Тақырыбы: Спорт туралы тарихи мағлұмат және оның түрлері

1. Спорттық   ойындардың шығу  тарихы.

1. Спорт мекелерінің шығу тарихы
2.  Денешынықтыру мәдениетінің қалыптасуы

Біздің  елде  спорт пен  денешынықтыру мәдениетінің  берік  және  ертедегі  дәстүрлері  кеңінен  қамтылған. Денешынықтыру  мәдениеті  өзіндік ұлттық  тарихи  дамудағы барлық  жолдарын  жоғалтпады. Жарыстар  мен  әртүрлі  ойындар, денешынықтыру  жаттығуларының  ұлттық  түрлерінің  өсуі  мен  сақталуын  және  олардың жаңаша  туылуына, ұлттық  жаңа  түрдегі мәдениетінің сақтаушысы  халық  болды. Мерекелерде  дене  шынықтыру  мәдениетінің  ұлттық  түрі  айқын  көрініп  отырды.

Біздің  отанымыздың  түкпір-түкпіріндегі ұлттық  мерекелер  бұл  тек  ойын-сауық  ретінде емес  ол  әрине  спорт жарыстары  ретінде  мерекеленеді.

Әрбір  халық  өздерінің  ұлттық мәдениетіне      спорт  қазынасын ең жақын  жағынан  ендірді. Жарыстарды  ойындарды  және  дәстүрлі  спорт  мерекелерін,   жаңаша  толтыру мен  ұлттық  спорттық   ойын-сауықтардың  түрлерін  тапсырылуын  советтік  спорт мәдениеті   жоғары көрсетті.

Мысалы, аса  айшықталған  якуттардың  «испах»  деп  аталатын  көктемгі  мерекесінде  ұлттық  дәстүр  колоритін  сақтай  отырып  спортты  ұлттық  мерекеге  айналыдып, музыка  мен  поэзияларын  ұштастыра  отырып  өзіндік  сәнді  киімдермен  біріктірілген  спорт  ұлттық  түрлерін  жастар- өздерінің  ойнау  шеберліктерінде демонстрациялап  жеңіл  атлетика бойынша, гинастика бойынша, күреспен  командалық  ойындар жарыстары  бойынша айшықтай  көрсетеді.

Осылай  денешынықтыру  мәдениеті сен  спорттық  жарқын  көрінісі   қазіргі  кезге  дейін  мерекеленіп  отыратын  болды. Бүкілодақтың   физкултурашыларға  арнау  және спартакияда мен  физкултурашылар парадына  айналып  аталып  келеді.

Осы  аталған  мерекелерді  Овет  Одағының  жастарының  советтік  спорттағы  барлық   көптүрлілігін   және  спорттық   үлкен  жетістіктерін  көрсетеді. Спорттық  оқиға  және  салтанатты   мерекелер ол  жалпы  ұлттық. Дене  шынықтыру  мерекелерін әсіресе  село  тұрғындары  «Егін  өнімі  күнінде», «Бірінші  бау  күндерінде»  және  т.б.  мерекелерде атап  өтіп   жатады. Спорттық  кеште  жарыстармен  жаңа   ұжымдар  ашылуында, өз  жұмысын  орындаған  завоттар, фабрикалар,  ұжымның   мерейтойларында  дәстүрлі  турнирлермен мерекелеп  отырады. Тарихта  бізге  естелік   болып  отырған бірінше  мереке ол  25  май  1919 жыл Всевобуг  отряды  парадын  құрады. олар  тарихи  қызыл  алаңды  толтырды. Парадты  ұлы  Ленин  қабылдады. Владимир  Ильич  алаңдғаы парадшыларды  сәлемдесіп  құттықтады.

Ол  пролетарлар мен  революцияны  жеңу  жолындағы  қолында  винтовка  ұстаған   парадшыларға  көңіл  бөлді. Всевобуг  физкултурашылары  меркесі  азамат   соғысы отына  туылғандар  үшін айбарлы  және  бұлдыр еді.  Көптеген  қатысушылар  дәл  Қызыл  алаңнан  азамат  соғысы   майданына  аттанып жатты. Бұл  мереке  өзінің  спорттық  мерекесінің жаңа  қалпын  физкултурашылар  парадын  және олардың  жоғары  азаматтығын, ұлтщылдығы мен  пролетарлық  өнерінің  байланысы принціптерін  көсете  білді.

1942 ж 4000  физкултурашылар кәсіподақ  ұжымымен Москвада  өз  парадын  құрды, ал 1972 ж  бірінші жалпымосквалық  физкултурашы  парады  онда 18 000 – ға  жуық адам  қатысты.

1928 жылы елге  үлкен  салмақ  туды,  ол  халықтың  жоспарды  қайта  құруға  көшуі  социолизм  науқанын   жаңарту  еді. Кеңестік  ел   бірінші  бесжылдықты  тұрғызу  жолында ерен  қимылдады. 

12-24 тамыз  1928 ж. Москвадағы  жаңа  стадион «Динамо» да  Бүкіл  Одақтық  спартакияда – халық  шаруашылығы  дамуы жоспарының   бірінші  бесжылдығында  қабылдауға  арналған болатын. Спартакияда  Қызыл  алаңда  парад   құрды, олар 30 000 москвалық физкултурашылар мен  туыс республикалардың  спортсмендерінен  тұрды. Спартакияда  кезінде – су  спортынан  мерекелік  карнавал  ұсынылды, ал  Москва  өзеніде «Бүкіл  әлемдік  октябрь»  атты  үлкен  инсенировканы  орындады.

Бұл  инсенировкада  неше мыңдаған  адамдар  қатысты.

 

2. Денешынықтыру  мерекесін  ұйымдастыру  әдісі.

1. Спорттық  ойындардың  шығу тарихы.
2. Денешынықтыру мәдениеті.
3. Су  бетіндегі мерекелер.

Қазақстан  Республикасында, яғни біздің  елде  спорт пен  денешынықтыру  мәдениетінің  берік  және  ертедегі  дәстүрлері  кеңінен  қамтылған. Денешынықтыру  мәдениетінің  өзіндік ұлттық,  тарихы  дамудағы барлық  амалдарын  жоғалтпады. Жарыстар мен  дәстүрлі  ойындар денешынықтыру мәдениетінің  ұлттық  түрлерінің сақтаушысы, олар  біздер, яғни  халық  болды. Дене шынықтыру  жаттығуларының ұлттық  түрлерінің  өсуімен  сақталуын және  олардың  жаңаша  туылуына  ұлттық  жаңа  түдегі мәдениетінің  сақтаушысы ол  халық  болды. Мерекелерде  денешынықтыру  мәдениетінің  ұлттық түрі  айқын  көрініп  отырды. Біздің де Отанымыздың  түкпір-түкпіріндегі ұлттық  мерекелер тек  ойын-сауық  ретінде  емес, ол  әрине  спорт  жарыстары  ретінде де  мерекеленіп  отырады. Әрбір  халық  өздерінің  ұлттық  мәдениетіне  кеңестік спорт  қазынасын  ең жақсы  жағынан  ендірді. Жарыстарды, ойындарыды және дәстүрлі  спорт  мерекелерін  социалистік  тұрғыда  ұлттық  жаңаша  тұрғыда, спорттық  ойын-сауықтардың  түрлерін  тапсырылуын  кеңестік  спорт  мәдениеті  жоғары  көрсеткіштер  көрсетті. Мерекелерде  ұлттық  дәстүр колориті  ала  отырып, спортты  ұлттық  мерекеге   айналдырып, музыка  мен поэзояларын  ұштастыра  отырып, өзіндік  сәнді  киімдермен біріктірілген   ұлттық  спорт  түрлерін жастар  өздерінің ойнау  шеберліктеріндедемонстрациялап, жеңіл  атлетика  бойынша, гимнастика  бойынша күрес пен  командалық ойындар, жарыстар  бойынша айшықтай  көсетеді. осылай  денешынықтыру  мәдениеті  мен  спорттық  жарқын  көршісі  қазіргі  кезге  дейін  мерекеленіп  отыратын  болды. Бүкілодақтық  физкултурашыларға  арнау  спартакиадамен  физкультурашылар  парадына   айналып, аталып  келеді. Осы   мерекелерде  Кеңес  Одағы   жастарының  кеңестік  спорттағы  барлық  көп  түрлілігін және  спорттық  үлкен  жетістіктерін  көрсетеді. Спорттық  оқиғалар менсалтанатты  мерекелер  ол  жалпы  ұлттық  дене шынықтыру  мерекелерін   әсіресе  ауыл  тұрғындары  өнімі  күнінде, бірінші  бау  күндерінде  және т.б. мерекелерде  атап  өтіп   жатады. Спорттық  кештерде  матчтар, жарыстар  мен  жаңа  ұжымдар ашылуында өз  жұмысын  ерте  аяқтаған завоттарда, фабрикаларда  ұжым  мерейтойларында,  дәстүрлі  турнирлер  мен мерекелер болып отырады.  Тарихта  бізге   естелік   болып  отырған 1-ші  спорт  мерекесі ол 1919 жыл 15- мамырда болған  мереке  еді. Олар  тарихи қызыл  алаңды  құрады. Ол  парадты  ұлы  Ленин қабылдайды. Ленин  үлкен  құметпен бұл  сәлемдемені құрметпен  қабылдады. Ол  пролетарлар  мен  революцаны  жеңу  жолындағы  қолында  вилетова ұстаған  парадшыларға  көңіл бөлді. Бұл  физкультурашылар мерекесі  азамат  соғысы отына туылғандар  үшін айтарлы,  әрі  бұлдыр  еді. Көп  деген  қатысушылар,  дәл  осы  қызыл  алаңнан азамат  соғысы  майданына  аттанып  жатты .1928 жылы  12-24  тамызда  Москвдағы жаңа  стадион димамеда  Бүкілодақтық  спортакияда  халық  шаруашылығы   дамуы жоспарының  бірінші  бес  жылдығын  қабылдауға  арналған  болатын. Спартакиада қызыл  алаңда  парад  құрды. Олар  30 000  москвалық  физкультурашылармен тұрды. Спартакиада  кезінде су  спортынан  мерекелік кеш  өтті. Жастардың нағыз қимылдар  қалпындағы  қызыға  айналысатын  спорт  түрі  - ол су  бетіндегі  мерекелер  болып табылады. Олар: керемет  спорт  түрлеріне  бөлінеді. Мысалы: жүзу, су шанасы, су маторы, суға  секіру  болып  табылады. 1928 жылы  16 – тамызда  бірінші  бүкілодақтық спартакиаданың  ашылу  салтанатына  арналған су  мерекесі   қызықты  өтті. Одан  кейін  екі  жылдан соң, 1930 жылы 11- шілде де партияның  24-ші  сьезінің делегаттарына  жасалынып, имецеировкалары  орталық  мәдениет  және  демалыс  саябақтарында  жойылды.судағы  мерекелер  үлкен   табыстарға  қол  жеткізіп  отырды. Комсомольская  правда  газетіне  1930  жылы 13-шілдеде, 24 партсьез  үшін  керемет  мереке деген  мақалалар  жарияланып  жатты. Содан  бері  көп  деген  арнайы  мерекелер М. Горький  атындағы  орталық  мәдениет  және  демалыс  саябақтары  жанына  орналасуын  су  қоймасында  димамо  су  станциясы  аумағында  өткізіліп  келеді. Студенттер мен  жастардың  4-ші  бүкіләлемдік    фестиваліне  масштаб  бойынша  көркем  деген  су  мерекелері  карнавалы  болды. Судағы  мерекелердің  кеңінен  таралуын  біз  және  көп  адамдар әлі қабылдай   алмай  келеміз. Су  мерекесін  өткізу  орнын белгілеу. Бұл  сұрақта  жауап  іздеу  үшін  ұйымдастырушылар  басты уайымдауды  судан емес, өзінен  ізденеді. Бұл  жағдайда  қауіпсіздікке  көңіл  бөлу  керек.  

 

3. Спорт алаңындағы мерекелер

1. Спорт мерекелерін ұйымдастыру
2. Спорт мерекелерінің ерекшелігі

Мерекелерде  дене  шынықтыру  мәдениетінің  ұлттық  түрі  айқын  көрініп  отырдыБіздің  отанымыздың  түкпір-түкпіріндегі ұлттық  мерекелер  бұл  тек  ойын-сауық  ретінде емес  ол  әрине  спорт жарыстары  ретінде  мерекеленеді.Әрбір  халық  өздерінің  ұлттық мәдениетіне  советтік   спорт  қазынасын ең жақын  жағынан  ендірді. Жарыстарды  ойындарды  және  дәстүрлі  спорт  мерекелерін, социалистік, жаңаша  толтыру мен  ұлттық  спорттық   ойын-сауықтардың  түрлерін  тапсырылуын  советтік  спорт мәдениеті   жоғары көрсеттіМысалы, аса  айшықталған  якуттардың  «испах»  деп  аталатын  көктемгі  мерекесінде  ұлттық  дәстүр  колоритін  сақтай  отырып  спортты  ұлттық  мерекеге  айналыдып, музыка  мен  поэзияларын  ұштастыра  отырып  өзіндік  сәнді  киімдермен  біріктірілген  спорт  ұлттық  түрлерін  жастар- өздерінің  ойнау  шеберліктерінде демонстрациялап  жеңіл  атлетика бойынша, гинастика бойынша, күреспен  командалық  ойындар жарыстары  бойынша айшықтай  көрсетеді.

