Тақырып. Мүмкіндігі шектеулі және жетім балалармен жұмыс

 

1 Сынып жетекшісінің оқушыларды денсаулық пен салауатты өмір салтына құндылық ретінде қарауға үйретудегі қызметі.

2  Мүмкіндігі шектеулі және жетім балалармен тәрбие жұмыс әдістемесі.

 

Әдебиеттер тізімі:

6.  Г.Д. Хакимжанова, А.А.Айдарбекова,  «Обучение и воспитание детей с особыми образовательными потребностями в условиях массовой школы», Алматы, 2001ж. 8-10бет.

7.  Р.А. Сүлейменова, Г.В. Хакимжанова. «Отечественной и зарубежный опыт включения детей с ограниченными возможностями в общеобразовательный  процесс. Проблемы и пути решения», Алматы, 2001ж. беттер /10, 11, 45, 48, 52/.

8.  Р.А. Сүлейменова. «Проблемы и основные тенденции развития специального оброзования в Республике Казахстан» // Вестник АГУ им. Абая. Серия «Специальная педагогика». – 2004. –№1. –С.3-13.

9.  А.А. Айдарбекова. «Актуальные проблемы специального образования в связи с переходом общеобразовательных школ на  12-летнее обучение» // Проблемы  обучения и воспитания лиц с особыми образовательными потребностями в свете реализации Закона Республики Казакстан «О Социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными воможностями». -Алматы, 2005.-С. 15-19.

10. И.Г. Елисеева. «Новый подход к созданию образовательных программ в систем специального образования» // Проблемы обучения и воспитания лиц с особыми образовательными потребностями в свете реализации Закона Республики Казакстан «О Социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями».-Алматы, 20057 –С.20-22.

 

Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамыту 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламада жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқыту, білім беруді дамытудың негізгі міндеттері қатарына қойылған. Соңғы жылдары мүмкіндігі шектеулі балаларға деген көзқарас өзгеріп, оларды дамытуға ерекше мән беріліп отыр. Жалпы білім беретін мектептерде қалыпты дамыған оқушылармен қатар мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналды.

Әлемнің дамыған елдерінде мүмкіндігі шектеулі балаларды  қалыпты балалармен қосып оқытуға көп көңіл бөлінеді және бұл салада елеулі тәжірибелер жинақталған. Біздің отандық жалпы білім беретін мектептің іс – тәжірибесі үшін инклюзивті оқыту педагогикалық жаңашылдық деп бағалануы мүмкін. Себебі мәселенің жаңалығы қазақстандық жалпы білім беретін мектептердің іс – тәжірибесінде инклюзивті оқыту жан – жақты зерттеуді талап етеді.

Ғаламдық педагогика  және психологияда инклюзивті оқыту мәселелері көптеген ғалымдар тарапынан зерттелінген мысалы: M Ainscow, M.C. Reynolds,  К.Хортон,  М.Гуральник, Т.С.Лернера,  Д.Брикер, Н.Д.Шматко т.б. еңбектерінде инклюзивті оқытудың проблемалары теориялық тұрғыдан қарастырылған.

Соңғы жылдары  Ресей ғалымдары Л.М. Шипицина, Л.П. Назарова, Л.И. Аксенова, Н.Н. Малофеев, В.В. Линькова,  Н.Г. Чанилова,  С.А. Марковой, В.Г. Маралова, Т.В Егоров, Н.Д.Шевцовтың зерттеу жұмыстарында инклюзивті оқытудың көптеген аспектілері ашылып көрсетілінген.

Қазақстандық ғалымдар Р.А. Сулейменова, А.Н. Алмаганбетова, А.К. Жалмухамедова, А.А. Баймуратова,  Хакимжанова Г.Д, Р.Ж. Жумажанова, К.Ш. Кумаржанова,  А.А. Байтұрсынованың зерттеу жұмыстарында инклюзивті оқытудың кейбір мәселелері қарастырылған.

Алайда жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың көптеген проблемалары теориялық тұрғыдан да шешімін таппаған. Сондықтан қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың қажеттілігі мен оның педагогикалық ерекшеліктерін айқындамағандығы, технологиясының жасалмағандығы  қарама – қайшылықты туындатады. Бұл қарама – қайшылық  жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың педагогикалық ерекшеліктері неде  деген  проблеманы тұжырымдауға мүмкіндік жасайды. Сол себепті біздің магистрлық диссертациямыздың тақырыбы « Жалпы білім беретін мектептерде мүгедек балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық ерекшеліктері » деп аламыз.

Қазақстан Республикасы 2002 жылы «Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзеу арқылы қолдау» туралы Заңның қабылдауы отандық арнайы білім беру жүйесінің дамуына маңызды әсерін тигізді. Аталмыш заң қабылданған соң мүмкіндігі шектеулі балаларға түзеу арқылы қолдаудың жаңа түрлерін анықтау, сол жаңа үлгідегі мекемелердің белсенді ашылуына жол ашты.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында күрделі әлеуметтік-саяси өзгерістерге тәуелді мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз ету, бүкіл әлемдегі беталысқа сәйкес келтіру шаралары басталуда.

2011 – 2020 жылға арналған Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламасында инклюзивті оқыту білім жүйесін дамытудың ең бір өзекті мәселелер қатарынан орын алып отыр. Бағдарламада мүмкіндігі шектеулі балалардың санының ұлғайғандығы, 2002 жылы олардың саны 120 мың құраса, 2009 жылы 149 246 мыңды құрағыны, олардың 38% - ы ғана арнайы білім беру бағдарламаларымен қамтылғаны жазылған. Алға қойған мақсаттарға жету үшін міндеттерді орындау қажеттілігі қатарында жалпы білім беретін  мектептерде инклюзивті білім беруді жетілдіру көрсетілген. Сондай- ақ  барлық өңірлерде ерте жастағы балаларға түзету- педагогикалық қолдау көрсету үшін және инклюзивті білім беру кабинеттері құрылатыны, мектептер үлесі жалпы санына 10 %  - тен 70 % -ға дейін артатыны көрсетілген.[1]          

Инклюзивті оқыту қазақстандық білім беру жүйесінде соңғы жылдары енгізіле бастаған жаңашыл идея болып табылады. Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты дамыған құрдастарымен мектепте қосып  оқытудың маңыздылығы қажеттігі және тиімділігі педагогикалық жұртшылық мойындай бастады. Дегенмен инклюзивті оқыту отандық мектеп тәжірибесі үшін жаңалық болғандықтан оны іске асырумен байланысты көптеген психология – педагогикалық, ұйымдастырыушылық проблемалар туындайды. Сол себепті осы саладағы дамыған елдер тәжірибесін зерделеу және одан қазақстандық жалпы білім беру жүйесінде шығармашылықпен пайдаланудың жолдарын анықтау үлкен ғылыми теориялық және практикалық маңызға ие.

Арнайы білімнің өзекті мәселесінің бірі - педагогикалық ғылым мен тәжірибесіне мүмкіндіктері шектеулі балаларды нәтижелі, сапалы оқыту мен тәрбиелеу жағдайларын анықтау.

Интеграция ( біріктіру) – арнайы білім беруді ұйымдастырудың жаңа формасы, яғни мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арнайы білім беру мен тәрбиелеуді және қалыпты балалармен біріктіре отырып оқыту, тәрбиелеу болып саналады.

Интеграция түсінігі-  қоғам көзқарасы бойынша мүмкіншілігі шектеулі тұлғаларды жалпы еңбекке, білім саласына біріктіру болып табылады.

Интеграция «біріңғайланған» концепцияға сүйенеді. Мұнда дамуында ауытқуы бар тұлғалар жалпы қоғамдық жағдайяттарға, жақындау дегенді білдіреді. Бұл түсінік балаларға қатысты мынаны білдіреді:

1. Арнайы оқытуды қажет ететін балалар, жалпы білім беретін мекемелердің қажеттіліктеріне сүйенеді.

2. Бала барынша қалыпты жағдайға сәйкес өмір сүруі керек.

3. Балаға ең жағымды жағдай жасалған орта ол оның –отбасы. Яғни қалыпты балалар секілді, дамуында ауытқуы бар балалар отбасында тәрбиеленуі тиіс.

4. Барлық балалар білім алуға міндетті, сондықтан да баланың бойында қандай да кемістік болмасын білім меңгеруге құқылы.

