы үшін жауапкершілік туралы – фелонии, ал ХІV ғ. ауырлығы орташа қылмыс үшін – мисдилинар ережесін жасады.

Кейінірек қылмыстық құқықтың қалып – тасуына өзіндік әсер еткен жұлдызды палатаның соты болды.

Қазіргі кезде кейбір қылмыс үшін жауыпкершілік жалпы құқық бойынша белгіленеді. Яғни бұл, оның анықтамасын парламенттік актіден емес, сот шешімдерінен табуға болады. Бұл жағдайда әңгіме, тек қылмысты анықтау туралы ғана емес, содай-ақ айыптыға жаза белгілеу туралы да болып отыр. Кейбір статуттарда қылмысы үшін жаза жалпы құқық бойынша белгіленеді. Мысалы, ауыр және жай адам олтіру жалпы құқық бойынша қылмыс болып табылады. Бұл қылмыстардың анықтамасын бірде-бір статутта кездестіру мүлекін емес, дегенмен олар үшін жаза 1861 жылғы жеке адамға қарсы қылмыс туралы заңда және басқа да заң актілірінде қарастырылған.

Сонымен бірге мынаны естен шығармауымыз қанет, саттар қандай да бір жаңа іс әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілеуге немесе болып жатқан қылмыстың құрамын қенейтүге құқыт болмады. Бұл 1972 ж. Соттырдың мұңдай өкілеттілігінің болын бекітуден бас тартқан лордтар палатасында Кпиllerr ltd. V DPP – ici бойынша шешімінде бекітіді.

Соттағы тараптардың дауларын және сондай-ақ Вестминистерлік соттардағы істерді қараүшы соттардың шешімін суреттеу қашан және кімнің бастағаны туралы әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Кейбір ағылшын тарихшыларының айтуынша алғашқы жазбаларды сот клерктегі бастады десе, ал кейбіреулері оларды алғашында студент-заңгерлердің конспектілері болды деп көрсетеді.

Қылмыс субьектілері. Ағылшын құқығында қылмыс субъектілерінің ішінен заңды тулғаларды бекерден-бекер алып тастамады. Корпорация жеке тұлғаны жазалау үшін айып төлеуі мумкін, бірақ жасалған әрекет үшін жауапқа тартылмайды. Заңмен белгіленген қандай да бір міндетті билік окілеттілігін пайдалана отырып бұзса немесе ешқандай әрекет жасамаса немесе келтірілген залал үшін айып төлеуі мүмкін. Дегенмен заңды тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тартудың өлшемдері әлі ағылшын құқығында белгіленбеген.

Қоғамдағы орны мен қызметіне қарай қылмыстылық жауаптылыққа тартылмайтындар:

1. кароль, «қылмыс жасауы мүмкін емес» не болмаса «әділетсіздік жасауға оның еркі өте жағары».
2. елшілер немесе шетел мемлекеттерінің елшілігіндегі қызметшілер қөрамына кіретін тұлғалар. Егерде дипломатиялық өкілдік қызметінен босаған кезден бастап, оның қылмыстық әрекетіне жауапсыздық жеңілдігі бірден күшін жояры.

Қылмыс субъктісі туралы ілімнің негізгі мәселесі – жеке тулғаның қабілетсіз холде қылмыс жасауы. Ағылшын құқығында қабілетсіз халде қылмыс жасау (қатарына жас ерекшелігіне байланысты, есі ауысқа), мас күйінде жасаған іс-әрекеттері жатады.

Жас ерекшелігі бойынша ессіздін жасы кәмелетке толмағандардың үш тобының біреуіне жатса

1. 10 жасқа дейінгі жас балалар (1963 ж. заның 16-бабы) қылмыстық жауапкершіліктен босатылады, себебі олардың әрекеттеріне, жауап беру қабілітсіздігіне бултартпаитын презумпция әрекет етеді.
2. 10 жастан 14 жас аралығындағы жас балалар үшін ессіздік презумпциясын жоққа шығаруға болады. Римдік құқықта «жамон оймен істеліген іс жастың кемістігін толтырады» деп көрсетеді.
3. 14 жас пен 21 жас аралығындағы  жасы кәмелетке толмағандар толық көлемде жауапкершілікке не, олардын жасы жазаны жеңілдетуі мүмкін немесе жасөспірімдер үшін ерекше мекемен жіберуі мүмкін.

1957 жылғы кісі қптіру туралы заң бойынша қылмысжасаған кезде 18 жасқа толмағандадарды белгілі-бір мерзімдерге ғана бас бастандығынан айырады. Оларды өлім жасына кесуге, не болмасы өмір бойы бас бостандығы айыруға болмайды.

  1948 ж. қылмыстық істер бойынша әділеттілік туралы заңның 17-бабында 21 жасқа дейінгі жасы пәнмелетке толмағандар үшін түрмеге қамау, тек басқа ешқандай жағдайда нәтиже бермейді деп сот таныған кезде іске асырылады.

 

АҚШ қылмыстық құқығы.

 

1. АҚШ қылмыстық құқығына жалпы сипаттама.
2. АҚШ Конституциясы.
3. АҚШ қылмыстық құқығы.

