Тақырыбы: «Тарихи таным және тарихи үдеріс теориясы»

 

№1.  Кіріспе.  Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясының ғылым және пән ретінде қалыптасуы.

 

А. "Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы" ғылыми және оқу пәні ретінде қалыптасуы.

Б. Тарихи үрдіс және тарихи таным теориясы" - тарих философиясының пәні.

В. Пәннің оқыту объектісі және әдістер жүйесі.

Г. Негізгі деректері мен зерттеулері.

 

Тарихи теория - тарихи білімнің ерекше формасы. Курстың методологиялық негізі бірнеше идеялармен анықталады. Біріншіден, тарихи танымның ерекшелігі және тарихи зерттеудегі ақиқаттылық пен шынайылық критерийлерінің салыстырмалылығын мойындау. Тарихи білімнің салыстырмалылығы бірнеше факторларға байланысты. Олардың ең негізгісі – тарихи зерттедің үш негізгі компоненттері – тарихи факт, тарихи дерек және тарихи зерттеудің көпмағыналылығы. Екіншіден, тарихи зерттеудің пәні мен әдістерінің өзгеше ерекшелігі. Тарих ғылымының қалыптасуы барысында оның пәніне берілген анықтаманың өзі үнемі өзгеріске ұшырап отырды. Қазіргі заманғы тарихи зерттеу тәжірибесі тарихи зерттеу өрісінің кеңдігін ғана емес, сонымен қатар, оны зерттеу әдіс-тәсілдерінің де кең базасын мойындайды. Басты мақсаты мемлекеттердің дамуының негізгі кезеңдерін қарастыру үшін саяси маңызды оқиғаларды зерттейтін эмпирикалық ғылымнан тарих қоғамды оны даму динамикасы барысында зерттейтін пәнге айналды. Тарихшы өзінің зерттеу объектісіне қоғам өмірінің барлық қырын ала алады. Осындай диверсификацияның өзі – тарих ғылымының зерттеуйінің түпкі негізгі объектісі табиғаты мен жүріс-тұрысы саналуан АДАМ екендігін көрсетеді. Үшіншіден, тарихи таным мен білім таза академиялық білім болған емес. Оның қызметтері өзінің әлеуметтілігімен ерекшеленеді. Тарихи білім мен өткенге деген қызығушылық әрқашан қоғам үшін өзекті  мәселені қарастыру қажеттілігімен де ерекшеленді. Осы тұрғыдан алғанда тарих немесе өткеннің суреті әлеуметтік сананың бөлігі, саяси-идеологиялық түсініктің бөлшегі, әлеуметтік даму стратегиясын анықтаудың ең бастапқы материалы болып табылады. Тарих ғылымының методологиясы  - тарих ғылымдары жүйесінің іргетасы. Тарихты танудың методологиясы – тарихты зерттеу тәсілдерінің және зерттеушінің дүниетанымының ұштасқан кешені ретінде. Методология мен әдістердің мағынасы және оларды теңгерудің мүмкін еместігі мен гносеологиялық қауіп. (Философияның құрамдас бөліктері: Онтология – тұрмыс туралы ілім; Гносеология – таным туралы ілім; Эпистомеология – ғылыми таным туралы ілім; Антропология – адам туралы ілім; Аксиология – құндылықтар туралы ілім. Философияның негізгі сұрағы: адамның әлемге деген қарым-қатынасы). Тарихи білімнің мәні, жалпы даму тенденциялары мен заңдылықтары, ғылыми және әлеуметтік статусы. Казіргі кезендегі тарихи-методологиялық зерттеулердің отандық және шетелдік тәжірибе контексінде тарихты зерттеудің және оқытудың концептуальдық принциптерін анықтау қажеттілігі.

"Тарихи бейнелеудің ерекшелігі. Тарих философиясының өзектілігі және казіргі кезеңдегі міндеттері. Тарих философиясы методологиясының дамуы және оның негізгі белестері.

Тарих түсінігінің кең мағыналылығы. Пәннің категориялық аппараты: әдіс, методология, тарихтың философиясы, тарихи философия, эпистемология, танымның әдістері, тарихи таным, тарихи үдеріс, тарихилық, тарихи теория, өркениет, мәдени-тарихи жүйе, тарихи сана.

Тарих ғылымының методологиясының ғылым ретіндегі даму тарихы. Өткен заманның тарихшыларының оқиғалардың ақиқаттылығы және маңыздылығы туралы түсінігі қазіргі заман тарихшыларының түсінігінен әлдеқайда өзгеше болуы мүмкін. Олар үшін фактілерді мүмкін және адам сенгісіз фактілер деп бөлетін дұрыс ой (здравый смысл) болуы керек. Ежелгі және орта ғасырлардағы адамдар қазіргі кездегі адамдар тәріздес шын болған оқиғаны өтірік сөзден ажыратып алуға қарсы болған жоқ. Алайда, шынайылық пен жалған дүниенің арасын бөліп тұрған шекараны әр дәуірдің адамдары әртүрлі белгілейді. Көптеген дәуірлер үшін таңғажайыптар әлемі егіннің шығуы, соғыстың болуы және осыған ұқсаған фактілер тәріздес өте шынайы болып есептелді; адамдар таңғажайыптың болғандығын дәлелдейтін фактілерді іздесіріп, оны «тапқаннан» кейін ғажайып дүниені болған факт деп есептеді. Аңыздар мен ата-бабалардың әңгімелерінің өзі осы таңғажайып фактілердің болғандығын толығымен дәлелдейтін еді – осылайша тарихи жады мен тарихи сананың ерекше формасы ретінде мифтер мен аңыздар пайда болды. Оның үстіне өткен туралы есте сақталған оқиғаларды «жөндеу» де жүзеге асырылып отырылды: мысалы, ортағасырлық орыс монахы монастырьлық хрониканы жаза отырып, оның арасына хроника жазылған нақты кезеңдегі болған оқиғаларды да кіріктіруі мүмкін. Осы кездегі монахтың әрекетін жалғандық деп танимыз ба, әлде, әділеттілікті өзінше қалпына келіру әрекеті деп қарастырамыз ба? Өткендегі болған оқиғаның болуы дұрыс, әділетті деп шешкен жылнамашының қимыл-әрекеті жалған емес, керісінше тарихи шынайылық пен ақиқатты қалпына келтірудің өзінше әрекеті. Тарихи жады, және оған негізделетін тарихи сана қоғамның әлеуметтік және мәдени өмірінің мазмұны әртүрлі қауымдастықтар мен оптардың шынайылық, ақиқаттылық уралы түсінігімен анықталатын құбылыстарына жатады. Бұл түсініктер уақыт өте келе өзгерісерге ұшырап, әртүрлі халықтар мен өркениеттердің дүниетанымы мен интеллекуалдық дәстүрінде белгілі бір формада сақталып қалды. Әртүрлі қауымдастықтар және олардың ішіндегі әртүрлі жекелеген әлнуметтік топтар тек өздеріне ғана тән тарихи сана мен тарихи жадының типтерін ғана қалыптастырып қана қоймай, өткенді түйсінудің әртүрлі дәрежесін де қалыптастырады.

Адамдар болған белгілі бір оқиғаны бірқатар уақыт мерзімі өткеннен кейін ұмытып, басқа оқиғаның маңыздылығын жоғарыға көтеруге (яғни, өзектілендіруге, көкейтестілендіруге) бейім болады. Әлеуметтік жады мен тарихи сананы зерттеушілер өкендегі адамдар нені және не үшін ұмытқанын ескеруі керек деп есептейді. Жекелеген фактілер мен оқиғаларды өзінің ұжымдық санасынан не үшін өшіріп тастаған себептерін анықтау осы қауымдастықың өзінің тарихтағы орнын қалай деп түсінгендігін көрсетеді. Өткеннің әртүрлі аспектілерін ұмыту әртүрлі себептер арқылы болып отырды.

Біріншіден, адамдарға жекелеген оқиғалар мен жағдайлар белгісіз болып отырды, тарихтың қойнауында аймақтар мен халықтардың тарихының тұтас дәуірлері жоғалып кетті. Негізінен оқиғаларды жазып есте сақтап отыру дәстүрі кең қалыптаспаған кездегі тарихтар үнемі ұмытылып отырылды. Мысалы, қазіргі кездегі европалықтардың ата-бабалары болып табылатын ру-тайпалардың тарихын қалпына келтіру өте үлкен қиыншылықпен гипотезалар құру, болжам жасау арқылы ғана мүмкін болды. Кельттердің, герман тайпаларының, славяндардың әлеуметтік және саяси ұйымдасуы, діни сенім-нанымдары туралы мәліметтер үзік-үзік болды.

Мұндай мәліметтер әрбір халықтың тарихында да жетіп артылады. Мысал үшін айтар болсақ, Африка және Оңтүстік Американың халықтары өздерінің тарихы туралы жазбаларды жүргізуді тек соңғы жүзжылдықта ғана жүргізе бастады. Өзінің тарихи туралы жүйелі жазбалары жоқ халықтар тарихын жоғалтқан деп есептеледі, алайда, бұл олардың тарихы жоқ болды деген сөз емес, ол тарих ұмытылды деген мағынаны береді.

Екіншіден, тарихи жадыны жоғалту адамзаттық немесе әлеуметтік санадан белгілі бір құбылыс туралы деректің табиғи түрде жойылуы арқылы (табиғи ұмыту) жүзеге асырылуы мүмкін. Жеке адамның жадысы немесе ұжымдық жады тарихтың саналуан фактілерінің барлығын есінде ұстап тұруға қауқарсыз. Ұмыту – өзін-өзі сақтап қалуының құралы. Адамзат қауымдастығының жадысынан жекелеген мәліметтерді жойып жіберумен қоса-қабат, сол адамдар үшін маңызды болып саналып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізілетін ақпараттарды екшеп алу үдерістері болып тұрады. Есте сақтауға лайықты ақпараттарды бөліп алу, артық ақпаратты алып тастау техникасы әртүрлі. Олар қоғам мен оның топтарының деңгейі мен әлеуметтік даму типіне тәуелді болды. Ортағасырлық европалықтар, не болмаса антикалық тарихшылар, я болмаса қазіргі тарихшылар сақтаған тарихи мәліметер әртүрлі критерийлер бойынша іріктеледі. Ал, монастырь жылнамашылардың назарын мүлде басқа нәрселер аударды. Алайда, осылардың барлығына есте сақталатын, жазылатын құбылыстар мен оқиғалардың маңыздылығын түсіне білу, ал басқа фактілерді жазудан тыс қалдыра білу ортақ қасиет. Ал көп жағдайларда өткен дәуір тарихшыларының «ұмыт» қалдырған оқиғалары қайта оралып, қайтадан әлеуметтік сана мен тарихи жадының нысанына айналады.

Үшіншіден, өткенді ұмыту қоғамдық сананы саяси және идеологиялық себептер мен негіздерге байланысты саналы түрде жүргізіледі. Жақын өткенде ғана болып өткен КСРО елдерінің тарихы осының жарқын және трагедиялық айғағы. Тек ресми тарихнама ғана емес, сондай-ақ көпшіліктік тарихи сана бірнеше онжылдықтарға қуғындаулар мен репрессияларды, адамдар мен тұтас әлеуметтік топтарды жойып жіберу фактілерін өз жадысынан шығарып жіберді. Жадыны ұмыту міндеттері әртүрлі болуы мүмкін. Тарихтың келеңсіз оқиғаларын ұлттық сезім мен мақтанышты күшейтуі мүмкін. Сондай-ақ, басқыншылар жеңіліске ұшыраған елдер мен халықтар туралы жадыны да жойып жіберуі заңды құбылыс, сөйтіп жауды жеңу фактісіне толық аяқталған сипат беруі мүмкін.

Ұмыту – тарихи жадының бөлінбес бөлшегі. Бұл құбылыстың табиғаты мен қызметі саналуан. Бір жағынан, ол адамзаттың ұрпақтарының санасында сақталатын және жаңғыртылатын өткеннің келбетіне нұқсан келтіреді. Ал екінші жағынан, ұмытусыз, «артық ақпаратты» кесіп тастаусыз өткеннің тұас логикалық тізбектелген суреті сақтала алмайды, сөйтіп тарих фактілердің ретсіз жинағына айналады.

Тарихи сана белгілі бір дәрежеде барлық адамзат ұрпағына тән. Алайда, өткенге қатынас жасау, ол туралы ақпаратты алу әртүрлі, сондықтан біз тарихи сананың әртүрлі типі туралы ой тұжырымдай аламыз. Тарихи сана типтерінің арасындағы негізгі айырмашылық екі фактормен анықталады: біріншіден, өткеннің суретіне деген эмоциалық және рационалдық қатынастың әртүрлі дәрежеде болуы; екіншіден, жекелеген тарихи куәліктердің негізінде қайта жаңғыртылатын өткеннің суретінің шынайылығының дәрежесі.

Тарихты ғылым ретінде тану екіжақты пікірге ұшырады. Оның біріншісі тарих өткенді тану құралы емес дейді. Бұл пікірді жақтайтын М. Блок «Өткен өмірді ғылым нысаны деп танудың өрескел ой», – десе, У. Люси: «Тарихты өкенмен бірдей», – деп қарастыруға болмайды дейді. Ал, бұған қарама-қарсы пікірді жақтаушылар «Тарих – адамзатың көптеген ұрпақтары жинаған рухани-адамгершілік, мәдени және әлеуметтік тәжірибесі», – деп қарастырады (Семенникова Л.И.).

Тарих үдеріс ретінде өзара тығыз байланыстағы табиғат пен қоғамның дамуы болып табылса, тарих ғылым ретінде саналуан қырлары бар адамза қоғамының дамуы туралы ғылым болып табылады. Осыдан келіп, «тарих» ғылыының зертеу пәні тарихи кеңістік пен уақыт ішінде қарастырылатын адамдардың қызметі мен әрекеі, қоғамдағы қатынастардың барлығы.

Тарих ғылымының өзінің дербес ұстанымдары бар. Олардың біріншісі – сипаттау ұстанымы. Бұл ұстанымсыз тарихтың өзі адамзаттың өткені туралы әңгіме болып құрыла алмайды. Оның үстіне ол әлемнің тұтас бейнесін жасау және тарихтың көпшілік арасына насихаттау, уағыздау, тарату үшін қажет.  Екінші ұстаным – тарихшылдық ұстанымы. Ол бойынша барлық тарихи үдерістерді жүйелі түрде қарастыру, оқиғаны бөлшекің қосындысы түрінде қарастыру, құбылысты оның пайда болу үдерісінен логикалық аяқталуына дейінгі дамуын, қарастырылып отырылған құбылыстың (оқиғаның, фактінің) алдыңғы және кейінгі байланысын ескеру  (каузальдық байланыс) міндеттеледі. Соңғы ұстаным – объекивтілік ұстанымы. Тарих ғылым роліне тек қана объективті ақиқат білі ала алатындығын дәлелдеген жағдайда ғана ғылым ролін атқара алады.

Фактілер көлемі, күрделілігі, мағынасы жағынан өзара ерекшеленеді. Мысалы, Қырым соғысы – бұл жекелеген, қайталанбайтын факт болып табылатын тарихи оқиға. Ол тарихта бір ғана мәрте (1853-1856 жж.), нақты хронологиялық кезең ішінде болды. Бұл соғысқа белгілі бір елдер ғана қатысты (Ресей, Түркия, Англия, Франция), кеңістік ішінде шоғырланған (әскери қимылдар Қара теңіз, Қырым түбегінде, Кавказ тауларында болды). Бұл оқиғаны түсініп, меңгеру үшін оны одан кішірек, Синоп шайқасы, Севастополь қорғанысы, Камчаткадағы-Петропавловск қорғанысы тәріздес фактілермен танысу арқылы игеру керек. Яғни, өзінің толық ашылуы үшін неғұрлым кішірек фактілерді білуді талап ететін күрделі фактілер – бірінші кезектегі фактілер, ал, кішірек фактілер – екінші кезектегі фактілер деп аталады. Бірінші кезектегі фактіні түсіну екінші кезектегі фактіні меңгермейінше  мүлдем мүмкін болмайды.

Өз кезегінде екінші кезектегі фактілер де нақтыланады. Мысалы, жоғарыда келтірілген Синоп шайқасының өзі орыс және түрік эскадрасының орналасуы, олардың сапқа тұру ерекшеліктері, қару-жарақтарының ерекшеліктері, шайқас эпизодтары және т.б. бөліктерден құралады. Бұл фактілер тарихи білімнің алғашқы бөлшектері деп аталады. Әдістемеде олар тек бір ғана қарапайым тарихи құбылысты немесе оның бір ғана сипатты белгісін көрсетететін қарапайым фактілер деген топқа біріктіріледі.

Оқиғалар мен құбылыстар бір-бірімен тығыс байланысты. Оқиғалар мен құбылыстар арасындағы байланыстар жекелеген, қайталанбайтын фактілерді оқу типтік фактілер мен құбылыстарды меңгеруді мүмкін ететіндігінен көрінеді. Мысалы, жекелеген шаруалыр көтерілістерімен танысу арқылы біз олардың феодализм кезіндегі негізгі күрес түріне айналған сипаттылығымен де таныс боламыз.

Осы кезде кері байланысты да анықтауға болады. Мысалы, империализм дәуіріндегі капиталистік елдер арасындағы қарама-қайшылықтар үдерісін білу – І дүниежүзілік соғыстың себебі мен сипатын түсінуді мүмкін етеді.

Фактілер – теориялық тұжырымдардың негізі болып табылады. Хронология және кезеңдеу. Пәнаралық байланыстар. Тарихнама тарих ғылымының тарихы ретінде. Тарихи ғылымда тарихнаманың орны, тарих ғылымының дамуына оның маңызы. Ежелгі дүние және ортағасырлар тарихының тарихнамасы пәні. Курс бойынша әдістемелік көрсетулер.