Мүмкінділігі шектеулі тұлғалар қоғамның басқа да мүшелері сияқты білім алуға,  өмір сүруге, жергілікті жерде жұмыс жасауға, өз үйінде тұруға, достарын таңдауға және олармен дос болуға, қоғамға сай қажетті адам болуына толық құқығы бар. Сондықтан да оларға мемлекет тарапынан үлкен көмек көрсетілуі қажет.

Л.С. Выготскийдің пікірі бойынша мүмкіндігі шектеулі балаларға арнайы білім беру жағдайын қамтамасыз ету дегеніміз - оларды қалыпты балалардың қатарына қосып, бірге оқыту тәрбиелеу және дамыту болып саналады.

Қазіргі таңда біздің елімізде бірнеше қалаларда арнайы мектептер жұмыс істейді. Көптеген облыстардың ауылдық мектептерінде арнайы сыныптар жоқ, олар тек қана Атырау, Алматы, Шығыс Қазақстан обылысының аумақтарында ұйымдастырылған.

Арнайы әдебиеттегі педагогикалық – тарихи талдаулар көрсеткендей (Н.Н. Малофеев, Х. Замский т.б.) арнайы білім беру жүйесі дамуында кемістігі бар балаларды бөлек, оқшаулап жеке оқыту тәжірибесінен басталған. Бұл тәжірибе біздің елімізде балаларды дене және психикалық кемістігіне  сәйкес іріктеп, жабық түрде интернаттық мекемелерде ұйымдастырылған ( Т.М.Коржова, А.К. Сатова).

Педагогикалық оқшаулаудан кейін мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамға біріктіру процесінде кедергі келтірген. Шет елдегі және отандық дефектологтар ( Н.Миттчел,  Р.А.Сүлейменова,  Г.Д.Хакимжанова) бұл тенденцияның жағымсыз сипатын, зиянды екенін анықтайды.

Оқшаулап, бөлектеп оқыту бағытында қалыптасқан арнайы білім беру жүйесі қоғамдағы жағымсыз қөзқарастар мен пікірлердің өзгеруіне де әсерін тигізеді.

Сондықтан, арнайы білімнің өзекті мәселелерінің бірі - арнайы мекемелердің санын көбейту емес, сол мекемелердегі білім беру қызметінің сапасын көтеру, жетілдіру. Бұл деген, әлемдегі білім беру саясатымен ұштасады, яғни, мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру процесіне біріктіруге жол ашады.

«Инклюзия»  терминін ағылшын тілінен аударғанда «қосылу» деген мағына береді. Инклюзивті білі беру барлық қатысушыларға (мүмкіндігі шектеулі адамдарға да) толық көлемде өмір ұжымында балабақшада, мектепте, институтта қатыса алуына мүмкіндік береді. Өкінішке орай Қазақстанда «инклюзия» және «инклюзивті білім беру» түсінігі қоғамдық кең ортаға таныс емес. Бірақта дамыған елдерде бұл терминдер тек таныс қана емес, сонымен қатар заңнамалық түрде бекітілген, ал білім беру, оқыту көптеген халықаралық ұйымдармен қолдайды (мысалы ЮНЕСКО и ЮНИСЕФ). Мемлекеттік білім беру жүйесі кемеліне жетпегендіктен, әлеуметтік көмек жүйесінде бос орындар, мектептердің архитектуралық жетіспеушілігі, «ерекше» қажеттілікті керек ететін балаларға қатынас – аталған ресей мәселелері ондай балалараға Ресей Федерациясының толыққанды азаматы екендігін сезінуге мүмкіндік жасай алмайды. Сол қатарда, қажетті және қолайлы білім беру жағдайыда.

Инклюзияға орнатылған жай мектептерде бар – дискриминациямен күресте ең сапалы тәсіл, мектепік қауымдастықта мейірімді, жайлы қатынасты қалыптастыруға, қоғамды құруға, барлығын қабылдауға және барлық жалпы білім беру мүмкіндіктерін қамтамасыз ету (Саламанка деклорациясы, 1994 ж). Америкадағы мелекеттік мектептерді дамыту институтында, инклюзивті мектептер қоғамға пайда әкелетіні туралы біледі: Әр бала білім алуға негіз болатын құқығы бар, ал берілетін білім оның деңгейіне байланысты  өткізіледі.; әр бала өзінің қызығушылығымен, мінезімен және білімге деген қажеттілігімен қайталанбас тұлға; 1994 жылы жазда 300 жуық ұсынушылар 92 мемлекеттік және 25 халықаралық ұйымдар Саламанкада (Испания) инклюзивті оқыту сұрақтары жайлы кездесті. Бұл конференцияға қатысушылар, ЮНЕСКО  - ның демеуімен Испания өкілдері ұйымдастырған. Арнайы білім беру сферасында саясат пен әрекет жайлы, сондай –ақ әрекетке жетекшілік принциптер жайлы Саламан Декларациясын қабылдаған.  Білім беру жүйесіне өндегенде және оқу бағдарламасын іске асыруда бұл қажеттілктер мен ерекшеліктердің кең әр түрлілігі есепке алынады. Арнайы оқытуды қажет ететін балалар  жалпы мектепке бара алатындай мүмкіндікке ие болады. Олардың ерекшеліктеріне және педагогикалық әдісті таңдау баланың қажеттіліктеріне бағытталған болады. Инклюзиялық мектептер барлығына ашық - әр балаға және жасөспірімдерге. Инклюзивті мектептер – барлық балаларды, психологиялық, ақыл-ой, әлеуметтік, эмоционалды, тіл  және кез-келген ерекшеліктеріне қарамастан өз қарамағына бейімдейді. Оларда мүгедек балаларда және ерекше таланты бар балаларда оқытылады; жұмыс жасайтын және көшеде тұратын балалар; көшпелі халықтың және халықтың, оқшауланған жағдайда өмір сүретін: шеттегі елді мекенде немесе таулы аймақата; тілдік, этникалық және мәдени жетіспеушілікке жататындарда; қамтамасыз етілмеген өнірлерде және әлеуметтік құқықтары қысылған балалар тобы (Саламан Декларация 1994 ж.) ұсынушылар.

Инклюзивті мектептер өзінен өзі туындамайды. Осындай мектепті дамыту және қолдау қойылған  мақсатқа  және қазіргі жұмыстардың көбісі табандылықты қажет етеді. Қоғамның мектептік жұмысқа қатысуының бағалыға күмән туындамайды. Инклюзивті мектептер қоғам мүшелерінің бірігіп әрекетесуі мен мейірімді қатынасына байланысты, сонымен қатар оларға шешім қабылдауға көмекмектеседі. Сондықтан инклюзия – бұл жай ғана емес әрекет бейнесі немесе мекеме таңдауы. Оның негізі қоғамға қытысуымен бекітіледі – достар тобында, көршілер, мектептік қауымдастық. Инклюзивті мектептер адамдар арасындағы айырмашылықты бағалайды. Бұндай келушілік, жеткіліксіз білімді жеңуге және ұқсас емес адамдармен өзара әрекетте, тәжірбиенің жоқтығын жеңеді. Түрлілікте адамдар құндылықты байқай бастайды.  Тура сол сияқты, қауымдастық өз қорларын мектепке қосқан сияқты, мектепте  оларға әсер етеді.

Біз «қауымдастық» сөзінен не ойлаймыз? Ол «бір орында өмір сүретін адамдар тобы ма»? немесе « мінез белгілері, ойлары ұқсас, қоғамның тұтас бір бөлігі ретінде өмір сүретіндер ме»? немесе бұл «тұтас қоғам»? немесе « жеке азаматтар және халық, ортақ саясаты, тарихы, әлеуметі, экономикалық және саяси ойда болатындар (мысалы, халықаралық қауымдастық)»? «Әріптестердің және қатысушылардың сезімдері, бірігіп пайдалану» . «American Heritage Dictionary» (1993 ж.) сөздігі осы анықтамаларды ұсынады. Оларды біргіп инклюзивті қоғамның идеяларын көрсете бастайды – мектепте, аудандарда, ауылдарда, қалаларда және дүние жүзілік елдерде.