 

Американдық федерамезмнің ерекшелігіне баиланысты, АҚШ-тың жалпы ұлтық біртутас қылмыстық – құқықтық жүнесі жоқ. Мемлекетті өз бетінше 53 жүйе әрекет етуде – ғқ штат федералды, астана орналысқан Колумбия округі нәне «ерікті түрді қосылған мемлекеттер» Пуэрто-Рико. Бұл АҚШ-қа тән құқықтық дуамумді алып келді, яғни әрбір штаттың аумағында сол штаттың өз құқығы әрекет етеді, ал нақты жағдайларда – федералды құқық пайдаланылады.

АҚШ қылмыстық құқығының негізгі қайнар көздері жалпы немесе прецеденттік құқық және статуттық құқық, яәни заңдар.

Сондықтан қазіргі кезеңде тек жалпы құқық нормаларына сүйенген, статуттық құқықты бірде-бір қоснылша болған штат жоқ, барлық штаттар статусттық құқықты, жалпыны қамтитын етуге умтылуда, осыған байланысты заңдарғы қылмыстық құқықтың қайнар коздерін қарауды бастау.

Федералды қылмыстық заңдардың қайнар көздеріне мыналар жатады: 1787 ж. АҚШ конституциясы, Конгрусс актилері, заң негізіндегі актілері, сондай-ақ халықаралық қылмыстық құқық нормалары аз дәрежеде – үндістер тайпасының нормалары. АҚШ конституциясы қылмыстық заңдар көлемінде федерация мен штаттардың өкілеттігіне анық шектеуге жол бермейді.

8-бөлімнің 1-бабында «Конгрестің құқықтарының шешім шығара алатын мәселелерінен кейін,(әсіресе жаза белгілеу, теңіздегі қарақшылықты анықтау және жаза тағайындау және т.ы)». сондай-ақ Конституция белгілеген АҚШ-тың үкіметіне, оның Департаментіне және лауазымды тулғаларына берілген жоғарт құқықтарымен қатар, басқа да құқықтарды жүзеге асару үшін барлық заңдарды қабылдауға құқығы бар.

Бұл конституциялық жаәдай федералдық қылмыстық заңдардың тез дамуы үшін негіз болды: алғашқыда федералдық дәренеде тек бірнеше қылмыстық заңдар болды, оның негізгі бөлігі штаторда қабылданды. АҚШ Конституциясы текелей қылмыстық – құқықтың көтеген еренелерден, неболмаса қылмыстық құқыққа қатысы бар  еренелерден турады. Олордың арасында кері күші бар заңдар шығаруәя тиым салынған, қапал және  жеке меншіктен заңсыз айырәя тиым салынған еренелер бар. Конституцияда (3-бөлім, 111-бап) сондай-ақ мынадай қылмысқа, яәни опасыздыққа анықтама бекітілген.

АҚШ-та көпшілік мақұлдаған федералды қылмыстың кодекс жоқ. 1948 ж. 25 маусымдағы. Конгресс актісінде бурынғы әрекет еткен «қаралған, кодекстеген» заңдар, АҚШ заңдар  жинағының «қылмыс және қылмыстың процесс» делінген 18-бөлімінде заң түрінде енгізілген. Бұл бөлімнен 1-бөлгі соңғы нөшірі 123 болғаны мен 86-бөлімнен тұрады, қалғандары түсип қалған. Жалған турде ол жалпы және ерекше түрі жоқ. Шындығында 1-бөлімі «Жалпы еренелер» - бұл кішірек – жалпы бөлім, өгіткені ол 22-ақ болтан тұрады, оның көрсетілген бөлімдегі пайдаланылатын уғымдардан турады, 3-бабы (пр.2,3,4) қылмысқа қатысу институты нан турады, ал біреуі (пр.17) қабілетсіз халде қылмыс жасау. Қалған бөлімдері алфавит бойынша орналасқан. Сондықтан, алғашқысы аңдар мен өсімдіктерге озбырлық жасауға жауапкешілік үшін бап (3-бөлім) ортасында – адам өлтіру (51-бөліп), соңында терроризм үшин жауапкершілік туралы (113В-бөлім), сатқындық (115 бөлім) және әскери қылмыстар (118-бөлім). Дегенмен, барлық қылмыстық – құқықтық нормалар, жалпы сипатта болсын заңдар жинағының 18-бөлімінің 1-бөлігінде де қарастырылған. Жаза (айып және түрмен жабу – 227-бөлім, сондай-ақ өлім жадасы – 228-бөлім) қалған барлық АҚШ заңдар жинағының 49 бөлімінде шашылып кеткен. Олардың жолпы көлемі 3000-дай. Осыншама көп қылшыстық – құқықтық ережерлердің саны казуистиканың нәтижесі, нормалардың сипаты ескірген және сондай-ақ архаикалық ережелердің болуы заңдардың тәртіпке салынбағандығы.

Сөйтіп, мысалы, 130 баптан көпшілігі танау және алааяқтыққа арналған, 90-ға жуығы қолдан жасауәя және арамдық жасауәя және т.б. арналғом.