Ежелгі дүние тарихнамасының жалпы мінездемесі. Мифтік сана. Эпостық тарихи түсінік. «Аңыз шығармашылығы адамзаттың мәдени өмірінің маңызды құбылысы, бұл құбылыс оның рухыни өмірін ондаған, тіпті жүздеген мың жыл бойына бағыттап отырады»,– деп атап көрсетеді ежелгі дәуір мифтерінің зерттеушісі И.М. Дьяконов (Дьяконов И.М. Предисловие. – В кн.: Мифология древнего мира. – М.: 1977. – С. 9).

Тіпті антикалық тарихшы Тациттің дәуірінде мойындалған «ақыл-ой» ырымдарға тез сенеді. ХҮІІІ ғ. зерттеушісі Х.Г. Гейнс «барлық аңыздардың негізі – құбылыстардың себебін білмеу болып табылады»,– деді.

Сонымен архаикалық сананың маңызды  сипаты табиғи және қоғамдық өмірдің құбылыстарын құдайлар мен ұлы күштердің әрекетімен түсіндіру болып табылады. Нақ осылар көне діндер мен аңыздардың әрекет жасаушы кейіпкерлері.

Шығыстың құлиеленушілік қоғамының тарихнамасы. Ежелгі дүниеде тарихтың оқытылуы. Ежелгі дүние тарихнамасының жалпы мінездемесі. Шығыстың құлиеленушілік қоғамының тарихнамасы. Ежелгі Египеттегі Ү династия уақытындағы Палермдік тастағы жазбалар. Бізге жеткен ең көне тарихи жазба египеттік «Палерм тасындағы» жылнама. Ол Б.З.Б. ХХҮ ғасырда пайда болды. Онда Египетті 600-700 жыл бойына билеп тұрған патшалар туралы жазылған. «Палерм тасы» пайда болғаннан кейін 2000 жыл өткен соң Геродот өз елінің тарихын египеттіктерден артық ешкім білмейді деген баға берген.

Шумер Аккад кезеңіндегі Көне өсиет – ежелгі еврейлік шығармалардың мифологиялық, діни және тарихи мазмұндағы жинағы.

Гректердің тарихи ойлары мен әдебиетінің пайда болуы. Тарихи білімнің сипаттары Б.З.Б. ҮІ-Ү ғғ. грек жазушыларына да тән. Геродотқа дейінгі жазушылар өз әңгімелеріне тек мифтік аңыздар ғана емес, сондай-ақ, байлардың үйлері мен храмдарында сақталған жазба құжаттардың да мәліметтерін келтіреді. Алайда, бұл жазушылар тарихи оқиғаларды бір-бірімен байланыстыра алған жоқ. Дегенмен, «История – Тарих» сөзі оосы жазушылардың кезінен бастап пайда болып, қолданысқа енді.

Ионикалық полистер – ежелгі грек тарихнамасының отаны. Милеттен шыққан Гекатей және Дионисий, оның рационалистік аргументациясы, әлемнің әмбебаптық картасы идеясы және этнографиялық экскурсиялар. Лапсактан шыққан Харон. Геродот және тарихи процесстерге жаңа көзқарас.  Тарихи білімнің сипаттары Б.З.Б. ҮІ-Ү ғғ. грек жазушыларына да тән. Геродотқа дейінгі жазушылар өз әңгімелеріне тек мифтік аңыздар ғана емес, сондай-ақ, байлардың үйлері мен храмдарында сақталған жазба құжаттардың да мәліметтерін келтіреді. Алайда, бұл жазушылар тарихи оқиғаларды бір-бірімен байланыстыра алған жоқ. Дегенмен, «История – Тарих» сөзі оосы жазушылардың кезінен бастап пайда болып, қолданысқа енді.

Геродоттың «Тарихы» (Б.З.Б. 490 және 480 жылдардан 430- және 424 жылдарға дейін) өз дәуірінің тарихи, географиялық және этнографиялық білімдерін жинақтап, оны бұрынғыдан жоғары дәрежеге көтерді. Бірақ, бұл кездегі Геродоттың пікіріне әлі де болса, ескі мифологиялық түсініктер ықпал етті. Осыған байланысты, «Тарихта» өткен оқиғалардың себебі онша ашылмай, олардың барлығы тағдырдың жазуы деп түсіндірілді.

Геродот билеушілердің артықшылығы мен кемшіліктеріне үнемі баға беріп отырып, тарихи оқиғалардың болу себебін үнемі соларға тәуелді деп қарастырды, сөйтіп, бірте-бірте тарихи оқиғаларды сынау деңгейіне көтерілді. Мысалы, ол Гераклдың Египетте құдайға құрбандық шалуға әрекеттенуі де өтірік, себебі бұл мифті жазған эллиндіктердің өздері Египеттің салт-дәстүрін білмейді, – деді. Египетте болған Геродот Египет дінінің адам құрбандығын талап етпейтіндігін жақсы білген.

Геродот, сондай-ақ, скифтердің пайда болуына да сыни көзбен қарап, олардың Азиядан келіп, киммериялықтардың жерін басып алғандығы туралы мәліметке көп ден қойған. Геродот мына сөздердің авторы: «Мен өз естігендерімді жеткізуге міндеттімін, алайда барлығына сенуге міндетті емеспін».

Антикалық дәуірдің өзінде-ақ Геродот тарихтың атасы деген атаққа ие болған. Өйткені Геродоттан бұрын грек-парсы соғыстарының тұтас дәуірі туралы ешкім де өзара байланысты, жүйелі және жан-жақты тарихи суретін жасаған емес еді. Геродот «Тарихы» – тарихтық және жағрафиялық білімдердің энциклопедиясы. Платон және Аристотель философиясы, олардың антикалық тарихтың құрылуына ықпалы. Фукидид және «Прагматикалық» тарихнаманың қалыптасуы. Пелопонесс соғысының сипаттамасы болған «Тарих» деген айтулы еңбектің авторы Фукидид (Б.З.Б 460-400 жж. шамасында) мифтерді сынауда Геродоттан әлдеқайда озып түсті. Фукидид өзінің шығармасында мысалдар жоқ болғандықтан, оқылуы ауыр болуы мүмкін, алайда шындықты білгісі келгендер үшін әлдеқайда пайдалы деп жазды. Фукидидті прагматикалық тарихнаманың негізін қалаушы деп айтуға болады. Прагматикалық тарихнама оқиғаларға сипаттама беріп қоюмен ғана шектелмейді, оның себептерін де іздестіреді. Фукидид тарихты құдайлар ғана емес, адамдар жасаған деген сенімде нық тұрған. Ал ,адам табиғаты өзгермейтін болғандықтан, олардың мақсаты, арманы т.б әр дәуірде де бірдей болмақ, яғни Фукидидтің адам табиғатының ерекшелігіне орай қазір болып жатқан оқиғалардың келешекте де қайталанатындығына көзі жетеді. Сондықтан тарихтың міндеті – саяси қайраткерге ақыл үйрету. Прагматикалық тарихнама – ақыл-кеңес беретін тарихнама. Оның мағынасын мына бір қанатты сөзбен жеткізуге болады: «History is magistra vitae» (тарих- өмірдің дәріскері). Өз еңбегін әскери тарихқа арнай отырып, Фукидид жеңістер мен сәтсіздіктердің себебін анықтауға, түсіндіруге ұмтылады. Ол халық санының басымдылығына, олардың байлық деңгейіне ақша қаражатына, саудасына, теңізде жүзуіне әжептеуір роль береді. Экономикалық факторларға үлкен мән бермесе де, оларға назар аударып, болашақтағы тарихнамалық еңбектерге негіз жасайды. Сондай-ақ, Фукидид соғыстағы теңіз флотының ролі туралы алғаш рет сөз қозғайды.

Эфордың «Грецияның жалпы тарихы». Полибий тарихы және эллинистік дәстүрлердің Римге енуі. Аристотельден кейінгі кезең тарихшыларының ішінде антикалық дәуірдің әлем тарихнамасында алатын орнына ерекше үлес қосқан тарихшы – Полибий (шамамен Б.З.Б.  200-120 жж.). Полибийдің еңбегі «Жалпы тарих» деп аталады. Бұрынғы кезеңде, – деп жазды ол, – оқиғалар жеке-жеке дамитын. Олардың әрқайсысының өзінің дербес орны, ерекше мақсаты мен соңы болатын. Рим мемлекетінің күшеюі кезінде барлық оқиғалар күшпен бір жаққа қарай бағытталды, бір мақсатқа бағындырылды. Қазіргі кезде барлық адамзаттың тұтас әлемнің бар болғаны небәрі 53 жылдың ішінде неге римляндықтарға толық бағынғанын түсінгісі келетіні түсінікті деп есептеді ол.

Посейдоний және Диодор Сицилийский. Тит Ливий және дәстүрлік Рим тарихының қалыптасуы. Тит Ливийдің біртұтас Рим туралы тарихты жазуы: 142 кітаптан тұратын «Қала салынғаннан бері қарайғы Римнің тарихы». Тит Ливийдің деректерінің кемшіліктері.

Плутарх және оның еңбегі. Дион Касий және оның «Рим тарихы». Латындық прозасында жазылған алғашқы тарихи шығарма ретінде Марк Катонның «Бастауы». Оның саяси және әскери тарихты оған қатысушылардың тұлғасы арқылы сипаттау ерекшеліктері. Публий Корнелий Тациттің (55-120 ж.) «Тарихқа» психологиялық-дидактикалық тұрғыдан қарауы. Тацит еңбектеріндегі пессимизм. Тит Ливийдің ізбасарларының ешқайсысы да оның еңбектерін өзгертуге ұмтылмады. Римдіктер тарихқа қызығушылықтарын жоймағанмен, толығымен оның рамкасы тарылды. Бұл көп жағдайда Рим империясының саяси жағдайлардың негіздеріне байланысты болды. Б.э. І-ғасырдағы тарихи шығармалар оппозициялық Принципат (Ерте империяның) сипатын алғандықтан, биліктен қарсылыққа ұшырасып, олардың ішінен аздаған шығармалары сақталды. тәуелсіз, еркін позицияда тарихты жазу қиын әрі қауіпті болды. замандастарына үлкен әсер еткен дәуір билеушісінің тарихшысы Тиберий Кремуций Кордтың үлгісі болды, ол Брут пен Кассийдің аттарының шығуына байланысты ең соңғы республикандық ретінде өзін-өзі өлтірді, ал оның шығармасы халық алдында өртелді. Осыдан соң, Юлийлер-Клавдийлер династиясының басқаруы құрметіне арналған. Ресми тарихты жазуға, ежелгі оқиғаларды баяндауға (Квинт Курций Руф, «Ұлы Александрдың қайраткерліктері туралы» кітап) немесе тарихи анекдоттар жинауға болды.

Публий Карнелий Тацит (шамамен 55-шам.120) 96 жылы тиран Доминикан өлтіріліп, «есі ауысқан цезарлар» дәуірінің аяқталған кезінен бастап жазды. Аристократтар жанұясынан шыққан Тацит шешендік өнер саласында кең білім алып, оған жас кезінде атақты шешен болуына мүмкіндік берді. Тацит претордың, консулдың, Азиядағы римдік провинцияларда консулдан кейінгінің қызметтерін атқарды. Тумысынан сенаторлық атаққа жатпағанымен, Тацит оның өкілдеріне жақын оппазициялық көңіл-күйде болды.

Тациттық негізгі тарихи еңбектері – «Тарих» (105-111; 14 кітабынан тек 1-4 және 5-ң басы сақталынған) және «Анналлдар» (111 жылдан кейін, 16 кітабынан бізге жеткені 1-6 және 11-16), Августтың өлімінен (14). Доминиканның өлтірілуіне (96) дейінгі Рим империясының өткенін баяндайды. Мемлекеттегі болып жатқан жағдайларға терең пессимистік көзқарас Тациттың шығармаларына тән. Бұл Тацитке үлкен ықпал еткен Саллюстидің шығармаларымен байланыстырады.

Тациттің мақсаты sine ira et studio – ашу-ызасыз және құштарлықсыз жазу. Тацит көп оқиғалардың куәгері болғандықтан, бұл құрылым жеке қайғы мен тәжірбиеден гөрі кіріспеуге ұмтылуға жақынырақ болды. тациттің тарихшы ретінде кінә сезімі – тек император тұсындағы мемлкеттік қызметі үшін ғана емес, сонымен бірге оның азаматтастарының Нерон мен Доминикан императорлары секілді қылмысты жасай алатындығынан болды.

Тациттің пікірінше билікті біртұтас басқару формасы еркіндікке және ізгілік жасаушыларға үнемі қауіп төндіреді. Қауымның Трагедиясы Республиканың құлауы және ол алдын-ала айқын болып отырып, императорлық билік пен еркіндіктің сыйымсыз болуына байланысты болды. Тациттің ойынша, тарихшы ұрпақтарына өткенін, оның қылмыстары мен ұялатындарының бәрін және ретінде шынацы баяндау керек. Сондай-ақ, тирандарға қарсы шығуға қорықпаған азаматтардың да жасаған істерін жария ету.

Мұндай міндеттер «Тарих» пен «Анналлдар» үшін мәліметтерді іріктеп алуға әсер етті. Тацит мемлекеттегі жыл сайынғы өтіп жатқан жағдайларды жазды. Әрбір баяндаудың соңында кемшіліктер, ресми тұлғалардың таңдамаларының, атақты адамдардың өлімдері туралы ескертіледі, іс-жүргізулер мен соттар, табиғи апаттардың тізбектері келтіріледі. Бірақ тарихшы өтіп жатқанның барлығын бағалауға құштарланбай, тек материалдың таңдамалысына назар аударды. Ауқымды империяның және оның провинцияларының өмірі баяндалудан шеткері қалып отырды. Негізгі назар аудару тек Римнің өзіне – императорлық сарайға, жоғарғы әскерге, сенатқа болды.

Тацит тарихтағы орталық орынға оның жүрісін анықтайтын жеке тұлғаларды, адамдарды қойды. Ең алдымен бұл билік басында тұрғандарға қатысты болды. шығармаларда олардың зұлымдық және бұзақылық істері және мағынасыз сөз сөйлегендері келтірілген. Мемлекеттегі билікті ақылды адамдар басқарған бұрынғы уақытпен салыстырғанда, билік өзінің ақылдығын, моральдық негіздерін жойды. Осы және өткен уақыттардағы римдіктердің ұрпақтары басқа халықтардың, көбінесе айбарлы және қайратты германдықтардың салттары мен тәртіптеріне қарсы тұруға ашыла бастады. («Германия» трактатында).

Тарихшы тек оқиғаның сыртқы ағымын ғана емес сондай-ақ, оған байланысты олардың маңызы мен себептерін білуге де ұмтылды. Заңсыздық пен құлдықтың себебін түсіндіруде Тацит өзінің алдындағы Салюстий мен Ливийдің жолын қуды. Азаматтық рух пен қауым моральін байлық жойды; сараңдық, байлық әскерді де, халықты да азғындады. Тацит тарихшы ретінде Римдік биліктегі құрылысының мұндай өзгерісіне шарасыз екендігін түсінгенмен, ол мұнымен келісе алмады.

Барлығы да адамның жігеріне байланысты ма? Тациттің тексттерінде адамның өміріне құдайлар құрметтер мен бақыт сыйлауға емес, тек жазалау үшін араласып отырды. Фортуна мен тағдырдың әселері түсініксіз көрсетілді. Саллюстийдің кезінен бастап римдік тарихшыларға жағдайлардың өтуін түсіндіру қиындай түсті.

Тацит тарихының мазмұны драма тәріздес болды. тексттегі маңызды орындарды портреттер, сөздер, жоғарғы және төменгі адамдардың мінез құлықтары, императорлар, интригандар, оппозиционерлер иеленді. Оның тарихының бөлімдері тарихи тұлғалардың қарсылығы ретінде көрінді. Тацит өз кеіпкерлерінің кемшіліктері немесе ізгілік жасаушылары бар ретінде сырттай қарастырды. Адамдардың мінездерін – Тацит те, оның алдындағылар да тұрақты ретінде көрсетті. Олар әртүрлі жағдайларда ашылып отырды. Болашақ қылмыстар да өз бейнесін сол кезге дейін жасырды. Кейіпкерлердің амалдары да сезіктену, қатыгездік, билікке ұмтылу сияқты мінездерінен көрінеді.

Тарихшы тек оқиғаның сыртқы ағымын ғана емес сондай-ақ, оған байланысты олардың маңызы мен себептерін білуге де ұмтылды. Заңсыздық пен құлдықтың себебін түсіндіруде Тацит өзінің алдындағы Салюстий мен Ливийдің жолын қуды. Азаматтық рух пен қауым моральін байлық жойды; сараңдық, байлық әскерді де, халықты да азғындады. Тацит тарихшы ретінде Римдік биліктегі құрылысының мұндай өзгерісіне шарасыз екендігін түсінгенмен, ол мұнымен келісе алмады.

Тацитттің шығармаларының тілі ашық және ерекше сөзтіркестеріне, архаикалық мәнерге, кейде өте қысқа сөйлемдерге байланысты түсінікті болды.

Римдік тарихнаманың соңғы ірі өкілі ретінде Аммиан Марцелин (шамамен 330- шам. 400) саналады. Марцелин Рим мемлекетінің территариясында жаңа қауымның орнай бастағанында, Доминат дәуіріндегі кейінгі империяны жазды. Рим тарихының тұрақты факторлары герман тайпалары болды. Елдегі барлық өсуші рөлге христиандық ие болды. бұған қарамастан ежелгі Римнің рухы толығымен жойылмады.