Инклюзия мектептік қауымдастыққа пайда әкеледі. Мектептік қауымдастық өзіне барлық оқушыларды, мұғалімдерді, ата-аналарды және басқа отбасы мүшелерін, әкімшілікті, қызметкерлер құрамын және басқада мектеп алдында тұраған мақсаттарды орындайтындарды қосады. Дүние жүзінде толығымен және қоғамдағы әр алуан түрде мектептік қауымдастықтықтың ішінде жағдайлар (ситуатция) бар. Әр жаңа күн сайын мектеп қоғамының әр мүшесіне алуан түрлілікпен байланысты қиын сұрақтарды түсінуге мүмкіндік береді. Бұл мектептер инклюзивті мектептен шығып әрекет етеді, мектеп қауымдастығының мүшелері бұл сұрақтарды өте жақсы түсініп қана қоймай, жаңа жүйеге құнды түрде қатынас жасап және қоршаған ортамен өте жақсы қатынаспен, олардың ұқсастығына қарамастан әрекеттесуіне идеалды жағдай жасайды. Инклюзивті мектеп  мектептік қауымдастыққа көптеген себептермен пайдалы:

Иклюзивті мектеп дисткриминатциямен айырмашылығы  қорқуды жеңуге көмектеседі. Балалармен жасөспірімдерді адамдардың арасындағы әр түрлілікті және ерекшелікті түсінуге, бағалауға, қабылдауға үйретеді. Бұл мектептер адамдар арасындағы айырмашылықты – бұл қалыпты құбылыс екендігіне сендіреді және оқыту үрдісі баланың қажеттілігіне қарай болуы тиіс. Балалар  тура оқыту үрдісінің құрылымына  лайықты болмау керек (Саламан декларациясы 1994ж.). Инклюзивті мектеп барлық балаларға  керекеті көмектер көрсетсе,  оларда білім алатынын дәлелдеп, көтермелейді. Инклюзивті мектепте балалар сондай демеулерді ала алады. Көмек көрсету акценті  баланың мүгедектігіне байланысты, бала өзінің мүгедектігін біліп өз-өзін  кемсітпей, ұялмай білім алу ортасына қалай сіңіп кету жолын көрсетеді. Білім беруге демеу шоғыры, көмектесу жағдайында мектептік спекторларды кең көлемде дамуына көмектеседі. Білім берудің дамуына демеулік  мектеп қауымдастығының мүшелеріне  білім берудің қиындығы тек балаларда ғана еместігін және балалар «түзетуді»  талап етпейтіндігін және қиындықты білім беруге дұрыс, орынды тәсілдермен келе білу керек екендігін көрсетеді. Инклюзивті мектеп білім алу сферасында теңдікті, әлеуметтік  әділдікті, бірлікті және жайлы қатынасты  сезіне алу мүмкіндігін жасайды. Инклюзивті  мектептер  педагогтардың кәсіби білімдерін кеңейтеді. Бұндай білім беру  сабақ өткізудің жаңа және икемді  тәсілдерін қолдануға, оқушыларға білім білім беруде сапалы сабақ жоспарларын жасауға мүмкіндік туғызады. Инклюзивті мектеп барлық жергілікті, өнірлік және жалпы мемлекеттік өауымдастыққа пайда әкеледі. Инклюзивті оқыту сапалы, сәтті болуы үшін қоғаммен  тығыз қатынста болуды қалайды. Бұл өзара байланыс екі жақты. Мектеп және қоғам бір-бірімен тыңыз байланысты. Сондықтан оыс қатарда белгілі ауыл шекараларына, қала, штат және елдер өздеріне инклюзивті оқытудың пайдасын қосады: иклюзивті мектеп ерекше қажеттілікті керек ететін жандарға бағдар жасайды, олардың түрлілігі мен адами ар-намысын қадағалайды. Әр инклюзивті мектепте қызымет ететін адамдар, олардың мүмкіндіктерін, қажеттіліктерін едәуір білетін болады. Оларға адамгершілікпен қарап, сыйлап, түсінетін болады. Инклюзивті мектеп мемлекеттік деғгейде әлеуметтік теңдікті қалайды, өмірде барлық балалар білім алуға, қоғамда қалыпты адамдар секілдібарлық мүмкіндіктерді алуын демонстрациялап, дәлелдейді.         

Интернет, электронды почта сияқты технолгиялардың арқасында үнемі өсіп келе жатқан адамдардың саны әр түрлі еледерде бұрынғыдан әлде қайда өсіп келеді. Барлық дүниені қол астына ұстаған,  саяхат жасауды ұнатпайтын адамдар аз ғана уақыт ішінде кез - келген жерде бола алады. Бұл байланыстардың бәрі қамау мүмкіндіктерін шектеейді.

Инклюзивті мектеп – бұл оқу лабораториясы, қайтып инклюзивті қауымдастықты құруды анықтайтын. Бүгінгі балалар ертен президент, король, премьер-министр және заңгер  болады. Олар  университет мұғалімдері және Саламанда өткен конференция мүшелері болады. Инклюзивті мектеп дүние жүзілік қауымдастыққа пайда, себебі оны бітірген түлектер болашақтағы глобальды мәселелерді шешеуге дайын болады.

Білім – бұл негіз, жеке тұлғалар мен мемлекет келешегін құратын. Біздің әр қайсысымыз әлеуметтік теңдікке жету үшін басқаларадың білім алуын қолдауымыз керек.                                    

Арнайы білімді қажет ететін балаларға интегративті білім берудің  әлеуметтік-құқықтық механизм идеясы біздің мемлекетте соңғы жылдары ғана жүзеге асырылып жатқаны бәрімізге мәлім. Бірқатар халық аралық конференциялар жүргізілген, бұл жерде мүмкіндігі шектеулі адамдарға (арнайы білімді қажет ететін адамдар) интеграциялап білім беру мәселелері талқыланды, бұл мәселелер бойынша бірқатар еңбектер және мақалалар басылып шыққан. Қазіргі кезде аралас білім беретін мекемелер жұмыс жасауда, олар жалпы мектепте түзетушілік-дамытушылық білім беретін сыныптар және т.б. Сол мақалалардың бірінде былай деп жазылған «интеграция – бұл арнайы білім беруді дамытудың құқықтық кезеңі және ол мүгедек адамдарға деген мемлекеттің және әрбір адаммен қоғамның көзқарасын қайта қарастырумен байланысты ». авторлар мынаны бөліп көрсетеді, интеграция арнайы білім беру жүйесіне қайшы келмейді, және оны әр баланың даму деңгейі бойынша жүзеге асыруды ұсынады. Интеграцияны жүзеге асыру үшін ең қолайлы жағдай – бұл аралыс білім беретін мекемелер, бұнда интеграцияның бөлігін таңдауға болады, яғни  мүмкін модельдің бірін таңдау. Психофизиологиялық деңгейі және сөйлеу тілінің дамуы жағынан қалыпты балаларға жақын оқушылар үшін толық интеграцияны қолданған тиімді.

Л.М.Шипицина интеграцияның ең негізгі түрлерін көрсетті: әлеуметтік және педагогикалық. Біріншісінде мүмкіндігі шектеулі балаларды сол білім беру ортасындағы әлеуметтік қатынастың жалпы жүйесіне адаптациялау қарастырылады. Екншісінде дамуында ауытқушылығы бар балаларда жалпы білім беру жоспары бойынша қарастырылған оқу материалын меңгеруді қалыптастыру қарастырылады.

Біздің қоғамның жалпы мектеп жүйесіне интегративті білім беруді кіргізуге әлі де дайын еместігін көптеген зерттеулер белгіледі, себебі нормативті-құқықтық және ерекше балаларға білім беру аспетілері толығымен меңгеріліп болмаған, сонымен қатар бұл балалардың білім алу құқықтары анықталмаған. Арнайы педагогика және арнайы психология облыстарында білікті мамандар жетіспейді, кейбір білім беруді басқару органдары мен білім беру мекемелерінде дефектолог мамандарының ставкаларының саны қарастырылмаған.

Батыстың жиырма жылдық тәжірибесі мынаны дәлелдейді, формальді емес нағыз интеграция мемлекет қаржысының өсуін, жалпы мектептердің мұғалімдерінің күрделі дайындығын талап етеді. Бұл кей жағдайда дамуында кемістігі бар балаларды психикалық дамуын түзетуді төмендетеді, сонымен қатар қалыпты дамудағы сыныптасының зейінін төмендетеді, ол жекелей келу процесінің шектелуімен байланысты. Мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамдық өмірге дайындау үшін оларды кішкентай жасынан жалпы мектепте сау балалармен оқыту міндетті емес,  олар қажетті қарым-қатынасты және өзара әрекетті басқа формада ала алады деген пікірлер бар. В.В.Линкованың пікірі бойынша «интеграцияның тиімділігі бұл процесте оқушылардың субъективті функцияларды қабылдауымен байланысты. Нақты интеграция сау балалар тобына дамуында кемістігі бар балаларды кіргізумен сипатталмайды,ол, бала сол топқа кірігу үшін күш жұмсайды және берілген топ баланы қабылдаумен қамтамасыз етіледі».