Осылай  денешынықтыру  мәдениеті сен  спорттық  жарқын  көрінісі   қазіргі  кезге  дейін  мерекеленіп  отыратын  болды. Бүкілодақтың   физкултурашыларға  арнау  және спартакияда мен  физкултурашылар парадына  айналып  аталып  келеді. Осы  аталған  мерекелерді  Овет  Одағының  жастарының  советтік  спорттағы  барлық   көптүрлілігін   және  спорттық   үлкен  жетістіктерін  көрсетеді. Спорттық  оқиға  және  салтанатты   мерекелер ол  жалпы  ұлттық. Дене  шынықтыру  мерекелерін әсіресе  село  тұрғындары  «Егін  өнімі  күнінде», «Бірінші  бау  күндерінде»  және  т.б.  мерекелерде атап  өтіп   жатады. Спорттық  кеште  жарыстармен  жаңа   ұжымдар  ашылуында, өз  жұмысын  орындаған  завоттар, фабрикалар,  ұжымның   мерейтойларында  дәстүрлі  турнирлермен мерекелеп  отырады. Тарихта  бізге  естелік   болып  отырған бірінше  мереке ол  25  май  1919 жыл Всевобуг  отряды  парадын  құрады. олар  тарихи  қызыл  алаңды  толтырды. Парадты  ұлы  Ленин  қабылдады. Владимир  Ильич  алаңдғаы парадшыларды  сәлемдесіп  құттықтады.Ол  пролетарлар мен  революцияны  жеңу  жолындағы  қолында  винтовка  ұстаған   парадшыларға  көңіл  бөлді. Всевобуг  физкултурашылары  меркесі  азамат   соғысы отына  туылғандар  үшін айбарлы  және  бұлдыр еді.  Көптеген  қатысушылар  дәл  Қызыл  алаңнан  азамат  соғысы   майданына  аттанып жатты. Бұл  мереке  өзінің  спорттық  мерекесінің жаңа  қалпын  физкултурашылар  парадын  және олардың  жоғары  азаматтығын, ұлтщылдығы мен  пролетарлық  өнерінің  байланысы принціптерін  көсете  білді1942 ж 4000  физкултурашылар кәсіподақ  ұжымымен Москвада  өз  парадын  құрды, ал 1972 ж  бірінші жалпымосквалық  физкултурашы  парады  онда 18 000 – ға  жуық адам  қатысты.1928 жылы елге  үлкен  салмақ  туды,  ол  халықтың  жоспарды  қайта  құруға  көшуі  социолизм  науқанын   жаңарту  еді. Кеңестік  ел   бірінші  бесжылдықты  тұрғызу  жолында ерен  қимылдады.  12-24 тамыз  1928 ж. Москвадағы  жаңа  стадион «Динамо» да  Бүкіл  Одақтық  спартакияда – халық  шаруашылығы  дамуы жоспарының   бірінші  бесжылдығында  қабылдауға  арналған болатын. Спартакияда  Қызыл  алаңда  парад   құрды, олар 30 000 москвалық физкултурашылар мен  туыс республикалардың  спортсмендерінен  тұрды. Спартакияда  кезінде – су  спортынан  мерекелік  карнавал  ұсынылды, ал  Москва  өзеніде «Бүкіл  әлемдік  октябрь»  атты  үлкен  инсенировканы  орындады.

 

4. Су   бетіндегі  қойылымның  көрінісі  

1. Судағы  корнавал.
2. Су  бетіндегі  мерекелер

Жастардың  нағыз  қимылдар  қалпындағы қызыға  айналысатын  спорт  түрі су түбіндегі мерекелер  болып  есептеледі. Олар керемет  спорт  түрлеріне  бөлінеді. Мысалы: жүзу, су шанасы, су-маторы,  суға  секіру  желкенді  қайық т.б. 1928 ж. 16  тамызда І бүкілодақтық  спортакиаданың  ашылу  салтанатына  арналған  су  мереке  қызықты  өтті. Одан  кейін  екі  жылдан соң, 1930 жылы 11- шілде де партияның  24-ші  сьезінің делегаттарына  жасалынып, имецеировкалары  орталық  мәдениет  және  демалыс  саябақтарында  жойылды.судағы  мерекелер  үлкен   табыстарға  қол  жеткізіп  отырды. Комсомольская  правда  газетіне  1930  жылы 13-шілдеде, 24 партсьез  үшін  керемет  мереке деген  мақалалар  жарияланып  жатты. Содан  бері  көп  деген  арнайы  мерекелер М. Горький  атындағы  орталық  мәдениет  және  демалыс  саябақтары  жанына  орналасуын  су  қоймасында  димамо  су  станциясы  аумағында  өткізіліп  келеді. Студенттер мен  жастардың  4-ші  бүкіләлемдік    фестиваліне  масштаб  бойынша  көркем  деген  су  мерекелері  карнавалы  болды. Судағы  мерекелердің  кеңінен  таралуын  біз  және  көп  адамдар әлі қабылдай   алмай  келеміз. Су  мерекесін  өткізу  орнын белгілеу. Бұл  сұрақта  жауап  іздеу  үшін  ұйымдастырушылар  басты уайымдауды  судан емес, өзінен  ізденеді. Бұл  жағдайда  қауіпсіздікке  көңіл  бөлу  керек.   Су  мерекесінің  өткізілуге  үлкен  қолайлы оған  эстардалық  жабдықтар сиымды  әрі  лайықты  орындар, демалыс  аумағы жалпы  тамақтандыруды  ұйымдастыру  және медпунктер мен   саниталық  құралдар  қоятын және  прожекторлармен  пиротехникалар мен жабдықтау  керек. Аса  қажеттіліктерге  су  бассейініңнің  тереңдігімен  қайық  жүзе алатындай  аумақ  және мерекеге  қатысушылар  мен  көрермендер қауіпсіздігінне  ерекше  көңіл бөлуді  ұйымдастыру  керек.

Егер  мереке  өзеннің  үлкен  аймағында өткізілсе  су  жағасындағы көпшілік  көрермендерге  көріну  үшін  көрсетілетін  көріністер  мен  спорттық  жоспарлау  сол  тұрғыда  болмақ.

Жылдамдық  қайығының  жарыстарын  (мысалы: катерлер, маторлы қайықтар т.б.  техникалық  жабдықтар) мәреге  дейінгі  арақашықтықты ескере  отырып   бір-бірінен  қашықтықтарын  сақтау керек. Өзеннің әртүрлі  (орындарында) жерінде  су шаңғыларының  серуені, су  оййындары, судағы  секірулер, спорттық  және  көркем  жүзулер, сүңгірушілер жұмыстарының  да немесе қойылымдардың  көрсетілуін  ұйымдастыру. Бағдарлама т.б.  көпшілік  тура  ара-уақыттағы  сақталынған  жүзушілердің  өнерінде  еңгізуге (егер  олардың  қауіпсіздігі  сақталынған жағдайда) болады. Мыңдаған  отау  отын  ұстаған  жүзуші  спортсмендер көз алдыңда – есен  кетпес  көрініс   болар  еді.

Судағы  корнавал.

Судағы  карнавал кешкісін  электор  жарығы немесе  прожектор  жарығында өткізіледі. Бағдарламаның  түзілуі  мерекенің  ойын-ережелердің  шығармашылық  ойлауымен  физкултурашылар  ұйымы,  көркем өнерпаздар  ұжымының  және  цирк  пен  эстрада  жұмысшыларының  көмегі  мен  жасалынады.

 

5. Қазақтың ұлттық  тоғызқүмалақ ойыны

 

1.Тоғызқұмалақ ойынының мәні

2.Тоғызқұмалақ ойынының ерекшелігі

 

Қазақта керемет скі қүдірет бар. Бірі - қос ішекті, тоғыз пернелі үкілі домбыра, екіншісі -тоғыз-тоғыздан симметриялы орналасқан отаулары, қасиетті қүмалақтары бар қос қазаннан түратын тоғызқүмалақ ойыны. Тоғыз саны киелі сан.

Бүл ойынның тарихына зер салсақ, Орта Азияда әсіресе қазақ пен қырғыз халықтарының арасында кеңінен тараған ойын. Ойнаса қызығына қанбайтын, есеп-қисапқа толы мәңгілік сиқырлы өлем, рухани байлығымыздың қайнар көзі, үлтымыздың мақтанышы деп түсінуіміз керек.

Тарихшы және археолог ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, тоғызқүмалаққа үқсас ойынның тақтасы бүдан үш мың жылдай бүрын да қолданылған екен. Оған калах, манкала деп аталатын есеп ойындарының тақтасы дәлел бола алады. Тіпті осы күндерде де жайылымдарда, тау бектерлсрінде тастан ойылып жасалған тоғызқүмалақ тақтасы Қазақстанның түпкір-түпкірлерінде жиі кездеседі. Оған дәлел ретінде Түркістандағы Қарақан батырдың кесенесінің алдында түрған тастан ойылып жасалған тоғызқүмалақ тақтасын айтуға болады.

Ертеде еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін ойнаған қазақ халқының ақыл-ой спорты — тоғызқүмалақ аласапыран заманның әлегінен үмыт бола жаздап, XX ғасырдың жетпісінші жылдарында ғана қайта жанданып, жаңа даму жолына түсті. Енді еліміз егемендік алған соң, ата-бабадан қалған үлттық алтын мүраны қолға алып, шахмат, дойбы секілді олимпиадалық ойындармен теңестіру алдымызда түрған үлкен мақсат деп ойлаймын. Тоғызқүмалақ — бүкіл түркі халықтарының даналығының туындысы ретінде Орта Азиялық, дүниежүзілік спорт ойындарының төрін алуға лайықты алтын қазына. Үкімет тарапынан қаншама қамқорлық жасалып жатса да, өкінішке орай спорт басшыларының селқос кезқарасынан көне ойын әлі де баяу дамып келеді. Сондықтан, ана тілді, үлттық әдет-ғүрыпты, үлттық ойындарды жандандыруды мақсат түтатындықтан, бала тәрбиесінде, оның математикалық қабілетін арттыруда игі өсері бар тоғызқүмалақ ойынын үйренемін деушілерге үйретуден жалықпайық, білмегенінді білгендерден сүраңыздар демекпін. Тоғызқүмалақ — шахмат, дойбы ойындары сияқты адамнан шыдамдылықты, сабырлылықты, терең жөне логикалық ойлауды қажет ететін ақыл-ой спорты. Күрделілігі жағынан тоғызқүмалақ жоғарыда аталған ойындардап кем соқпайды. Мүның басқа есеп ойындарынан ерекшелігі, бүл ете нөтижелі ойын, тең ойын өте сирек кездеседі. Тек көп ойнап жаттыққан адам, ер алуан жаңалықты ойын үстінде тауып, тоғызқүмалақтың қыр-сырын аша алады. Шыдамдылық пен қыруар еңбек, үлттық ойынға деген шексіз махаббат пен ынта-жігер арқылы ғана ата-бабадан мүра болып қалған үлттық енерді асқақтатып, дамьггып, қиындықтарды жеңе білу керек.

Таңғажайып тоғызқүмалақ Еуропа төрінен орын ала бастады

Күздің басында Прага қаласында кезекті рет зияткерлік ойындар олимпиадасы өткізілгенде қазақстандық тоғызқүмалақшылар еуропалық мектеп оқушыларына тоғызқүмалақ сияқты зерде ойынының қыр-сырын да үйретіп, семинар өткізіп қайтқан болатын. Бүл тоғызқүмалақтың Еуропаға алғашқы шығуы емес екен.Тоғызқүмалақ ойыны зияткерлік спорттың ішіндегі ең күрделі түрлерінің бірі, бүл ойынның 4 мың жылдық тарихы бар. Сонау көне замандардан бүгінгі күнге дейін келіп отыр. Алғашқы кезде бүның үш отау, бес отау, жеті отаулық шағын үлгілері болса, бүгінгі күні біз жетілген тоғыз отаулық классикалық ережесімен ойнап жүрміз.

Тоғызқүмалақ ойынын біз Орта Азияда, Ресейде жэне осы Еуропа елдерінде насихаттауды қолға алғанбыз. Сонымен қатар басқа елдерде де қызығушылық бар. Атап айтқанда Америка, Африка елдерінде де. Қазақстандық жэне чехиялық мектеп оқушылары тоғызқұмалақ жарысында, Пардубице, наурыз, 2008 жыл.Жалпы айтқанда біз неге тоғызқұмалақты насихаттап отырмыз, ол ойын ретінде ғана емес, оның танымдық, тағлымдық, терапиялық, спорт, өнер, ғылым ретіндегі маңызы зор. Бұл жасөспірімнің ақыл-ойын шыңдап, ми қызметін жетілдіретін зияткерлік спорттық ойын. Сондықтан мұның тек ұлттық бағытта емес, жалпы элемдік деңгейде де маңызы өте зор, өйткені тоғызқұмалақ сияқты ойындарды ойнаған бала есейе келе өзінің күнделікті нақты жоспарын құрып, дүниеге көзқарасы молайып, жетілген тұлға болып қалыптасады.Сондықтан тоғызқұмалақ ойынын біздің бүгінгі насихаттап отырғанымыздың себебі, қазақ халқының осындай үлы мүрасы бар екенін, зияткерлік өнері бар екенін басқа халықтарға да бір жағынан таныту, сонымен қатар адамзаттық деңгейде де өзіміздің үлесімізді қосу болып табылады.Қазіргі кезде Қазақстанда тоғызқүмалақты насихаттаудың түрлі жолдары көп. Біз жарыстармен қатар семинарлар, конференциялар өткіземіз.Мэселен, 2008 жылдың ақпан айында Алматыда "Тоғызқүмалақты халықаралық деңгейде дамытудың өзекті мэселелері жэне алдағы мінеттері" атты халықаралық конфренция өтті. Оған Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан, Моңғолия жэне басқа да бірнеше елдердің ғалымдары келіп баяндамаларын оқыды. Өздері келе алмағандары баяндамаларын жібергендері болды.Ал енді бізде жарыстардың жылдық күнтізбелік жоспары бар. Оны Қазақстан спорт жэне турзим министрлігі мен Тоғызқүмалақ федерациясы бірлесіп жасайды. Бізде жылына 40-қа жуық республикалық жэне халықаралық жарыстар өткізіледі. Сонымен қатар жас ерекшеліктеріне сәйкес үлдар мен қыздар және ерлер мен әйелдер арасындағы жарыстар бар. Сонымен   бірге   жекелей   чемпионаттар,   шапшаң   ойнау   чемпионаттары өткізіледі. Міне осының барлығы бізде тоғызқүмалақ ойынының жүйелі түрде даму жолына түскенін көрсетіп отыр.Сондай-ақ біз өзіміздің тэжірибемізбен бөлісу үшін алыс жэне жақын шетелдерде семинарлар өткіземіз. Өткен жылы тоғыз семинар болса оның бесеуі Қазақстанда өтсе, қалғанын шетелдердегі жергілікті комитеттер өткізді.із өз тарапымыздан Чехияда, Македонияда, Қырғызстанда, Ресейдің таулы Алтай республикасында өткіздік. Жалпы байқағанымыз тоғызқүмалақ ойынына деген қызығушылық өте жоғары.Мэселен Американың Аляска университеті осы тоғызқүмалақтың компьютерлік бағдарламасын жасап шығарды. Ал Колумбияда өткен жылы өздері семинар өткізіп,тоғызқүмалақ ережелерін насихаттап, таратуда.Швейцарияда өткен конференцияда Испания азаматы Виктор Баутисторока баяндама жасап, тоғызқүмалақ тақталарын бірнеше елдердің Швейцарияның, Италияның мүражайларына таратқан Шынында да тоғызқүмалақ ойынын тек спорт, өнер, ғылым ретінде қарастыруға болмайды. Мен қазіргікезде оны бабаларымыздың дүниетанымы ретінде қарастырамын. Өйткені ондай ойындардың дүниежүзінде 400-ге жуық түрі бар, атап айтқанда ол Африка елдерінде, Америкада, Еуропа елдерінде, мынау Азияның бірнеше елдерінде осы тоғызқүмалақ сияқты ойындар бар. Мэселен тоғызқүмалақтың тақтасының өзі Норвегия мен Индонезияда үқсас.Бірақ біз осы үқсастығына бола оны тоғызқүмалақ десек, ол біздің шалағайлылығымыз болады. Сондықтан ол жерде кездесетін тақталардағы ережелерді сараптап, талдағанда ғана оның қандай ойын екенін байқаймыз. Ал осындай ережелер қайдан шығады, ол сол жердегі халықтың дэстүріне, салтына, дүниеге көзқарасына, этнографиясына байланысты, сонымен қатар сол жердегі халықтың бір-бірімен аралас-қүраластығына негізделген. Яғни тоғызқүмалақ ойыны бүл - көшпенділердің дүниетанымы негізінде жасалған.Мэселен "түздық" деген ереже бар, бүл ережені отауға ие болу деп қарастыруа болады, демек екі қүмалақ жатқан үйге үшінші қүмалақты апарып көшірсеңіз, сонда ғана отауға ие боласыз. Ал отауға ие болуды қалай түсіндіруге болады, яғни жастар бірін-бірі үнатып, отау қүрады, бірақ ол үйде үрпақ дүниеге келмесе, онда ол үйден отау шықпайды. Сонымен қатар жүп деген бізде табыс болып есептеледі. Американың "калах" деген ойынында жалғыздық табыс болып есептеледі, кім бірінші бастаса, сол жеңіске жетеді. Ал керісінше бізде "жалғыздың үні" шықпас дейді.Сонымен қатар тоғызқүмалақ ойынында маңдай, атөтпес, тектүрмас, бел, белбасар деген отаулардың аттары бар. Ал енді мысалы бізде үнемі маңдайың ашық болсын, артың жабық болсын дейді, ол жабық болсын деген отаудағы қүмалақтарды жүптан үстап отыруымыз керек, ал маңдайымызды үнемі ашық қалдырып отыруымыз керек. Міне осындай көптеген философиялық үғымдар бар, танымдық көзқарастар бар. Мен тек қана шет жағасын айтып отырмын, болашақта сол 400-ге жуық түрін жеке-жеке зерттесек, үлкен зияткерлік ғылым, этноматематика ғылымы туындайды.Бүны қазір еуропалық ғалымдар зерттеп жүр, ал Орта Азияда, Қазақстанда жалпы алдағы уақытта зерттеледі деп ойлаймын. Қазір соңгы статистика бойынша Қазақстанда тоғызқүмалақпен айналысып жүргендердің саны 36 мың, бүл ресми ғана, ал бірақ менің ойымша бүл 100 мыңнан асады. Жэне 1,5 мыңдай жаттықтырушы бар. Мүның барлығы Қазақстанда тоғызқүмалақ спортының жүйелі даму жолына түскенін байқатады. Бүл ойынды дамыту үшін министрлік тарапынан жылына 10 миллион теңге бөлінеді. Қазақстан тоғызқүмалақ қауымдастығы да бүл салаға қомақты қаржы бөліп отыр.