Ұлты грек, Антиохия тұрғыны Марцеллин әскерде де болды және император Юлиан Отступниктің парсыларға қарсы жорығына қатысты. Ол көп саяхаттаған, 380 жылдан бастап Римде тұрақтанып, онда өзінің «Қайраткерліктер» атты тарихи шығармасын жазды.

Марцеллин сенаттан шыққан римді-тілдіктерге арналған топқа жақын болды. оған император Юлианның даралығын және ісін жоғары бағалау тән, сонымен бірге Римнің тарихы ежелгі дәстүрлермен, салттарымен, тілдік ерекшелігімен маңызды болды.

Марцеллин Тациттің «Тарихын» үлгіге алып, оны 96 жылдан жалғастырды – император Нерваның басқаруынан (31 кітабынан бізге жеткені 353-378ж.ж. баяндайтын 14-31 кітаптары) басталды. Императорлардың тарихын көптүрлі шегіністерді, ғылыми экскурсияларды байланыстыра отырып, хронологиялық ретке тізбектеп жазған. Шығармада әртүрлі ішкі және сыртқы саясат туралы, Рим империясының балқандық халықтардағы, германдықтардағы, Алдыңғы Азиядағы іс-жағдайларынан мәліметтер кездестіруге болады. Марцеллиндегі тарихы бұрынғысынша мәңгілік қаланың айналасында, бірақ тарихшының қызығушылығы көршілес территорияларда да болды. «Рим қаласының жағдайы туралы шолу» әлемнің әр жеріндегі провинцияларындағы жағдайлар туралы әңгімелермен кезектеседі.

Марцеллин еңбегінің кейіпкері – бөлінбес тұлға, ал империя, мемлекет римдік ұйым гректің білімді құратын, әртүрлі халықтар мен тайпалардан шыққандардың кездесетін орны. Оның тарихында алдыңғы жоспарға сондай-ақ жаңа кейіпкерлер де – варварлар, римдіктердің өркениетіне қарсы тұрушылар да кірді. Марцеллиннің баяндауларының барлығы да Адрианополь шайқасындағы (378) император Валенттің өлімінен аяқталды. Марцеллин үшін оның кейіпкерлерінің мінездері өзгеріссіз.

Рим тарихшыларының еңбектерінде Константа анық көрінген. Оның мәні, авторлар өздерін Римнің тұрақты фондағы ғұрпының бұзылуының, өзгерістер мен құлаудың куәгерлері ретінде сезінде. Алайда олардың өздері Мәңгі қаланың құлауына сенбеді. Марцеллиннің «Қайраткерлерінде» де осындай көңіл-күй сезілді. Тарихшының айтуынша, Рим өзінің барлық кемістіктері және жетіспеушілігі болса да адамзат өмірі болғанша өмір сүреді.

Романизмдік грек Марцеллин Республика туралы мұңынан жанды естеліктер оқиғаның куәгерлерінің қалмауынан сынала алмады. Ол үшін Кейінгі Империя құлдыраудың жағдайын емес, көрегендік пен жақын кәріліктің күнін кешті. Алайда оның жақын жойылуы туралы сөз болмады.

Марцеллин өзінің алдындағылары сияқты, рим мемлекетінің моральдық азғындалуының себебін билік басындағылардың мінез-құлықтарының бұзылуынан деп түсіндіруге ұмтылды.

Тарихшының бірден-бір мақсаты – шындық. Осы өсиет ізімен жүру, әсіресе ой еркіндігі шектеулі кезде қиын. Марцеллиннің айтуынша, ол өз қауіпсіздігі үшін өз заманындағы оқиғалардың мән-жайының барлығын баяндаудың қажеттілігі жоқтығына күмәнданды.

Марцеллиннің стилі Тациттің стилінен ерекшелінуі грек тілінің құрылысында болуы, оған метафоралық, білімді суреттеу тән. Марцеллин өзінің хатында басқа жазушылардың еңбектерімен байланыстарын көп берген.

Аммиан Марцеллин өзін тілші, эллиндік ретінде сезінді. Неоплатонизмді жақтаушы тарихшы діни сауалдарда, христиандық оның еретиктері және сенімшінің тазалығы туралы мәселелерінде шыдамдылық танытты.

Марцеллин – ұлы римдік тарихшылардың соңғы өкілі. Ол Рим империясындағы мәдениеттің, Империяның батыс бөлігіне ғасырдан аз уақыт өмір сүруі қалғанда, өмірді түсіндіру мен көрудің, тарихты христиандық оқыту мен түсіндірудің жаңа принциптік әдістері шыққан кезде өмір сүрді.

Нерон және Доминикан дәуірінің Тацит көзқарасына ықпалы. Тациттің тарихты дамытушы негізгі рольді жекелеген тұлғалардың атқаруы туралы, жеке-дара биліктің тұлға адамгершілігіне кері ықпалы туралы пікірлері.

Гай Саллюстий, оның еңбектерінің анналистикалық сипаты. Саллюстийдің мемлекеттік құрылым теориясы. Оның «Загавор Каталины», «Югуртинская война», «История» еңбектерінде Рим империясының укүйреу себептерін іздестіруі. Свитоний және Аммион Марцеллин. Антикалық тарихтың гуманистикалылығы және субстанционалдығы. Ежелгі дүниенің ортағасырлық тарихнамасының негізгі ерекшеліктері. Аврелий Августиннің антикалық дәстүрлерді қолдануы. Византияның антикалық мәдениетінің қайта өркендеуі. Ортағасырлық Ресей тарихнамасындағы антикалық тематика.

 

№2. Тарих философиясының қалыптасуы және дамуы

 

А. Тарих философиясының қалыптасуы және дамуы.

Б. Тарихи үдерістің категориялары

В. Тарихи үдерістің толқындық сипаты.

 

Тарих философиясының немістік мектебі. Гегель мектебі және әмбебап тарихи үдеріс концепциясы. Неміс позитивизмі. Неокантиандық мектептер. Тарих философиясының француздық мектебі. Р.Декарттың конструктивизмі. Француз ағартушылары тарихтың философиясы туралы. Француз позитивизмі. "Анналдар" мектебі. Тарихи үдерістің дамуынын марксистік теорияс. К.Маркс, Ф.Энгельс және тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіру. Тарихи білімдердің жинақталу қорының кезеңдері. Тарих туралы жазба деректер мен шығармаларды жасау тарихтың барлық кезеңдері үшін тән құбылыс емес. Жазба деректер болмаған кезде  әрине, жазбаша тарих та болған жоқ. Сондықтан, өткеннің оқиғалары тек қана ауыз әдебиеті – фольклорда ғана сақталып қалды. Ал ең бастысы – тарихи түсініктердің пайда болуы үшін адамзат санасы өзінің тарихи дәуірдің бір кезеңінен екінші кезеңіне өткендігін түсіне алуы мүмкін болған кезде ғана жасалады. Қазіргі заманның адамының санасы мұндай өткелең кезеңдері толық ажырата алады, сондықтан, тарихи түсініктердің, тарихи білімдердің және тарих ғылымының пайда болуына мүмкіндік береді. Сонымен, тарихи кезең ішіндегі тарихи білімдердің жинақталудың алғашқы кезеңі ежелгі Египеттегі алғашқы жазба ескерткіштерінің пайда болуы. Палерм тасы.

Тарихи уақыттың ортағасырлық концепциясы: антикалық, библиялық және ежелгі германдық кезең деп бөлудің қалыптасуы. ІІІ-Ү ғғ. алғашқы христиандық хронографиялардың пайда болуы. Иорданның «Гетикасы». Григорий Туркский, Иседор Сивильский. Ағылшын тарихшысы Беда Достопочтенныйдың (672/673-735) алғаш рет 731 ж. тарихнамаға жыл санауды Иса пайғамбардың туылуынан бастауды ұсынуы және оның ХІ ғ. кең тарауы. Павел Диакон. Орта ғасырлық тарихнаманың басталуы. Ерте ортағасырдың тарихи шығармаларында христиандық діннің ролі. Ортағасырлық тарихшының шындыққа көзқарасы. Әлемнің пайда болуынан бастап, христостың екінші келуіне  дейінгі аралық өмір – ортағасырлық  шіркеудің тарихқа берген анықтамасы. Кез-келген оқиғаның іргелі себебі – құдайдың әмірі. Тарих құдайдың бұйрығымен болып отырады, адамдар құдайдың бұйрығын сөзсіз орындаушылар,  олардың сана-сезімі, ерік күші тарихты өзгертуге қауқарсыз деп есептеді. Ал өмірде болып жатқан сұмдықтарды да құдай әдейі жасап отыр, өйткені адамдар жақсы оқиғалардың бағасы мен құнын дұрыс түсіну керек деп есептеді. Сөйтіп, ортағасырлық провиденциализм антикалық прагматизмді біртіндеп кері ысыра бастады.

Уақыттың сызықтық үлгісі. Тарихты (іс-әрекет) және хрониканың (анналдар) өзара айырмашылығы. Тарих пен хрониканың синтезделуі. Тарихнаманың триверизм (грамматика, риторика, диалектика) пәндерінің ережелерін өзіне қабылдауы. Ортағасырлық тарихшының ұйымдасуы мен әдістері. Августиннің дүниені түсінуі және оның тарихи процесстерге көзқарастары. Ортағасырлық шіркеу иелерінің ішінде Августин және басқалары антикалық тарихи ескерткіштерге жасаған қарым-қатынастары басқалардан өзгеше болды және олар антикалық шығармалардың үлгілерін өздерінің қызметтерінде үнемі пайдаланып отырды.

Ол өзінің «О граде божьем» деген еңбегінде тарих құдайдың бұйрығымен болып отырады, адамдар құдайдың бұйрығын сөзсіз орындаушылар,  олардың сана-сезімі, ерік күші тарихты өзгертуге қауқарсыз деп есептеді. Ал өмірде болып жатқан сұмдықтарды да құдай әдейі жасап отыр, өйткені адамдар жақсы оқиғалардың бағасы мен құнын дұрыс түсіну керек деп есептеді.

Каролиндік кезеңдегі тарихнама және оның құлауы. Дамыған феодализм кезеңінде шіркеулік феодалдық тарихнама (Ножанский, Сугерий, Ганорияны «Әлем суреті», Эадмер, Ульям Мэмсберийский, Ламперт, Оттон, Гельмольт, Готфорд Витербский, Арнульф, Матвей Парижский, Салимбене, Мартин Опавский, Винцент из Бове).  Ульям Ньюбуркский және тарихи сынаудың қалыптасуы. Кейінгі феодализмнің тарихнамасы (Хигден, Кэпгрев, Яков Твингер). Жан Лебельдің «Шыншыл хроникалары», Жан Фруассардың «Хроникалары». Филлип де Каллин, Буркард Цинг, Дино Компаньи, Филиппо Вилани. Дәстүрлік шіркеулік тарихнаманың құлауы. Жылнамалар жинағы Русьтегі алғашқы тарихи шығармалар ретінде. Ортасырлық орыс тарихи әдебиетінің негізгі жанры жылнама жазу болып есептеледі. Оның алғашқы пайда болуы туралы белгілі қалыптасқан пікір жоқ, дегенмен, барлық зерттеушілер бізге дейін келіп жеткен жылнамалар олырдың алғашқы жазбалары емес, кейіннен барлық жазбаларды топтастыруға ұмтылған жинақтар екендігіне тоқталған. ХІҮ ғ. жасалған Ипатьев, Лаврентьев және басқа жылнамалар жинағының бастапқы бөліктерін ХІІ ғ. жасалған «Мерзімдік жылдардың баяны (Повесть временных лет)» жылнамалары құрайтындығын анықталды. «Мерзімдік жылдар баяны» жылнамаларын алғашқы жазушы – Киев-Печер монастырының монахы – Нестор. Ол өзінің баяндауын 1113 жылға дейін алфп келеді Осы жылы Святополк князь өліп, оның орнына таққа Владимир Мономах келеді де, Киевтің Выдубец монастырының монахы Сильвестрге «Мерзімдік жылдар баянының» 1116 жылға дейін жеткізілген екінші нұсқасын жазғызады. Ал 1118 жылға дейін жеткізілген 3-ші нұсқаның авторы белгісіз. Дегенмен, «Мерзімдік жылдар баянының» Нестор жазған алғашқы нұсқасының өзі де жеке адамның шығармасы екендігі, оның да бірнеше жылнамалардың жинастырылғын жинақтық нұсқа екендігі анық болған. Өйткені оған ХІ ғғ. жазылған Киев және Новгород жылнамалар жинақтары енгізіліп, құрастырылып жасалған. Ежелгірусь жылнамаларының жазылуының мұндай схемасын зерттеуші А.А. Шахматов та ХІХ ғ. соңында және ХХ ғ. басында-ақ байқаған.

Жылнамашылар орыс князьдері архивтерінде сақталған жазбаларды еркін пайдалана алған, олардың ішінде Олег пен Игорьдың гректермен жасаған келісім шартының мазмұнын өз жылнамаларының мазмұнына кіріктіруге рұқсат берілген. Сонымен қатар, оқиғаларға тікелей қатысушылардың әңгімелеуінен де жылнамалар мазмұны толықтырылып, жарқын әрі шынайы эпизодтармен байытылып отырылған.

«Мерзімдік жылдар баянының» аталымының алғашқы нұсқаларының бірі – «Се повести времяньных лет, откуда есть пошла Русская земля, кто в Киеве нача первее княжити, откуда Русская земля стала есть» екендігін орыс зерттеушісі А.А. Шахматов байқап ұсынған. Және жылнамалардың барлығының ортақ тақырыбы құдайдың қаһарынан қорқу және қорқыту болғанымен, орыс халқының мемлекеттілігінің қалыптасу тарихын жазу және соны дәріптеу де негізгі орында тұрған.

Еуропа елдерінің халық ауыз шығармалары және Русьтегі былиндік циклдың қалыптасуы.

Тарихи теория - тарихи әрекет, тарих үдеріс теориясы. Тарихи үдеріс теориясының категориялары. "Қоғамдық-экономикалық формация" категориясы және оның тарих пен әлеуметтану ғылымдарын-дағы функциялары. "Өркениет" категориясы және онын танымдық функциясы. Тарихи үдерістегі субъективтілік пен объективтіліктің диалектикасы. Тарихи заңдылық. Қажеттілік пен кездейсоктық. Альтернативтілік (баламалылық). Қоғамдағы альтернативтік мүмкіншіліктердің нақты тарихи заңдылықка айналу жағдайлары. Тарихтың көпөлшемділігі. Тарихи білімдерді жи-нақтаудың сабактастылығы. Тарихи оқиғалар мен тарихи құбылыстар.

Тарихи циклдар. Циклдық динамика мен генетиканың жалпы тарихи заңдылықтары. Тарихи циклдарды кеңістіктік тұрғыдан карау. Тарихтағы географиялық фактордың ролі. Тарихи үдеріс ырғағының өлшемділігі. Тарихи уақыт. Қысқа мерзімдік, орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік циклдар. Циклдар арасындағы өтпелі кезең.

 

№3   Тарихи үдерістің категориялары мен сипаты.

 

А. Тарих пен идеологияның арақатынастары және өзара ықпалы.

Б. Тарих және саясат.

В. Тарихтың позитивистік методологиясындағы субъект мен объектің арақатынасы.

 

Тарих өткенді тану үдерісі ретінде өзінің құрамына өткен өмір туралы ақпаратты іріктеу мен оны сақтауды біріктіретін әлеуметтік еске сақтаудың бір түрі болып табылады. Тарихи жады және ұмыту. Жады, еске сақтау адамзат қауымдастығын жануарлар әлемінен ерекшелендіретін қасиет болып табылады: осы қасиеті арқылы адамдар өз өткеніне салиқалы қатынас жасайды, өзін-өзі таниды, өз бағытын айқындайды. Еске сақтау қабілетінен айрылған адам өзін-өзі түсінуден қалады, басқа адамдар арасынан өз орнын табу мүмкіншілігінен айрылады.  Еске сақтау абстарктілеуден өзгеше: бұл адамзаттың өз басынан өткен өмір, оның өмірлік тәжірибесі. Тұтас адамзаттың өмірлік тәжірибесі – яғни, тұтас қоғамның тарихи тәжірибесі. Тарихи жадының қалыптасуы үшін үш фактордың болуы шарт: өткенді ұмыту; белгілі бір фактілер мен оқиғаларды түсіндірудің әртүрлі әдістерінің болуы; бүгінгі заманда өзекті болып отырған мәселелердің үдерісін өткен заманнан іздеп тауып, ашу.

Тарихи жады және ұмыту. Өткеннің белгілі-бір аспектілерін ұмытудың 3 түрлі себептері. Тарихи  ұмыту тарихи жадының қажетті құрамдас бөлігі ретінде.

Тарихи жады және өткенді түсіндіру. Тарихи фактінің өзі және оның мағынасын түсіндіру. Тарихи құбылыс түсінігінің мағынасы. Түсіндірудің көпмодальдылығы: тарихи құбылыстың өзінің мағынасы; тарихи құбылысқа өткен уақыт факторын ескере отырып, болашақ ұрпақтардың беретін мағынасы; тарихи құбылысқа дербес идеологиялық және саяси мақсаттарын көздей отырып, өткен өмірдің беделін пайдалана отырып жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың беретін мағынасы.  Тарихи мағынаға баға беру қажеттілігі мен оны жүзеге асыру. Тарихи оқиғаға баға берудің көпмодальдылығы.