Қоғамның интеграциялық білім мен тәрбиеге дайындығы туралы

Қазіргі жағдайларда интеграциялық білім беруді жүзеге асыру қиындықтары, болашақта оны жүзеге асыру мүмкіндігіне сенбеу, кейде тұтастығынна күмәндану, түзету мекемелерінің қызметкерлерін сұрау қорытындысына әсер етті.

Интегративті білім беруді кіріктірудің сәттілігі көбінесе қаржылық-ұйымдастырушылық және оқу-әдістемелік қамтамасыздандыруға  ғана байланысты емес, сондай-ақ әлеуметтік-психологиялық факторларға, қоғамның адамгершілік  атмосферасына байланысты. Интеграциялаудың күрделі мәселесін практикалық шешу, түзету мекемелерінің қызметкерлерімен және дамуында кемістігі бар балалардың ата-аналарының назарына қатысты емес.  Сонымен қатар бұл басқа жақтың да назарына қатысты – жалпы білім беру мектептерінің оқушылары, олардың ата-аналары және мұғалімдері.

Жалпы білім беретін мекемелердің оқушыларына деген сұрақтар келесі түрде қалыптастырылды: «Көптеген мемлекеттерде мүмкіндігі шектеулі балалар жалпы мектептерде, басқа балалармен бірге білім алады, бұл мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуы үшін өте маңызды. Біздің сыныпта дамуында ауытқушылығы бар балалардың білім алуына сендер қалай қарар едіңдер?» Респонденттер берілген жауаптардың біреуін таңдаулары керек немесе «жауап беру қиындық туғызып отыр» деп жауап берулері тиіс еді. Сұралған оқушылардың жартысынан көбі «біз мүмкіндігі шектеулі балаларға түсінсіспен қарар едік және оларға көмек көрсетуге тырысар едік» деп жауап берді. Жалпы оқушылардың көп пайызы жауабын анықтай алмағанына қарамастан: бұл опрос оқушылардың үштен бір бөлігінің мүмкіндігі шектеулі балаларды қабылдауға дайын екендігін көрсетті.

Мұғалімдерге арналған анкетада да осы сұрақтар қойылды, бірақ видео өзгеріске ұшыраған жауап нұсқалары ұсынылды. Педагогтардың көп бөлігі (80 пайыз) оқушыларды біріктіріп оқытуға қарсылық білдірмеді. Шыны керек, педагогтардың 14 пайыз  былай деп жауап берді «жалпы білім беретін мектептердің қазіргі жағдайына байланысты, интеграция сияқты өзгерістерді ендізу керексіз және асығыс шешім болар еді».

Мектепке дейінгі жастағы балалардың сұраққа алынған ата-аналарының төрт бөлігі  интеграциялап оқытуға қарсы болмады, қойылған сұрақтарға олар былай деп жауап берді «біз өз балаларымызбен бірге дамуында ауытқушылығы бар балалардың оқығанына қарсы емеспіз, себебі интеграциялап оқыту барлық топ оқушыларын гуманистисттік  көзқарасқа, жан ашырлыққа, әлсіздерге көмек көрсетуге тәрбиелейді». Респоденттердің тағы жартысына жуығы біріктіріп оқытуға қарсы болмады, бірақ олардың да өзіндік талаптары бар еді, олар қойылған сұрақтарға былай деп жауап берді «бірс іктіріп оқуға қарсы болмаймыз егер келесі жағдайлар жасалатын болса, оқушылар педагогикалық, материалды-қаржылық жағынан толығымен қамтамасыз етілулері керек». Осыған орай, әр  топтың әр түрлі позицияларына қарамастан, олардың пікірлері бір жерден шығып отырғанын байқауға болады, сондықтан жалпы мектептерде интеграциялап оқытуды жүзеге асыру жалпы алғанда мүмкін екенін.

Интеграция арнайы мектептердің жабылуын білдірмейді, қоғамдық институттың арнайы білімінің жетістіктерін жоққа шығармайды. Керісінше олардың болашақтағы дамуы біздің мемлекеттің мәдениетіне әсер ететіні ерекше айқындалып отыр.

Арнайы білім беру мекемелері және интеграция: үзілістердің қажеттілігі.

Мүмкіндігі шектеулі балалардың барлығы өздерінің қалыпты дамыған құрдастарымен қарым-қатынасты және әлеуметтік тәжірибенің кеңдігін қажет етеді, бірақ әр баланың дамуына интегративті білім берудің тиімді және пайдалы моделін таңдай, оның барлық жағдайларда арнайы психологиялық-педагогикалық көмегін сақтай білу керек.  Осы тапсырманы орындау үшін тәжірибеде біріктіріп білім беру моделінің базалық жиынтығы өңделді.

Егер баланың психикалық даму деңгейі өз жасына сай келсе немесе жақын болса, педагогтардың ардында ол баланың әлеуметтік және білімдік сәйкестігінің масимальді қалыптасуына қол жеткізу тапсырмасы тұрады. Бұл тапсырманы шешу үшін баланың сау балалар ортасына ылғи және толық интеграциялау пайдалы, яғни біріктіріп оқытудың регламенттелмеген моделі, ол жекеше коррекциялық көмекті сақтау жолдарын қарастырады.

Егер балада қалыпты даму үстіндегі құрастарымен қарым-қатынасқа түсу, өзара әрекеттесу және білім алу мүмкіндіктері жоғарласа, онда болашақта оның әлеуметтік және білім алу әрекеттестігін ұлғайту тапсырмасы пайда болады. Оларға ылғидағы, маңызды, бірақ толық емес интеграция  пайдалы болады. Бұл форма біріккен қызметтің мазмұнын және мінезделуін регламенттейді.

Егер, баланың қарым-қатынасқа түсу және  әлеуметтік серіктестіктері, баладағы дамуының бұзылуымен байланысты қиындатыла түссе, онда бірен-сарандаған, бірақ ылғидағы интеграция пайдалы болуы мүмкін. Бұл форма біріккен қызметтің ылғидағы ұйымдастырылуын қарастырады.

Егер балада қарым-қатынастың және қоршаған ортамен әлеуметтік өзара әрекеттестігінің минимальді мүмкіндігі болса, оған қарым-қатынасқа түсудің бастапқы тәжірибелік жағдайын жасау талап етіледі. Бұл балаларға да жалпы ағымға қосылу қажет, бірақ ол үшінбірен-сарандаған және уақыттық интеграция ғана пайдалы болуы мүмкін. Бұл модель балаларды нақты, бірақ ұзақ емес уақытқа біріктіруді қарастырады.

Базалық модельдерді қарастыра отырып, біз интеграцияны ұйымдастыру әр баланың дамуына және кемістігінің деңгейіне байланысты сау балалармен бірітіріп оқытудың тиімді және пайдалы модельін таңдай алатындығымызды көре аламыз.

Интеграция жағдайында арнайы білім беру мекемелері қалай өзгертілулері керек.

Арнайы білім беру мекемелерінде бұл балалардың жасына және даму ерекшеліктеріне байланысты арнайы білім беру жағдайлары жасалатыны бәрімізге мәлім, ол үшін арнайы әдістер мен білім беру бағдарламалары,балаларға жеке және ұжымда қолданылатын оқу техникалық құралдары, аранайы білім беру пособиелерімен дидактикалық материалдар  қолданылады. Арнайы мекемелерде балалар спецификалық, қажетті медициналық және психолого-педагогикалық көмек алады.  Арнайы білім беретін мекемелерде дамуында ауытқушылығы бар балаларды тәрбиелеу және оларға білім беру педагогикалық дайындықты жүзеге асырады. Өмірқызметтілігінде барьерсыз ортамен қамтамасыз етіледі.

Бірақ, арнайы мекемелардің жетісткетері туралы айта отырып, мына факт туралы айтпай кетуге болмайды, яғни арнайы білім беру мекемесіне түскен оқушылар қалыпты дамудағы құрдастарымен қарым-қатынасқа түсе алмайды, тіпті ол өз жасында қажетті ата-анамен, отбасымен қарым-қатынастан алшақтатылған. Арнайы білім беретін мекеменің тәрбиеленушісінің барлық өмірі оның даму ерекшелігіне лайықтандырылған, осының негізінде әлеуметтік әрекеттестіктің объективті және маңызды шектелуі пайда болады.