 

6. Қазіргі кездегі Қазақстандағы спорт

1.                 Спорт жэне дене тәрбиесі.

2.                 Қазақстан спортшылары

3.                 Қазақстандағы спорт базалары

Спорт жэне дене тәрбиесі. Қазақ халқының дене тэрбиесіне, оны шынықтыруға, ептілікке, денсаулықты, көңіл-күйді көтеруге арналған осы кездегі дене тэрбиесі мен спорт нышаны ерте заманда-ақ халық кэдесіне жарағандығын кейбір археол. деректер дэлелдейді. 1970 ж. Оңт. Қазақстан обл-нда б.з.б. 4 — 3 ғ-ларда тоғызқү-малақ тастары табылды. Сол жылы Тараз қ-нан 30 км жерде археологтар тоғызқүмалақ тақтасының тасқа қашап салынған суретін кездестірді. Түрік қағандығы дэуірінде Қазақстан жерінде көптеген қалалар салынып, мәдени орталықтар бой көтерді. Көне Таразда энші-күйшілер, шабандоздар, садақ тартушылар, балуандар, басқа да күш өнерін көрсетушілер бас қосып отырған. 7 ғ-да Орта Азия мен Қазақстан жерін жаулап алған Араб халифаты ислам дінін уағыздаумен қатар, шахмат (шатрандж) ойынының таралуына, оның дамуына айтарлықтай ықпал етті. Сөйтіп, көшпенді деп аталып келген қазақ халқы дене тэрбиесін, оның ішінде спортты дамытуға көңіл бөлгені байқалады. Ежелден садақ тарту, бэйге, сайыс, күрес, аударыспақ сияқты спорт түрлерімен айналысқан қазақ халқы басқа да спорт түрлерімен айналысу арқылы өздерінің рухани байлықтарын жетілдіріп, толықтырып отырған. Халық өзіне лайықты деп санаған үлттық спорт түрлерін, эр түрлі дене жаттығуларын үнемі жетілдіріп келген. Әр рудың, эр жүздің, эрбір хан мен бай-манаптың, болыс-бектің өз балуаны, өз мергені, өз сэйгүлігі болған. Олар бэйге-жарыстарда ірі рулардың намысын қорғаған Қазақ халқы арасында спорттың дамуына әр үлт өкілдерімен арадағы қарым-қатынастың нығаюы көп эсер етті. Мүндай жағдай, эсіресе, Қазан төңкерісінен кейін берік қалыптасты. Алғашқы кезеңде спорт пен дене тэрбиесі еңбекшілердің денсаулығын нығайту, жалпы гигиеналық мэселелер, эскери шынықтыру даярлығын жақсарту мақсатында жүргізілді. 1918 жылдың 1-жартысында жұмысшылар клубтарында гимнастикамен айналысатын үйірмелер ұйымдастырыла бастады. Халық ағарту органдары мен комсомол үйымдары қыруар жүмыстар атқарып, жастар күшімен спорт алаңдарын, эскери даярлық ісіне жаттығу өткізетін орындар жасады. 1920 ж. 1 қазанда Қазақстанның сол кездегі астанасы Орынбор қ-нда дене тэрбиесі нүсқаушылары және ү-йымдастырушыларымен әскерге баратын жастарды спортқа баулуға арналған курстар ұйымдастырылды. Оған^ жүзден астам кісі қатысты. Оның тең жартысынан көбі қазақ жастары болатын. Мүнан соң Ақтөбе, Гурьев (қазіргі Атырау), Орал, Верный (қазіргі Алматы), Орынбор, Петропавл, Қызылорда, Семей қ-ларында ірі і спорттық орталықтар қүрылды. Сол жылдары Семей, Қостанай, Жетісу \ губернияларында спартакиадалар өте бастады. Әйелдер арасында дене тэрбиесін дамыту мақсатында 1925 ж. Семей қ-нда арнаулы спартакиада өтті. Дэл осындай эйелдер арасында спартакиадалар Орал, Петропавл, Алматы қ-ларында да үйымдастырылды. 1928 ж. Петропавл қ-нда Бүкілқазақстандық 1-спартакиада өз жалауын көтерді. Оған қатысушылар футбол, жеңіл атлетика, қалашық (городки), қазақша күрес, баскетбол және нысана көздеуден сынға түсті. Қазақстанда дене тәрбиесі мен спортты дамытуда 1931 ж. енгізілген "КСРО-ны қорғауға, еңбек етуге дайын бол" (ГТО) деп аталған бэсекелердің маңызы зор болды. Бүл жастардың спортқа түрақты түрде қатысуына мүмкіндік берді. Дене тэрбиесінен үлттық кадрлар даярлауға көңіл бөліне бастады. 1932 ж. Алматыда дене тэрбиесі техникумы ашылды. 1934 ж. респ. ведомствоаралық 1-спартакиада, Орта Азия мен Қазақстан спортшылары арасындағы 1-спартакиада жэне мектеп оқушылары арасында бүкілқазақстандық 1-спартакиада өтті. Қазақстан К(б)П-нің 1937 ж. өткен 1 съезі дене тәрбиесі мен спорт жэне бұқаралық қорғаныс жүмыстарын кеңейте түсуді атап көрсетті. 2-дүниежүз. соғыс қарсаңында Қазақстан спортшыларының саны 150 мыңға жетті, оның ішінде 30 мыңнан астамы қазақ жастары болатын. Соғыс жылдарында эскери-спорт кадрларын даярлауда көп жұмыс атқарылып, елімізде 1,5 миллионға жуық әскери-спорт мамандары тәрбиеленді. 1945 — 56 ж. Қазақстанда дене тэрбиесі ұйымдары нығайып, спорт кадрлары өсіп шықты. 1945 ж. Алматыда дене тэрбиесі ин-ты (Қазақ физкультура ин-ты) ашылды. 1946 ж. Шоқыр Бөлтекүлы "Спартак" қоғамы бойынша бокстан КСРО чемпионы атанып, қазақ жастары арасында бірінші болып спорт шебері деген дэрежеге жетті. 1950 ж. Қазақстан спорт үйымдары қүрылды. 1959 ж. бүл үйымдар спорт федерациясы болып өзгертілді. 1951 ж. "Колхозшы" спорт қоғамы қүрылды. 1956 жылдан бастап "Қайрат" деп аталды. 1956 ж. Мэскеуде КСРО халықтарының 1-спартакиадасы өтті. Қазақстан спортшылары 1956 жылдан олимпиялық ойындарға да қатыса бастады. Тау шаңғышысы А.Артеменко 1956 ж. Италияның Кортина Д'Ампеццо қаласында өткен 7-қысқы олимпия ойындарында, ал Е.Кадяйкин Мельбурнда (Австралия) өткен жазғы 16-олимпиялық ойындарда 3000 м-ге тосқауылдар арқылы жүгіруден сынға түсті. Қазақ жастары арасынан шыққан жеңіл атлет Ғ.Қосанов 1960 10 м-лік эстафеташылар жарысында күмісхж. Римде өткен 17-олимпиялық ойындарда 4 жүлдені иемденді.Елімізде қысқы спорттың дамуына 1951 ж. ашылған эйгілі Медеу мүз " айдыны  (қ.  Медеу  спорт  кешені)  үлкен  ықпал  етті.  Мүнда көптеген дүниежүз. жэне қүрлықтық рекордтар жаңарды. 1960 жылдардың басында Қазақстанда спорт клубтары (АДК "Шахтер", "Болат",  "Динамо", т.б.) қүрыла бастады.

Қазақстан спортшылары Кеңес Одағы түсында айтарлықтай спорттық дэрежеге   қол   жеткізді.   Көгалдағы   хоккейшілер,   допты   хоккейшілер, ^ "Буревестник",  АДК  волейболшылары,   "Динамо"   су  добы  командасы і КСРО,    Еуропа   жэне   дүние    жүзі   чемпиондары    атанды.    Аталмыш / командалар  қүрамында М.Жексенбеков,  С.Шаймерденов,  С.Қалымбаев, Е.Қүмарғалиев,      С.Сексенбаев,      Ю.Варзин,      В.Бочков,      В.Агуреев, О.Жарылғапов,   М.Мәденов,   З.Жэркешов,   Ж.Сауранбаев,   В.Кравченко., Е.Чебукина, О.Кривошеева, Н.Меңдіғалиев, Е.Аяпбергенов, А.Оразалинов, С.Котенко сынды спортшылар өнер көрсетті.1976 ж. 21-Олимпиялық ойындарда (Монреаль, Канада) КСРО қүрама командасына 14 қазақстандық спортшы 11 спорт түрінен қатысты. Бүл олимпия ойынында жерлестеріміз 8 алтын жэне 2 күміс медальға ие болды. Ал осы жылы өткен Қысқы олимпия ойындарында шаңғы жарысынан 2 қола медальді иемденді. Мэскеуде өткен 22-олимпия ойындарында (1980) 20 қазақстандық спортшы 6 алтын, 2 күміс жэне 7 қола медальді алды. Осы олимпияда ойындарында Ж.Үшкемпіров, Ш.Серіков, т.б. олимпия чемпиондары атанды. 1988 ж. Сеулде (Корея Республикасы) өткен 24-олимпия ойындарында КСРО құрама командасында 30 қазақстандық спортшы қатысты. Олар әр түрлі дэрежедегі 18 медальді иеленді. Барселонада (Испания) өткен 25-олимпия ойындарында (1992) Қазақстан Республикасы ТМД құрама командасында болды. Мүнда 11 спорт түрінен 23 спортшы қатысып, 5 медаль (Е.Чебукина, И.Герлиц, Д.Түрлыханов, Т.Менынова, В.Вохмянин) алды. Қазақстандықтар 1994 ж. бастап Азия ойындарына қатысып келеді. Хиросима (Жапония) қ-нда өткен 12 ойындарында қазақстандықтар жалпыкомандалық төртінші орынды иеленді. Олар 77 медальға (оның 25-і алтын) ие болды. Атап айтқанда Қ.Шағатаев, Н.Сманов (бокс), М.Мамыров (еркін күрес), Ю.Мельниченко, Д.Түрлыханов (грек-рим күресі), О.Шишигина (жеңіл атлетика) сынды спортшылар алтын медаль иегерлері атанды. 1998 ж. Таиландта (Бангкок қ.) өткен 13-Азия ойындарында қазақстандықтар бесінші орын алды. Олардың үлесінде барлығы 78 медаль (оның 24-і алтын) болды. Чемпион атанғандардың ішінде В.Гуща, Д.Аспандиярова (нысана көздеу), Д.Топоров, Қ.Нүрмағамбетов (ескек), Б.Байсейітов, С.Матвиенко (грек-рим күресі), Н.Торшина, О.Шишигина, И.Потапович, С.Арзамасов (жеңіл атлетика), В.Бурба, Е.Ибрайымов, М.Ділдэбеков (бокс) сынды спортшылар бар. 2002 жылы Корея Республикасының Пусан қаласында өткен 14-Азия ойындарында жерлестеріміз 76 медаль алды. Командалық есепте бесінші орында болды. 20 спортшы алтыннан алқа тақты. Олардың арасында  А.Тетерюк (велоспорт), Ә.Иманбаев, Г.Цурцумия (грек-рим күресі), Б.Ахметов, С.Филимонов (ауыр атлетика), Н.Торшина, Г.Егоров, ' В.Борисов (жеңіл атлетика), Н.Кәрімжанов, Г.Головкин (бокс), О.Довгун, С.Беляев (нысана көздеу), т.б. спортшылар бар. 1994 ж. Лиллехаммерде (Норвегия) өткен Қысқы олимпия ойындарында көкшетаулық В.Смирнов олимпия чемпионы атанды. Атланта (АҚШ) Қ-нда өткен 26-олимпия** ойындарында Қазақстан түңғыш рет жеке команда болып шықты. Қазақстандық спортшылар 3 алтын, 4 күміс және 4 қола медальға ие болды. .) Олимпияға қатысқан 197 елдің ішінде Қазақстан 24-орынды иемденді. [ Ю.Мельниченко (грек-рим күресі), А.Парыгин (бессайыс), В.Жиров (бокс) ? тэуелсіз мемлекетіміздің түңғыш чемпиондары болды. Сиднейде (Австралия) өткен 27-олимпия ойындарында (2000) қазақстандықтар 3 алтын, 4 күміс медальді иемденді. Олимпияға қатысқан 199 елдің ішінде Қазақстан спортшылары 22-орында түрақтады. Бүл олимпия ойындарында Е.Ибрайымов, Б.Саттарханов, О.Шишигина чемпион атанды. 2001 ж. Қазақстан Республикасы тэуелсіздігінің 10 жылдығына арналған 1-жазғыі спартакиада өтті. Бүл бэсекеге еліміздің миллионнан аса түрғыны қатысты. Бэсеке қорытындысында Оңт. Қазақстан обл-ның өкілдері (4430 ұпай) бас жүлдені еншіледі. Алматы қ-ның спортшылары екінші (4272 үпай), қарағандылықтар үшінші (3658, 33 үлай) орынға шықты.