70-тен астам ұғымдар қылмыстық субъективтік жағын сипаттауға арналған, осы кемшіліктердің барлығы американдык ғылым ө дарды сынға (критика) алуға алып келді.

Біреулері (Браун және Шварц) түсініксіз былық жағдайда, басқалары (Зиглер) «шындығында пайдалану үшін жарамсыз, бұл сөз жоқ - әділетсіз» деп көрсетеді. Сондықтан, заңдардың мұндай жағдайы биліктегілерді уайымдатады.

Бірнешә рет оны реформалауға әрекет еткенімен, ештене шықпады. Дегенмен, кадамдар жасалынды. 1948 ж. Р. Рейган әкімшілігі конгресс арқылы қылмысқа бақылау туралы кешенді заңды өткәздә. Қатал Қылмыстық саясатта қауіпті қылмыскерлер мен рецидивистер қарсы күрес шараларын және реттейтік басқа да мәселелерді қарастырды.

Осы заңның бір бөлігі – жазалау реформасы туралы заң бойынша жазалауға комисске  құрылды. Ол «жазаны тағайындаудың негізгі бағыттарын» жасады, ол Басшылык түрінде жарияланды. Мұнда федералды қылмыс үшін жаза тағайындаудың әртүрлілігін жоюға арналды.

1994 ж. «зорлық қылмысқа қарсы күрес туралы» заң қабылданды.

«Нью-Йорк Таймс» газеті сипаттағандай АҚШ-тың қазіргі тарихындағы ең ауыр жазалау туралы заң болды. Ол өлім жазасын  қолданудың 60 түрін бекітті.

Федералды дәрежеде қылмыстық – құқықтық қатынастарды реттеуде үлкен ролб атқаратын Президенит, министрліктер және федералды Үкіметтің заң негізіндегі актілері. Ол актілер федералды заңдардың нормаларын нақтылап, бөлектеп көрсетеді.

Кей жағдайларда олардың  өздері де кейбір іс әрекеттер үшін қылмыстың жауапкершілікке тартады.

Сөйтіп, 1986 ж. президент Р.Рейганның әкімшілік буйрығы бойынша Ливиға қарсы экономикалық санкцияның шеңберінде қабылданған, бұл көрсетілген уақыт ішінде тастап кетпеген американдықтар үшін, 10 жыл мерзімде бас бостандығынан айырма, түрмеге жабу және 50 мыңға дейінгі доллар көлемінде айып тағу көрсетілді.

Американдық профессорлар Прайсжәне Битнер былай деп көрсетеді: заң негізіндегі актілер (федералды және штаттық) коллегиялық түрге қабылданған заңдардан да гөрі қоғамдық өміре тікелей әсер етеді.

Федералды  қылмыстық заңдардың жері мектеулі болып келеді.

 

Жапония қылмыстық құқығы.

 

1. Жапония қылмыстық құқығының қайнар көзі.
2. Жапония қылмыстық кодексіне сипаттама.

Жазылған құқыққа дейін, енелгі Жапонияда (шамамен б.д.д. 250 жылдан б.д. VII ғ. Басына дейін) адамгершілік нормаларынан діни көзқарастар және т.б. бөлінбеді. Дегенмен, сол уақыттағы сипаттамалардан кейінірек жазылған тарихи шығармалар «кодзики»(712) және «Нихон секи-ден» (720) – қылмыстық әрекетке қатысты турақты көзқарастарды көруге болады. Ежелгі Жапонияда (VII ғ. Басы – X ғ. II жартысы) қылмыстық құқықтың алғашқы жазылған қайнар көздеріне, сол кездегі мемлекетке әсер еткен қытайлық құқықтың әсерінен қалыптасқан қытайлық түрдегі құқыққа, бірақ мазмұны жағынан жапондық шындыққа бағытталған заң актілері «рицуре» («рицу» және «ре»), олардың арасындағы қазіргі қылмыстық – құқықтың заңнама мүсінігіне жақын «рицу» актілері жатты. Осы заңдардың бірі «Тайхо рицу» (VIII ғ.) заңының мәтіні орыс тілінде жарияланды. Ортағасырлық феодалдық Жапонияның құқығы (Х ғ. Екінші жартысы – XV ғ. Екінші жартысы) тарихи дәүірде өмір сүрді. Бурынғы куеңдегі Мемлекеттік орталықтандыру, жергілікті феодалдардың күшімен жойылып, орталықта – биліксіз императордың өмір сүруімен және шындығында мемлекетті билеуші сегун мен оның үкіметі биледі немесе далалық бакуфу болды. Былайша айтқанда үш құқықтық жүйе қалыптасты – императорлық, сегундық және жергілікті.