  Арнайы мектептерде балаларды оқыту және оларға білім берудің мақсаттарының бірі оларды әлеуметтік интеграциялау (қоғамға кіруге дайындау). Бірақ арнайы мектепке дейінгі мекемелерде және арнайы мектептерде бала әлеуметтік әрекеттестіктің нақты тәжірибесін жинауда шектеледі. Және мәселе мүмкіндігі шектеулі баланың қалыпты дамудағы құрдасымен серіктесуге дайындығында емес. Біздің көп жылдық экспериментальді тәжірибе бекітеді: қарым-қатынастың және әлеуметтік әрекеттестіктің тіпті минимальді деңгейінде балаға пайдалы біріктіріп білім беру нұсқасын таңдап алуға болады және осымен баланың бар мүмкіндігін ұлғайтуға болады. 

  Сондықтан арнайы білім беретін мектептердің тәрбиеленушілерін жан жақты дамытып, оларға өздерінің қалыпты даму үстіндегі құрдастарымен  серіктесуге мүмкіндік беру үшін, жаздық демалыстарды да пайдалануға болады, яғни жаздық демалыс кезінде біріктіріліп арнайы жүйе бойынша ұйымдастырылған кештер, спорттық жаттығулар ұйымдастырып, сонымен қатар  жаздың бос уақыттарын бірге өткізуге мүмкіндіктер жасалуы керек.

  Қазірдің өзінде арнайы білім беретін мекемелер мынаған қабілетті:

-   мүмкіндігі шектеулі балаларға мамандандырылған консультативті көмек көрсету үшін аз уақыт аралығында оқылатын топтар мен сыныптар ашу;

-   мектепке дейінгі мекемелерде толықтырушы түрдегі аралас топтарды ашу, бұл жерде бір уақытта қалыпты балалар және мектепке дейінгі жастаға нақты бір дамуында ауытқушылығы бар балалар тәрбиеленіп, білім алады;

-              қалыпты дамудағы балалармен дамуында ауытқушылығы бар балалрды тәрбиелейтін және білім беретін арнайы мектепке дейінгі мекемелерді және мектептерді қайта құру.

    Жалпы білім беретін және арнайы білім беретін мекемелердің шекералары өткізгіш болуы керек, оқшаулану тосқауылын жеңе білу керек. Әрбір «ерекше» бала өзінің конституциялық құқығын қолдана алуы керек, яғни білім беру мекмесінің қай түрінде болмасын білім алу, соған қоса жалпы мектепке дейінгі білім беру мекемелері немесе мектептер.

  Арнайы білім беру мекемелері дамуында кемістігі бар, жалпы білім беру мекемесінде білім алуға қабілетті балаларға, сонымен қатар бұрын білім алуға қабілетсіз деген, күрделі кемістігі бар балаларға қажетті жекелей көмекті ұсынулары керек.

  Әрине, ұйымдастырушылық қиындықтар қалады, жаңа жағдайда әр түрлі балаларға көмек көрсетудің әдістемелік мәселелері шешілмеген, ата-аналармен бірлесіп жұмыс жасау сұрақтары өңделмеген.

  Топтың штаттық кестесіне коррекциялық білім беруді жүзеге асыру үшін дефектолог-мұғалімі кіргізіледі.

  Аралас топтың толуы баланың жасына және біріншілік кемістігінің сипатына байланысты.

  Аралас топтардың жұмысын ұйымдастыру барысында бір қатар спецификалық тапсырмалардың шешуін қарстыру керек:

-   дамуында ауытқушылығы бар оқушылардың толық әлеуметтік және білімдік интеграциясын жағдай жасай отырып қалыпты балаларға қосуды ерте жүзеге асыру;

-   дамуында кемістігі бар балалармен коррекциялық-педагогикалық, медико-психологиялық және әлеуметтік жұмыстар жүргізу;

-   жас нормасынан артта қалған, бірақ айқандалған біріншілік кемістігі жоқ балаларға қажетті коррекциялық-педагогикалық көмек көрсету;

-   ата-аналарға психологиялық көмек көрсету, оларды тәрбиелеудің әдіс-тәсілдеріне және білім беруге, өз баласымен қарым-қатынас жасауға педагогикалық технологияларға үйрету.

Аралас топтардың мұғалімдері жалпы даму және түзету бағдарламаларының ішінен өз оқушыларына лайықты бағдарламаны таңдап алуға құқылы. Аралас топтың әрбір тәрбиеленушісіне дамудың жекелей бағдарламалары құрылады.

Оқу күнінің бірінші бөлігінде мұғалім-дефектолог дамуында ауытқушылығы бар балалармен жұмыс жасайды, ал тәрбиеші қалыпты дамудағы балалармен. Оқу күнінің екінші жартысында тәрбиеші аралас топтың толық тәрбиеленушілерімен жұмыс жасайды. Осылайша, есту қабілеті қалыпты дамыған және есту қабілеті бұзылған оқушылары бар топта, оқу күнінің бірінші жартысында тілдік жаттығулар және элементарлы математикалық елестетулерді қалыптастыру сабақтары жүргізіледі, ал оқу күнінің екінші жартысында – бейнелеу өнері, еңбекке баулу, дене шынықтыру сияқты сабақтар оқытылады. Егер бір топта көру қабілеті қалыпты және көру қабілеті бұзылған балалар тәрбиеленсе, онда бейнелеу өнері сабағы таңертең өткізіледі, көбінесе тілмен байланыстырылған сабақтар кешкі уақытқа қалтырылады.

Ережеге сай, оқушылар дене шынықтыру және ән-күй сабақатрында біріктіріледі. Қажет жағдайда дене шынықтыру мұғалімі мен ән-күй сабағының мұғалімі дамуында кемістігі бар балалармен жекеленген сабақтар жүргізеді.

Құрамдастырылған мекемелер балаларға білім берудің және тәрбиелеудің жағымды жағдайларын жасауға мүмкіндік береді, құрамдастырылған мекемелер интегративті оқытудың әр балаға тиімді және пайдалы модельін ұйымдастырады және барлық жағдайларда қажетті мамандандырылған көмекті сақтап қалады. Бұндай мекемелерде арнайы және жалпы мектептердің мұғалімдерінің әрекеттестіктеріне жағдайлар жасауға болады.

Құрамдастырылған мекемелер мектеп дейінгі және мектептік болуы мүмкін және бұл мекемедегі топтарда қалыпты дамудаға оқушылар мен дамуында ауытқуы бар оқушылар білім алады. Бұндай мекемелердің біреуінде қалыпты еститін және естуінде ауытқушылығы бар тәрбиеленеді, ал келесісінде – жақсы көретін және көруінде кемістігі бар балалар тәрбиелене алады, ал үшіншісінде – қалыпты балалар және психикалық дамуы кешеуілдеген балалар тәрбиеленеді.

  Құрамдастырылған түрдегі мекемелерде құрылуы мүмкін:

-   Жай мектепке дейінгі топтар және мектептік сыныптар, бұл жерде көп бөлікті қалыпты дамудағы балалар құрайды. Бұндай топтарда немесе сыныптарда дамуында ауытқуы бар 1-2 бала білім ала алады.

-   Аралас мектепке дейінгі топтар, бұнда бір уақытта қалыпты және дамуында ауытқуы бар балалар тәрбиеленеді және білім алады,

-   Арнайы топтар және сыныптар, бұнда тек дамуында ауытқуы бар балалар оқытылады.

Жай топта ылғидағы толық интеграцияның моделі жүзеге асырылады. Бұнда дамуында диагноситкаланған біріншілік кемістігі бар 1-2 бала тәрбиеленеді. Педегог қалыпты балаларды оқыту маманы бола алады. Мұғалім-дефектолог интеграцияланған балаларға мамандандырылған көмек көрсетеді. Сонымен қатар дефектолог болып табылмайтын мұғалімдер мен тәрбиешілерге консультативті көмек көрсетеді.

Арнайы топтарда тек дамуында ауытқуы бар балалар тәрбиеленеді, бұнда әр балаға тиімді және пайдалы интеграция деңгейін таңдауға болады.

Сонымен қатар арнайы топтар мен сыныптарда тәрбиеленетін балалар, серуен кезінде ылғи қалыпты дамудағы құрдастарымен біріктіріледі. Дамуында ауытқу бар балалардың психофизиологиялық және тілдік дамуы жоғарлаған сайын, оған үлкен ұжымға кіруге көбірек мүмкіндіктер беріледі.