Үлттық спорт түрлері де жақсы жолға қойылған. Атап айтқанда қазақша күрес, тоғызқұмалақ, сайыс, аударыспақ, бэйге, көкпар, қыз қуу, жорға жарыс, атан жарыс, асық ату, бестас сияқты спорт түрінен арнайы федерациялар қүрылған. Ресми жарыстар өтіп түрады. Тоғызқұмалақ ойыны Оңт. Қазақстан, Қызылорда, Қостанай облыстарында кейбір мектептерде пэн ретінде оқытылады.

Спорт базалары. 2001 жылдың қаңтар айындағы дерек бойынша Қазақстанда 291 балалар жэне жасөспірімдер спорт мектебі болды. Оның ішінде олимпиялық резервті дайындайтын 55 арнайы мектептерде 142 мың жас спортшыларды 4420 бапкер жаттықтырады. Бүлардан басқа дарынды спортшыларды дайындайтын 9 мектеп-интернат (2340 жас спортшыларды 210 бапкер жаттықтырады), ірі халықар. жарыстарда жоғары жетістіктерге жеткізу мақсатында қүрылған спорттық элита 6 мектебі (құрамында 1128 спортшы, 210 бапкер бар) жүмыс істейді.

Қазақстан кэсіпорындары мен мекемелерінде 11,3 мың дене шынықтыру үжымдары бар (2001). Онда 1,4 млн-ға жуық адамдар әр түрлі секцияларда дене шынықтыру жэне спорттың эр түрлі салаларымен айналысады. Жылдан жылға спорт базалары көбейіп келеді. 2002 жылғы мэлімет бойынша республикада 26019 спорт қүрылыстары тіркелген. Оның ішінде 242 стадион, 20 спорт сарайы, 124 спорт кешені, 13 оқу-жаттығу орт., 150 бассейн, 6123 спорт залы, 34 спорт манежі, 143 шаңғы базасы, 8 ескекшілер жүзетін каналы, 1448 тир, 3 велотрек, 9 эллинг, 3 желкен клубы, 2 шаңғымен секіретін түғыр, 13 спорттық мү_з айдыны жэне 142 теннис корты бар. Қаз.энциклоп.

 

7. Спорттық жарыстар мен олардың түрлері

 

1. Спорттық жарыстар
2. Спорттық жарыстардың орындалуы

 

Жарыстарды  ойындарды  және  дәстүрлі  спорт  мерекелерін,   жаңаша  толтыру мен  ұлттық  спорттық   ойын-сауықтардың  түрлерін  тапсырылуын  советтік  спорт мәдениеті   жоғары көрсетті.Спорттың  жекелеген  түрінен  жарыс  өткізу  тәртібі:

1. Жеңіл атлетика. Жарыс  бағдарламасы  еркектер үшін – 100, 200, 400, 1500 метрге  жүгіру, ұзындыққа, биіктікке секіру  және  эстофеталық  жарыс. Әйелдер  үшін – 100, 200, 1500 метрге  жүгіру, ұзындыққа  биіктікке  секіру. Әр спортшы  осы  бағдарламамен  спорттың  үш  түрінен   қатысуға  ерікті. Айталық, жүгірудің  үш түрінен, секіруге  де  осылай  қатысуға  болады. Әр  команда  құрамынан ең  жоғары  көсеткішке  жеткен үш  спортышының  уақыты  есепке  алынады.
2. Ауыр  атлетика. Жарыс  ережесі  бойынша  класикалық  екі  жаттығудың  қосындысы  есептеледі. Жарыс  класификацияда  көрсетілген  салмақ   дәрежесі  бойынша  өткізіледі.т жарысқа  қатысушылардың  санына  шек  қойылмайды. Жарыс  барысында  командалық  есепке  әркімнің  жеңіп  алған  орындарының  қосындысы  алынады.
3. Валейбол.  Әр  бөлімше  өз алдында  жеке-жеке   команда құрады. Жарыс  ережесі  бойынша бұл  командалар  өзара  бір  айналым  кезедседі де, қай  көп  ұпай  жинаған  команда жеңімпаз  атанады.
4. Шахмат  пен  тоғызқұмалақ. Команда  құрамы 3 еркек, 2 әйелден  тұрады. Жарыс  ережесі  бойынша бұл командалар  өзара бір  айналым  кездеседі  де, қай  көп  ұпай  жинағаны  жеңімпаз  аталады. Жарыс  барысында  бірдей  ұпай жинаған  командалар  партия айырмашылығымен  анықталады.
5. Білектесу. Салмақ  дәрежесі: 44,48,52,56,60,67,75,82,  одан  жоғары, дара жеңімпаз.

Жарысқа  қатысушылар тек  оң  қоларымен  ғана  білектеседі. Білектесу -3 рет  орындалады, яғни спортшылардың  біреуі  екі  рет   жеңіске  жаткенге  дайін  қайталанылады.

Ойыншы  білектесу  өтетін  орынға шақырылғаннан  кейін білектесуге  дайындалуға  бір  минут  уақыт  беріледі. Ойыншылардың  саусақтаы  байланбайды. Бос  болады.

Білектесу  кезінде шынтақты орнынан  жылжытуға  және орындықтан  көтерілуге, сол қолмен  ұстап   отырған  тұтқаны  жіберуге  болмайды.

Ойыншыға  ережені  бұзғаны  үшін  ескертулер  беріледі.

6. Батпан (гир) көтеру. Жарыс  32  килограмдық  батпаннан  және 16 килограмдық  батпаннан  жеке-жеке өткізіледі. Жарыс  ережесі  бойынша  классикалық  екі  жатығудың  қосындысы  есептеледі. Жарыс  классификациядан  көрсетілген салмақ  дәрежесі   бойынша  өткізіледі. Жарысқа  қатысушылардың  санына  шек   қойылмайды. Жарыс  барысында  командалық  есепке  әркімнің  жеңіп алған  орындарының  қосындысы  алынды.
7. Футбол. Жарыс  ережесі  бойынша, командалар  өзара  бір  айналым  кездеседі де, көп  уақыт  жинаған  команда жеңімпаз  атанады. Жарыс  барысында  бірдей  ұпай  жинаған  командалар  доп  айырмашылығымен  анықталады. Жарысқа  валейболдағы  сияқты  аралас команда, яғни  әйелдерде  қатыса  алады.спартакиада  бағдарламасына  кіргізілетін  ұлттық  ойында да бар. Мысалы: Аударыспақ, Қазақша  күрес, Садақ ату, және т.б.

8.  Спорт    алаңдарындағы ұлттық спорттық ойындар

1.           Ұлттық ойындардың   түрлері

2.           Ұлттық ойындардың ойналу шарты

 

Қазақ  халық  қашаннан  ұлттық   ойындардың  түрлеріне  бай  халық. Қазақша күрес, көкпар, қыз қуу, бәйге, аударыспақ, т.б.  спорт  түрлері  бағзы  заманнан  халқымызбен  бірге  жасасып  келеді. Күні  бүгінде олар  өздерінің  мән-мазмұнын  жойған жоқ. Қайта  партия мен  үкіметтің  қамқорлығының  арқасында  жаңарып  түрленіп  келеді. Қазақ  ұлттық  спорт түрлерінің дамуына  1978-1979 ж бірінші  спартакиададағы  дайындық  кезеңі  үлкен  серпіліс  тудырды. Оған  әрбір  облыс, әрбір аудан  атсаласып  спартакиаданың   табысты  өтуіне  өз  үлестерін қосты. Әр ауданда  жарысты  өткізу  ережелері  жасалып  бекітілді. Бұлардың  бәрі  өз  жемісін  берді де. Соған  орай  Республика  ауқымында  жыл  сайын  жарыс өткізіп  тұру  кәдімгідей  дәстүрге  айналды. Партия мен  үкіметтің  ұлттық  спорт  түрлерін  дамытуға  деген   қамқорлығы  ұшаң  теңіз. 1965 ж. Қазақ  ССР  министрелер  кеңесінің  советінің  жанынжағы  физкультура  және  спорт  жөніндегі  комитеті   қазақша  күрес  үшін  разряд  нормалары  мен  талаптарын  жасап  бекітті. 1971 ж. осы  комитеттің  колегиясы  «Қазақ  спорт  шебері»  атағын  белгіледі. Ал  бәйге, көкпар, қыз қуу, күміс салу  сияқты  ұлттық  спорт  түрлері  жыл  сайын   ауыл  шаруашылығ  министрлігінде  өткізетін  ат  спортының  бүкіл  одақтық жарысының  програмасына  енгізілген.

Ақсүйек

Ең алдымен, ойнаушылар өзара келісіп, жеңген топ үшін жүлде тағайындайды да, екі топқа бөлінеді. Топ басқарушылар ақсүйекті қайсысының лақтыратынын шешіп алу үшін кезектесіп таяқ ұстайды, таяқтың басына кімнің қолы бұрын шықса, сол ақсүйекті құлашы жеткенше лақтырады. Ақсүйек жерге түскеннен кейін ғана ойыншылар іздеуге шығады. Көмбеде топ басқарушылардан басқа ешкім қалмайды. Ақсүйекті тапқан ойыншы ешкімге білдірмей, көмбеге қашуға әрекет жасайды да, ал қарсыластары біліп қалса, қолма-қол тартып алуға тырысады. Сондықтан ақсүйекті алдымен тауып алған топтың ойыншылары біріне-бірі лақтырып, көмбеге қай топтың адамы бұрын жеткізсе, сол топ ұтқан болады да, жүлдегер атанады. Келесі  жолы ақсүйекті екінші топ лақтырады, сөйтіп ойын кезектесіп отырады.

Алтыбақан

«Алтыбақан» - қазақтың ұлттық ойыны. Алтыбақанды сырықтың екібасында үш-үштен қосақтап (мосы ағаш сияқтандырып) байлайды.  Бақанның аша тармағы сырыққа кигізіліп тұруға тиіс: Алтыбақанды құрастырып болғаннан кейін, оның екі басынан үш қатар арқан байлайды. Арқанның екеуі бір деңгейде, үшіншісі олардан 40-50 см төмен тұрады. Бір деңгейде байланған екі арқанға екі адам қарама-қарсы отырады да, төменірек байланған арқанға аяқтарын тірейді. Бұларды бір адам тербетеді. Алтыбақанда тербеліп отырған екі адам ән салуға тиіс. Алтыбақанды ертедегі ауыл өмірінде жастардың кешкілікте бас қосып, халық аспаптарының сүйемелдеуімен ән салатын, айтысатын, әзіл-оспақ, назды күлкісімен көпшілік болып көңіл көтеретін ойын-сауығы болған. Алтыбақанның дене шынықтыруға да пайдасы мол. Ол -ауылдық жерде әлі де қызықты ойындардың бірі.

Қыз қуу

Ойын үшін жігіттер мен қыздар іріктеліп, ұшқыр, жүйрік аттарға мініп шығады. Қашықтығы 300, ал ені 30-40 метрлік тегіс, топырағы жұмсақ, шшшт**~—~    ашық алаң таңдалып алынады. Жарыстың басталатын жері - алаңның бір маңдайында қатынасушылар орағытып өту үшін қарақшы қойылады. Бұған көбінесе қызыл жалау қағылады.

Жарыс жекелей де өтеді. Егер екі топқа бөлінсе, онда қыздар мен жігіттердің саны тең болуы қажет.

Төрешінің бірінші белгісі бойынша қыз жігіттен 10 метрдей алда тұрып, шабысқа дайындалады. Келесі белгіде олардың екеуі де аттарының басын жіберіп, шаба жөнеледі. Жігіт қызды бұрылысқа дейін қуып жетіп, жең ұшына ілінген орамалды ілгері алып қашуы керек. Егер жігіт сол бетімен - қарақшыдан сөреге дейін қуғыншыға жеткізбесе, онда -жеңгені. Ал егер қыз қуып жетсе, жігіттің атын, әйтпесе өзін қамшының астына алады. Мұнда қыз жеңді деп есептелінеді. Жарысқа қатынасушыға бір-бірінің атын тоқтатуға, алаңнан сыртқа шығуға, қарақшыға жетпей сөреге оралуға рұқсат етілмейді.

Күміс ілу

«Күміс ілу» - ептілікті, атқа жақсы отыруды керек ететін ұлттық ойын. Келін түсіру, қыз ұзату салтанатында қалыңдық орамалға түйіп, өзінің күміс шолпысын, әйтпесе жүзігін тастайды. Сондықтан да кей жерлерде бұл ойын «жүзік ілу» деп аталады. Қатты шауып келе жатқан шабандоз жігіт ат екпінін бәсеңдетпеспен, әлгі орамалды іліп алып кетуі керек. Сонда ол беташар айтуға ерік алады.

Жасырынбақ

Ойын, әдетте, жазды күндері ай жарығында, шөптесін алаңдарда, ал күндіз қора-қопсысы мол жерде, яғни жасыратын жері бар алаңдарда ойналады.

Ойнаушылар көмбеге жиналғаннан кейін, саусақ санау әдісімен кезекшіні, яғни жасырынатын ойыншыларды іздеп тауып көмбеге әкелушіні тағайындайды. Осыдан кейін ойын басқарушы кезекшінің көзін басып тұрып дауыстап елу рет санайды да, қоя береді. Осы кезде ойнаушылар жасырынып үлгерулері керек. Кезекші жасырынған ойыншыларды іздеуге кіріседі. Жасырынған ойыншыларды ол іздей жүріп көмбе маңынан алыстамауы керек. Себебі, кезекші бірінші жасырынған ойыншыны көрген бетте көмбеге ойыншыдан бұрын келіп хабарлайтын болады. Егер кезекшінің көзіне бірінші түскен ойыншы көмбеге кезекшіден бұрын келсе, онда кезекші өзінің қызметін екінші рет қайталайды. Бұл жерде кезекші ұтылмас үшін, бірінші көрген ойыншының атын атап, мәселен, Бекбай деп дауыстап көмбеге қарай жүгіруі керек. Содан кейін асықпай басқаларын іздей бастайды. Тағы бір ескеретін жай: кезекші ойыншыны көрмейінше, атын атап дауыстамайынша, ойыншылардың өз бетінше көмбеге кетулеріне болмайды.