Тарих ғылымының саяси функциялары және әлеуметтік статусы. Тарих ғылымының әлеуметтану ғылымымен ұқсастығы мен ерекшеліктері. Тарихи тәжірибе және бүгінгі заман. Тарих ғылымындағы өзектілік және көкейтестілік. Тарих және қоғамдық сана. Тарих ғылымы және тарихи сана. Тарихи сананың құрылымы. Гуманизмді тарихи құбылыс ретінде түсіну жаңа тарихи ой-пікірдің пайда болуы кейінгі ортағасыр дәуіріне сәйкес келеді. Бұл кезеңде Батыс Европаның алдыңғы қатарлы елдерінде феодалдық қарым-қатынастың шапшаң ыдырауы үдерісі жүріп жатқан болатын. Осының негізінде капиталистік өндіріс тәсілі пайда бола бастады. Бұл абсолюттік монархия түрінде тұтас елдің көлемінде орталықтандырылған мемлкеттің қалыптасуы, яғни, өтпелі кезең болатын. Буржуазиялық ұлттардың қалыптасуының алғышарттары пайда болып, әлеуметтік қатынастардың өте күрделі шиеленісуі болып өтті. Қала халқының жоғарғы тобының негізінде пайда болған буржуазия ол кезде жаңа тап болатын. Олар ескі тап – феодалдармен ой-пікірлік күреске түсіп, бірқатар жаңа көзқарастарды қалыптастырды. Яғни, жаңа тап буржуазияның идеологиясы әлемді теологиялық тұрғыдан түсіндіру бағытына қарсы шыққан зайырлы жаңа дүниетаным болып табылды. Буржуазия табы қоғам мен табиғатта болып жатқан құбылыстарды жалаң діни сенім емес, ақыл-ой тұрғысыснан түсіндіруге ұмтылды, бұл бағыт рационализм деп аталды. Гуманизм адам тұлғасына бас иді, оны табиғаттың ең жоғарғы туындысы деп есептеді, шығармашыл адамды гуманистер құдайға қарсы қойды. Гуманистік дүниетанымға дербесшіл бағыт тән болды. Сондай-ақ, гуманистік танымның сипатты белгісі антикалық мәдениетке үлкен қызығушылық таныту болды. Гуманистер антикалық жазушылардың, ғалымдардың, философтардың, суретшілердің, орта ғасырда ұмыт болған классикалық латын тілінің барлығына қызығушылық таныту нәтижесінде оларды қайта жаңғыртуға, қайта жасауға ұмтылды.

Гуманистердің рационализмі негізінде олардың дүние туралы түсінігін қалыптастырған иделизм бағыты болды. Гуманизм негізінде Батыс Европада ғылыми білімдердің еркін түрде дамуы жүзеге асты.

ХІХ ғ. басынан бастап, гуманизм бағытының кең тарауы нәтижесінде тарихи ой-пікір дамуына, тарихты оқып-зерттеу әдістеріне, тарихи еңбектердің әдеби стиліне өте көп жаңалықтар енгізген гуманистік тарихнама қалыптаса бастайды. Батыс Европаның  әртүрлі елдерінде ұлттық даму ерекшелігіне байланысты сипаты әртүрлі болып келген гуманистік тарихнама кең тарады. Алайда, олардың ортақ белгілері де өте көп болды.

1. Тарихқа діни емес, зайырлы сипат беру.
2. Тарихты адам қызметінің нәтижесі ретінде қарастыра отырып, оқиғалардың ұтымды себебін іздеді. Көптеген жағдайларда олар оқиғалардың қарапайым себеп-салдарлық байланысынан асып шыға алған жоқ. Бұл бағыттағы бірқатар тарихшылар ХҮІ ғ. өзінде тарихи үдерістің жалпы заңдылықтарын іздестіре бастады. Көптеген жағдайларда олар оқиғалардың қарапайым себеп-салдарлық байланысынан асып шыға алған жоқ. Бұл бағыттағы бірқатар тарихшылар ХҮІ ғ.өзінде тарихи үдерістің жалпы заңдылықтарын іздестіре бастады. Тарихнамадағы провиденциализмді ығыстырып шығарған гуманистер ортағасырлық ғажайыптарды толық жоққа шығарды. ХҮғ. тарихшылардың жұмыстарының ортағасырлық жылнамалардан өзгешелігі. Тарихи критиканың туылуы. Жаңа тарихи кезеңнің құрылуы. Антикалық тарихшы еңбектерінің жариалануы, латын тіліне аударылуы. ХҮғ. Тарихшы-гуманистердің тарихи ғылымды кеңейту мен классикалық археологияны құрудағы ролі. Гуманистер деректерді тарихи сынаудың негізін жасаушылар болып табылады. Олардың арасынан алғашқы археологтар пайда болды, өйткені гуманистер материалдық мәдениет пен жазудың жаңа деректері мен ескерткіштерін іздестіріп, жарыққа шығару жұмысымен айналысатын. Риторикалық саяси және эрудиттік мектептер. Биографиялық жанрлар. Гуманизм элементтері. Материалды зайырлы түрде мазмұндау. Құжаттардың датасын қою. Петрарка, Боккаччо, Лорецио Валла, Макиавелли және Гвиччардинидің еңбектері. Гуманистер тарихнамада тарихты жаңа дәуірге бөлу ілімін жасады. Яғни, тарихты Ассиро-Вавилон, Мид-Парсы, Грек-Македон, Рим монархиясы бойынша кезеңдерге бөлуді тоқтатып, жаңа үш кезең – «көне дәуір», «орта ғасыр», «жаңа тарих» кезеңдерін жасады. Қайта өрлеу тарих философиясындағы «өркениеттілік» түсінігі. Триада негізіндегі әлемдік тарихты кезеңге бөлу тұжырымының даярлануы: «антикалық-орта ғасыр-Қайта өрлеу». Тарихи процесстердің теологиялық тұжырымдарына сын. Гуманизм дәуірінде тарихи шығармалардың тілі де бірқатар өзгерістерге ұшырады. ХҮІ ғ. ұлттық сананың өсуіне байланысты Батыс Европада латын тілімен қоа оқушылардың үлкен бөлігіне түсінікті ұлттық тілдер – яғни, итальян, француз, ағылшын, неміс тілдері пайдалына бастады. Гуманистік тарихнама тарихи білімдердің ең алғашқы формасы болып табылады. Сондықтан ол ортағасырлық әлсіздікті толық жоя алған жоқ. Гуманистік тарихнаманың Отаны – Италия. Ол ХҮ ғ. бастап дами бастады, өйткені бұл елде капитализмнің элементтері мен ертебуржуазиялық дүниетанымның алғашқы формалары қалыптаса бастаған болатын. Кейінірек, ХҮІ ғ. бұл жаңалықтар Батыс Европаның басқа елдерінде де пайда бола бастады. Қайта өрлеу тарих философиясындағы «өркениеттілік» түсінігі. Италиандық гуманистік тарихнаманың ірі мектептері Ф.Биондоның «эрудиттік сыни мектебі», Н.Макиавеллидің және Ф.Гвиччаридинидің «жаңа саяси мектебі»). Италиядағы гуманистік тарихнаманың өкілдері тек тарихшы ғана болып қойған жоқ, олар әдетте филологиямен және философиямен қосақабат айналысты. Флоренцияда жаңа гуманистік тарихнаманың пайда болуы. Флоренцияда осы бағыттың алғашқысы болып ХҮ ғ. «Саяси-риторикалық мектеп» пайда болды. Оның пайда болуына республикалық Флоренция мен герцогтық Миланның арасындағы өткір жанжал және патриоттық доғарғы көңіл-күй себеп болды. «Саяси-риторикалық мектеп» әрбір адам өз мүддесімен ұштастыратын, және оған қызмет ететін, оны сәтсіздіктер кезінде, табысты кезінде де көтермелейтін азамат болуы тиіс дейтін азаматтық гуманизм идеяларымен тығыз байланысты болды.

Бұл мектептің негізін қалаушы флоренция гуманисі Леонардо Бруни. Оның негізгі тарихи шығармасы 12 томдық «Флоренция  тарихы». Өз еңбегінде Бруни көнеримдік республиканың азат мұрагері деп есептеді. Тарихшы ретінде Бруни лортағасырлық дәстүрлерден біржола бастартты. Ол жаңа тарихи кезеңнің басы етіп Батыс Рим империясының күйреу кезін алды, ал ортағасырды ерекше дәуір ретінде қарастырды. Ол өзінің құдайға қатынасы туралы ешқандай пікір білдірген жоқ. 

ХҮ-ХҮІІғғ. тарих ғылымы.реформация мен контрреформация кезеңіндегі тарихнама. Ағылшын буржуазиялық ревалюция кезеңіндегі оқытулар. Эрудит мектебінің дамуы. Томас Гоббс, Гуго Гроций, Джон Мильтон, Генри Болингброк, Вико.

Техникалық тарихи зерттеулердегі табыстар. Юридикалық деректерді жариялау. Ежелгі дүниедегі заттай деректерге көңіл аудару. Ежелгі жазба жинақтарды шығару. Қосымша тарихи пәндерді – нумизматика, дипломатика, тарихи география, хронологияны қалыптастыру және дамыту. Қоғам мен табиғат өзара қатынас идеясын әрі қарай дамыту. (Жан Боден, Хуан Уарте). Аудармалы тарихи шығармаларды тарату.

ХҮІІ ғасыр адамзат тарихын философиялық тұрғыда қарастыру табиғи құқық және қоғамдық шарт туралы іліммен байланысты болды. Оның ең көрнекті өкілі голланд юристі Г. Гроцкий (1583-1645) және ағылшын философы Т. Гоббс болды.

Гоббс Фукидидтің «Тарихын» ағылшын тіліне аударды. Г. Гроций Тацит еңбектерін аударып басты. Өзі де бірнеше еңбектің авторы болды. Гроцийдің маңызды еңбегі 1625 жылы басылып шыққан  «Соғыс және бейбітшілік құқығы». Ал, Гоббстың маңызды еңбегі 1651 жылы жарық көрген «Левиафан» еңбегі.

Макиавелли және басқа да гуманистердің ізінше Гоббс пен Гроцкий мемлекетке адам көзімен қарап, оның шынайы заңдылығын ашты.

Гроцкий адамды қоғамдық жан иесі деп есептеді. Өзі тәріздес жан иелерімен қарым-қатынас жасауға ұмтылуы оның маңызды қасиеті.Алғашқы адамдарда жеке меншік болған жоқ. Мемлекет Гроций бойынша «Ақиқат пен жалпыға бірдей пайданы сақтау үшін біріккен еркін адамдардың одағы»

Гоббс адамды эгоист, бір адам барлық адамға бірдей соғыс жағдайында болады деп есептеді. Сондықтан оларды бірқалыпты бейбітшілік жағдайында ұстап тұру үшін мемлекет керек.

Гроцийдің көзқарастарында Нидерландыда жеңіске жеткен буржуазиялық революцияны жақтау орын алды. Гроций, егер жоғарғы билік басындағылар дұрыс басқармаса, оларға қарсы шығу дұрыс деп есептеді.

Гоббс болса, табиғи жағдайдағы адамдардың құқығы шексіз,ал құқығын адамдар мемлекетке берген жағдайда мемлекеттің де құқығы шексіз болмақ. Гоббстың «Левиафан» еңбегінде мемлекеттік заң жер бетіндегі жалғыз құқық деп жарияланған.Ал мемлекет болса адамның бақытты өмір сүруін қамтамасыз етуі керек.Оның төрт шарты бар:

1. Сыртқы жаудан қорғау;
2. Мемлекет ішінде бейбітшілік сақтау;
3. Халықтың әл-ауқаты мен байлығын көтеру;
4. Әр азаматқа басқа азаматтың бостандығына нұқсан келмейтін дәрежеде бостандықты иемдену құқығын беру;

Табиғи құқық пен мемлекеттің шексіз құқығы ғана емес, сондай-ақ оның ақыл-ойға сүйеніп, қоластындағы халықтың игілігі үшін қам жеу мемлекеттің бұлжымас міндеті болып табылады.

Гоббстың әлеуметтік – саяси көзқарасы  ағылшын буржуазиясы мен жаңа дворяндардың мүддесіне сәйкес келді.

Гроций соғыс жіне халықаралық қатынас туралы да алдыңғы қатарлы пікір айтты.

Гроций халықарлық құқықтың негізінде жалпыадамзаттық қасиетті алып, халықаралық құқықты толық және рет-ретімен айтып берді.Жекелеген адамдар тәрізді тұтас қалықтар да өз мүддесі мен пайдасы үшін әрекет етеді.Алайда бұл әрекет басқа халыққа зиян тигізбеуі керек.Басқа халықтың құқығына қол сұққан халықтың болашақтағы өзінің тыныштығын мәңгі бұзады, себебі оған үнемі жауап ретінде қарсы шабуыл қаупі төніп тұрады.

Гроций соғыстың қажеттілігін жоққа шығарған жоқ.Бірақ ол біріншіден, соғысты гуманды түрде жүргізу керек, ал екіншіден, соғысты әділетті және әділетсіз деп бөлу керек деп есептеді. Әділетті соғысқа ол қорғану, өз мүлкін қайтарып алу, құқығына қол сұғуды жазалауды жатқызды.

Сондай-ақ, Гроцкийдің ықпалымен халықаралық қатынас мәселесі,халықаралық құқық және дипломатиялық шарттар тарихнамада құрметті орынға ие болды.

Гроцкий мен Гоббс құдайды жоққа шығармайды. Алайда адамды оның қоршаған ортасын жасап берген құдай, онан әрі өз тарихын жасауды адамның өзіне тапсырған.

Франция католик священнигі Ж.Босное (1627-1704) «Әлем тарихы туралы ой», Протестант шіркеуінің адасу тарихы», «Қасиетті жазудың шынайы сөзінен алынған саясат» деген еңбектер жазды. Бұл еңбектердің тілі мен жазу стилі тамаша болғандықтан, ол өз заманында танымал болған.

Гроцкий және Гоббс тәріздес Босное мемлекеттік ерікті шартжасасудың нәтижесінде пайда болды деп есептейді. Алайда, адамның қоғамдық табиғатын мойындай отырып,Босное көп құбылысты құдайдың жасағаны дептүсіндіреді.Өзінің осы қарама-қарсылығын шешпек болған Босное тарихи оқиғалардың себебін алғашқы және екінші деп бөлді........

Неміс ғалымдары C.Пуфендорф (1632-1694) және Хр.Вольф (1679-1754) Боснео тәріздес Гоббс пен Гроцийдің ойының ерекшелігі мен жаңашылдығы жағынан кем түсіп жатты. Олар эклек тизмге бой ұрып жаңа ғылыми идеяларды ескі теологиялық теориямен ымыраластырмақ болды. С.Пуфендорф құлдықтың өзін құдайдың жазғаны деп түсіндірмекші болды.

Тарихи ой тарихында ХҮІІІ ғ. І ширегінде ерекше орын алған итальян оқымыстысы Джамбаттисто Вико (1688-1744) болды. Оның 1725 жылы шыққан «Ұлттық бірыңғай табиғаты туралы жаңа ғылымның негізін салу» еңбегінде шындығында да жаңа әрі дарынды пікір көп болды.

Ерте модернизация кезеңіндегі еуропалық қоғамның рухани дамуы: Қайта өрлеуден Реформацияға. Қайта өрлеу мәдениеті натурфилософия дәстүрлеріне қайта оралу. Антропоорталық әлем келбеті. Италиан гуманистерінің тарихи деректер тұрғысындағы тұжырымдары. Франциядағы Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси тарихнаманың ерекшеліктері. Франциядағы (Ж.Боден), Англиядағы (Ф.Бекон), Германиядағы (С.Франк) Қайта өрлеу. ХҮІІ ғасырдағы ғылыми ревалюцияның тарихи танымға әсері. Университеттік жүйенің дамуы. ХҮІІ ғасырдағы эрудиттік дәстүр. Ерте буржуазиялық ревалюциялар кезеңіндегі мемлекеттің қалыптасуы мәселесінің даярлығы голландтық және ағылшындық қоғамдық пікірде. (Г.Гроций, Б.Спиноза, Д.Мильтон, Т.Гоббс, Д.Гаррингтон): тарихи процесстердің талдауындағы теологиялық тәсілдің қайта жандануы.

 

№4. Тарихи  танымның ерекшеліктері.

 

А. Жалпы ғылыми әдістер

Б. Арнаулы-тарихи әдістер.

 

  Тарихты ғылыми тану әдістерін анықта – тарих методологиясының маңызды қызметі мен міндетінің негізгісі. Тарихты танудың әдістерінің методологиядын дербестігінің салыстырмалылығы. Әдістер – тарихи талдаудың құралы ретінде. Болмысты танудың жалпы методологиялық принциптері, ғылыми танымның жалпы логикалық әдістері, эмпирикалық әдістер, теориялық әдістер. Тарихи таным әдістерін пайдаланудың табыстылығының ғылымның даму деңгейі, зерттеушінің білімділігі, оның әлеуметтік позициясы, салт-дәстүрлер факторларына тәуелді болуы.  Салыстырмалы тарихи әдіс оның тарихи танымды дамытудыағы маңызы: генетикалық бір түбірлес фактілерді салыстыру үшін, әртүрлі кезеңдегі фактілер мен оқиғаларды салыстыру үшін қажетттілігі. Нақты талдау. Оқиғаларды толық нақтылаудың мүмкін еместігі. Логикалық талдау. Логикалық абстракциялаудың тарихи фактінің өзіндік ерекшелігін, оның құрылымын, басқа тарихи оқиғалармен өзара байланысы мен қарым-қатынасын анықтауға жасайтын мүмкіншіліктері. Логикалық талдау әдісін пайдаланудың бірнеше деңгейлік мүмкіндіктері. Логикалық талдау әдісімен жекелеген оқиғалар мен фактілерді талдау кезінде формальды логика әдісін пайдалану. Белгілі-бір кезең немесе дәуір ішіндегі оқиғалар мен тарихи үдерістерді лоникалық талдау кезінде адамзат қоғамының дамуының жалпы, саналуан және ерекше белгілерінің анықталуы. Логикалық талдаудың синтездік танымға өтуі және диалектикалық синтез. Хронологиялық әдіс және оның тарихи фактілерді өзара іштей байланысты тарихи үдеріс тұрғысынан талдауға мүмкіндік беруі. Проблемалық-хронологиялық әдіс. Тарихи мерзімді кезеңдерге бөлу әдісі. Тарихтағы кезең, дәуір, заман  түсініктері. Кезеңдерге бөлудің критерийлерін таңдаудың субъективтілігі мәселесі. Ретроспективалық (қайта жаңғырту) әдіс. Пәнаралық әдістер. Ағартушылық идеологиясы бүтін дүниетанымдық кешен ретінде. Рационализм философиясы. Жаңа эстетикалық және мәдени құндылықтың қалыптасуы. әлемдік бірлік болмысының қалыптасуы.