Сол екздегі құқықтың үлгісі ретінде 1232 ж. император тусындағы регент қабылдаған (орысша жарияланған) «Госәйбай сикимоку» заңының қылмыстық – құқықтың қаулысын айтуға болады, (бұл заң сол дәуірге тән болды, әртүриі салаға қатысты нормалардан турды). Қытайланған құқықтық жуйе бұл кезде өз маңызын жойған болатын Феодалдық Жапонияның жаңа уақытқы өтуі (XV ғ. 2-жартысы – XIX ғ. 2-жартысы) феодалдық өзара тартыстармен сипатталады. Сол дәуірдегі қылмыстық құқықтың қайнар қөздерінің бірі анағурлым атақты «Кудзиката асадамэгати» (1742 ж.) болды. Бұл кезеңде ешқандай қытайлық құқықтың ықпалы сезілмеді. «Мэйдзи» қайта құрылуларынан кейін (сегунат институты жойылып, билім басына император Мэйдзи келді) 1868 ж. жапонияда 1945 ж. Жапонияның ІІ дүние жүзілік  соәжтағы жеңілісіне дейін созылған, жапон тарихшыларының атаған «жаңа уақыт» дәуірі келді. Жапония белсенді турде капиталистік дашу жолына түсті. Феодалдың құқықтық жүйені жою процей жүрді.

Қылмыстық құқықтық салаға келетін бомақ, алғашында «Карикэйрицу» (1868 ж.), «Синирицу-коре» (1871 ж.) және «Кайтэйрицурэй» (1874 ж.) қылмыстың заңдары қабылданды да, бұл кейбір феодалдық дәстүрлерден кейбір феодалдық дәстүрлерден кетіп, бурынға қитайланған қылмыстық құқықтық қайнар көздері жазбаларының жалғасы болды.

Дегенмен, қоғамның қайта құрылуына байланысты, буржуазиялық бағытқа түсуге байланысты және жаңа биліктің сыртқы саяси міндеті ыңғайлы қылмыстық заңнама жасауда қажет етті. Бұл жерде екінші рецепцияның бағытты дамыды (баяғы бір кездей қытайлық үлгісін пайдалану), яғни дайын басты заңнамаларды алды.

1880 ж. Француз қылмыстық кодекстің бастамаларынан алынған, европаланған қылмыстық кодекс қабылданды.

ХІХ ғ. Соңында Жапония буржуазиялық құқық жүйесі толық қалыптасты. Басталған жаңа құқықтық жүйені нығайту барысында, германдық құқықтық мектептердің ықпалы күшейіп, пайда болды. 1880 ж. Ескі қылмыстық кодекстің орнына 1907 ж. Қылмыстық кодекс (1908 ж. Күшіне енді) келді. Оны дайындауда үлкен ықпал еткен 1871 ж. Герман қылмыстық кодексі болды. Мемлекетті милитаризациялаудың басында және билік етуші топтардың ішкі қайшылықтарының күшеюінің түсында қылмыстың құқықтың қайнар көздерінің жүйесі жаңа арнаулы қылмыстық заңдармен және қылмыстық емес зацнамаларының қылмыстық – құқықтық нормаларымен толықтырылды. Бұл агрессияның қаруына қылмыстық құқықты айналдырып қана қоймай, елді әскери лагерге айналдырды. Жеке өзгерістер қылмыстық кодекске де енгізілді. 1945 Жапония жаңа кезеңге аяқ басты Жапония өз жеңімсін мойындағаннан кейін іске асырылған жаңа құқық жүйесіндей реформалар, анағурлым маңызды демократиялық реформалар болды.

Соғыстан кейін жаңа Конституция қабылданды. Конституцияда мацизды орынды адам құқығы мен демократияның басқа институттары алды.

Қылмыстық құқықтың қайнар көздері жүйесіндегі негізі өзгерістер агрессия мен реакцияның нормалары мен актілері болды.

1947 ж. Қылмыстық кодексе жеке өзгетулер енгізілді. Император отбасының мүддесін қорғайтых ерекше құқытық бөлімді жойды. Қылмыстық құқық саласындағы манызжы өзгерістер Конституцияда жазылды. Казіргі Жапонияның құқықтық жүйесінің мацизды рөлі, Жапония дүние жүзіндей екінші экономикалық державаға айналуы, және дүние жүзілік қоғамдастықтың сыртқы өміріне ерекше ықпал етеді. Мемлекутті әлеулиттік экономиялық жеңіске жеткізіп, ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

Жаңа қоғамдылық қажеттілік жаңа құқық саласын дамытты. Қылмыстық құқыққылмыстық салсаттың негізің қалай отырып, қылмысты салсаттың негізін қалай отырып, қылмысты төмен дәренеге түйріп, мемлекетті дамытты.

1907 ж. Қылмыстық кодексті сақтай отырып қылмыстық құқықтық сала көптеген арнаулы қылмыстың заңдармен, сондай-ақ қылмыстың жаза туралы нормалармен (соғыстар кейінгі қылмыстық емес сипаттағы заңдардағы) толықтырылды. Сөйтіп, Жапония қылмыстық кодексінің қайнар көзіне – Қылмыстық кодекс арнаулы қылмыстық заңдар, қылмыстық емес зацнамалардағы қылмыстық – құқықтық нормалар және мунициполды жиналыстардың міндетті қаулыларынан, халықаралық кемсімдерден, сот преценттерінен тұрады.  

 

ГФР қылмыстық құқығы.