Сиқырлы таяқ

Ойнаушылар қол ұстасып, дөңгелене шеңбер жасап тұрады. Қолында таяғы бар ойын жүргізуші шеңбердің ортасына келеді де, ойынның тәртібін түсіндіреді. Ойнаушыларды бірден бастап түгел нөмірлеп шығады. Ойынның шарты бойынша ойын жүргізуші қолындағы таяғын шеңбердің ортасында тікұстап тұрады да, бір нөмірді атап, таякты қоя береді. Аталған нөмір таяқты жерге құлатпай ұстап қалуы керек, ал таяқты ұстай алмай құлатып алса, онда айып тартады, яғни көптің ұйғаруымен ортаға шығып, өнер көрсетеді. Ойынға қатысушылардың бәрі бір-бір реттен міндетті түрде ойнап шығулары керек, ал одан әрі ойынды жалғастыру-жалғастырмау ойнаушылардың өз еркінде. Ойнаушылардың саны көп болса, ойын қызықты өтеді.

Сақина жасыру

Ойынды өткізу үшін басқарушы және сақина іздейтін кезекші белгіленеді. Қалған ойыншылар дөңгелене отырады. Ойыншылар тізелерін көтеріп, оның үстіне алақандарын ашып қояды. Ойын жүргізуші қолына сақина алып, әр ойыншының қолына кіргізіп, сақинаны бірінде қалдырады. Басқарушы жумулы қолын әрбір ойыншының қолына салысымен, алақанын жаба қалады. Сақина жасырылғаннан кейін, ойын жүргізуші өз қалауынша ойыншының бірінен: «сақинам кімде?» - деп сұрайды, осы кезде барлық ойыншы тынышталады. Кезекші сақинаның кімде екенін тапса, онымен орын ауыстырады, ал егер таба алмаса, өлең айтып, би билеп, т.б. өнер көрсетеді де, өз қызметін қайтадан атқарады.

 

9. Олимпиада ойындары

 

4.                 Спартакиада ойындары

5.                 Олимпиада ойындарының аймақтарда ұймдастырылуы

 

Бүгінде еліміздегі спортқа деген көзқарас эр облыста, эр өңірде - әрқилы. Кейбір өңірлеріміз бен қалаларымыз тамыры терең шежірелеріне шаң түсірмей, дэстүрлерін жоғалтпауға тырысып жүр. Ал қайсыбір облыстарымыз барды қанағат тұтып, өз өңірлерінде спортты дамытуға үлкен қүлшыныс танытып отырған жоқ.

Осының кесірінен болар, кейінгі жылдары Олимпиада ойындары мен элем чемпионаттарында тасымыздың өрге домалап, шекеміздің шылқып жүргені шамалы. Әр Олимпиада ойындары сайын алтын саны азайып келеді. Бүл - жазғы Олимпиада ойындарындағы жағдай. Ал қысқы Олимпиада ойындарында жүлделі орын түрмақ, алтылыққа ілігудің өзі мүң болғалы қашан...

Біз бүгін жазғы спорт түрлерінен қай өңірдің қай спортқа бейімдеу екеніне тоқтала кетпекпіз. Әлем жэне Азия чемпионат-тарымен қоса былтыр күзде аяқталған жалпыреспубликалық II жазғы Спартакиада қорытындысын да негізге алмақпыз. Себебі елімізде спортты дамыту үшін, сондай-ақ облыс жэне қалалар арасында бэсекелестік пен бақталастықты күшейту үшін қайтадан өткізіле бастаған Спартакиада ойындары барлық аймақтардың спортқа деген көзқарасы мен спортшыларының деңгейін айнаЁ қатесіз көрсетіп берді. Ал элем чемпионаттарындағы жетістікте-рімізге үңілер болсақ, халықаралық аренадағы көрсеткіштеріміз көңіл толарлықтай емес. Өткен 2007 жылы Қазақстан спортшылары элем чемпионаттарынан бар болғаны 1 алтын, 1 күміс, 8 қола жеңіп алды (Жалқы алтынға бокс рингінде қол жеткіздік). Дэл қазір жазғы спорт түрлерінен Алматы қаласының шоғы биік десек, еш қателеспейміз. Ертеден қазақ спортының алтын бесігі һәм орталығы болып келген эсем Алматы кейінгі жылдары жетекшілік орны мен рөлінен айырылып қалған-ды. Бірақ кейінгі жылдары қайтадан бұрынғы жетекшілік мэртебесіне қол жеткізу бағытында жүмсаған күш-жігерлері мен төккен терлері нэтиже беруде. Дохадағы Азия ойындарында еліміздің намысын қорғаған спортшылардың 31 пайызы жэне жүлделі орындарға ие болған саңлақтарымыздың 31,7 пайызы Алматы қаласының үкілеп қосқан қыз-жігіттері болды. Бүгінде Алматыда спорттық гимнастика, нысана көздеу, суда жүзу, су добы (ерлер арасындағы), жеңіл атлетика, семсерлесу, волейбол, баскетбол, қазіргі бессайыс, стол теннисі, таэквондо, дзюдо, стенд ату, еркін күрес, ауыр атлетика, байдарка мен каноэда ескек есу, бокс, грек-рим күресі, велотрек, футбол, футзал, суда мэнерлеп жүзу жэне т.б. спорт түрлері жақсы дамуда. Үздік спортшылары - Ольга Довгун бастаған қүралайды көзге атқан мергендері, жеңілатлет Марина Аитова, боксшы Бақыт Сэрсекбаев, бессайысшы Лада Жиенболанова, гимнасшы Ернар Ерімбетов, теннисші Сырым Әбдухалықов.

Халқы тығыз Оңтүстік Қазақстан облысы кейінде Алматымен үзеңгі қағыстырып келеді. Бір ескерте кетерлігі, бүл өңірдің нЯ¹ мысын тек жергілікті спортшылар ғана емес, «қалауын тауып, қар жағып» меншіктеп алған саңлақтары да қорғайды. Республикадағві халқы ең көп өңірде бокс, байдарка мен каноэда ескек есу, спорттық гимнастика, көркем гимнастика, нысана көздеу, стенд ату, ауыр атлетика, каратэ-до, жеңіл атлетика, еркін күрес, суда жүзу, таэквондо, дзюдо, велоспорт, семсерлесу спорттары алдыңғ^і қатарда. Маңдай алды саңлақтары - көркемгимнасшы Әлия Юсупова, ауыратлет Бақыт Ахметов, балуан қыз Елена Шалыгина, боксшылар Еркебұлан Шынэлиев пен Біржан Жақыпов (қолғабын шегеге біресе іліп, бірде шешіп алып жүрген Мұхтархан Ділдэбековті де қосуға болар), еркін күрес серкесі Геннадий Лалиев. Оңтүстікқазақстандықтар қазір Алматыға ауысып жатқан Ольга Довгунды да «біздікі» деп айта алады. Аумағы бойынша еліміздегі ең үлкен Қарағанды облысында бокс, жеңіл атлетика, суда жүзу, спорттық гимнастика, грек-рим күресі, еркін күрес, дзюдо, байдарка мен каноэда ескек есу, стол теннисі, пауэрлифтинг сынды спорт түрлері қарқынды түрде дамыған. Үздік спортшылары мен мақтаныштары - қазақтан шыққан тұңғыш элемнің екі дүркін чемпионы, боксшы Серік Сапиев, онсайысшы Дмитрий Карпов, жеңілатлет Сергей Засимович, ескекші Қайсар Нұрмағамбетов, дзюдошы Келбет Нүрғазина, боксшы Серік Елеуов.

Шығыс Қазақстан облысының спортшылары жеңіл атлетика, велотрек, семсерлесу, қазақ күресі, грек-рим күресі, еркін күрес, дзюдо, бокс, ауыр атлетика секілді спорт түрлерінен жоғары нэти-желер көрсетіп, осы спорт түрлеріне көп көңіл бөлінетіндігін білдіруде. Үздік спортшылары - жетісайысшы Ирина Науменкс^' балуан қыз Ольга Смирнова, еркін күрес майталманы Марид Муталимов, грек-рим күресінің шеберлері Әсет Мэмбетов пен Нұрлан Қойжайғанов, боксшы Міржан Рақымжанов, футболшы Самат Смақов.Павлодар облысы суда жүзуден, жеңіл атлетикадан, баскетбол-дан  (эйелдер  арасындағы),  бокстан,  еркін  күрестен,  дзюдодан,стенд атудан, футболдан, тоғызқұмалақтан жэне пауэрлифтингтен тэуір нэтижелерге қол жеткізуде. Керекудің бетке ұстар саңлақтары - дзюдошы Саят Аймүқашев, жеңілатлет Роман Валиев жэне Жұлдыз Байдүйсенова бастаған баскетболшы қыздары.Еліміздің бас қаласы Астана эзірше алтылықты түйықтап тұр. Іргетасын енді қалап жатқан елордамызда суда жүзу, велоспорт, дзюдо, көркем гимнастика, бокс, жеңіл атлетика, байдарка мен каноэда ескек есу, стенд ату өзге спорт түрлеріне қарағанда - көш ілгері. Елорданың атын шығарып жүрген спортшылар велошабан-доз Максим Иглинский мен Зульфия Забирова, боксшы Қанат Әбутэліпов, шахматшы Дэрмен Садуақасов, дзюдошылар Максим Раков пен Асхат Жіткеев (Жетісу өңірінің тумасы), грек-рим күресі балуандары Әсет Иманбаев пен Ербол Қоңыратов. Қазақ кие түтатын жеті санына сэйкес жетінші орын Қостанай облысының «пешенесіне» жазылып тұр. Астықты өлкеде бадмин-тон, жеңіл атлетика, грек-рим күресі, спорттық гимнастика, ауыр атлетика, стол теннисі, футбол, ерлер арасындағы баскетбол жо-ғары орынға қойылған. Үздік спортшылары - грек-рим күресі шебері Бейбіт Нұғманов, футболшы Нүрбол Жүмасқалиев. Жер жаннаты Жетісу өңірінде, яғни Алматы облысында жеңіл атлетика, ауыр атлетика, бокс, еркін күрес, дзюдо, садақ тарт/, велотрек, волейбол, семсерлесу, регби жэне таэквондо көңіл толарлықтай деңгейде дамытылған. Үздік спортшылары - ауыратлет-Сергей Филимонов, грек-рим күресі шеберлері Нүрбақыт Теңізбаев пен Дархан Баяхметов, боксшы Мират Сәрсембаев, велотрекші Илья Чернышев.Сыр елі, Қызылорда облысы велотрек, дзюдо, қазақ күресі, то-ғызқүмалақ, гандбол (эйелдер арасында), каратэ-до секілді спорт түрлеріне жетік. Үкілеген үміттері - сөз жоқ, ауыр атлетикадан төрткүл дүниені сүйсіндірген, жас талант Илья Ильин. Сондай-ақ велоспортшы Андрей Кашечкиннің де осы өңірдің тумасы екендігін үмытпайық.

Ақмола облысының триатлон, пауэрлифтинг, жеңіл атлетика, ауыр атлетика, баскетбол секілді спорт түрлерінен ғана «аты» озып, саңлақтары көзге түсіп жүр. Ауызға ілігер спортшылары -үшсайысшылар Дмитрий Гааг пен Данил Сапунов, боксшы Дмитрий Готфрид.

Атырау облысы тек таэквондо мен шығыс жекпе-жектеріне иек артып жүргендей. Бірақ баскетболшылары мен волейболшылары да Қазақстан чемпионатындағы үздік командалардың бірі. Үздік спортшылары - таэквондошылар Лия Нүркина, Нэзгүл Тэжіғұлова, Арман Чилманов, Батырбек Есдәулетов, боксшы Владимир Ульянов.

Солтүстік Қазақстан облысы жеңіл атлетика, суда жүзу, грек рим күресі, каратэ-до жэне велоспортқа бейімірек. Әйгілі вело-шабандоз Александр Винокуров пен суда жүзуден абыройымызды асқақтатып жүрген Владислав Поляков осы өңірде туған. Грек-рий күресінің шебері Роман Мелешин де мақтауға түрарлықтай балуан.,

Батыс Қазақстан облысы ежелдан садақ тартуға жетік. Сондаи-ақ ел ішіндегі дүбірлі додаларда самбо, еркін күрес, жеңіл атлетика, велотрек, байдарка мен каноэда ескек есуден де жүлделі орындарды еншілеп жүр. Маңдайалды қырандары - шахматшы Мұртаз Қажығалиев, балуан қыз Ольга Жэнібекова, еркін күр^с шебері Абдулхаким Шапиев, садақшы Анастасш Баннова, боксшы Дэурен Елеусінов.

Маңғыстау облысы негізінен каратэға ғана бейім сыңайлы. Бірақ тэп-тэуір боксшылары мен балуандары да (еркін күрестен) баршылық. Мақтан тұтар спортшылары - боксшылар Ердос Жаңабергенов пен Жеңіс Таумұрынов, каратэші Халид Халидов, дзюдошы Ринат Ибрагимов.

Жамбыл облысы ежелден боксшыларымен мақтаулы. Кейінгі жылдары таэквондо, жеңіл атлетика жэне стенд ату спорттарынан да қарабайыр еместіктерін көрсетіп келеді. Өкінішке қарай, қазақ футболына бірнеше жүлдыз сыйлаған өңірде аяқдоп өнері құрдымға кетіп барады. Бұл өңірдің мақтанышы да, үздігі де -боксшы Бақтияр Артаев. Таэквондошы Аслан Батықұлов та Тараз-дың талантты тарландарының бірі. Бір кездері су добынан ел намы-сын қорғайтын дүйім бір команда жасақтап шығарғандары да есі-мізде. Әсел Жақаева бастаған ватерполшы қыздарымыз осы өңірден.

Негізінен футболға көп көңіл бөліп кеткен, қаржының көбісін аяқдопқа төгіп жүрген Ақтөбе облысында каратэ-до, бокс, еркін күрес секілді спорт түрлеріндегі саңлақтарымен де көзге түсіп ке-леді. Футзалдан елімізде көшбасшылар қатарында. Үздік спортшкЁ лары - боксшы Галиб Жафаров, еркін күрес шебері Бауыржан Оразғалиев, каратэші Ринат Сағындықов, дзюдошы Саламат Отарбаев.

"Дене шынықтыру" Факультеті 1999 жылы өз алдына дербес бөлінггн. Факультет қүрамында "Дене тэрбиесі жэне спорт" кафедрасы бар.Факультеттің алғашқы деканы Қазақстан ССР-іне еңбек сіңірген жаттықтырушысы, доцент С.А. Қуанышев.

Факулытің қүрылуына үлкен үлес қосты. 2000 жылы факультет кеңейтіліп Спорт-биология болып аталды. Факультеттің спорттық-материалдық базасы толықтырылды. Стандартты спорт зал, 6000 орындық спорт кешені, 1күрес залыбар. Факультетте бүгінгі таңда 160 студент білім алуда.