Француз Ағартуы ағылшын Ағартушылық ой-пікірі мен ағылшын ғылымының үлкен ықпалымен қалыптасты. Алайда, ХҮІІ ғ. ІІ жартысында буржуазиялық революция жүзеге асқан Англияға қарағанда Франциядағы Ағартушылық қозғалыс «ескі тәртіптің» дағдарысының ұлғаюы жағдайында жүзеге асып отырды. Сонымен, ағылшын Ағартуы – революциядан кейінгі, ал француз ағартуы ғасыр соңынд жүзеге асқан Ұлы буржуазиялық революцияны рухани жағынан даярлаған «ақыл-ойдағы» революцияны теңдесі жоқ қуатпен жүзеге асырған Ағарту болып табылады.

Француз Ағартуының авторлары бірнеше онжылдықтар бойына сол кездегі Францияның қоғамдық өмірі туындатқан атақты философтар, жазушылар, публицистер, ғылым адамдары. «Екінші кезектегі» көптеген авторлар ағартудың алыптарының айтқан ой-пікірлерін көпшілікке түсінікті тілде таратумен айналысты. Ағартушылардың идеялары, олардың жасаған құндылықтарының жаңа жүйесі сол кездегі Францияның қоғамдық жүйесіне қарама-қайшы болды. Ағартушылар қоғам адамның табиғаты, одан бөліп алынбас құқығына сәйкес қайта құрылуы керек дегенді дәлелдеді. Олар осы өзгерістердің жақын арада жүзеге асатынына кәміл сенді. Қоғамдық құрылыстың кемшілігіен іздестіре отырып, француз ағартушылары адам тұрмысының негіздерін философиялық тұрғыдан түсініп және сол кездегі қоғамдық тәртіпті сыни талдаумен шұғылданып қана қоймай, өткеннің оқиғаларын да сын тұрғысынан қайта талдауға ұмтылды. Сондықтан, француз ағартушылары тарихқа үлкен көңіл бөліп, ол туралы көп пікірлер айтты. Сол кездегі атақты Дидро мен Д'Аламбердің  «Энциклопедиясының» 60 мыңнан аса мақаласының 6 мыңнан астамы әртүрлі тарихи сюжетке құрылды және бұл сол кездегі қоғамға тән сипат болатын. Осы еңбекте тарихи білімнің негізгі түрлері мен тарихи деректі анықтаудағы жаңа тәсілдер даярланды.

Ағартушылар қызметі өрістеп келе жатқан кезде француз қоғамында тарихқа деген қызығушылық үстем болатын. Тарихты зерттеудегі басым роль эрудиттердің қолында ХҮІІІ ғ. өн бойында болды. Эрудиттердің бенедиктішілер, сондай-ақ, иезуиттер бағыты тарихи құжаттарды жинап, баспадан шығару ісін одан ары қарай жалғастырды. Нақ осы ХҮІІІ ғ.-да ХІХ және ХХ ғ. жалғасын тапқан іргелі көптомдық жинақтарды баспадан шығару ісі пайда болды. Эрудиттер ХҮІІ соңында Ж. Мабильон негізін қалаған дипломатика, палеография, тарихи хронология тәріздес қосалқы пәндердің әдістерін жетілдірді. Тарихқа деген көзқарасына талдау жасайтын болсақ, эрудитер Ағарту дәуірінде де провиденциалистік бағытты ұстанды.

Эрудиттер баспадан өте көп еңбектер шығарып отырды. 1723-1789 жылдары 40 мың кітап баспадан шықса, оның 3370-і тарихи еңбек болды. Сондай-ақ, тарихи сөздіктер үлкен сұранысқа ие болып отырды. Мысалы, 8 томнан тұратын Л. Мореридің «Үлкен тарихи сөздігі» ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. 18 мәрте баспадан шықты.

Тарихшылардың назар аударатын дәстүрлі өрісі антикалық тарих болатын. Алайда, ХҮІІІғ., әсіресе, оның ІІж. Франция тарихына қызығушылық артады. Бұл сол кездегі қоғамдық-саяси дағдарысқа және француз халқының ұлттық санасының өсуіне байланысты болатын. Ғасыр бойына Франция тарихына арналған 60 еңбек жарық көрді және олардың көпшілігі баспадан бірнеше рет шығып отырды.

Көптеген тарихи шығармалар компилятивті сипатта болатын. Оларда басты назар саяси, әскери оқиғаларды, мемлекет басшыларының, әскербасыларының, шіркеу иелерінің қызметін сипаттауға аударылатын. Деректер мен бұрынғы адамдардың шығармаларына сыни емес қатынас жасау көптеген қателіктерге ұрындырып отырды. Көптеген аңыздар мен адам сенгісіз оқиғаларға сенім басым болып отырды. Тарихнама әлі де болса әдебиеттің арнайы саласы емес, көркемсөздің ерекше жанры болып қала берді. Тарихты оқытуды сол кезеңде филология мамандарына тапсыруына осыған дәлел.

Тек ХҮІІІ ғ. ортасында ғана, онда да өте сирек университеттерде тарихтың  арнайы кафедралары құрыла бастады. Осы кезеңнің әдебиетінде «тарих ғылымы» деген түсінік пайда бола бастайды.

Француз ағартушылары адамзат тарихына теологиялық қатынас жасауға алғаш рет қарсы шығушылар еді.

Тарихнамаға рационализмнің аналитикалық әдістерін енгізе отырып, олар тарих әлемін «ұтымдыландырды». Д.Аламбердің «энциклопедияға» үлкен кіріспесінде тарих адам туралы кең ғылымның бір бөлігі ретінде қарастырылады. «Адам тарихы,- деп жазды Д.Аламбер, - не оның іс-әрекетін, не оның білімін зерттейді, яғни ол адамзаттық немесе ғылыми болып табылады».

Француз ағартушының қайраткерлері тарихтың танымдық міндеттерін жаңа тұрғыдан бағалай бастады. Олар оны өте кең бағытта қолдануға ұмтылды.

Тарихтың танымдық мүмкіндіктерін бағалауда ағартушылар ХҮІІғ. ойшылдарының скептецизммен қолданады. Әрине, тарихқа математика мен тәжірбиелік ғылымдардың дәлдігін беру.

Алайда, өте мұқият, жауапкершілікпен орындалған жұмыс, деректерді қатал сынмен талдау жолы арқылы тарихшы өзінің тапқан білімдерінің шынайылығының жоғарғы ықтималдығына қол жеткізе алады деп есептелді. Соңғы қортындығы негізінен Вольтер мойынсұнды.

Француз ағартушылары тарихи дерек мәселесіне де кең мағына берді. А.Д. Люблинская атап көрсеткендей Дидро үшін: «барлық нәрсе тарихи дерек еді: әңгімелеу, жазбалар, актілер, заң кодекстері, кәсіп сипаттамалары және еңбек құралдарының өздері, король кітапханасының каталогтары, теңгелер, рим жолдары, мифология, дәстүрлер, киімдер, мысалдар, сенім-нанымдар, және т.б. т.с.с.»

Француз ағартушыларының тарихи көзқарасының сипатты белгісі – тарихи деректерді сынау мәселесін басты назарда ұстауы. Олар інжіл аңыздарының керемет ғажайыптарының барлығына сенетін ортағасырлық тарихнамаға батыл қарсы шықты.

Ағартушылар эрудиттерінің басылымдарының деректанулық еңбектерімен кең таныс болды және олардың осы саладағы жетістіктерін үнемі ескеріп отырды.

Адамзат тарихында,- деп есептеді ағартушылар, ақыл-оймен түсінуге болатын, заттардың табиғатынан пайда болатын заңдылықтар қызмет етеді. Бұл заңдылықтарды анықтауда ағартушылар адамның өзгермейтін және әмбебаптық табиғаты туралы ілімді басшылыққа алды. Әмбебаптық принципіне сүйене отырып, тарихтың жекелеген адам, ел, халық емес, барлық тайпалар мен халықтарды қамтитын жалпы тарих екендігі туралы түсінікті анықтауға ағартушылар әсіресе, Вольтер; қол жеткізді. Алайда тарихшылардың әмбебаптық принципі олардың қол жеткізген табысының шегі болып қала берді. Олар тарихтан тек универсализмге мысал бола алатын жалпы құбылыстарды ғана іздестірді.

Француз ағартушыларында барлық дәуіріне тән болған процесс идеясы да жарқын көрінеді. Адамзат білімінің дамуы ғана даусыз болып көрінеді. Ал, қоғам өмірінің дамуына келетін болсақ, оның тұрақтылығы күмән келтіреді себебі қоғам дамуында өркениет күйреуі, құлдырауы, тирандық кезеңдерінің болатыны әлдеқашан дәлелденген болатын. Алайда, қоғамның болашағына француз ағартушылары үлкен үмітпен қарап, ақыл-ойдың жеңетіндігіне мүлдем күмән келтірген жоқ. Осыдан кеп француз ағартушыларының тарихтың биік мақсатына сенімділігінің неліктен артатынын түсінуге болады. Философиямен қатар тарих та заңгерлер мен саясаткелердің болашақтың жолын көрсетіп беретін өткен ұрпақтың тәжірибесінің көзі, ақыл-ойды жаңа идеямен ағдататын маңызды құрал ретінде қарастырылды. Оның өзінде олар өздерінің мақсаты әлем тарихының барлық өткенін қайта қарастырып, жаңа тұрғыдан түсініктер құрастыру және тарих ғылымын мазмұны мен міндеттерін анықтау деп білді. Нақ осы аймақта олардың үлестері қомақты болып келеді.

Тарихты мәселелердің қатарында ағартушылардың назарын аударған мәселе – антика тарихы. Өйткені, нақ  осы тарихтан өздерінің бостандық идеяларына дәлел тауып отырған болатын.

Француз және бүкіл Еуропа Ағартуының жарқын бейнесі, философ, жазушы, ақын, драматург, сеньор Мари Франсуа Аруэ Вольтер (1694-1778) – сондай-ақ аса ірі тарихшы – ағартушы болды. тарихпен ол кәсіби тұрғыдан айналысқан болатын.

Ағартушылардың ішінде нақ Вольтер ғана тарих ғылымының жаңғыруы үшін сөз жүзінде де, іс жүзінде де күресіп отырды. Оның басты идеясы – тарихты ағарту философиясымен біріктіру. Тарихтың міндеті тек факторларды жинақтап, оқиғаларды мазмұндап айту ғана емес, сондай-ақ, барлық материалды ақыл-ой тұрғысынан сыни талдау, «философиялық тарихты» жасау болып табылады. А.С.Пушкин Вольтерді «тарихтың қараңғы архивтеріне философияның шырағын алғаш енгізді»,- деп есептеді.

Қазіргі тарихшы маңызды және ұлы құбылыстарды зерттеп сипаттауы тиіс; ол дәстүрлерге, заңдарға, салт-дәстүрге, саудаға, қаржыға, жер өңдеуге, халыққа назар аударуы қажет; әдебиет пен өнерді білу маңызды.

Вольтер тарихтың географиялық шеңберін кеңейтті. Вольтердің әлемдік тарихы – бүкіл адамзат тарихы. Сондықтан да, ол өзінің «Опыт о нравах...» деген еңбегін Қытай мен Үндістанды зерттеуден бастайды.

Вольтер сондай-ақ, айтылып отырған оқиғаның деректердің шынайылығы мәселесіне үлкен мән берді. Басқа ағартушыларға қарағанда Вольтер архивтерге үлкен мән берді. Тарих жаратылыстану заңдарына қарама-қайшы келетін ойдан шығарылған құбылыстарға сенбеуі керек. Көне аңыздар пікірлер тарихына ғана айнала алады.

Вольтер тарихи процесс идеясын негіздеушілердің алғашқысы болды. ол алғашқы қоғамды да, рота ғасырларды да варварлық кезең деп есептеді.

Ескі тәртіпті қатты сынай отырып, Вольтер оны күшпен алмастыруға болмайды деп есептеді. Шаруалар көтерілісінің өте ауыр қиыншылықтан туындағанын білгенімен, ауыр мәселені шешу жолы – көтеріліс емес, білімді монархтың билік басына келуі деп есептеген Вольтер, билік басына философ келуі тиіс деп есептеді.

Жалпы алғанда Вольтердің тарих ғылымның міндеті мен маңызын жаңаша түсінуі, оның тарихнамада көрінуі тарих ғылымының дамуына үлкен ықпал етіп, тарихнаманың дамуында терең із қалдырды.

Француз Ағартуының қайраткері Анн Робер Жак Тюрго айтқан пікірлер Вольтердің көзқарасымен үндес болып келеді. Ол негізінен тарихпен арнайы ешқашан айналысқан жоқ. Ол негізінен физиократтардың теориялық ілімін аяқтаушы еді.

Алайда, Тюрго тарихи-әлеуметтік пікір тарихына қоғамдық процесстің алғашқы тұтас теориясын жасаушы ретінде кірді. Бұл концепциясы Тюргоның «Адамзат санасының өскелең дамуы» еңбегінде былай деп көрсетіледі. «... жер бетіне пайда болғаннан бастап қарастырылған адамзат философтың назарына кез-келген индивидум тәріздес өзінің нәрестелік шағын және даму барысын басынан өткізетін аяқталмайтын тұтас ретінде көрінеді». Тюргоның процесс концепциясы тоқталмайтые шексіз процесс, оны кей-кезде линиялық процесс деп те атайды.

Процесс жолымен дамуды Тюрго жалпы тарихи заң деп есептеді, сондықтан ол барлық кезеңдер бір-бірімен тығыз байланыста болады,- деді ол.

Басқа ағартушылар тәріздес Тюрго да ортағасырларды терең құлдырау дәуірі деп есептеді. Алайда, басқаларға қарағанда Тюрго ортағасырдағы процессті даму элементтерін көре білді. Әсіресе, «механикалық өнер», материалдық өркениет бағытындағы даму айта қаларлықтай.

Негізінен Тюрго Франция ревалюциясы жылдарында дамыған процесс идеясы, яғни тарихи - әлеуметтік ой-пікірдің дамуына үлкен ықпал етті.

Ж.Ж.Руссо (1712-1778) орташа тап өкілі. Ол өз дәуірінің ең терең және қарама-қайшылығы мол ойшыл болып табылады. Руссо тарихпен арнайы айналысқан жоқ; алайда оның көзқарастары тек әлеуметтік-саяси идеяларды ғана емес, тарихи-әлеуметтанулық идеялардың дамуында маңызды дәуір болып саналады. Өз кезеңінің қоғамдық ой-пікірінде Руссо демократиялық, әлеуметтік теңгермешілік бағыттың негізін қалады.

Руссоның тарихи-әлеуметтік қағидаларының басы адамзаттың табиғи жағдайы туралы гипотезадан басталды. Нақ осы кезең ең ұзақ, әрі ең бақытты кезең болып табылады. Ал, жеке меншіктің пайда болуы осы кезеңді аяқтайды. Осындай жағдайда пайда болған қоғам кедей мен байдың арасындағы қарама-қайшылық қоғамы болып қала берді.

Тарихи процесс Руссоның жүйесінде біртұтас, заңды жүйе болып табылады, ол қоғамдық деңгейлердің пайда болуы мен алмасуы материалдық өмірдің дамуына байланысты болып отырды.

Алайда, Вольтерге қарағанда Руссоның процессті сөзсіз пайдалы құбылыс деп қарастырған жоқ. Адамзат қоғамы алға дамыған сайын ол ар-ожданын жоғалта береді деп есептеді. Себебі, адам сияқты қоғам да кәрілікке жетеді деп есептеді. Сондықтан, Руссоның тарихи-әлеуметтанушылық көзқарасына пессимизм тән болады деп қарастыра аламыз. ХҮІІІғ. өң бойында Англияда капитализм шапшаң қарқынмен дамиды.

Ал осы кезеңдегі қоғамдық ой-пікірдің негізгі бағыты Ағарту идеялары болды. бұл идеялар барлық жердегідей шіркеу үстемдігі мен феодолизмге қарсы бағытталған болатын. Алайда, Англиядағы ағарту бәсең сипатта болды.

Ағылшын ағартушыларды әлемді идеялардың басқарып тұрғндығына кәміл сенімді болды. тарихшылар өткеннен болашаққа моральдық ақыл-ой пікірлерін іздеді. Мысалы ағылшын ойшылы Болингброк тарих мысалдар келтіре отырып үйрететін философия деп есептеді. Ал, белгілі философ, әрі тарихшы Д.Юм тарихнама әлеуметтік ғылымдардың заңдарына көрнекі мысал бола алатын фактілардың қоймасы деп есептеді.

ХҮІІІғ. ағылшын тарихнамасында бірқатар ілгері басушылықтар болды. Атап айтқанда, тарихи жұмыстардың тақырыбы кеңейді.

ХҮІІІғ. Германия әртүрлі феодалдық және жартылай феодалдық әлеуметтік-экономикалық қатынастары бар және әртүрлі саяси құрылымдарға негізделген 300-ден аса дербес мемлекеттер мен еркін империалық қалалардан құралды. Аумақтық – мемлекеттік бытыраңқылық пен біртұтас нарықтық болмауы қоғамның алға дамуына басты бөгет болған еді. Сондай-ақ, Германия буржуазиясы өте әлсіз болатын, елді біріктіруге мүлдем шамасы жоқ. Тек өз елінің артта қалып бара жатқанына алаңдаған кейбір билеушілер ғана реформалар жасап, алға ұмтылыс жасады.