 

1. ГФР қылмыстық кодексі.
2. ГФР қылмыстық құқығының кайнар козіне сипаттама.

 

ГФР-дің қылмыстық құқығының қайнар көздеріне 1949 ж. ГФР-дің негізгі заңы (конституция), 1871 ж. ГФР. Қылмыстық кодексі, Федералды қылмыстық заңдар, жерлердің қылмыстық заңнамалары, шетелдік қылмыстық заңнамалар жатады.

ГФР  қылмыстық құқығының ерекшелігі толығы кодекстенбеген.

Қылмыстық кодекспен қатар әртүрлі заңдарда көптеген кодекстенбеген түрлі қылмыстық – құқықтық нормалар өмір сүруде. Сондықтан қылмыстық кодекспен (кодекстенбеген акт) және де қылмыстық кодекске кіретін, сондай-ақ басқа да әртүрлі заңдарда болатын көптеген қылмыстық – құқықтық жазбаларды құрайтын, яәни қосымша қылмыстық құқық деп аталатын қылмыстық құқықты айыру қажет.

1949 ж. (ГФР конституциясы) негізгі заң ГФР қылмыстық құқығының қайрат көзі балуының себебі бәрінен бурын, онда көптеген қылмыстық құқықтық қағидалардын негізгі қаланған. Мысалы, Конституцияның102-бабында өлім жазасын жойды, ал Конституцияның 103/2-бабында заңдылық принципінің ең басты талабык жариялады.

103/3-бабында мынаны белгіледі: жалпы қылмыс заңның негізінде бір және сол әрекет үшін ешкіледі бірнеше рет жазалауға тартпайды. 104-батпа: «бас бостандығынан тек жазылған заңның негізінде және соттың үкімімен айыруға рухсат етіледі». өйткені, ГФР жерлердің федерациясы болып табылады, оған тән нәрсе қылмыстық заңнамалар бәсекелес заңдар (ГФР (конституциясының) негізгі зақының 72,74 боптары) саласына жатады. Бұл дегеніміз федерация субъектілері ( яғни жерлер)бәсекелес құзырдағы затқа қанысты реттеу мәселелерінде федерация реттей алмаған жағдайда өзі шешеді. Басқа сөзбен айтқанда, егерде федералды заң шығарушы өзінің өкілеттілігін пайдаланып, қылмыстық құқық саласында қандай да бір нормаларды шығарса, онда бұл саладағы барлық бұрынғы шығарылған жеке жерлердің қылмыстық заңдарының барлығы өз күшін жағалтады және осы саладағы олардың барлық заңдық қызметтерден шығарылып тасталады.

Қазіргі кезде қылмыстық кодекс тек Федерация дәрежесінде өмір сүруде. ГФР қылмыстық құқығының негізгі қайнар көздері 1871 ж. 15.05.71. қылмыстық кодексі, оны қайта редакциялау 13.11.1998 ж. жатады. Қазіргі ГФР қылмыстық кодексінің негізіне жататын 1871 ж. Герман империясының қылмыстық кодексі Кант пен Гегельдің философиясына негізделе отырып, қылмыстық құқытың классикалық мектебінің идеясыи ерік бостандығы және психологиялық айып теориясын, құқықтықигілікке келтірілген зиянға қылмыстық жауапкершіліктің объективті неггізіне, жауыздықтың құны ретінде жаза қолдану концепциясына сүйенеді.

Қылмыстық кодекстің алғашқы редакциясы либерализледігімен айрықшаланады. Мысалы, оның әрекет етуінің алғашқы жылдарында қылмыскерлердің 75% айып санкциясымен айыпталынды. өткен ғасырларда қабылданған қылмыстық кодекс уақыт пен қоғамның талабына сәйкес көтеген өзгертулермен толықтырылды. Қылмыстық әрекеттердің жаңа түрлерінің пайда болуына байланысты, мысалы, геноцид, ақшаны өндіру, транспорттық қылмыстық әрекет, конкурстық өндіріске және арсыз бәсекеге байланысты қылмыстық әрекеттер және көптеген қылмыстар.

Сонымен ГФР ҚК-нің соңғы редакциясы қазіргі құқықтық актіні білдіреді, дегенмен сөзсіз өзінің негізгі құқықтық институттарарында 1871 ж. қылмыстық кодекссті бірдіреді, оның ішінде – 1851 ж. Пруссия ҚК-де бар.

Бұл дәрежеге жетудің себебі, жалпы германдық қылмыстық саясатқа тығыз байланысты. өткен ғасырдың соңындағы ҚК-тегі өзгерту процесінің нәжәжесі болды.

ҚК-ке бірінші анағурлым өзярту (1919-1933 жж.) Веймерлік республика дәуіріндегі өзгертулер болды. Бұл кезеңде, 1921-1924 жж. ақша, айыппул туралы заңдар болды. Бұл аяқталған қылмыстық эрекет үшін және өған қастандық жасауға оны белгілеу, осы жазалар түрінде қолданылады,

1923 ж. Жасы кәмелетке толмағандар ісін сот әрілдігіне жіберу турылы заң қабылданды.