Мынаны ерекше айқындап көрсеткен жөн, дамуында кемістігі бар балаларды біріктіріп оқытуда құрамдастырылған мекемелер тиімді, себебі кішігірім елді мекенде де дамуында кемістігі бар балалар үшін қажетті білім беру жағдайларын жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар балалар отбасыларынан алшақтамайды, олардың тәрбиесі мен білім алуы жалпы ағымда (поток) жүзеге асады.

. Интеграциялаудың күрделі мәселесін практикалық шешу, түзету мекемелерінің қызметкерлерімен және дамуында кемістігі бар балалардың ата-аналарының назарына, сонымен қатар бұл басқа жақтың да назарына қатысты – жалпы білім беру мектептерінің оқушылары, олардың ата-аналары және мұғалімдері. [4]

        Сондықтан жалпы білім беретін мектепте қалыпты дамыған балалармен мүмкіндігі шектелген балаларды біріктіріп тиімді оқытуды ұйымдастыру оның ыңғайлы әдіс – тәсілдерінің формаларын анықтау көкейкесті мәселе. Мүмкіндігі шектелген балаларды инклюзивті оқыту мәселесіне арналған әдебиеттерді ғылыми теориялық талдау, мектептің іс – тәжірибесін зерделеу бүгінгі таңда мүгедек балаларды жай мектептерде оқытудың мынандай өз шешімін күтетін мәселені анықтауға мүмкіндік жасайды;

-                нормативтік құқықтық базасының жетілмеуі;

-                мектепте инклюзивті оқытудың оқу - әдістемелік базасының жетілмеуі;

-                мектеп мұғалімінің арнайы білімінің болмауы;

-                қалыпты оқушылардың немесе ұжымның мүмкіндігі шектелген балаларды қабылдауы;

-                оқушылардың ата – аналарының инклюзивті оқытуға теріс қатынасы;

        Елімізде нормативті-құқықтық және ерекше балаларға білім беру аспектілері толығымен меңгеріліп болмаған, сонымен қатар бұл балалардың білім алу құқықтары анықталмаған. Арнайы білімді қажет ететін балаларға интегративті білім берудің  әлеуметтік-құқықтық механизм идеясы соңғы жылдары ғана жүзеге асырылып жатыр. Арнайы педагогика және арнайы психология облыстарында білікті мамандар жетіспейді, кейбір білім беруді басқару органдары мен білім беру мекемелерінде дефектолог мамандарының ставкаларының саны қарастырылмаған. Жалпы мектептердің психологтары мен мұғалімдері мүмкіндіктері шектеулі балалардың олардың білім алу қажеттіліктеріне білікті көмек көрсете алмайды. Мұғалімдерді ЖОО- ның дайындық арнайы психологиямен педагогика білім алуды көздемейді. Нәтижесінде балалар оқытудың бірінші сатысынан ақ  қиыншылықтарға тап болады. Мұғалімдер бұл қиыншылықтарды субъективті талдап дамуындағы кемістіктерін күрделендіреді. Мұндай интеграцияның салдарынан балалар жалпы білім беру процесі жағымсыз көрініске ие болады.       Алайда отандық жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың өзектілігіне қарамастан мектеп іс – тәжірибесіне оны жаппай ендірудің көптеген проблемалары туындап отыр. Бұл мәселелерді шешу үшін біздің пайымдауымызша мынандай іс – шараларды жүзеге асыру қажет:

-  қажетті нормативтік құқықтық базаны құру:

- мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламаларын дайындау ;

- жалпы білім беретін ортада мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп  оқытудың тәртібін  құрастыру ;

- жалпы мектеп мұғаліміне арнайы мектеп мамандары тарапынан түзету жұмыстары мен әдістемелік сонымен қатар кеңес беру, көмек көрсету жұмыстарын жетілдіру;

- арнайы білім беру орталықтарын құрып, жалпы мектепте оқып жатқан мүмкіндігі шектеулі балалардың білім сапасын оның әдістемелік жағынан қамтамасыз етіп, қадағалау міндеттерін жүзеге асырып отыру;

- жалпы мектеп оқушыларының гуманды көзқарастарын қалыптастыру;

- оқушылардың ата-аналарына педагогикалық – психологиялық кеңестер ұйымдастыру

- балаларға арналған мектепте көтерме құрылғылар, санитарлық бөлмелерде арнайы аспаптар, арнайы парталар, үстелдер және тағы басқа арнайы компенсаторлық құралдармен қамтамасыз ету болып табылады.          

Жалпы білім  беретін үрдістегі мүмкіндігі шектеулі балалардың ұйымдастырылған педагогикалық жағдайларын жақсарту үшін, білімге мұқтаж деңгейдегі мүмкіндігі шектеулі балаларды жоғары деңгейде білім алуына комплекстік қоғамдық қолдау қажет.

Инклюзивті білім берудің практикалық шешімінің қиындығы мүмкіндігі шектеулі балалардың қызығушылығын оятатындығы олардың ата-аналарын, сонымен қатар педагогикалық білім беруді арнайы ұйымдастырушылар, жалпы білім беретін мектепте оқитындар олардың ата-аналары мен педагогтардың әрдайым есінде болуы керек.

Жалпыға ортақ білім беретін мектептерде м.ш.б-ға заманауи дәрежеде білім беру ұйымдастырылған педагогикалық шарттардың болуын талап етеді.

Жалпы білім беретін үрдістегі мүмкіндігі шектеулі балаларға  жүргізілген аналитикалық және эмпирикалық зерттеулердің нәтижесінде ұйымдастырылған педагогикалық жағдайларды анықтаудың мынадай шарттары қалыптасты:

1. Жалпыға білім беретін үрдістегі м.ш.б-ды мемлекет тарапынан қамтамасыз етуді енгізу.
2. Мүмкіндігі шектеулі балалардың коррекциялық – педагогикалық қолдауын ертерек ұйымдастыру
3. Мүмкіндігі шектеулі балалардың ресурсты қамтамасыз етуін іске асыру
4. Мүмкіндігі шектеулі балаларды  жалпы білім беретін үрдістегі кадрлық ресурстармен қамтамасыз ету
5. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру үрдісіндегі бағдарланған методикалық ресурстармен қамтамасыз ету
6. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру үрдісіндегі материалды техникалық ресурстармен қамтамасыз ету
4. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім береретін мектептерге түсуін қамтамасыз ету
5. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру мектебіндегі  білім алуын, ұйымдастыруын қамтамасыз ету
6. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру үрдістегі жеткен нәтижелерін маниторингте жариялау

- Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру, тәрбиелеу мәселелерін қамтамасыз етуге және тұлға ретінде қалыптастыруын қарастыру қажет.

- Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру педагогикалық үрдісті қамтамасыз ету қажет.

- Мемлекет тарапынан мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған гуманитарлық және қоғамдық іс-шараларды арнайы ұйымдастыруымен жүргізілуі  қажет, сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі балаларға әлеуметтік-экономикалық және заңның негізіндегі тармақтарын үйрету. Осы жерде ең бастысы мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған ұлттық бағдарламаларды ұйымдастыру арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларға толыққанды мемлекет азаматы немесе азаматшасы екендігіне көзін жеткізу керек.

Бүгінгі уақытта республикамызда мүгедек балалар мен мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған видео, кино, аудио-вузуальды өнімдерді ұсыну қажет. Осы өнімдер мүгедек және мүмкіндігі шектеулі балалардың бойындағы толеранттық, позитивтік мінез-құлықты қалыптастыруға ықпал етеді. Билік органдары мамандар осы мәселеге қатысты яғни мүмкіндігі шектеулі балаларға көру қабілеттері арқылы олардың компнетация (толықтырылуы) оқу және көру қабілеттері арқылы дүниетанымдарын кеңейтуге мүмкіндік берілуі қажет.

Мемлекетімізде көптеген қоғамдық және НПО ұйымдары мүмкіндігі шектеулі балалармен олардың ата-аналарына арналған орталықтар: ОО центр САТР; балалық шақтан арналған мүгедектер клубы; «ЖАН» - Азиялық қоғамдық мүгедектер орталығы  «Көмектес» көру қабілеттері нашар мүгедектерге арналған; АРДИ балалар  мен  олардың ата-аналарына арналған орталық; «Ақбота» психофизиологиялық кемістігі бар балаларды қамқорлыққа алу орталығы және басқалар.

Мүмкіндігі  шектеулі балаларды коррекциондық – педагогикалық жалпы білім беретін жүйемен қамтамассыздандыру.