Пруссияда мануфактуралық өндіріс шапшаң қарқынмен дамыды, өйткені оның өкілі армия қажетіне керек болған еді. Пруссия буржуазиясының өзі де мемлекет бақылауының қол астында армияға товар сатушы ретінде қалыптасты. Пруссия, Саксония, Гамбургте жүгізілген меркантильдік саясат кәсіпкерлерге қаржы бөлу, салық жеңілдіктерін беру, цехтарға тіркелу міндеттерінен босату түрінде бірқатар көмек берді. Бұл жерлерде алғшқы мемлекеттік айна, тау-кен, кілем, фосфор, оқ-дәрі мануфактуралары пайда болды.

Осы кезеңде орталықтары Вестфалия, Вюртемберг, Пруссия, Саксония, Силезия, Тюрингия болған шашыраңқы мануфактуралар пайда болды. алайда, феодалдық-абсалютастик тәртіп, крепостниктік жүйе өндірістік жұмыс күшінің қалыптасуына бөгет болып келді. Отыз жылдық соғыстан күйзеліп шыққан бюргерлердің капитал қаражаты аз көлемде болып, сондай-ақ, ішкі кеден, ақша типінің әртектілігі, билеушілердің езгісі – капитализмді дамытуға үлкен бөгет болды.

Неміс тарихи ой-пікірінің дамуына рефориация ықпал етті. Теологиялық элементтің үстем болуы тарихи ой-пікірдің ең кері жағын көрсетті. Осымен бір мерзімде филологияныбілуге әуестенушілік, көне мәтіндерді жаттау – деректерді сынауға алып келді, сөйтіп жемісті ғылыми дәстүрдің бастамасы болды.

Германияның бытыраңқылығы оның ойшылдарының ұлттық тұтастық және біртұтас мемлекеттік құқық мәселесіне баса назар аударуына себеп болды. бұл бағыттағы ғылымның атасы Иоган Якоб Мозер болды. ол 400-ден астам еңбек жазып қалдырды. Ол кезеңде тарих қоғам туралы барлық ғылымдар тәріздес біртұтас «мемлекеттік ғылымның» бөлігі ретінде қарастырылып, құқық әсіресе теологияның қоластында дамыды.білімнің жеке саласы ретінде тарихты неміс университеттерінде ХҮІІІғ. бастап қана оқыта бастады, оның өзінде неміс мемлекеттік ғылымының кіріспесі ретінде қарастырылды.

Германияның тарихи ой-пікірлерінің дамуындағы жаңа кезең Ағарту дәуірімен байланысты болды. ағарту идеялары Германияға Франция мен Англиядан енді және жекелеген неміс мемлекеттерінде қарама-қайшылықты күрделі сипат алды. Оның басты ерекшелігі неміс буржуазиясының әлсіздігі нәтижесінде дербес жаңалық ойлап таба алмай, көбіне философиялық, эстетикалық және этикалық бағыттарға назар аударуында еді.

Неміс Ағартуының философтары тарихи процессті идеалистік тұрғыдан түсінді, себебі, оның негізі әлемдегі руханият болып табылады. Алайда, неміс қоғамының шынайы өмірінің артта қалушылығы теория аймағындағы терең ізденістер мен диалектикалық ойлау элементтеріне алып келді. Сол кезеңде дамып келе жатқан механикалық материализм жекелеген құбылыстардың өзара байланыстарын қарастырып үлгере алмады. Ал, немістің идеалистік философиясы болса, «әлем туралы түсінікке, оның дамуы мен адамзаттық дамуына және осы даму процесстерінің адам миындағы көріністеріне» бірқатар өзіндік үлес қоса алды. Ағартушылық бағыттар университеттерде, мектептегі білім беру өрісінде, оқырман қауым арасында басым болды. мемлекеттік бытыраңқылық Германиядағы ағартушылық идеялардың бір емес, бірнеше орталықтарының пайда болуына алып келді.

Тұтас алғанда неміс ағартушылары мемлекеттік саясатқа әсер ете алған жоқ. Алайда, олар батысевропалық Ағартудың мемлекеттік және экономикалық теорияларын Германия өміріне сәйкестендіріп насихаттауға ұмтылды. Сол кезеңде феодалдық-абсалютастик тәртіп пен билеушілер тирандығына қарсы күрестің неғұрлым ыңғайлы формасы буржуазиялық интеллегенция мен либералдық дворяндықты біріктірген және Бавариядағы антифеодалдық төңкерісті даярлаған масон ложасы және иллюминаттар ордені тәріздес құпия ұйымдарды құру болып есептелді. Франция ревалюциясының алдында бұл орденді билік орындары талқандады. Масондардың құрамында неміс Ағартуының ірі қайраткерлері Г.Э.Лессинг, И.Г.Гердер, И.В.Гете болды.

Г.Э.Лессинг Лейбциг университетінің медицина факультеті студенті кезеңінде қолына қалам ұстаған еді, сөйтіп Германияның алғашқы сыншысы мен драматургы даңқын жеңіп алды.

Лессинг ірі тарихи еңбек жазып қалдырған жоқ, алайда оның барлық шығармалары адамзаттың прогрессивті даму идеясына толы болды.

Ағартушылар адамзаттық өркениеттің дамуы жөнінде. В.Р. Мирабоның өркениеттерді анықтауы. Европа және француз Ағартуының жарқын тұлғаларының бірі, философ, жазушы, ақын, драматург және атақты тарихшы-ағартушы Мари Франсуа Аруэ Вольтердің (1694-1778) – өркениеттің тарихы ретінде әлемдік тарихты қарастыруы. Оның негізгі еңбектері «Карл ХІІ-нің тарихы» (1731), «Людовик ХІҮ-нің ғасыры» (1751), «Ұлы Петр дәуіріндегі Ресей» (1759-1763) т.б.

Ағартушылардың ішінде нақ Вольтер тарих ғылымын жандандыру бағытын ұстанды және мұны өз тәжірибесінде жүзеге асырды. Оның негізгі идеясы – тарихты Ағартушылардың идеясымен ұштастыру. Тарихшының мақсаты – фактіні жинап, оқиғаларды мазмұндау ғана емес, бүкіл деректерді пайымдау тұрғысынан ұғыну, «философиялық тарихты» қалыптастыру. Вольтер «тарих филососфиясы» ұғымын қолданысқа енгізді. «Тарихта,– дейді Вольтер,- математика мен физика саласындағыдай кеңістік біршама кең. Бұдан шығатыны Вольтердің ойынша тарихнаманың заттық саласын, оның жаңаруы мен кең өріс алуына жаңа түсінік қажет. Вольтер тарихты географиялық тұрғыдан қарастырды.

Теологиялық ұстанымдардың таралымы және тарихи өрлеу идеяларының рационалды негіздемесі.

Ағылшын ағартушылығындағы Д.Локк идеяларының дамуы. Д.Роландтың, А.Коллинзаның, Д.Гартлидің материалистік философиялық ұстанымдарындағы қоғамдық даму мәселелері. Э.Шефтебери, Б.Мандевильдің, Ф.Хатчесон, А.Смит морализмдері. Ағартушылық дәуірдегі бүтін дүниетанымдық кешеннің еуропалық қоғам ментальділігін тасымалдауды даярлаған француз ағартушылардың аға буыны (М.Ф. Вольтер, Жан-Жак Руссо, Ш. Монтескье). француз философ-материалистері Д. Дидро, Ж. Ламетри, К. Гельвеций, Ж.Д` Аламберлер тарихи даму мен тарихи таным табиғатының сипаты жайлы. Американдық Ағартушылық қоғамдық құрылым қалыптасуының азаматтық сипаты туралы (Д. Отис, Д. Дикинсон, Б. Франклин, Т. Пейн, Т. Джефферсон). Неміс ағартушылық ойының ерекшеліктері. И. Кант және И. Фихте әлеуметтік философиясындағы тарихилық. Ұлттық тарихилық специфика мәселесі құқық тарих мектебінің тұжырымында (Г. Гуго, Г. Пухта), Ф. Листтің, М. Кондерсенің «адамзаттық өркендеудің тарихи келбетін жобалауы». Тарих адамзаттық ақыл ойдың прогрессті даму нысанасы ретінде. Кондорсе өркениет жайында. Кондорсе тұжырымдарындағы өркениеттілік тарих деңгейлігінің түсінігі, олардың кезектелуінің желістік сипаты. А. Фергюсонның «Азаматтық тарих қоғамының очеркіндегі» желістік прогресс тұжырымы. А. Фергюсон «жабайылық-варварлық өркениет» триадасы жайлы.

Дж. Вико (1668-1744) 1725ж. өзінің алғашқы «Ұлттың жалпы табиғаты туралы жаңа ғылымды негіздеу» деген алғашқы еңбегін баспадан шығарды. Ол өзінің осы шығармасында тарихи үдеріс және тарихты тану әдістері туралы біртұтас ерекше ілім ұсынды.

Вико сол кезде кең тараған тек қана математикалық және жаратылыстану білімдерінің көмегі арқылы ғана ақиқатты ашуға болады, ал ақиқатты ашуда тарих қосалқы қызмет қана атқара алады деген пікірге қарсы шықты. Виконың ойынша, табиғатты зерттеу өткенді зерттеуден оңай емес. Табиғатты құдай жаратқан, сондықтан, табиғаттың барлық сырын тек сол ғана біледі. Ал, тарих болса, адамзаттың іс-әрекеттерінің жемісі, сондықтан оны зерттеу оңайырақ. Адамдар өзара қай жағынан ұқсас болғанын және зерттеу кезінде қандай ұқсастықтары бар екенін білу маңызды және бұл жаңа ғылымды жасауға негіз болады.Виконың жаңа ғылымы антикартезандық негізде құрылды. Табиғи құыққ және  қоғамдық келісім теориясына қарама-қарсы Виконың «жаңа ғылымы» адамдардың ой-пікірі өзгеріске ұшырап отырады деп есептеді. Виконың тұсындағы адамдардың әлем туралы түсінігі мен оны талдауы, ұжымдық ой-пікірі өзгерген. Бұл өзгерістерді мәдени тарихтың оқиғасы ретінде қарастырып зерттеу маңызды.

Вико бойынша өткен заманда және Вико өмір сүріп отырған заманда бірін-бірі «құдай жаратқан» (мемлекеттердің пайда болуына дейінгі отбасы, жазу, дін, құқық ненгіздері пайда болған кезде), «ерліктік» (ақсүйктердің билік құрып, олардың плебейлермен күрес жүргізуі( және «адамзаттық» (ақыл-ой, демократия және қалалардың гүлденуі) кезеңдері алмастырды. Вико осы үш кезең де адамзат тарихы үшін маңызды деп есептеді. Өйткені «адамзаттық» кезеңнің соңында қайтадан жабайылық басталады. Ол бірте-бірте даму арқылы өркениеттер қайтадан «адамзаттық» кезеңге қарай дамиды.

Даму мен циклдылықта, дәуірлердің өзара ерекшелігі мен құндылығын мойындайтын, өтпелі дәуір оқиғаларын сол дәуір логикасы тұрғысынан түсінуге шақыратын Виконың тарихи-филососфиялық концепциясы өз дәуірінде ешқандай ойшылдың қолдауына ие бола алмады. Авторды тану,  оның идеясын тсіну ке»нгі ғасырларда ғана жүзеге асты.

Ол Дж. Виконың ізін қуушылардың бірі, неміс ойшылы И. Гердердің «Адамзат тарихы философиясының идеялары» еңбегі тарихи прогресстің желісті тұжырымына сын. Гердер әлем халықтарының біртұтас бейнесін жасауға ұмтылды. Гердер концепциясына сәйкес әр халықтың өзінің дербес мәдениеті, құндылықтар жүйесі бар. гердер шығармаларында Ағарту дәуірінің жазылмаған заңы – европоцентризм қайта жаңғыртылды. Гердер бойынша европоцентризм өркөкіректік, европалық халықтардың дамуының ненгізгі жолы емес, тек мүмкін бір жолы ғана.

Гердер қоғамның өткенін, бүгінгі күнін, болашағын «мәдениеттердің органикалық қозғалысының» теориясын жетекшілікке ала отырып түсіндіруге ұмтылды.

Тарихи зерттеулердің методологиясы, әдістері және әдістемесінің арақатынасы. Тарихи әдістің мазмұны мен мәні. Жүйелілік тұрғысынан қарау. Құрылымдық-функциональдық әдіс. Сандық әдістер. Статистиканың «үлкен сандар» заңының атқаратын қызметі. Сандық әдістердің тарихи құбылыстарды салыстыру, тарихи заңдылықтарды кездейсоқтықтан жіктеп алу, мәдени мұра ескерткіштерінің маңызы мен ұлылығын көрсете алу және эмоциялық міндеттерді атқара алу мүмкіндігі және оларды пайдаланудағы тарихшының білгірлігінің атқаратын ролі.

 

№5. Тарих ғылымының пәні.

 

А. Тарихилық принципі.

Б. Неопозитивизм және тарихилық.

Болмысты танудың жалпы методологиялық принципі. Тарихилық принципінің формалары және олардың қалыптасуының тарихи-әлеуметтік алғышарттары. Тарихилық принципінің негізгі идеялары. Қазіргі кезендегі тарихи ойлар жүйесіндегі тарихилық принциптің өзгерістері. Тарихилық принципінің танымның методологиялық принциптері жүйесіндегі орны.

Тарихи білімнің позитивистік эпистемологиялық негіздерін қайта қарау релятивизм мен презентизм жалауын көтерді. Позитивзмді сынаушылардың неғұрлым беделділері – ХХ ғ. көрнекі ойшылдары Бенедетто Кроче мен Робин Джордж Коллингвуд болды. Олар Гегельге ілесе тарихи үдерісті рух дамуының тарихы ретінде қарастырды. Сөйтіп, тарих табиғатқа қарағанда зерттеуші (адам) санасында объективті бейнеленуі мүмкін емес деп есептеді. Олар үшін табиғат фактісі мен адам фактісі терминдерінің мағынасы бірдей емес: табиғат фактісі дегеніміз – бұл ғалымның өз лабораториясында көзімен көре отырып, немесе қолдан жасай алатын дүниесі. Ал тарих фактісі ролінде  – өткен кезде болған оқиғалар мен қазіргі кезде жоқ алғышарттар мен жағдайлар қызмет атқарады. Адамның оқиғаларды тікелей қабылдау мүмкіндігі жойылған кезде ғана ол тарихи фактіге айналады. Оның өзінде тарихшының қолында өткеннің құжаттары, реликтілері және басқа қалдықтары ғана болады. Осыларды пайдалана отырып тарихшы өткен оқиғаны қайта жаңғыртады. Нақ осы жағдай тарихи таным ерекшелігі болып табылады.

Бұл кезде басқа барлық таным теориялары субъект пен объектіні бір мерзім ішінде орналастырып, оларды тікелей қатынас жасау арқылы таниды деп есептеп, ТАРИХТЫҢ ТАНЫМ РЕТІНДЕ МҮМКІН ЕМЕСТІГІН ЖАРИЯЛАДЫ.

АЛАЙДА! Р. Коллингвудтың анықтамасы бойынша «тарихи таным теориясы» ақиқатты анықтаудың дербес критерийін ұсынды – тарихшының жасаған түйінінің өзінің тарихи беделді адамдарының ой-пікіріне сәйкес келеді.

Жаңа тарихи шындықты талдаудың алғашқы тәжірибесін жасауды және тарих ғылымының орны мен міндетін анықтауды орыс ғалымы Роберт Юрьевич Виппер (1859-1854 жж.) жүзеге асырды. Ол батыс мәдениетінің терең дағдарысын дәстүрлі қарым-қатынастарды тас-талқан етіп жатқан сол дәуірдің тікелей салдары деп есептеді. Бұл көзқарас тарихи түсініктер жүйесін тұтастай қайта қарауға, өзгертуге мәжбүр етті. Бұл жағдайдың мағынасын Виппер тарих пәнін оқытуда әлеуметтік және мәдени тарихтың орнына саяси және халықаралық қатынастар тарихын оқыту жүргізілу керек деп түсіндіреді.  Осылайша соғыс және революция жылдарында жинақталған өмір тәжірибесі оқиғалардың, тұлғалардың идеялардың бастаушы маңызын көрсете отырып, тарихқа көзқарасты түбегейлі өзгертті.

Жекелеп алғанда материалистік қатынастың да, идеалистік қатынастың да жеткіліксіз екендігін мойындай отырып, Виппер, соңғысының жаңа заман адамдарының мүддесіне сәйкес келетіндігін растады.

Ал, А.С. Лаппо-Данилевский кеңейтілген жүйелік курс «Тарих методологиясын» жасап, онда: таным үдерісіндегі субъектінің ролін; анықталатын ғылыми фактінің зерттеу жағдайына тәуелділігін; тарихи оқиға болған кезеңнен бастап тарихшы (зерттеуші) заманына дейінгі пайда болған көзқарастар мен құндылықтар жүйесінің ролін мойындай отырып, тарихи білімнің жалғастырушы, құрастырушы сипаты туралы пікірді жақтады.