Ғылыми -педагогикалық жүмыстарды 12 оқытушы жүргізеді. Оның ішінде 3 аға оқытушы, 9 оқытушылар. Студенттер педагогикалық, өндірістік іс-тэжірибелерді қала, аудан мектептерінде жэне аудан спорт мектептерінде өтеді.

Факультетге білім берумен біргелікте студенттердің қоғамдық
мэдени өмірге белсене араласуына жақсы жағдай жасалған.
Факультет деканы Л.Ә. Мырзабектің басшылығымен студенттер
университетте өткізілетін дэстүрлі КТК (КВН), "Жігіт сүлтаны",
Наурыз мейрамы сондай-ақ ауданнық, облыстық жарыстарға
белсене қатысады. Университетте волейбол, футбол, баскетбол,
күрес, бокс сгюрт түрлерінен үйірмелер жүмыс істейді. Атап айтар
болсақ волейболдан университет қүрама командасы жоғары
жетістіктерге қол жеткізуде, облыстық, халықаралық туранирлердің
жеңімпаздары. Команданың аға жаттықтырушысы С.З.Серманизов-
тың еңбегі орасан зор.

Факультетте        студенттердің        ғылыми        жүмыстарымен   .-шүғылдануына' жағдай жасалған. Университеттегі студенттердің  ғылыми конференциясына нэтижелі баяндама жасап, ынталандыру сыйлықтарына жэне алғыс хаттарына ие болып жүрген студенттер:

мемлекеттік білім грант иегерлері Т.С. Абдиев, Д.Ж. Ибрагимов сияқты студенттерді атап айтуға болады.

Факультетте оқу-тэрбие мэселелері бойынша кеңес жүмыс жасайды. Мәжілістерде оқудың жаңа тэсілдері, оқытушылардың сабақ өтудегі шеберліктері, оқу - жаттығу сабақтары талқыланып отырады.

Факульеттің алдына қойған мақсаты жэне болашақтағы жоспары профессор-оқытушылар құрамында ғылыми - зерттеу жүмыстарын дамытып, жас кадрларды ғылымға баулу. Спорттық -материалдық базасын кеңейтіп, спорт қүралдарымен толықтыру. Студенттерді келешекте еліміздің білімді, білікті мамандары етіп дайындау жэне жаңа кредиттік оқыту жүйесімен тәрбиелеу. Осы салада силлабустар дайындау.

 

10.    Көркем спорттық қойылым  режиссурасының ерекшелігі

 

6. Спорт мерекелерінің қойылымдық ерекшелігі

 

Спорт мерекелерінің қойылымдық ерекшелігі .Спорт мерекелерін ұйымдастыру барысында қойылымдық ерекшеліктерге баса назар аударған жөн.Себебі спорттық қойылымды жасап шығару өте үлкен еңбек пен қажырлықты талап етеді. Спектакль (қойылым)дегеніміз - сахналық элементтердің өзара көркем бірлігі мен үйлесімі негізінде туган  театр өнерінің шығармасы .Мүнда сахналық ойын- сауықтың драматургиялық негізіде, спектакльдің жанрлық және стильдік шешімі де, актерлік орындаушылық өнеріде, сондай- ақ сахналық әрекеттік уақыт (ырғақ, екпін, эмоциялық әрекет күшінің жоғарылап төмендеуі) пен кеңістікке (сахна алаңын пайдаланып, мизансценалар қүру, декорация, қимыл- қозғалыс т.б.) орай үйымдастыру, би мен музыканы орнымен пайдалана білу сияқты жығармашылық іс-эрекеттер бір- бірімен тығыз байланысты бола отырып, олардың барлығыда бір мақсатқа , яғни театр өнерінің көркем туындысын жасауға бағытталады. Театр  ұжымдық өнер. Өйткені қазіргі театр спектаклі драматург, актерлар, қоюшы - режиссер, декоратор- суретші, компазитормен хореограф өнерінің жэне киім- кешек жасаушылар, гримшілер, жарық 6ерушілер секілді театрдағы т.б көптеген қызметкерлер еңбегінің тоғысуы нәтижесінде туады. Спектаклді дайындау барысында режиссер мен орындаушы актерлердің және қойылымды көркем безендіоуші суретшілердің шығармашылық қарым- қатнаста болуының, эсіресе репетиция процесіндегі олардың бірлесе отырып жасаған жүмысының шешүші мэні бар.Режиссерлік шығармашылықтың өз жүйесі бар, эрі ол Белгілі  бір тәсілге негізделеді. Режиссердің барлық міндеті сахнада спектаклді қоюмен ғана шектелмейді. Ол- өзімен пікірлес актерді үнемі тәрбиелеп отыратын үстаз да. Режиссер актерлерге театрдың көркемдік-идеялык мақсат- міндеттерін түсіндіруде жетекшілік қызметті қоса атқарады. Декоратор - суретші кескіндемені, театр конструкциясы мен техникасын, эостюмдер мен жарық беру қүралдарын үтымды пайдалана отырып . спектаклдың әсерлі де әсем сахналық- бейнелілік шешімін жасайды. Театр өнерінің синтездік табиғаты оның ертеректегі тарихи даму сатысымен тығыз байланысты. Әсіресе театрдың өзіне тән мүндай ерекшелігі драм. эрекет, узыка, ән мен бидің бір- бірінен бөлінбей түрған кезіндегі кең таралған халық ойын- сауықтарынан айқын көрініс тапты. Кейінгі дэуірлерде өнер түрлерінің жіктеліп шығуымен және олардың одан әрі ілгері дамуымен байланысты театр өнері өзінің синтездік қасиетінен айырылады. Сөйтіп театрдың негізінен драма, опера және балет секілді 3 түрі қалыптасады. Енші алып отау тігіп, өз алдына жекеленіп шыққанымен муз. Театр  өзінің драм. негізінен айырылмайды, бірақ мүндағы уақиға - эрекет муз. Драматургияның Тәсілдерімен музыкалық.- поэзиялық образдар арқылы ашады. Мысалы көрермендер  спектаклдің  драма мазмүнын операдағы музыкамен ән арқылы үғынатын болса, балетте би, хореаграфия, потамима тәсілдері бойынша түсінеді. Театр  табиғатынан көпшілік қауымға ғана арналған, қоғамдық- мәдени  мән-маңызы  үлкен өнердің бірі. Ол көрерменсіз, жеке өз алдына өмір сүре :айды. Осыған байланысты сахна мен көрермен бірігіп отырып шынайы өмір қүбылысына ой жүгіртеді . Бүған қоса көрермендер спектакль төңірегінде белгілі бір қоғамдық орта мен  атмосфераны да туғызып отырады. Тек спектакльдің көтеріп отырған  мәселесі  мен сахнадағы бейнеленген өмір көрінісі көрермендердің ішкі жан  сезіміне әсер етіп, терең толғандырған жағдайда ғана  қойылым өзінің қоғамдық-әлеуметгік қызметін атқарып, эстетикалық мүрат- мақсатына жетеді. Театр өнері көрерменнің өзгелерге деген, басқа халықтар өмірі мен қоғам тіршілігіне   деген  ынта- ықласын арттырумен қабат достық сезімін де күшейте түсуде игі әсер етеді. Ол әрбір халықтың көркем мәдениетінің жалпы дамуымен деңгейлес болады және сол халықтың үлттық ерекшелігін бойына жинақтай театр өзінің бағыт- бағдарын, бет- бейнесін айқындайды. Дүние түрлі халықтардың географиялық тарихи даму өзгешілігі мен өмір түрмысы, әдеп- ғүрпы, психикалық хал- жагдайы әр алуан театр жүйелерінің туып қалыптасуына ықпал жасады.   Тетардың эрекет пен сауыққа негізделген мән-мағынасы тарихи түрғыда оның өмірге алғаш туылып негізделуімен  айқындалады. Адамзат тарихымен қатар жазып келе жатқан театрдың қайнар көзі ежелгі

заманғы аңшылықпен ойын- сауықтарына, халық мерекелерімен  салт-жораларына саяды. Осы негізде пайда болған трагедиялық және  комедиялық характердегі дәстүрлі ойын- сауықтар мазмүнынан драма  тартыстар мен сюжеттердің нышандары, сондай-ақ хор әндері, билер,  диалогтар, киім киіп  сән- салтанат қүру, маскамен бет -әлпетін өзгерту көрсетті. Ойын- сауық эрекетінің діни - салттық негізден бірте-бөлінуі, қаһарманның хор тобынан алдыңғы қатарға шығуы мейрамдарын арнайы үйымдастырылған ойын- сауыққа айналдыру әдеби драмалардың тууына қолайлы жағдай жасады. Актерлер мен көрермендерге жіктеліп бөліну театрдың аса маңызды қоғамдық функциясын айқындай түсті. Бүл процесс европа театр өнерінің өркен  жаюыназор ықпал жасаған ежелгі Греция театрында айқын көрініс тапты. Яғни қойылымның көркем безендіру шешімін іздестіру жұмыстары режиссер мен актерлерге сонымен қатар суретшілерге өте тығыз байланыста болу қажеттілігін негіздейді.

Қазақстан  Республикасында, яғни біздің  елде  спорт пен  денешынықтыру  мәдениетінің  берік  және  ертедегі  дәстүрлері  кеңінен  қамтылған. Денешынықтыру  мәдениетінің  өзіндік ұлттық,  тарихы  дамудағы барлық  амалдарын  жоғалтпады. Жарыстар мен  дәстүрлі  ойындар денешынықтыру мәдениетінің  ұлттық  түрлерінің сақтаушысы, олар  біздер, яғни  халық  болды. Дене шынықтыру  жаттығуларының ұлттық  түрлерінің  өсуімен  сақталуын және  олардың  жаңаша  туылуына  ұлттық  жаңа  түдегі мәдениетінің  сақтаушысы ол  халық  болды. Мерекелерде  денешынықтыру  мәдениетінің  ұлттық түрі  айқын  көрініп  отырды. Біздің де Отанымыздың  түкпір-түкпіріндегі ұлттық  мерекелер тек  ойын-сауық  ретінде  емес, ол  әрине  спорт  жарыстары  ретінде де  мерекеленіп  отырады. Әрбір  халық  өздерінің  ұлттық  мәдениетіне  кеңестік спорт  қазынасын  ең жақсы  жағынан  ендірді. Жарыстарды, ойындарыды және дәстүрлі  спорт  мерекелерін  социалистік  тұрғыда  ұлттық  жаңаша  тұрғыда, спорттық  ойын-сауықтардың  түрлерін  тапсырылуын  кеңестік  спорт  мәдениеті  жоғары  көрсеткіштер  көрсетті. Мерекелерде  ұлттық  дәстүр колориті  ала  отырып, спортты  ұлттық  мерекеге   айналдырып, музыка  мен поэзояларын  ұштастыра  отырып, өзіндік  сәнді  киімдермен біріктірілген   ұлттық  спорт  түрлерін жастар  өздерінің ойнау  шеберліктеріндедемонстрациялап, жеңіл  атлетика  бойынша, гимнастика  бойынша күрес пен  командалық ойындар, жарыстар  бойынша айшықтай  көсетеді. осылай  денешынықтыру  мәдениеті  мен  спорттық  жарқын  көршісі  қазіргі  кезге  дейін  мерекеленіп  отыратын  болды. Бүкілодақтық  физкултурашыларға  арнау  спартакиадамен  физкультурашылар  парадына   айналып, аталып  келеді. Осы   мерекелерде  Кеңес  Одағы   жастарының  кеңестік  спорттағы  барлық  көп  түрлілігін және  спорттық  үлкен  жетістіктерін  көрсетеді. Спорттық  оқиғалар мен салтанатты  мерекелер  ол  жалпы  ұлттық  дене шынықтыру  мерекелерін   әсіресе  ауыл  тұрғындары  өнімі  күнінде, бірінші  бау  күндерінде  және т.б. мерекелерде  атап  өтіп   жатады. Спорттық  кештерде  матчтар, жарыстар  мен  жаңа  ұжымдар ашылуында өз  жұмысын  ерте  аяқтаған завоттарда, фабрикаларда  ұжым  мерейтойларында,  дәстүрлі  турнирлер  мен мерекелер болып отырады.  Тарихта  бізге   естелік   болып  отырған 1-ші  спорт  мерекесі ол 1919 жыл 15- мамырда болған  мереке  еді. Олар  тарихи қызыл  алаңды  құрады.   Бұл  физкультурашылар мерекесі  азамат  соғысы отына туылғандар  үшін айтарлы,  әрі  бұлдыр  еді. Көп  деген  қатысушылар,  дәл  осы  қызыл  алаңнан азамат  соғысы  майданына  аттанып  жатты .1928 жылы  12-24  тамызда  Москвдағы жаңа  стадион димамеда  Бүкілодақтық  спортакияда  халық  шаруашылығы   дамуы жоспарының  бірінші  бес  жылдығын  қабылдауға  арналған  болатын. Спартакиада қызыл  алаңда  парад  құрды. Олар  30 000  москвалық  физкультурашылармен тұрды. Спартакиада  кезінде су  спортынан  мерекелік кеш  өтті.  

 

11.   Жарыс  ережесі  және оның  түрлері.

 

1 Жарыс ережесі

2. Жарыс  өткізу  тәртібі

Қандайда  болмасын, спартакиаданы  айтпағанның  өзінде, тіпті  жолдастық  кездесуге де арнайы  жарыс  ережесі  жазылады. Содан  кейін  ғана  клубтың  басқармасында   бекітіледі. Олай  болатын  себебі, бұл  ережеде  жарыстың  өткізілетін  уақыты, орны, кім  қатынасатындығы, төрешілер, жарысты  өткізуге  жауапты  адамдар т.б. белгіленеді. Демек, жалдық  шаралық  жоспар бекітілгеннен  кейін  әрбір  спорт  жарысының  ережелері  жазылады. Бұл  ережелер  жарыс  өтетіннен  бір  ай  бұрын   қабырға газетімен  бірге  хабарландыру  бұрышына  ілінеді. Ережеде  өтетін  жарыстың  барлық  жағдайды, айталық, бірінші  кезекте  жарысқа қатысқан  командалардың және  қатысушы  спортшылардың  саны  ескеріледі. Мысалы: жарысқа  қатысушылардың  саны  әр  бөлімше  тұрғындарының  санына  байланысты орта  есеппен  алынады. Себебі, бір бөлімше  тұрғындары  көп  болса, екінші  бөлімше  тұрғындары аз  болады, үшінші  бөлімшеде  оданда  аз  болуы  мүмкін.

Жарыс қортындысын  әр  ұжым  өздерінше  шешеді. Мысалы: жарыс  барысында, әр спортшының  жарыста  алған  орындарының  қосындысы  арқылы  шығаруға  болады. Сонда  аз  ұпай  жинаған  команда, болмаса, спортшы  жеңіске  жетеді.