1923-1945 жж. Ұлттық кецестік бағыттағы және құқықтық актілер әрекет етті. Олар фашистік құқықтық саясатпен идеологиясына тән редакциядан айырмашылығы болды. Улттың – кецестік қылмыстық құқықтың өзі тек жоба ретінде ғана қалды. 1933-1945 жж.қабылданған көптеген қылмыстық заңдар екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Потсдам келісімінің 4-бабына сәйкес өзгертілді.

1953 ж. 4-тамыздағы ҚК-ті өзгерту туралы үшінші заңда шартты түрде мерзімінен бұрып босату және шартты түрде босату институты енгізілді. Ол ҚК жаңа редакциялауға алып келді. (25.08.1983 ж.) Осы кезден бастап ҚҚөте «Герман империясы үшін» сөзі алынып тасталынды.

 

Франция қылмыстық кодексі.

 

1. Француз қылмыстық құқығының қайнар қөзіне сипаттама.
2. 1992 ж. Француз қылмыстық кодексі.

 

Француз қылмыстық кодексінің негізі қайнар көздеріне конституциялық нормалар, қылмыстық кодекс, басқа да кодекстенген жіне кодекстенбеген қылмыстық және қылмыстық емес заңдар мемлекеттіқ заң негізіндегі актілер, біліктің атқарушы органдары қабылдаған, сондай-ақ халықаралық құқықтық нормалар жатады. Сот тәжірибесі үшін үлкен маңызы бар Францияның кассациялық сотының қылмыстық істер бойынша Палатасының шешімі болғанымен, барлық қылмыстық құқықтың қайнар көздері үшін бірінші орында мемлекеттік заңдар болғанымен бұл кассациялық саттың орны ерекше.

Сот тәжірибесінде заң шығарушыны айналып, қылмыстық нормалар мәні бойынша алда тұрды. Сөйтіп Францияның қылмыстық заңнамаларындағы жаңа қылмыстық кодекс қабылданғанға дейін, аса қажеттілік институтын білмегенмен де, шын мәнінде кассациялық соттың арқасында мұндай институт тәжірибесі енгізілді. Дәл осы сот тәнірибесі заңдылық жағдайында «қажеттілік жай-күйінде» келтірілген залалды талдады және оны осы мәселені заң шығарышы шешкенге дейін ақтаушы факт ретінде пайдалана бастады. Революциядан кейінгі Францияның алғашқы конституциялық актісі, бүгінгі күнге дейінгі қолданыстағы, 1789 ж. 26 тамызда қабылданған. Адам және азамат құқығы декларациясы болды. 180 жыл бойы Француз конституциясы бірнеше рет өзгертілгімен, оның негізінде өзгіссіз «құқық декларациясы» жатты. әріресе, соңғы 1946 ж. Және 1958 ж. Екі француз конституциялары өздерінің преалебулаларының тікелей тұрғыда «құқық декларациясын» барлық француз заңнамаларының негізі ретінде көрсетеді. Қылмыстық құқыққа қатысты Конституциялық нормалар, осы маңызды актіде көрсетілді. Француз құқығы тарихында «құқық декларациясында» алғаш рет жазылды: 5-бап. Заң қоғамға зиянды іс-әрекеттерге тиым солады. Ал заңмен тиым салынбаған нәрсеге руқсат етілген, ешкім жазылмаған заңмен жазаға тартылмайды 7-бап. Заңмен қарастырылған жағдаиларда және заң арқылы жазылған нысандар бұзылмаған жағдайда ешкімді басқа реттерде айыптауға болмайды. 8-бап- ешкім де заңнан басқаша жазаланбайды, істегені тиісті, құқық бузушылық жасалғанға дейін шыққан, халыққа жарияланған зпңмен жазаланады.

Қазіргі қолданыстағы 1958 ж. Конституция қылмыстық құқықтың қайнар көзіретінде, 1-ден, өзінің преамбуласында, өзінің негізі бөліп ретінде «құқық декларациясына» сілтеме жасайды.

2-ден француздық конституция қылмыстық құқықтың мацында қайнар  көзі ретінде мемлекеттік билім органдарының өкілеттігін және құқық шығармашылық саласынғы басқаруды, құқықтық нормалардың иерархиясы мен қылмыстық анықтайды.

1994 жылдың 1-наурызынан Францияда 1992 ж. Қабылданған жаңа қылмыстық кодекс (күшіне) қалданысқа енгізілді. Ол будан 180 жыл бурын өмір сүрген 1810 жылғы Напаленның «классикалық» кодексін ауыстырды.

  Жаңа қылмыстық кодекстің қабылдануы, қылмыстық құқықтың дамцын жаңа дәренеге хөтерді. Бұл жерде жалпы адамзаттық құндылық, халық аралық құқықтың ішкі мемлекеттік құқықтағы басымдылығын көрсетті. Ол заңдылық принципін сақтай отырып, бүгінгі күнгі аса ауыр қылмыстармен күресте қанетті шаралар қолдануды басымдылықпен көрсетті.