Лев Платонович Карсавин (1882-1952) біртұтас, жүйелі тарих концепциясын құрастыра отырып, адамзат тарихын зерттеуге дербестендіруші және тұтастандырушы қатынастардың қарама-қарсылығын жоққа шығарды, өйткені, барлық дербестіктер белгілі-бір тұтастықтың абсолютті көрінісі болып табылады. Карсавин прогресс идеясы даму үдерісінің қарама-қарсылығын ескермейді, сөйтіп, өткен мен бүгінді шынайы түсінудің жолына бөгет бола отырып, тарихты арзандатады деп есептеді. Ол тархтың пәнін біртұтас және тоқтамайтын әлеуметтік (яғни, қоғамдық саяси, материалдық және рухани-мәдени) даму үстіндегі адамзат деп анықтады. Олардың ешқайсысы да басқаларына үстем бола алмайды. Карсавин өз идеяларын «Тарихқа кіріспе: Тарих теориясы» )1920) және «Тарих философиясы» (1922) еңбектерінде дамытты, алайда замандастары бұл еңбектерді дұрыс бағалалй алған жоқ. Оның тарихнама ғылымы үшін жасаған еңбегі тек ХХ ғ. соңында ғана айқын болды.

ХХ ғасырдың өнебойында тарих ғылымы ғалымдардың өздері «бұрылыс» деп атаған үлкен өзгерістерді бірнеше рет бастан кешірді. Бұл өзгерістер ғылымның пәніне, оның мазмұнына, проблемаларына, зерттеу әдістеріне, ақыр соңында оның ғылыми-кәсіби және әлеуметтік орнына байланысты болып отырды.

! Назар аудар: Тарих ғылымындағы өзгерістер байланысты болған факторлар (ғылыми дағдарыс туралы анықтамалық блок):

5. ХХ ғ. тарихнаманың дағдарысы ғылыми парадигманың, таным әдістері мен принциптерінің, тарих ғылымының әлеуметтік орнының, әрежесінің өзгерісне байланысты болды.
5. Білімнің кез-келген саласында белгілі-бір кезеңде оның басты ғылыми үлгісінің ғылыми қауымдастықтың қол жеткізген нәтижелерін түсіндіре алмайтын кезі болады.
5. Ғылымның эмпирикалық мәліметтері мен оның теориялық ережесінің арасындағы айырмашылық күшейеді.
5. Дағдарыс кезеңі – бұл ғылымның ескі парадинмасын жою және оның өзгерген шындыққа сәйкес келетін жаңа формаларын белсенді түрде іздестіру кезеңі болып табылады.
6. Сондықтан, ол өткір методологиялық пікір-таластар, ғылымның танымдық өрісінің өзін кеңейтетін бәсекелестік зерттеушілік стратегиялардың пайда болуымен сипатталады.

Дағдарыстың себептері мен нәтижелері: ХХ ғ. тарих ғылымының дағдарысы ХІХ ғ. тарихи танымның күшті қарқынмен дамуының заңды салдары, оның нәтижесінде тарих туралы теориялық білімді  оның ұлғайып кеткен эмпириалық базасымен сәйкестендірудің өткір қажеттілігі пайда болды.

Ескі ғылыми парадигманы қайта қарау.  ХІХ-ХХ ғғ. шекарасында тарихи және жаратылыстану ғылымдарының танымының принципиалды айырмашылығын мойындаудан басталды. Бұл жағдай тарихтың бет-бейнесіне түбірлі өзгерістер енгізді. Алайда ХХ ғ. І онжылдығында тарихтың нақты, жекелеген, неғұрлым қарапайым бөліктерге бөлінбейтін тарихи фактілермен жұмыс істейтін ғылым екендігін ешкім жоққа шығарған жоқ.

Позитивизмге неғұрлым шешуші шабуыл жасау тек І дүние жүзілік соғыстың алды мен оның тұсында ғана жүзеге асырылды.

Ғасырлар шекарасында басталған методологиялық дағдарыс соғыс жылдарында өте күшті дамып, тарих ғылымының жалпы дағдарысына айналды.

Қоғамның өзін-өзі тануының формасы ретінде тарих оның (қоғамның) проблемаларына өте сезімтал болып келеді.

Бұл проблемалар неғұрлым маңызды және өткір болып келсе, оның тарих ғылымына жасайтын ықпалы соғұрлым өте ұланғайыр.

Міне, сондықтан, тарих ғылымының дағдарысы мәселесінің қоғам дамуының барысына әсер ететін және оны күрделендіретін әлеуметтік қыры болады.

Сөйтіп прогресс теориясының тас-талқаны шығып, өмір идеалдарын өткен өмірден іздестіру басталды.

Ғасыр басындағы сілкіністер өзінің барлық мәселелерін гармониялық шешуге қабілетті батыс өркениетінің тоқтаусыз ілгерілеуші дамуына сенімділікті жойды.

Өмірге деген сенімді туындататын және өткенді терең түсіне негізінде болашақты айтып бере алатын өмірдің данышпан ақылшысы – тарих образының өзі күйрей бастады.

Тарихтың өзі қоғамға қажет пе? деген сұрақ төтесінен қойылды.

Г. Рюккерттің органикалық тұжырымы («Органикалық мазмұндағы әлемдік тарих оқулығы», 1857). «Мәдени түрлер» («мәдени-тарихи организмдер») тарихи процесстердің субъектісі ретінде. Бірнеше өркениеттер тұжырымы және тарихи дамудың желісті үлгісі. «Прогресс» ұғымының талданылуы. Мәдени-тарихи түрлерінің пайда болуының бес «заңы». Мәдени-тарихи түрлер дамуы заңдылығындағы морфологиялық ұстаным анализінің негіздемесі. Эволюционизімінің антропоцентристік түсініктемесі. Этнографиялық зерттеулердегі «мәдениет» ұғымының генезисі. Ф.Ратцельдің «антропожпғрафиялық мектебі» және мәдениеттің дамуының геосаяси теориялары негізінің жарақтануы. Л.Фробениустың диффузионизм тұжырымы. Мәдениеттің дамуының талдаудағы анатомия және морфология ұстанымдары. Дж.Фрэзер, Дж.Леббок, Дж.Мак-Леннан тарихи-этнографиялық зерттеулеріндегі мәдениеттің дамуының эволюционизмі.

 

№6. Ғылми таным әдістері

 

1. 19 ғ. 2-ші жартысындағы Позитивистік бағыттағы мектептер
2. Англияда тарих ғылымының дамуы және ой-пікірдің қалыптасуы
3. Тарихи зерттеулердің Оксфорд және Кембридж мектептері
4. Ағылшын позитивист-тарихшылар Г.Бокль және У. Лекки
5. Француз тарихнамасындағы ХІХ ғ. позитивизм
6. Неміс тарихнамасындағы пікірлер бағыттарының дамуы және тарих ғылымының ұйымдық құрылымы және методологиясы
7. Марксизмнің пайда болуының тарихи алғышарттары
8. К.Маркс  пен Ф.Энгельстің  дәуір оқиғаларын зерттеулері
9. Маркс және Энгельс еңбектеріндегі тарихи зерттеудің сипатты белгілері мен әдістері

 

1. 19 ғ. 2 жартысында ағылшын капитализмі өзінің дамуының шырқау шегіне жетті: өндірістік революция мен ұлан-ғайыр отар елдер Англияны әлемдік өндірістік өнеркәсіп бойынша 1-ші орынға алып шықты.  Лондон халықаралық сауданың орталығына, ал фунт стерлинг - әлемдік есеп айырысу бірлігіне айналды. Ағылшын әдебиетінде бұл кезең 1837-1901 жж. билік құрған королева Викторияның есімімен «викториандық» кезең деген атқа ие болды. 

Ағылшын капитализмінің ерекшеліктері елдің осы онжылдықтағы әлеуметтік және саяси дамуының бағытына өз ықпалын жасады. 19 ғ. соңына дейін Англиядағы буржуазия үстемдігіне ешқандай қауіп төнген жоқ. Осы жылдарда демократиялық сипаттағы бірқатар реформалар жасалды. Парламентке сайлану және сайлау құқығын тек буржуазия ғана емес жұмысшы табының жоғарғы бөлігі де иемденді. Либералдық және консервативтік партиялар өзара біріге бастады.

Осындай жағдайда ағылшын қоғамдық ой-пікірінде күрделі, қос сипатты үдеріс қалыптасты.  Бір жағынан Англияның экономиклық күш-қуаты мен елдегі саяси тұрақтылық, Британдық отарлық империяның күштілігі, ғылым мен техника жаңалықтары буржуазия идеологтарының капиталистік құрылымның мығымдылығы және ағылшын мемлекеттіәк билігінің тұрақтылығына сенімдерін нығайтты. Ал 2-ші жағынан, жақындап келе жатқан империалистік кезеңнің елдің өзінің ішінде де, сыртқары жерлерде де пайда болып келе жатқан қиыншылықтарымен бой көрсетіп келе жатқандығы бірқатар үрей туындатты.

Осындай кезде қоғамдық ой-пікірге Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі өз ықпалын тигізді. Эволюция идеясын қоғамдық өмірдің басқа да саласына пайдалануға ұмтылудан әлеуметтік дарвинизм ілімі пайда болды. Оның негізін жасаушылар биологиялық әлем заңдылықтарын қоғамға пайдаланбақшы болып, өмір үшін күрес барлық тірі организмдер үшін, оның ішінде адамдар үшін де ортақ әмбебап заң деп есептеді. Ол ілім бойынша өмір үшін тартысты күрес қоғамның қалыпты жағдайы болып есептелді. Әлеуметтік дарвинизм өкілдерінің пікірі бойынша жекелеген адамдардың арасында өмір сүруге бейімділігі жағынан айырмашылықтары болатыны тәріздес, халықтардың арасында да «жақсылары» және «жамандары», басқаша айтсақ, «жоғарғы» және «төменгі» нәсілдер болады.  Сөйтіп, әлеуметтік дарвинизм нәсілшілдік теориясына тікелей жол салды. Әлеуметтік дарвинизм ақ нәсілді, оның ішінде ағылшынсаксондық ұлтты туыла біте төрелер нәсілі деп есептеді. Бұл теорияның қалыптасуына Англияда белсенді түрде жүргізіліп отырылған отарлық жаулап алу саясаты негіз болды.

Осы онжылдықтың қоғамдық ой-пікірінің ерекше сипатты белгісі позитивисттік әлеуметтанудың кең таралуы. Аса ірі ағылшын философ-позитивисі Герберт Спенсер (1820-1903) эволюция идеясы тәріздес адамзат білімінің барлық саласын қамтитын философиялық жүйе жасап шығуды іске асырмақ болды. Негізгі мамандығы бойынша инженер Спенсер дәл білімдер саласымен, нақтырақ айтсақ, механикамен жақсы таныс болатын. Өзінің философиялық жүйесін Спенсер синтетикалық философия деп атап, оны өзінің келесі еңбектері сериясында сипаттап берді: 1. Негізгі бастау – 1862ж., 2. Биологияның қалыптасуы – 1864-1867, 3. Психологияның қалыптасуы – 1855, 1870-1872, 4. Әлеуметтанудың   қалыптасуы – 1876-1896.  

Спенсер эволюция әлем дамуының негізі деп есептеді. Спенсер эволюцияның өзіне «материя мен оған қоса-қабат жүретін бей-берекет қозғалыс интеграциясы» деген анықтама берді.  Оның өзінде деп есептеді Спенсер «материя белгісіз, байланыссыз біртектіліктен белгілі әртекті байланысты жағдайға өтеді» деп есептеді. Спенсер бұл заңды әмбебап заң деп есептеп, жекелеген ғылымдардың, оның ішінде қоғамдар тарихының бай материалдарына сүйене отырып, әртүрлі салалар мен өрістердеоның қалай жұмыс жасайтынын анықтамақ болды.

Эволюция заңын тексеру, оның жұмысын анықтауға ұмтылудың өзі қаншалықты жемісті болғанымен Спенсердің эволюцияны түсінуінің өзі сыңаржақты болатын.  Даму Спенсер бойынша баяу, ешқандайсекіріссіз, біртіндеп жүретін қозғалыс. Дамудың негізінде оның пікірінше тепе-теңдік заңы бар: тепе-теңдік жойылған кезде табиғат өзінің алғашқы қалпына қайта келеді. Дамуды осылайша түсіну капиталистік құрылыстың әлеуметтік және саяси негіздерінің тұрақтылығы мен бірқалыптылығын дәлелдеп берді.

Қоғам дамуының тарихында Спенсер үш кезеңді ажыратты. 1-кезең:  ру-тайпалық қоғам,

2-кезең: ерте таптық қоғам,

3-кезең: индустриалдық кезең.

Қоғам ішіндегі әртүрлі қызметтерді әртүрлі топтардың арасындағы бөлінуін Спенсер адам ағзасының әртүрлі органдарының арасындағы қызметтердің бөлінуімен салыстыра отырып, соған теңестірді.  Спенсердің осы теориясы «қоғамның ағзалық теориясы» деп аталып, қоғам ішіндегі әлеуметтік топтар мен таптардың өмір бойы орын алмаспайтындығын дәлелдеп негіздеді.

Спенсердің ілімі қаншалықты сыңаржақты болғанымен ол өз дәуірі үшін алдыңғы қатарлы философ еді, өйткені қоғам өмірін теологииялық тұрғыдан түсіндіруден бастартқан болатын.

Осы кезеңде белгіліэкономист және публицист, ықпалды «Экономист» журналының редакторы У.Бэджгот О.Конттың әлеуметтік позитивистік ілімін одан әрі қарай дамыту әрекеттерін жасайды. Өзінің 1872 ж. жазған «Физика және саясат» деген еңбегінде Конт схемасын Дарвин ілімімен байланыстырмақ болды.

19 ғ. 60-70 жж. жаңа мектептер мен бағыттар қалыптасты. Позитивистік тарихнама шеңберінде жеке мектептер арасында да өте үлкен айырмашылықтар болып отырды.

Базель университеті өнер тарихының профессоры Яков Буркхард тарихшылардың тұтас ұрпағын дайындай отырып, өз мектебін жасады. Бурхардт Берлин университетінде Ранкеден дәріс алды, бірақ, оның деректерге ғылыми-сыншыл қатал қатынасын қабылдаған жоқ, керісінше оған мүлдем қарама-қарсы тұрды. Ол Ранкеге қарсы өз тұжырымдамасында 1-орынға мемлекет пен саясатты емес, адамзаттың рухани және материалды мәдениетінің тарихын – тұрмыс, техника, өнер, поэзия, ғылымды – қойды. Болашақтағы тарихнаманың дамуына үлкен әсер еткен европалық мәдениеттің   даму схемасын жасады. Өз көзқарасын Бурхардт адамзат тарихы – мемлекеттер мен саяси тарих деп есептеді.

Ол: «Тарих мен үшін ұлы поэзия болып қала береді. Мен оны рухтың жаңа, мәңгі жаңа жаңалықтарының ... керемет үдерісі деп қарастырамын», - деп жазды. Бурхардт тарихшылардың арасында алғашқылардың бірі болып зерттелетін дәуірдің  тұрмысы мен адамгершілік тұрғысын қайта жаңғырту, олардың көрнекі қайраткерлерінің  көзқарасын сипаттау әдісін пайдаланбақ болды.

Оның  тұжырымдамасында Қайта құру дәуіріне негізгі орын берілгенін 1860 ж. жазылған «Қайта құру дәуіріндегі Италияның  мәдениеті» еңбегі дәлелдейді.

Зерттеу шеңберін кеңейту, фактілік материалдарды жинақтау, бірінші кезекке әлеуметтік, экономикалық және мәдени тарихтың мәселелерін қою – позитивистік тарихнаманың жетістіктері болып табылады.  Қарастырылатын кезеңнің тарихи білімі елге жаңа дәуірге ғана бөлінбей, жеке мәселелер бойынша да бөлініп, мамандануы жоғары болды. Салыстырмалы тарихи әдісті жүйелі түрде қолдану, жазба және заттай ескерткіштерді қарқынды түрде талдау айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуді қамтамасыз ете алды. Зерттеу техникасы нығайды. Қосалқы пәндер  - дипломатика, нумизматика, палеография, аралас ғылыми салалар – археология, тарихи география, филология, этнография дамыды.

19-20 ғғ. арасындағы француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) О.Конттың  көптеген пайымдамаларын сынады. Оның ойынша әлеуметтік шындық жеке тұлғалардың әрекетіне ықпал ететін индивидтердің қандай да бір әрекеті. Дюркгейм біржағынан,  әлеуметтік факторлар жеке іс-әрекетке сыртқы түрде болса, екінші жағынан, құнды нормативтік факторлар болып табылады. Әлеуметтік статиканы да, қоғам эволюциясын да қарастырады.

Дюркгеймнің әлеуметтік мектебінің өкілі Франсуа Симиан (1873-1936) тарих пен әлеуметтануды қарсы қойды., тарих ғылым емес, ол ешқашан ғылым бола алмайды, өйткені ғылымның тек жалпымен ісі болады, ал тарих жекемен, бір кезде болған дүниемен байланысты деп түсіндірді.

19 ғ. аяғында нақты тарихи зерттеулермен айналысқан тарихшыларды тарихи білімнің теориялық мәселесі онша қызықтырған жоқ, тек тарихи сын әдісі пайда болған елдерде ғана көңіл бөлінді. Дүниежүзілік тарихнамада неміс тарихшылары жетекші орында болды, тарихқа, өткен күндерге пән ретінде қарады. Сондықтан, 18 ғ. авторларын «партиялылығы» үшін, яғни, қандай да бір жақтың, топтың идеялық-саяси бағытын ашық түрде қабылдағаны үшін сынады.

Алайда, бұл кезде позитивизмді сынау да көбейді, жаратылыстанудан тарихи танымды бөліп алу нығайып, қорытындылардың объективтілігі шектеулі болса да, оның ғылыми мәртебесін қорғау куерек болды.