Спорттың  жекелеген  түрінен  жарыс  өткізу  тәртібі:

8. Жеңіл атлетика. Жарыс  бағдарламасы  еркектер үшін – 100, 200, 400, 1500 метрге  жүгіру, ұзындыққа, биіктікке секіру  және  эстофеталық  жарыс. Әйелдер  үшін – 100, 200, 1500 метрге  жүгіру, ұзындыққа  биіктікке  секіру. Әр спортшы  осы  бағдарламамен  спорттың  үш  түрінен   қатысуға  ерікті. Айталық, жүгірудің  үш түрінен, секіруге  де  осылай  қатысуға  болады. Әр  команда  құрамынан ең  жоғары  көсеткішке  жеткен үш  спортышының  уақыты  есепке  алынады.
9. Ауыр  атлетика. Жарыс  ережесі  бойынша  класикалық  екі  жаттығудың  қосындысы  есептеледі. Жарыс  класификацияда  көрсетілген  салмақ   дәрежесі  бойынша  өткізіледі.т жарысқа  қатысушылардың  санына  шек  қойылмайды. Жарыс  барысында  командалық  есепке  әркімнің  жеңіп  алған  орындарының  қосындысы  алынады.
10. Валейбол.  Әр  бөлімше  өз алдында  жеке-жеке   команда құрады. Жарыс  ережесі  бойынша бұл  командалар  өзара  бір  айналым  кезедседі де, қай  көп  ұпай  жинаған  команда жеңімпаз  атанады.
11. Шахмат  пен  тоғызқұмалақ. Команда  құрамы 3 еркек, 2 әйелден  тұрады. Жарыс  ережесі  бойынша бұл командалар  өзара бір  айналым  кездеседі  де, қай  көп  ұпай  жинағаны  жеңімпаз  аталады. Жарыс  барысында  бірдей  ұпай жинаған  командалар  партия айырмашылығымен  анықталады.
12. Білектесу. Салмақ  дәрежесі: 44,48,52,56,60,67,75,82,  одан  жоғары, дара жеңімпаз.

Жарысқа  қатысушылар тек  оң  қоларымен  ғана  білектеседі. Білектесу -3 рет  орындалады, яғни спортшылардың  біреуі  екі  рет   жеңіске  жаткенге  дайін  қайталанылады.

Ойыншы  білектесу  өтетін  орынға шақырылғаннан  кейін білектесуге  дайындалуға  бір  минут  уақыт  беріледі. Ойыншылардың  саусақтаы  байланбайды. Бос  болады.

Білектесу  кезінде шынтақты орнынан  жылжытуға  және орындықтан  көтерілуге, сол қолмен  ұстап   отырған  тұтқаны  жіберуге  болмайды.

Ойыншыға  ережені  бұзғаны  үшін  ескертулер  беріледі.

13. Батпан (гир) көтеру. Жарыс  32  килограмдық  батпаннан  және 16 килограмдық  батпаннан  жеке-жеке өткізіледі. Жарыс  ережесі  бойынша  классикалық  екі  жатығудың  қосындысы  есептеледі. Жарыс  классификациядан  көрсетілген салмақ  дәрежесі   бойынша  өткізіледі. Жарысқа  қатысушылардың  санына  шек   қойылмайды. Жарыс  барысында  командалық  есепке  әркімнің  жеңіп алған  орындарының  қосындысы  алынды.
14. Футбол. Жарыс  ережесі  бойынша, командалар  өзара  бір  айналым  кездеседі де, көп  уақыт  жинаған  команда жеңімпаз  атанады. Жарыс  барысында  бірдей  ұпай  жинаған  командалар  доп  айырмашылығымен  анықталады. Жарысқа  валейболдағы  сияқты  аралас команда, яғни  әйелдерде  қатыса  алады.спартакиада  бағдарламасына  кіргізілетін  ұлттық  ойында да бар. Мысалы: Аударыспақ, Қазақша  күрес, Садақ ату, және т.б.

 

12.  Спорттық алаңдардағы мерекелерді бейнелеу

1. Спорт мерекелеріне байланысты безендіру жұмыстары

Спорт мерекелеріне байланысты безендіру жұмыстары.  Мереке күндерінде біздің қалаларымыз бен селоларымыз мерекедегідей безендіріледі. Дәл осы күндері көшелер, алаңдар, қоғамдық мекемелердің үйлері, оның ішінде мектептер   мен мектеп оқушылары сарайлары әсем безендіріліп, салтанатты шеру өткізу дәстүрге айналган. Сахналарды, салтанатты мәжілістер, демалыс кештерін, бүрын мектеп бітірушілермен өткізілетін кездесулерді, жаңа жылдың немесе мектеп бітірушілер балдарын өткізуге арналған залдарды безендіруге әуесқой суретшілер қиялының да-муына кеңінен жол ашылады.Енді біз салтанатты жиналыс өтетін және көркемөнерпаздар өнер көрсететін сахналарын тақырыптық-декорациялық безендіру туралы сөз етпекпіз. Мереке күндерінде қалаларымыз бен  аудандарымызды ашық түсті декорациялық безендіру дәстүрге айналды. Қазір қалаларымызды мерекелік сән-салтанатсыз, көркем безендірусіз елестету қиын. Мерекелік безендіру — тек жай ғана көркемдеу емес, соны-мен қатар ол озық идеяларды насихаттаудың маңызды құралы да. Бұл — өнердің ең бұқаралық түрі: мереке күндері безендіру мыңдаған адамдардың көз алдынан өтеді. Сахнаны безендіру. Әр түрлі көркем-декорациялық безендіру сахнаға ерекше бір ажар бере алады. Дегенмен, ол әрқашан нақтылы бір мақсатқа бағытталған, тиісті көңіл күйін туғызуға, сахнада өтетін қойылымга көмектесуі және барынша көмектесуі керек.

Тақырыптық безендірудің қазіргі стилі таңдап алынған көркем тақырыптың айқындыгымен және оның шешімінің наңты түжырым-далуымен сипатталады   Ол ешқашан артық сәнділікті, қолапайсыздық пен ала-қүлалықты көтермейді. Ол неғұрлым үстамды әрі негізгі түрлі-түсті безендіру дақтары неғұрлым ірі безендірілсе, оның соғұрлым көрермендерге әсері зор.  Сахнаны мерекелік безендірудің эскизін жасаған кезде сахнаны спектакльге дайындау кезіндегі принциптерді басшылыққа алған жөн. Сахнаның, көрермендер залының көлемін, сахнаның техникалық мүмкіндігін, шымылдық пен жақтаудың орналасуын, жарық түсіру элементтерінің де мүмкіндіктерін ескеру қажет. Сахнаны безендіру оның тек төргі жағын безендірумен ғана шектелуі мүмкін, онда бү-кіл композиция жазық болады. Оны сахнаның бүкіл кеңістігін, оның бүкіл ішін пайдалана отырып та ойластыруға болады.Безендірудің орталық элементі -болып басталған тамаша табиғи өсімдік — орман аруын мерекелік безендірудің басқа да бөліктерінде пайдалануға болады. Ал қарағай' мен шыршаның бұтақтарынан өрілген тізбек әрдайым арзан әрі бай элемент болып келді және солай болып қала береді. Басқа да декорациялық қосымшалар енгізілген осындай бұтақтар өрмелерінен өте қызықты композиция — жалған люстра түрлерін жасауға болады   Оның қаңқасын боялған сымдардан жасайды. Осы нәрселердің ортасын темір өзекше ұстап тұрады. Люстраның сыртқы дөңгелегіне шырша бұтақтарынан өрім жасайды; ал оған ёлка ойыншықтарының шарларын іледі. Композиция люстраның төменгі жағынан да  осындай шарлардың бір тобын ілумен аяқталады. Мерекелік декорациялық безендіруге көбіне жасанды гүлдер де пайдаланылады. Ең бұқаралық  мерекелері —   1 Май мерекелері — еліміздің солтүстігінде ғана емес, сонымен бірге Россияның орталық аймағында жас гүлдер салып біткен немесе әлі де жайқалмаған жыл мезгілінде өтеді Ол адамдардың көңіл-күйіне көтеріңкі, мерекелік тыныс береді.Бейнелеу өнерінің барлық түрлері мен жанрларындағы сияқты, алдымен болашаң безендірудің эскизі дайындалады   Мерекелік көңіл-күйдің көтеріңкі болуы жарықтың мол түсуіне, үй ішінің тазалығы мен жинақтылығына да байланысты. Әсіресе өте мұқият тазаланған терезе, мебельдер, едендерге жарық сәулесінің мол түсіп тұрғаны көз қуантады Мереке кездерінде пайдаланатын үлкен залдарда қабырға газетінің әдемі безендірілген мерекелік номері де, түрлі үйірмелердің, оның ішінде бейнелеу үйірмесінің де істеген жұмыстары мен жетістіктерін көрсететін көрмелер де көтеріңкі көңіл-күйді күшейте түседі.Көркемдік безендіру өтетін салтанатты мәжілістің жалпы сипатына толық сәйкес болуға тиіс..Ал мектептің бейнелеу үйірмесінде эскиз жасау үшін фасадтың үлкен суреті немесе (ең жақсысы) оның өзіндей түспен боялған чертежі қажет. Ақыры эскиз үйдің көлеміне ңарай 1:20 немесе 1:50 масштабта жасалады.Безендіру жұмысының эскизіне кіріскенде суретшілер алдымен оның басты таңырыбын ойланып алганы дұрыс. Үйді безендіру — бұл көркем композиция. Барлық композициялар сияқты, ол басты және қосалқы элементтерден тұрады. Суретшінің жасаған безендірулерінің әр бөліктері бір-бірінен асып түсіп жатуы дұрыс емес, қайта олар жалпы әсерді толықтырып, күшейтіп  тұруы   қажет.   Әңгіме  портреттер, жалаулар, ұрандар санының көп болуында емес, олардың көлемі жағынан бір-біріне сәйкес келуінде, көркемдік жағынан ой-ластырылған, логикалық жағынан дұрыс байланыста орналасуында екенін әрдайым есте ұстаған абзал Безендіру сол бір салтанатты күннің немесе откізілетін шаралардың мазмұны мен сипатына толық сәйкес құрылуға тиіс. Мәселен,   1 Майға арналған безендірулерде бейбітшілікті, халықтар достығын, барлық елдер еңбекшілерінің ынтымаңтастығын нығайту тақырыбына баса назар аудару қажет. Безендіру тақырыбы мен мазмұны оның формасы мен құралын да айқындайды. Ол қысқа, тіпті сұсты, немесе, керісінше жеңіл де нәзік болуы мүмкін. Суретшінің ең алдымен есте саңтайтыны — безендіру әрңашан фасадтың (үйдің маңдай алды) архитектуралық жалпы сипатымен — симметриялы немесе ассиметриялы, бір немесе әр түрлі көлемнен, өте үлкен жазықтықтан немесе көптеген детальдардан тұратынына қарай және т. б. композициялық байланыста болуға тиіс. Ғимараттың архитектурасы көркемдеуші-суретшіге көп міндет жүктегенімен, оның творчестволық ой-қиялы үшін, әр түрлі композициялық шешімдер табу үшін де мол мүмкіндіктер береді.     Фасадты мерекелік безендіру оның бетін жөн-жосықсыз әлеміштеу болмауға тиіс. Бұл арада архитектураның, әсіресе үйдің сипатын ескеру және мүмкіндігінше олармен есептесу керек. Мысалы, қабырғаның терезелер арасындағы жіңішке бөліктерін, пилястрларды, колонналарды ұзынша келген жіңішке қызыл матамен безендіруге болады, бұл жіңішке маталарга жазу жазбайақ өрнек, эмблема салса жеткілікті. Ал ұрандарды жазу үшін горизонталь керілген ңызыл түсті маталардықолданады. Оларды үй қабаттарының арасына немесе терезе маңдайшаларына орналастырады. Цитаттар мен ұрандарды ені кең вертикаль транспаранттарга жазып, аралық қабырғаларға орналастырған дұрыс. Мұнда портреттер де ілінеді. Жанып тұратын ірі-ірі элементтер — жұлдыздар, эмблемалар мен сандар үйдің ша-тырлары мен маңдайшаларына немесе балкондарға орнатылады.Суретші эскиз жасай отырып, өзін болашаң көрерменнің орнына қойып, безендірудің қай нүктелерден қарағанда мейлінше әсерлі көрінетінін ескереді.Мүмкіндігінше күрделі көп фигуралы, живописьті картина паннолардан аулақ болып,   бейнелеу символикасының әр түрлі элементтерін:   пайдалана отырып неғұрлым қарапайым және қысқа тұжырымды декорациялық мотивтерді кең қолданған жөн. Әр түрлі баспа плакаттардың үлкейтілген көшірмелерін де пайдалануға болады, оның өзінде олардың ішінен сурет жағынан мейлінше қарапайымдары мен ықшамдыларын, ұсақ детальдары жоқтарын, сонымен бірге оте әсерлі әрі сәнділерін таңдап алу керек.¥рандар мүмкіндігінше қысқа да жеңіл оқылатындай, шрифтері қарапайым да ықшамды етіліп жазылуы керек (мысалы: шомбал шрифт). Оларды қызыл немесе басқа түсті кез келген маталарға, сонымен қатар фанерьге, картонға жазуға болады немесе қандай да бір жалпақ материалдан қиып алынып, жіңішке параллельді рейкаларға қатар-қатар қойылган жеке әріптерден құрастырылуы да мүмкін; бұл туралы ілгеріде айтылады.Мерекелік безендірудің дәстүрлі элементі — портреттер. Егер де безендіруге бүкіл композицияның орталығы болатын көлемі үлкен бір гана портрет алынса жаман болмайды   Мұндай портреттің көлемі мен орналастыратын жері безендірудің басқа элементтерінің және үй архитектурасының көлеміне, пропорциялары мен сипатына қатысы жағынан дәл табылуға тиіс. Безендірудің ойластырылган стиліне орай орталық портреттің түстік құрылысы да шешіледі. Мерекелік безендірулер жылына бірнеше рет жасалатын болғандықтан, үйдің маңдай алдына безендіру элементтерін тез орналастыруға мүмкіндік беретін арнаулы тетіктерді орнатып қою керек. Бұлар — тиісті орындарға біржола орнатылатын жалау ұстағыштар мен ілгіштер. Ілгіштерге безендірудің ірі бөліктері ілінеді. Сонымен қатар темірден жасалған жалау саптары — бірі, үйдің үстінде және бір нешеуі үйдің орналасуы бұған мүмкіндік берсе, үйдің алдында болғаны жөн. Портреттер, транспаранттар мен үндеулер ағаш жақтауларына керіледі. Кейбір жағдайларда тік ілінген транспаранттардың жогаргы және төменгі жағынан агаш рейкаларға немесе ең жақсысы темір түтікшелерге бекітіп, бүйір жақтарынан жіңішке жіп өткізіп көмкере тігіп тастауға болады.Әсіресе күз мезгілінде көшелерді безендіруге дайындалған кезде алдымен олардың суға төзімді болу жағын ойластырыңдар. ¥рандардың әріптері, паннолар мен портреттердің бояулары алғашңы жаңбыр жауғанда-ақ ағып кетпейтіндей болуы керек. Сондықтан кәдімгі желім бояуларын мұндай жагдайларға өте сақтықпен пайдаланып, оларға желімді, мүмкіндігінше , казеин желімін көбірек қоса отырып, оның үстіне үйдің шығыңқы бөліктерінің аздап болса да қалқасында тұратын элементтер үшін ғана қолдану керек. Сыртқы безендіру үшін майлы, эмальды және темпералық, әсіресе синтетикалық негізде жасалған (поливинилацетаттық) бояуларды пайдаланған тиімді. Гуашь және желім бояуларымен жасалынған жұмыс-тардың үстінен түссіз нитролак жагылады.Үйді мерекелік безендірудің ең бір ұтымды түрі — арнаулы декоративтік жарық беру. Бұлар өрме тізбектер немесе шамдар тізбегінен құралған «контурлар» және әр түрлі көлемдегі жарық беретін элементтер (эмблемалар, сандар) болуы да мүмкін. Шамдар тізбегі үйлердің маңдайшаларына, шатырдың шығыңқы бедерлеріне, басқа да архитектуралық элементтеріне орналастырылады, не безендірудің кейбір бөліктерін, мысалы, портрет кемесе панноларды жиектеп көмкереді.