Қылмыстық кодекс жеткілікті күрделі құқылымнан тұрады. өйткені қылмыстық құқықтық нормалар, тек заң шығарушылық мемлекеттін органмен ғана емес, сондай-ақ атқарушы билім органдарымен де шығарылады. Кодекс екі бөлімне тұрады: заң шығарушылық және реттеушілік. Сондай-ақ регламенттік бөлігі (реттеушілік) бір жағынан Пармалент өкілеттігінің шеңберінде Мемлекеттік Кеңестің қабылдаған ережесін, екінші жағынан, нақты құқық бұзушылық түрлеріне қатысты белгілерді анықтайтын және олар үшін санкция белгілерді анықтайтын және олар үшін санкция белгілейтін, өз өкілеттігі шеңберінде қабылдайтын ережелерден тұрады.

Жаңа қылмыстық кодекстің заң шығарушылық ережелерінің көпшілік бөлігі 1992 ж. 22 шілдеде қабылданды. Себебі, Француз Рееспубликасының Президенті Франсу Миттеран 4 заңды бекіткен болатын, олардың әрқайсысы кодекстің 4 негізі бөлігіне сай кітаптарға бөлінді.

І кітап қылмыстық кодекстің жалпы еренелеріне арналды. Мәні бойынша оның жалпы бөлімін көрсетті. ІІ кітап кодекстің Негізгі бөлігін көрсетті және адамға қарсы қылмыс және теріс қылық үшін қылмыстық жауапкершілікті бекітті. ІІІ кітапта меншікке қарсы қылмыс және теріс қылық үшін қылмыстық жауапкершілік бойынша ережелерді енгізді. IV кітапта ұлтқа, мемлекетке және қоғамдық тыныштыққа қарсы қылмыс және теріс қылық үшін жауапкершілікті бекітті.

1992 ж. 16 желтоқсандағы № 92-1336 заң қылмыстық кодекстіқ мәтінін «басқа да қылмыстар және теріс қылмыстар». V кітаппен толықтырды. Қазіргі уақытта бұл кітап аңдарға қатаң қарағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейтік екі статьядан тұрады.

1993 ж. Және 1994 ж. Қылмыстық кодекс қолданысқа енгенге дейін оның ережелері көптеген жаңа ережелермен толықтырылды. Сөйтіп, 1993 ж. 30-желтоқсандағы № 93-1417 заңы қылмыстық кодекстің 132-70-1 бабына сот қамауға алуға байланысты жаза тағайындауды кейінге қалдыруды енгізу.

1994 ж. 1-ақпанда № 94-89 заңында 221-3 және 221-4 баптарында ауыр кісі өлтіру іске асырған тулғалар үшін сенімділік кезеңіне (байланысты) қатысты өзгерістер енгізу.

Қылмыстық Кодекстің 433-21-1 және 4334-7-1 баптарына кейбір басқа да өзгерістер енгізілді.

Реттеушілік бөлігі 1993 ж. 29-наурызда № 39-726 Мемлекеттік Кеңес декретіне қатысты қабылданды. Кейінірек оған да 1994 ж. 25-ақпанда № 94-167 декретпен кейбір қосымшалар енгізілді. Сөйтіп, қазіргі уақытта 6 кітаптан турады, сөңәсы тек реттеушілікке арналған. Алғащқы бесеуі заң шығарушылық және реттеушілік еренелерді. Жолпы алған француз қылмыстық кодексі қылмыстық – құқықтық бөлім жасаған және француз сот практикасындағы және басқа елдердің теориясы мен тәжәрибесіндегі (әсіресе, жалпы құқық жүйесіне жатады) сондай-ақ халықаралық құқық  саласындағы барлық жақсы жақтарды өзіне жинады. Сонымен бірге, 1992 ж. Қылмыстық құқық қылмыстық әрекет уғымынан тұрмайды, тек француз құқықтарында қалыптасқан әрекеттер классификациясын бекітеді.

Ағылшын қылмыстық құқығының қайнар қөздеріне сипаттама.

Жалпы құқық. Қазіргі Англияда құқықтың негізгі қайнар қөздеріне, оның ішінде ағылшын қылмыстық құқықығының қайнар көздеріне статуттар (парламенттік заңдар) мен сот прецеденттері жатады. Дегенмен, қазіргі кезеңде Жалпы бөлімің кейбір маңызды мәселелері өзінің заңдық шешімін тапты. Сөгіте тұра, олардың анағұрлым бөлігі бүгінгі күнге дейін сот прецеденттерінде көрсетілген түрінде өмир сүруде.

Ағылшын қылмыстық кодексің болмауы ағылшын құқығының барлық тарихи дамуы барысынан келіп шығатын қылмыстық құқықтың арнаулы ерекшелігі болып тыбылады. Былайша айтқанда, сот практикасы ағылшын құқығының анағұрлым ежелгі қайнар көзі болып табылады.

Заң шығарушылық актілерге дейін, ХІІ ғ. – дан бастап, Вестлинтерде отырған соттардағы каральдық судьялар және графтықтардың кошпелі саттары істі қарай отырып, кейіннен Ағылшын қылмыстық құқығының негізіне айналған ережелер жасады.