Шетелдік және мемлекеттік мамандардың зерттеулері дәлелдейді мүмкіндігі шектеулі балалардың ерте кірісуі интеграцияға жол ашады, дәл осы кез баланың патенциялына  әсер етуіне өте қолайлы.

Қазақстан  Республикасының жүйесіне ертерек коррекциялық мүмкіндігі шектеулі балаларды қамтамасыз ету енгізілген, өзінің дамуында жақсы ырғақ алады.

НН ПЦ  КП ерте кірісу туралы ғылыми зерттеулер қарастырылуда, орталық мамандары осыны жүзеге асыруда әртүрлі формада қарастырылуда. Коррекциондық оқу жүйесін (күнделікте оқу) жасауда ата – аналарымен отбасымен көрісіп пікір алмасып коррекциондық жүйенің алгоритімі мен мазмұнымен таныстыруда.

ИКП РА Ресейлік ғылымдардың  зерттеулерінде медико – психолог – педагогикалық есту жүйесінің дамуында кемшілігі барлар көрсетілді. Әрдайым 2-3 жылда коррекциондық жұмыс жүріп  отыратындардан гөрі, ертекерте (өмірінің алғашқы кезеңінде) есту жүйесінде кемшілігі бар балаларды оқыту жоғары деңгейде көрінуде.

Ғалымдардың (Шматко Н.Д., Пелымской Т.В.) зерттеулерінде дәлелдегендей, коррекциялық жұмысқа есту мүшесінде аздап кемшілігі бар және де дамуында кемшілігі (көз көрмейтіндер, интелектер, сөйлеу функциясы) барлар алыну,  пайдасы коррекциялық есту жүйесіндегі балаларды тууға көмек беретін  мекемелерде анықтап, оларды тұрғылықты жерлерінде дәрігерлік тексеруден өтіп тұруына жәнеде 1айдан 1жасқа дейінгі балаларды сурдопедагогикалық кабинеттерде тексеруден өтіп тұруға мүмкіндік берер еді.

Арнайы әдебиеттерде көрсетілгендей, имплантация 2-3 жасқа дейінгі балаларға жасалса коррекциялық оқу  жүйесінде тілді меңгеру жақсы дәрежеде болар еді. ННПЦ кп-да мамандарға КП жасалатын  науқастар туралы психолог – педагогикалық  оқулар мен семинарлар өтіп отырады.  Айта кету керек бұл бағыттағы зерттеулер тек қана естуінде кемшілігі барларды ғана ертерек анықтап қана қоймай сонымен қатар басқада кемшіліктері бар яғни көру мүшесі, сенсорлық жүйесінде кемшілігі барларға да көмектесуге мүмкіндік береді.

Әдістемеде тек қана кішкентай балаларға кішкентай кезінде ғана коррекциондық – педагогикалық білім беріп қана қоймай оларға өздерін ортада қалай ұстау керек үйрену керек екенін үйретеді. Айта кету керек дамуында кемшілігі бар балаларды коррекциондық – педагогикалық біліммен қамтамасыз етіп көмек беру, өте баяу дамуда. Сондықтанда  коррекциондық көмекті мемлекетіміздің барлық жерлерінде 1-3 сатылы коррекциондық көмекпен қамтамасыз етуді дамыту керек. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім алу процесіне қосу барысындағы арнайы педагогтың бірлесуі.

Арнайы педагогтың профессионалды іскерлігінің ауқымы мүмкіндігі шектеулі балаларды білім алу процесіне қосудағы өзара бірлесіп әрекет ету мен қарым-қатынасы болып табылады. Іскерліктің нәтижесінде мамандардың арасында қарым-қатынас жасаудың жекелік жүйесі  құрылады. Арнайы педагог төмендегідей функцияларды орындайды: делдалдық бағыт берушілік ұйымдастырушылық, орындаушы  және міндетті түрде бағыттайтын -дамытушылық бағдарламаларды жасайды.

Делдалдық функция әкімшілік өкілдерімен, (қарым-қатынас орнату) білім беру департаментімен, НПО және ОО, сонымен қатар психолог мамандармен, әлеуметтік педагогтармен, логопедтермен, дәрігерлермен қарым-қатынас орнатудан тұрады. Ол үшін түрлі аудандар, қалалар, мекемелер қоғамдық бірлестіктермен жақсы қарым - қатынас болуы шарт және әкімшілік органдарының құрылымы мен міндеттерін , олардың мекен жайы мен телефонын білуі керек.

Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік медико-педагогикалық, коррекциялық жағынан қолдау процесі түрлі мамандардың бағыт беруіне керек етеді (медициналық жұмыскерлер,мұғалімдер, дефектолгтар, психологтар, әлеуметтік жұмыскерлер т.б). мүмкіндігі шектеулі балаларды білім алу процесіне қосу барысында мамандар арасындағы ведомствоаралық  бірлесіп әрекет етуді қамтамасыз ету керек, ал бағыттаушылық функция арқылы іске асады.

Орындаушылық функция мұғалімнің білімді жоспарлы түрде орындау мен коррекциялық – өсу бағдарына негізделеді, коррекциялық білімді орындау.

Басқарушы функция мұғалімге түрлі мерекелік шаралар мен коррекциялық өсу процесімен білімді аралықта арнайы оқулықтармен көмекші техникалық құралды басқаруға негізделеді. Берілген сызбада біз әр мамандықтың байланысын көре аламыз (төл және төлеу; формальді және формальсіз, функционалдық және мазмұндық, әдейі және қасақана):

         Бірінші өлшем – мұғалімнің басқарушы органдарымен тығыз қарым-қатынаста  болу (білім басқармасы, әкімшілік, қоғамдық басқарушы орталық).

        Екінші өлшем -  мұғалімнің білім басқармасынамсен денсаулық және қоғамдық құтқару қызметімен байланыс орнату қажет (мектеп алды дапярлық орталығы, күндіз орталыққа балалардың келуін техникалық қүұралдарымен қамтамасыз ету орталықтары,

        Үшінші өлшем – мұғалімнің балалрмен қарым –қатынасын , олардың мүмкіншілігі шектеулі балалардың ата-анасымен білімге тапсырыс беруші адам ретінде  сонымкен қатар білімді басқарукшы орталықпенен, мүмкінділігі шектеулі  балаларға қызмет көрсету білім басқарушы орталықпенен қарым-қатынаста болу (мұғалімдік кеңес, методикалық бірігу, мектепішілік психологиялық педагогикалық консилум.

        Төртінші өлшем- арнайы мұғалімдердің білім басқару орталығымен байланыс жасау  (қоғамдық мұғалім, психолог мектеп дәрігері,тілмаш, арнай мсыныптарға и сабақ беруші мұғалімдер арнайы кластармен пән мұғалімдері) немесе қазіргі таңғда мамандықтармен (коррекциондық) білім басқарушы.

        Өлшемдік байланыс жас мүмкіншілігі шектеулі балаларға ұяңдығын басуға көмектеседі. Жетілудегі бұзылудан бастау алып қажеттілікті тану барысындағы мүмкіндігі шектеулі балалардың қоғамдық басқару органдарына жұмысқа тұруына  ертерек кіріскен бөлімдерге    күндізгі келу орталығына психология - педагогикалық коррекциялық бөліміне үйдегі мүмкінділігі шектеулі балалардың бөлмесіне қоғамдық өмек көрсету, дәрігерлік және білім берудегі отбасыларға балаларына барынша жағдай жасауды талап етеді.

          Айта кететін жай мұғалімнің дұрыс ұйымдастырылған іс-жүзінде  жүйелік шешім, табуына  өз септігін мүмкінділігі шектеулі балаларға көмек көрсетері сөзсіз. Соның ішінде:

• Қай адамының іс-әрекеті болмасын міндетті түрде барлық шешімдерге көмек көрсете алады. Арнайы мұғалімнің мүмкінділігі шектеулі балалардың педагогикалық бағытқа енуі сөзсіз әсерін тигізеді.
• Мұнда қатысушылардың қатаюына арнайы мұғалімге көмек көрсетуі
• Диапазоны кең ашылып әр қатысушының негізігі көрсетілген шешімін тапайтын істерге белгілі өлшемдердің болуы бұл жерде мамандардың байланысуы орнайды.
• Қатысушылардың өздеріне көмек көрсетуі артады, байланыс жасау арқасында мүмкінділігі шектеулі балалар да  қатыса алады.
• Орта білім беру мектебінде мүмкіндігі шектеулі балардың оқытылуы мен коррекциондық психология-педагогикалық көмек көрсету мамандардың мектептік қамтамасыз етеді.
• Білім беру органдарының толық қамтамысыз ету мақсматымен мүмкіндігі шектеулі балалардың тілмаштық есептеуі ең  құрмағанда 1 бірлікті – 15-20 баланың тілмаштық мектептен тәуелсіз болды. Тілмаштар өзінің жұмысында тілмаштың дұрыс басқаруына негіздеу тиіс. 3 қыркүйектің 2004 жылғы  №712(63)

Ерекшелігін оқу барысында жалпы білім беру мектептерінде ортақ білім беру бағыт оның ішінде мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс істеу барысында  психологтың  мектепке қажеттілігі туындайды. Қазіргі жағдай орта білім беру мекемелеріне мүмкіндігі шектеулі балаларға да психологтың қажеттігі туындап отыр.