 

13.  Ауыл  спортын  ұйымдастыру.

 

1. Ауылды  жерлерде   спорттық жарыстар  ұйымдастыру 

2. Спорттық жарыстарды өткізу жоспары

3. Жылдық  жоспарды  жасаудағы  негізгі  мәселелер

Әрқашан  қызу  еңбек  үстінде  жүретін  ауыл еңбекшілерінің  арасында дене шынықтыру мен  спортты    үйымдастыру  жұмыстары  жүйелі түрде  жүргізілсе, қазіргі  ауыл  орталығындағы  стадиондар  мен  арнайы  салынған  спорт  алаңдары  көпшілікке  қызмет  етер  еді. Бірақ  көбінде   спорт  жабдықтары  қаңырап  бос  тұрады. Болмаған  күнде, көпшілікті  қамтитын  спорттың  бір- екі  түрінен  жаттығу  өткізу  ауылды  жерлерде жоқтың  қасы. Тек  аудан  орталығында ғана  болар – болмас  жұмыстар  істеледі. Осыған  орай, біз  сөз еткелі  отырған мәселе  шаруашылық  орталығындағы   денешынықтыру   ұжымдарының  үгіт – насихат  жұмыстарын  тиянақты  түрде  жүргізу  жайында. Ауылды  жерлерде  бұл  жұмысты ұйымдастыру  данашынықтыру спорт  клубын  құрудан  басталады.

Денешынықтыру  ұжымының  жұмысын  дұрсы  жолға  қою  үшін жылдық  жоспарды  ұйымның  көпшілік  жиналысында  талқылап, қабылдаған  соң  соның  негізінде  тоқсандық  және  бөлімшелердегі    ұйымдастырушылардың  жоспары  жасалады.

Жылдық  жоспар  мынадай  бағыттардан  тұрады:

• дене шынықтыру  мақсатында  құрылған ерікті  спорт  клубына  мүмкіндік  болғанша барлық  еңбекшілерді  мүшелікке  тарту;
• бөлімшелерде  (бригадалар мен  фермаларда) денешынықтыру  жұмысын  ұйымдастыру;
• денешынықтыру  ұжымының  барлық ұйымдастыру  жұмысы  осында істейтін  мамандар  мен қоғамдық  нұсқаушыларға жаттықтырушылар  мен  жарыс  төрешілеріне  жіктеледі;
• арнаулы  денешынықтыру мен  спорттан  білімі  бар мамандар  қоғамдық  нұсқаушылар мен жарыс төрешілерін  дайындайды;
• дансаулық сақтау  мақсатындағы өткізілетін  жұмыстар  ерекше  жазылады. Себебі, жалпы  денешынықтыру  ұжымы жұмысының  негізге  мақсатының өзі  еңбекшілердің денсаулығын  сақтау, жұмыстары  көптен  өткізіліп, іс  шаралар  қолданылады;
• спорт  кешендерін  салу, бұрынғы  барын ж өндеу, спорт  жабдықтарымен  қамтамасыз  ету  мәселесі  күн  тәртібінен түспеуі  керек. Тағыда  басқа  да баптар  құралып, жылдық  жоспар  бекітілгеннен  кейін  денешынықтыру  ұжымының  барылқ буындарына  таратылады. Соңынан  бұл  жоспардың орындалу  клуб  басқармасының  тарапынан бақылауға  алынады.

 Жылдық  жоспарды  жасаудағы  негізгі  мәселелер:

• көпшілік  ұйымдастыру  жұмыстарының  орындалуы. Орталықтан қашық  жердегі өндіріс  учаскелерінде денешынықтыру  топтарын  құру. Бұл  топтардың  ролі – спорт  клубына  еңбекшілерді  мүшелікке  тарту барысында  жұмыс  істеу. Топ  жетекшісінен істелетін  жұмыстың  жоспары  талап  етіледі.
• Денешынықтыру  ұжымының  жұмысы  өрге басу  үшін міндетті  адамдар  өздеріне   жүктелген  жұмыстарды  жауапкершілікпен  атқаруға тиісті. Сонда ғана  ауыл  спорты  дамиды;
• Ауылдық  басшыларда  үнемі  көмек  сұрап, оларға  ұйымда  болып  жатқан  жағдай  хабарланып  тұрады;
• Денешынықтыру  клубы басқармасының  отырысы, кем дегенде  айына бір рет  өткізіледі;
• Спорт  секциялары  жұмысының  жауапкершілігі – әрбір  спорт  секцияларындағы  шұғылданушы  спортшылардан іріктеліп, команда  құрылады. Сол құрама команданы  құру  үшін секцияда  өзара  іріктеу  жарысы  өткізіледі. Жаттықтырушының  командамен  жұмыс  істеудегі  жоспары  клуб  басқармасы  тарапынан бақылауға   алынады.
• Жаттықтырушылардың  қоғамдық  нұсқаушылар мен  жарыс  төрешілерін  дайындай  талап  етіледі.жыл  басында  өткізілетін  жарыс  ережелерін  жазу  талап  етіледі;
• Үгіт насихат   жұмысын  жүргізетін  арнайы    адамдар  іріктеледі;
• мейрамдарды  спорт   жарыстарымен  ұштастыру;
• спорт  белсенділерінің, ауыл спартакиядасының  жеңімпаздарының  фотосуреттері  мен   спорттық  көрсеткіштері  жазылған стендтер  және  әдеби  жұмыстар  ұйымдастырылады;

Әр  тоқсанның  жоспарында  ұйымдастыру, үгіт-насихат, спорт  секциялары, шаруащылық т.б. да жұмыстар мен шаралар  нақтылы  ажыратылып  жазылады.

Бірінші  тоқсан – жоспарында  жылдық  жоспарлар жаслып, қысқы  уақыттағы  істелетін  жұмыстар  міндеттеледі.

Екінші  тоқсанда қысқы  жұмыстың  қортындысын  шығарып, жазда  істелетін  жұмысқа  дайындық  жасалады.

Үшінші, төртінші  тоқсандарда – жаздағы  істелген  жұмыстың  және  жалпы жылдық қортындысы    шығарылып, қысқа дайындық  жұмыстары   ұйымдастырылады,  ұжым  арасында  өткізілген  әр  түрлі  байқаулардың  қортындысы  шығарылады. 

 

14.   Түрлі  жағдайларда  өткізілетін  ұлттық  спорт  түрлері.

 

1. Ұлттық  спорт  түрлері
2. Қазақша   күрес , бәйге, көкпар

 

Қазақ  халық  қашаннан  ұлттық  спорт  түрлеріне  бай  халық. Қазақша күрес, көкпар, қыз қуу, бәйге, аударыспақ, т.б.  спорт  түрлері  бағзы  заманнан  халқымызбен  бірге  жасасып  келеді. Күні  бүгінде олар  өздерінің  мән-мазмұнын  жойған жоқ. Қайта  партия мен  үкіметтің  қамқорлығының  арқасында  жаңарып  түрленіп  келеді. Қазақ  ұлттық  спорт түрлерінің дамуына  1978-1979 ж бірінші  спартакиададағы  дайындық  кезеңі  үлкен  серпіліс  тудырды. Оған  әрбір  облыс, әрбір аудан  атсаласып  спартакиаданың   табысты  өтуіне  өз  үлестерін қосты. Әр ауданда  жарысты  өткізу  ережелері  жасалып  бекітілді. Бұлардың  бәрі  өз  жемісін  берді де. Соған  орай  Республика  ауқымында  жыл  сайын  жарыс өткізіп  тұру  кәдімгідей  дәстүрге  айналды. Партия мен  үкіметтің  ұлттық  спорт  түрлерін  дамытуға  деген   қамқорлығы  ұшаң  теңіз. 1965 ж. Қазақ  ССР  министрелер  кеңесінің  советінің  жанынжағы  физкультура  және  спорт  жөніндегі  комитеті   қазақша  күрес  үшін  разряд  нормалары  мен  талаптарын  жасап  бекітті. 1971 ж. осы  комитеттің  колегиясы  «Қазақ  спорт  шебері»  атағын  белгіледі. Ал  бәйге, көкпар, қыз қуу, күміс салу  сияқты  ұлттық  спорт  түрлері  жыл  сайын   ауыл  шаруашылығ  министрлігінде  өткізетін  ат  спортының  бүкіл  одақтық жарысының  програмасына  енгізілген.

Бірақ  қазақша  күрес  пен  тоғыз  құмалақтан  басқа  ұлттық  түрлерін  разряд  беру  таларптары  әлі  белгіленген  жоқ.

Келешекте  қазақтың  қыз қуу, бәйге, көкпар  секілді   атспортында  көңіл  аударғаны  жөн. Сондай-ақ  қазақ  халқында  түйе  жарысы  да  болған. Ол кейбір  жерлерде  қазіргі  кезеде де  өттткізіледі. Болашақта  бұғанда  көңіл  аудару  керек.

Қазақтың  ұлттық  спорт  түрлерінің  ішінде  әзірге   одақ  көлемінде  белгілісі  қазақша   күрес.  Спорттың  бұл  түрі  басқаларға  қарағанда  әбден  қаыптасқа.  Бұл  көптеген  тәсілдер, әдістер  жасап  орындалатын  күрес. Оның  ережесі  бойынша  самбоның   еркін және  классикалық  күрестің  кейбір алаңдарын   қолдануға  рұқсат  етіледі. Мұнда белбеуден  қос қолдап, бір қолмен  ұстап немесе  кеудеден , киімнен  ұстап  лақтыруға  болады. Спорт  түрінің  бірі  аламан  бәйге  бұл  бәйгеге  жаттықтырушы  жеткілікті  дәрежеде  даярлықтан  өткізілген спортшыларға  ғана  қатысуға  рұқсат  етіледі.  Жарысқа  әбден  жаратылған  төзімді  аттар  таңдалып  алынады. Аударыспақ  бұл  ойынға  тиісті  дайындықтан  өтіп  жаттықтырушыдан  және  дәрігерден  денсаулығы  жөнінде  рұқсаты бар 18  жасқа  толған  азаматтар  жіберіледі. Олар екі  кісі  бір  бірімен  аттың  үстінде  аттан  аударып  жіберу  керек келесі  қарсыласын.

Бәйге қазақ  халқының  арасында  ең  көп тараған  ат  спортының  түрі. Жергілікті  жерлерде  қысқа  және орташа  қашықтыққа  бәйге  өткізіледі.  Сондай-ақ  ол  жарысқа  қатысушалардың  барлығы  үшін  жаппай  өткізілетін  кросста  болып  табылады.

Көкпар. Көкпардан  жарыс  командалар арасында  өткізіледі. Жарысқа  18 - ге толған  және  одан  асқан  тақымы  атқа  үйренген  спортшылар қатысады. Команда құрамы 4-6  адамнан  тұрады.

Күміс  алу. Жарыстың  мақсаты – шоқырақтап шауып  келе  жатқанда ат үстінен бір жағына  еңкейіп  жерде  жатқан  күмісті  іліп  әкету.

Түйе  жарсыс  бұл  жарыста  қазақша  ұлттық  спорт  түрлерінің  ежелден  келе  жатқан  түрі  оған  әбден  бапталған, түйеге  мінген, тақымы  мықты  спортшылар  қатыстырылады.

Жамбы  ату – бұл  ойын садақ тартып, мылтық  ата  білген  тақымы  мықты   адамдар  қатыстырылады. Жарысқа  қатысушының  ең  жасы -16да болуға  тиіс. Егер  өздеріне  сай  қаруы  болса, әйелдер  ерлермен  бірдей  дәрежеде  қатысуға  рұқсат   етіледі.

Тоғыз  құмалақ – қазақтың  аса  қызық  ұлттық  спорт  ойындарының   бірі. Ол  халық  арасында өте  ежелден  тараған. Ойын-ойды  ұштайды, есте  сақтау  қабілетін, математикалық  ойынауды  дамытады. Және  осындай  көптеген  спорт  түрлері бар.

 

Әдебиеттер:

1. Дуров В.Н Выразительные средства клубной работы,М-1983г
2. Клитин С. Режиссер на концертной эстраде,М., Искусство-1977г
3. Гагин В.Н. выразительные средства клубной работы,М-1983г
4. Марков О.М Сценарно-режиссерские основы художественно-педагогической деятельности клуба,М-1988г.
5. Аль Д.Н. Основы драматургии Уч.Пособие, Ленинград-1988г
6. Болотников С.Н. организация работы Культурно- спортивных комплексов. Уч.Пособие, Ленинград-1987г
7. Генкен Д.М Мааовые праздники-М,Просвещение-1975г.
8. Сегал М.Д физкултурные праздники и зрелища, Москва «физкултура и спорт», 1977г
9. Туманов И.И режиссура массового зрелища и театрализованного концерта,М., Просвещение-198

11. Шараоев И.Г. Режиссура эстрады и массовых педставлений, М., Просвещение-1986г
12. Жарков А.Д Технология културное-досуговой деятельности, Уч.Пособие,М-1997г
13. Чечетин А.И Основы драматургии театрализованных представлений, Уч.Пособие,М-1997г
14. Яхонтов В. Театр одного актера , М,Просвещение-1987г.
15. Петров Б.И Массовые выступоение  на стадионе ,Ленинград ,1989г

16. Розовский М. Режиссура зрелища,М., Сов.Россия-1983г