Сөйтіп, ХІІ – ХІІІ ғғ. каральдық орындық соттарының судьялары анағұрлым ауыр қылмысы үшін жауапкершілік туралы – фелонии, ал ХІV ғ. ауырлығы орташа қылмыс үшін – мисдилинар ережесін жасады.

Кейінірек қылмыстық құқықтың қалып – тасуына өзіндік әсер еткен жұлдызды палатаның соты болды.

Қазіргі кезде кейбір қылмыс үшін жауыпкершілік жалпы құқық бойынша белгіленеді. Яғни бұл, оның анықтамасын парламенттік актіден емес, сот шешімдерінен табуға болады. Бұл жағдайда әңгіме, тек қылмысты анықтау туралы ғана емес, содай-ақ айыптыға жаза белгілеу туралы да болып отыр. Кейбір статуттарда қылмысы үшін жаза жалпы құқық бойынша белгіленеді. Мысалы, ауыр және жай адам олтіру жалпы құқық бойынша қылмыс болып табылады. Бұл қылмыстардың анықтамасын бірде-бір статутта кездестіру мүлекін емес, дегенмен олар үшін жаза 1861 жылғы жеке адамға қарсы қылмыс туралы заңда және басқа да заң актілірінде қарастырылған.

Сонымен бірге мынаны естен шығармауымыз қанет, саттар қандай да бір жаңа іс әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілеуге немесе болып жатқан қылмыстың құрамын қенейтүге құқыт болмады. Бұл 1972 ж. Соттырдың мұңдай өкілеттілігінің болын бекітуден бас тартқан лордтар палатасында Кпиllerr ltd. V DPP – ici бойынша шешімінде бекітіді.

Соттағы тараптардың дауларын және сондай-ақ Вестминистерлік соттардағы істерді қараүшы соттардың шешімін суреттеу қашан және кімнің бастағаны туралы әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Кейбір ағылшын тарихшыларының айтуынша алғашқы жазбаларды сот клерктегі бастады десе, ал кейбіреулері оларды алғашында студент-заңгерлердің конспектілері болды деп көрсетеді.

Қылмыс субьектілері. Ағылшын құқығында қылмыс субъектілерінің ішінен заңды тулғаларды бекерден-бекер алып тастамады. Корпорация жеке тұлғаны жазалау үшін айып төлеуі мумкін, бірақ жасалған әрекет үшін жауапқа тартылмайды. Заңмен белгіленген қандай да бір міндетті билік окілеттілігін пайдалана отырып бұзса немесе ешқандай әрекет жасамаса немесе келтірілген залал үшін айып төлеуі мүмкін. Дегенмен заңды тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тартудың өлшемдері әлі ағылшын құқығында белгіленбеген.

Қоғамдағы орны мен қызметіне қарай қылмыстылық жауаптылыққа тартылмайтындар:

3. кароль, «қылмыс жасауы мүмкін емес» не болмаса «әділетсіздік жасауға оның еркі өте жағары».
4. елшілер немесе шетел мемлекеттерінің елшілігіндегі қызметшілер қөрамына кіретін тұлғалар. Егерде дипломатиялық өкілдік қызметінен босаған кезден бастап, оның қылмыстық әрекетіне жауапсыздық жеңілдігі бірден күшін жояры.

Қылмыс субъктісі туралы ілімнің негізгі мәселесі – жеке тулғаның қабілетсіз холде қылмыс жасауы. Ағылшын құқығында қабілетсіз халде қылмыс жасау (қатарына жас ерекшелігіне байланысты, есі ауысқа), мас күйінде жасаған іс-әрекеттері жатады.

Жас ерекшелігі бойынша ессіздін жасы кәмелетке толмағандардың үш тобының біреуіне жатса

4. 10 жасқа дейінгі жас балалар (1963 ж. заның 16-бабы) қылмыстық жауапкершіліктен босатылады, себебі олардың әрекеттеріне, жауап беру қабілітсіздігіне бултартпаитын презумпция әрекет етеді.
5. 10 жастан 14 жас аралығындағы жас балалар үшін ессіздік презумпциясын жоққа шығаруға болады. Римдік құқықта «жамон оймен істеліген іс жастың кемістігін толтырады» деп көрсетеді.
6. 14 жас пен 21 жас аралығындағы  жасы кәмелетке толмағандар толық көлемде жауапкершілікке не, олардын жасы жазаны жеңілдетуі мүмкін немесе жасөспірімдер үшін ерекше мекемен жіберуі мүмкін.

1957 жылғы кісі қптіру туралы заң бойынша қылмысжасаған кезде 18 жасқа толмағандадарды белгілі-бір мерзімдерге ғана бас бастандығынан айырады. Оларды өлім жасына кесуге, не болмасы өмір бойы бас бостандығы айыруға болмайды.

  1948 ж. қылмыстық істер бойынша әділеттілік туралы заңның 17-бабында 21 жасқа дейінгі жасы пәнмелетке толмағандар үшін түрмеге қамау, тек басқа ешқандай жағдайда нәтиже бермейді деп сот таныған кезде іске асырылады.