Мұндағы психолог статусының жоғары қоюымыздағы мақсаты кем дегенде психологиялық жетілу барысындағы  баланың өз алдына тұлға болуына  жетілмей қалу процесін жоюмен баланың мүмкіндігін ашу болып табылады.

Айта кететін жай бұл бағытта психо-педагогикалық  жүйеде негізінен қоғамтанушы мұғалімге  артылар жүк  зор.  Олардың негізгі тапсырмасы білімді басқарумен балалардың қоғамда қорғалуы жайында баланың өміріне  жақсы жағдай туғызу  отбасы арасына жақсылықты білім беру ошақтарында сақтау. Қоғамдық мұғалім  шараларды жүзеге асыру барысында қоғамға көмек көрсетумен қол ұшын беруді,  отбасыларымен қарым-қатынас жасауды, сонымен қатар балаларды жұмысқа орналастыру  мен жас өспірімдерге  қол ұшын беру  оларды тұрғын үйлермен қамтамасыз етіп зейнетақы мен төлемдердің орындалуын бақылау. Арнайы  мүгедек балаларды жұмыспен қамту барысында оларды оргнадармен бірге жұмыс істей отырып оларды  жұмысқа орналастыру көзделеді.    

Білім беру мекемелерінде кемтарбалаларға білім берудегі қыйындықтарды жою жолдары (%) кемтар балаларды оқытуда ең тиімді жол ол сабақ жоспарын женілдету болып табылады, бұл жайт орта білім және кемтар балаларға арналған  мемлекеттік білім стандартын жаңа жақтан қарастыруына ықпалдасады. Бұл жерде айта кететін жайт, кемтар балаларды оқытудағы қыйындықтарды жою әдістерінің ішінде арнайы сыныптардын 13 мұғалімі (7,1%) өз ойларын білдіруде бұндай балаларды арнайы мектеп –интернаттарға аударуын ұсынған, бұндай шешеімдерін олар арнайы сыныптағы ұйымдастыру барысындағы туындайтын  қйындықтар, методикалық  жетіспеушілік және де оқу процесінде туындайтын проблемалармен түсіндіреді. Оқу барысындағы проблемаларды жою жолдарында ата-налар 3 топқа  келесі мәселелерді енгізеді:

-              үй тапсырмасын орындау барысында отбасы мүшелерінің көмегі – 70,6%;

-              Мекептегі қосымша сабақтарға қатысу – 32,4%

-              Мектептен тыс түзету жұмыстарын жүргізу – 17,6%

-              Ата-аналардын сабақ барысына қатысу және сыныпта балаға жәрдемдесу – 5,9%

Осылайша, кемтар балалардын оқу үлгерімін қадағалаудың ең тиімді жолы ол ата-аналардын үй тапсырмасын орындауға ат салысуы болып табылатынына көз жеткіздік. Бұл жағдайға байланысты ата-аналардын мектепке дейінгі мекемелерде көмек көрсету проблемасына ықпалдасады. Мектептерде қосымша (жеке-дара) сабақ беру де оқытушылардын кемтар балалармен жұмыс жасауын да арнайы білімінің болуын қарастырады және мұғалімдердін арнайы  осы бағытта жұмыс істейтін орта мектептерде оқу денгейін көтеруін талқылайды. Қорта келе біз арнайы сынып және қарапайын мектептерде ауытқулары бар балалармен және кемтар балаларды оқытуда мұғалімдердін қолданатын әдіс-тәсілдерінің ішінен ең тиімділері сабақ процесін женілдету, әр балаға жеке-дара көз қарас және ата-ана көмегі, мұғалімдердін ата-аналармен оқу процесінде сұқпаттасу жұмыстарын жүргізу. Және де танымал ойын терапия элменттерін қолдануды, балалардын физикалық жағдайларына байланысты, басқа оқу әрекеттерін алмастырады.

Кемтар балаларды оқыту проблемасын зеріттеу барысындағы кемтар балалар оқытатын мектеп мұғалімдерінің кемтар балалар туралы білім денгейін тексеруге арнайы жүргізілген тестілеу нәтижесіне сүйене отырп. Тестілеуге басты ақпарат болып қызмет атқарған бұл, 26,8%мұғалімдер – жеткіліткі денгейде жабықталмаған және 19,7% мұғалимдер – оны қажет етпеді, олар бұны арнайы курстардан өткендерімен түсіндіреді,  ал арнайы дайындықты қажет ететін мұғалімдер – 41,5%,  женіл дайындықты 33,8%. мұғалімдер  24,7% мұндай дайындықты өздеріне керек емес деп абады. Бірақта арнайы педагогикалық ұйым мүшелері 2 топ мұғалімдерн жауаптарынаң қарама-қайшылық  тарды көрсетті, олар кемтар балаларды оқытуда туындайтын проблемалар, және де мұғалімдерді өздерінде балаларды оқытуда туындайтын проблемалар.Бұл тесті өткізу үшін бізбен 17 жабық сұрақтан тұратын және 4 вариатты бар және солардын біреуі дұрыс тест сұрақтары құрылды.

Бұл тесті құруда біз басшылыққа алған мәселелер қарапайымдық, қолдану қарапайымдылығы, жалпы тестілеу мүмкүндігі және қарамайым мектеп мұғалімдерінің денгейін ескердік. Барлығы тестілеуге сыныптарында кемтар балалар бар қарапайым мектептерден мұғалім қатысады.

Бұл жағдайда , анкеталарында кемтар балалар туралы жан-жақты білімі бар деп көрсеткен мұғалімдерге қыйындықтар бар екенін көрсетеді. Айта кететін жайт, мұғалімдердін кемтар балалармен жұмыс жасауы үшін керек курстардан бас тартқаны. Біздін педагогикалық  бақылау жүргізу нәтижесінде кемтар балаларды оқытатын қарапайым сыныптардың мұғалімдерінде кемтар балаларды оқытуда қыйындықтар бар екенің көрсетті. Көп жағдайларда мұғалімдер бұндай балалардын жеке-дара кемшіліктерін ескермеген және бұл балаларға сабақ барысында сирек жақындаған. Осылайша жалпы білім беру мекемелеріндегі мұғалімдердін кемтар балалар туралы білім денгейлерін жоғарлататың арнайы дайындықтардан өту мәселесін көтереді. Жоғарыда жасалған зерттеулер нәтижелері бойынша қорта айтсақ жалпы білім беру мекемелер мұғалімдері кемтарбалалардың арнайы мектеп-интертаттарда оқуын дұрыс деп ойлайды, бұл жайтты олар оңдай балаларды жалпы оқу пройесіне қосу қыйындығымен түсіндіреді. Мұғалімдер анық түсінеді бұндай балалармен оқу жұмысын жүргізу төмен көрсеткіштер көрсетеді және бұл балалардын оқу процесіне қызығушылығы өте төмен, олар олимпиада немесе конкурс женімпаздары болу көрсеткіші төмен.

Балаларды оқыту жолындағы кедергілерге мұғалімдермен мыналар айтылды «әдістемелік көмектің болмауы»(оқу құралдары, пособийялар) және «методикалық дайындықтың жетіспеушілігі». Әлуметтік маңызы бар қыйыншылдықтарға мұғалімдер «арнайы білімні аздығын» және «жоғары эмоциональдық қысым», үйткені педагогикалық тұрғыдаң қайта үйрену, және әдіс-тәсілдерін өзгерту көбінесе педагоктармен жағымсыз қабылданады, ал эмоциональдық қысым, бұл бүкіл әлуметтік турғыда жұыс атқаратын адамдар тобын сай жағдай.