Бұл мәселе туралы алауыздықтар 19 ғ. 90 жж. немістің көптеген көрнекі тарихшылары қатысқан методологиялық пікір-таласта айқын көрінді. Оны бастаған Карл Лампрехттің қақпайласу мақалаларында кең түрде ашық сыналды. Ол 1897 ж. ғылымның мақсаты жеке бөлімдермен жұмыс істеп, фактілерді тізу емес деді. Біз табиғатты бақылаған сияқты,тарихты бақылау жасап, жалпы ұғым жүйесіне ғылым көптеген фактілерді келтіруі қажетдеп есептеді. Бұл анықтама басқа басқа ғылымдармен бірге тарихта да қолданылды. Лампрехт тарихи үрдістің факторы ретінде кездейсоқтық пен бостандықты мойындағанымен,тархи зерттеулерде себептерді эмпирикалық түрде белгілеу мүмкн емес деп есептеді. Лампрехт өзін тарихшы-психолог деп есептеді, кез-келген  әрекет психологиялық жағдайға байланысты, ал іс жүзінде әңгіме жеке психология емес, әлеуметтік психология туралы болады,өйткені ол әлеуметтік санадағы өзгерістерді түсіндіре алады. Бұл өзерігстерді ол қатаң схемаға салды, онда қоғамдық өмірге әсері тұрғысынан жеке адам, ұлттық айырмашылықтар мойындалмады.

Табиғат туралы ғылым және мәдениет туралы ғылымныңерекшелігі мәселесін айта келіп, тарихты пікір таластағының ішіндегі маңыздысы деп санады. Табиғат туралы ғылымдар номотеистік және жинақтайтын заңдар деп белгіленсе, мәдениет туралы ғылымдар идеографиялық (сипаттама) және индивидуалдандыратын (жеке) деп қарастырылды.

Неоканттық бағыт ерекшелігі

Немістің мәдениет тарихының көрнекі өкілі, философ Вильгельм Дильтей (1833-1911) рух туралы және табиғат туралы ғылымды қарама-қарсы қойды. Тарих объективті дүниені зерттемейді, субъективті ұстанымдарды, мақсатты, жоспарды қарастырады деп пайымдады. Сондықтан түсіндіру әдісін негізге алған жаратылыстану ғылымдарынан айырмашылығы тарих өз алдына түсіну міндетін қояды,яғни интуитивті түрде өткен адамдардың психикасына енуді жүзеге асырады. Ерекше әдісретінде жаратылыстану танымында қолданылатын рационалды құралдан айырмашылығын түсіну танымдық құралдың арнайы жиынтығын көрсетеді. Ол «тіршілікке ену», «сезімге ену» және ғылыми тексеруге түспейтін басқа иррационалды әдістермен қол жеткізеді. Өткен күндер мен маңызды оқиғалар туралы әркімнің өз түсінігі болады.

Егер номотеистік бағыт көп жағдайда позитивизммен байланысты болса, идеографиялық бағыттың теориялық алғышарттары бостандық еркі туралы Иммнуил Канттың идеяларына қарсы шықты. Неоканттық тарих философиясының ірі өкілдері В.Виндельбанд пен Г.Риккерт тарихи танымның шегін анықтауға тырысты

Вильгельм Виндельбанд (1848-1915) жаратылыстану және тарихты бір-біріне қарама-қарсы қойды. Жалпы заңдарды жасау жаратылыстану міндеттеріне кірсе, жеке фактілерді сипаттау тарихтың еншісіне берілді. Тарихи шындық бірден-бір қайталанбайтын оқиғалар әлемі ретінде көрінді.

Генрих Риккерт (1863-1936) көзқарасы да осыған жақын болды. Тарих – рух туралы ғылымның бір түрі, табиғат туралы білімнен, философиядан да,әлеуметтанудан да айырмашылығы бар идеографиялық білім. Виндельбанд ғылым мен тарих арасында екі айырмашылық бар деп есептеді,- деді Риккерт. Біріншісі, ойды жинақтау және жекелеу арасын көрсетуде, екіншісі – бағалау және бағалау емес ой дифференцияциясында.Оларды жинақтап, ол ғылымды 4 түрге бөлді: бағаламайтын және жинақтайтын., немесе таза жаратылыстану ғылымы., бағаламайтын және жинақталмайтын квазитарих, бағалайтын және жинақтайтын  – квазиғылыми тарихи білімдер, мысалы, әлеуметтану және экономика., бағалайтын және индивидуалдандыратын ғылым немесе тарих.  Сонымен ғылымның 4 түрі біртұтас шкаланы жасайды, оның бір бағыты абстрактылы ойлаудың шегі болса,екіншісі жеке қалпында реалды білімнің шектеулі жағдайы болды. 

Риккерт тарихи заңдардың бар екендігін де тарих ғылымының оны түсінуге қабілетті екендігін де жоққа шығарды. Тарих жалпыны емес жекені зерттеуі керек. Сөйтіп неокантшылар тарихи танымды субъективтіліктің шегінен шығаруды көздеген жаңа ілімді жасауға ұмтылды.  Виндельбанд жіктеуінде діни түсінік жоғарғы бағаға ие болды.  Осыдан соң барып екінші орын эстетикалық, этикалық, логикалық құндылықтар болады.

Тарихи-экономикалық бағыт

Бұл бағыт неміс тарихнамасында 19 ғ. 70-ші жылдарынан бастап күшейе бастады. Бұл бағыт марксизм бағытына қарама-қарсы – жеке меншіктің мәңгілік екендігін, капитализмнің адамзат дамуының шырқау шегі екендігін дәлелдейтін бағыт ретінде пайда болған болатын.  Бұл бағыттың өкілдері қарама-қайшылығы шырқау шегіне жеткен қоғам үшін ең қажет шара – революция емес, реформалар деп есептеді.  Олар сондай-ақ, капитализмді сақтап қалу үшін белсенді әлеуметтік саясатты жүргізу және экономикалық өмірге мемлекеттіің белсенді араласуы қажет деп есептеді. Олар өз көзқарастарын халық арасында кең насихаттау үшін фашистік партия пайда болған алғашқы жылдарға дейін өз қызметін жалғастырған «Әлеуметтік саясат одағын» 1872 жылы құрды.

Методологиялық тұрғыдан алып қарағанда тарихи-экономикалық бағыт қандай-да бір ортақ даму заңдары бар екендігіне мүлдем қарсы шығып, оның орнына жекелеген әр дәуірлердегі экономикалық-шаруашылықтық фактілерді жинақтаумен айналысты. Бұл тұрғыдан қарастырғанда олар позитивистік бағытқа жақын тұрды. Бұл бағыттың құрамында «жаңа тарихи мектеп», «ескі тарихи мектеп», «саясэкономияның тарихи мектебі» болды. Олардың барлықтары қоғамдағы әлеуметтіік қарама-қарсылықты болдырмау, саяси-экономикалық реформалар жүргізу, революцияны болдырмау бағыттарын ұстанды. Өкілдері: Густав Шмоллер, Луйо Брентано, Карл Бюхер, Георг Фридрих Кнапп.

Тарихи синитез теориясын жасаған белгілі француз философы, әлеуметтанушы Анри Берр (1863-1954) 19 ғ. аяғында позитивистік эмпиризмді сынады және тарих пен ғылымның басқа салалары арасындағы алшақтықты жоюға тырысты. Тарих ойды нақтылай түседі дей отырып, оның негізгіміндеті тарихи фактілерді сыни және ғылыми талдауға негізделген синтезде деп білді, ал дамудың басты жолы – дәстүрлі эрудиттік тархнаманы әлеуметтану және философия тарихымен біріктіру. Берр  Тарихи синтезге шолу атты теориялық журнал шығарды. Тарихшыларды, әлеуметтанушыларды, философтардф, экономистерді, этнографтарды, түрліелдердегі жаратылыстану ғылымы өкілдерін біріктірген синтездің халықаралық орталығы Адамзат эволюциясы. «Ұжымдық синтез» атты тарихи монографияның көп томдық сериясын жасады. Берр өзінің басты идеяларын «Тарихи синтез» еңбегінде мазмұндады. Тарихтағы 3 түрлі себептік байланыстарды көрсетті: кездейсоқ фактілер, тұрақты себептер – қажетті фактілер, ішкі рационалды байланыстар – тарихи дамудың логикасын құрайды. Оның даму динамикасын көрсетеді. Ішкі себеп – адамдар әрекетімен теңестіріледі, яғни индивидуалды психика саласымен шектеледі.

19 ғ. І жартысында тарих аренасына жаңа тап – пролетариат шықты  және оның қоғамда алатын орны мен атқаратын ролі және пролетариаттың өзінің болашағын бағамдау қажеттігі пайда болады. Нақ осы сұрақтарға 1818-1883 жж. өмір сүрген Карл Маркс және 1820-1895 жж. өмір сүрген Фридрих Энгельс жауап берумен айналысты.

Марксизмге дейін қоғамдағы таным, сана-сезім бағыттарын тұжырымдайтын мектептер мен ағымдар қоғамдағы осыған дейінгі таптар мен топтар және  әлеуметтік, саяси және экономикалық шындықты айқындап, ажыратумен айналысты. Жаңа тап – пролетариаттың  осы қоғам өмірінде алатын орны және жасайтын ықпалы туралы бір де бір тарихнамалық мектеп айналыспады, өйткені осы кезеңге дейін пролетариаттың мемлекет

(Тапсырма: аталған еңбектердің мазмұнымен өзбеттерінше семинар сабағына танысып келу)

дамуына, байлық көзіне жол ашуға ешқандай қатысы жоқ сияқтанған, төменгі тап болатын. Оны оқып-зерттеу, оған қажетті жағдайлар жасау қоғамның ешқандай бөлігінің басына кіріп те шықпаған еді. Осыған қарамастан, пролетариат  бірте-бірте саны жағынан ұлғайып, ал тұрмыс дәрежесі болса, барған сайын құлдырай берді.  Осылайша, «қоғамның полярлануы» үдерісі өзінің шырқау шегіне жете бастады.  М.пен Э. осындай кезеңде қоғам даму заңдылығын ғана таза материалистік тұрғыдан түсіндіріп қоймастан, өздерінің тарихтың ғылым ретіндегі міндеті – ағымдағы тарихты өзгерту деп есептеген принциптері тұрғысынан, нақ осы пролетариаттың  болашақта саяси билікке ие болатын ең революцияшыл тап екендігін көрсете отырып, «таптар күресі» теориясын жасады. Бұл теорияны жасау барысында  К.Маркс «1. таптар тек өндірістің белгілі даму кезінде ғана пайда болатындығын, 2. тап күресі қайткен күнде де пролетариат диктатурасына әкелетіндігін, 3.бұл диктатураның тапсыз қоғамға өту кезеңіне өтпелі дәуір екендігін» И.Вейдемерге 1852 ж. 5 наурызда жазған хатында сипаттап берді және осы бағытта К.Маркс пен Ф.Энгельс көптеген еңбектер жазды. Олар:

1. Неміс идеологиясы 1845-1846 жж.
2. Философия қайыршылығы – 1847 ж.
3. Коммунистік партияның Манифесі -1848 ж.

(Тапсырма: аталған еңбектердің мазмұнымен өзбеттерінше семинар сабағына танысып келу)

4. Англиядағы жұмысшы табының жағдайы -1845 ж.
5. Неміс идеологиясы – 1847 ж.

К.Маркс пен Ф.Энгельс тарихи оқиғаларды көптеп зерттеп отырды. Оларды негізінен қоғамдағы төңкерістер мен сілкіністер көптеп қызықтырды, өйткені тап күресі ретінде марксизм негізін қалаушылар нақ осы күрес түрін таңдап алған болатын.  Осыған байланысты М. Пен Э. Ұлы Француз революциясының, 1848 ж.  Германия революциясының,, 1871 ж. Париж Коммунасының, және Германиядағы коммунистік қозғалыс тарихын зерттеп қарастырды.  Осыған байланысты олар -

• 1848 жылдан 1850 жылдар арасындағы Франциядағы тап күресі – 1850 ж.
• Луи Бонапарттың 18-ші брюмерасы – 1852 ж.
• Германиядағы шаруалар соғысы -1850 ж.
• Империялық конституция үшін германдық кампания – 1849-1850 жж.
• Германиядағы революция және контрреволюция – 1851ж.    
• Германия тарихындағы зорлықтың ролі және т.б. еңбектерді жазып шағырды.

Алайда, К.Маркс пен Ф.Энгельстің зерттеулерінің ішінде Маркстің экономикалық теория тұрғысынан жазған «Капитал» еңбегінің

Терминді студенттер-дің өз білімі-не сүйене отырып, айқындау.

орны ерекше.  Өйткені осы еңбекте ең алғаш рет каритализм генезисі ғылыми тұрғыдан нақтыланып талданды және «адамзат жылнамасына қан мен өрттің от оранған тілімен жазылған» капиталдың алғашқы қорлануы процесі проблемасын тарих ғылымы үшін нақты шешіп берді. Мемлекеттің құрылысы туралы Ф.Энгельс те бірқатар еңбектер жазып, солар арқылы қоғамдық-саяси өмірге атсалысып отырды. Олар: 1. Анти-Дюринг, 2. Отбасының, жеке меншіктің және мелекеттің пайда болуы, 3. Людвиг Фейербах және классикалық неміс философиясының ақыры және т.б.

Маркс пен Энгельс тарихи фактілік материалды зерттеуде өте үлкен еңбекқорлықтың үлгісін танытты. Маркс әрқашан тарихи үдерісті таза логикаға ғана сүйене отырып, тұжырымдар жасау арқылы түсінуге мүлдем болмайтындығын үнемі дәлелдеп отырды. Өз зерттеу тақырыптарының аясында үнемі барлық фактілердің барлығын толық жинақтап, тек соларды өзара салыстыру арқылы объективті тұжырым жасауға тырысты. Мұны Маркспен Энгельс ғылыми сыпайылық пен ізеттілік деп қана түсінбей, тарих ғылымының методолгиялық негізгі талабы деп түсінді.

1847 ж. Прудон еңбектерін сынау барысында Маркс «... тарих ғылымында формулалармен алысқа самғай алмайсың»,- деп көрсетті. Материалистік диалектика нақты сұрақтарға абстрактылық жауап берудің мүмкін еместігін де негіздеді.

Сонымен қоса, Маркс кез-келген тарихи оқиғаларға кездейсоқтықтың да ықпалы көп  болатындығын, алайда олардың барлығы ақыр аяғында тарихи заңдылықтың ағымына бағынатындығын көрсетті.  «Сондықтан,- деп атап көрсетті Маркс, - тарихшы оқиға барысын кездейсоқтықты ескермей зерттей алмайды, оларды ескермесе тарих мистикаға айналар еді».

Тарихтың мазмұны мен мағынасы нақты жағдайды зерттеу арқылы анықталатындығын негіздей отырып және өзінің ойын капиталдың алғашқы қорлануы мен Ежелгі Римдегі шаруалардың қаналу үдерісін салыстыра отырып түсіндірген К.Маркс, «Отечественные записки» журналының редакциясына жазған хатында: «...оқиғалар таңқаларлықтай ұқсас, тіпті бірдей, бірақ әртүрлі тарихи жағдайда өтіп отырғандықтан әртүрлі нәтижелерге алып келген. Осы эволюциялардың әрқайсысын жекелеп қарастырып, онан соң оларды өзара салыстыра отырып, осы құбылысты түсінуге кілтті табуға болады; бірақ ешқашанда осындай түсінушілікке әмбебап жалпы тарихи-философиялық теория түріндегі ашқышты қолдана отырып қол жеткізуге болмайды, өйткені тарихи-философиялық теориялардың негізгі қасиетінің өзі тарихтан жоғарыда тұрғандығында»,- деді.

Егер осыған дейінгі тарихнаманы тек мемлекеттік құжаттар мен заң актілері, қолбасылар мен мемлекеттік қайраткерлердің мемуарлары ғана қызықтырған болса, К.Маркс пен Ф.Энгельс тарихи талдау барысына экономикалық мәліметтерді, техника тарихы, әскери іс, ғылым, әдебиет пен өнер тарихтары материалдарын көптеп пайдаланды. Олар деректерді мұқият оқып-зерттеу және сыншылдықпен салыстыру олардың әлеуметтік сипаты мен осыған байланысты пайда болатын ерікті және еріксіз түрде жіберілетін қателерді анықтауға мүмкіндік береді деген тұжырымға келді. Маркс пен Энгельс шығармаларында авторлық талдау талданып отырылған фактілердің өзін және олардағы бұрыс кетушіліктерді келтіріп отырумен ұштасып отырды.

Маркс пен Энгельс алдын-ала даярланған мақсаттар үшін фактілерді икемдеуге қарсы шықты. М. «...ғылымның өзі үшін қажет емес, оның мүддесінен тысқары, сырттан айтылған көзқарасты негіздеу үшін ғылымды икемдеуге ұмтылған адамды мен «тұрпайы» адам деп есептеймін»,- деп жазды.

Тарих ғылымының атқаратын қызметі тек тарихқа қарап отыру емес. Марксизм үшін тарихи шынайылық -- тарихи іс-әрекетті жасаудың өзі. Олардың бұл көзқарастары «Неміс идеологиясында» Фейербахты сынау кезінде айқын көрінді: «...Фейербах тек бар фактіні дұрыс түсінумен шектеледі, ал шынайы коммунистің міндеті осы фактіні жою болып табылады», - тұжырымдады. Алайда қаншама тарих ғылымын бүгінгі күннің құралына айналдырмақ болғанымен Маркс пен Энгельс тарихтың ғылым ретінде өткен уақытты зерттейтін ғылым екендігінен алыс кете алған жоқ.  Мұны олардың «Классовая борьба во Франции» деген еңбекке жазған кіріспе  сөздерінен анық байқауға болады: «ағымдағы тарихтың оқиғаларын талдау кезінде түпкі экономикалық себептерге ешқашан бірден жете алмаймыз»,- дей отырып, осы қарама-қайшылықты экономистердің «ұзақ уақыт бойына құпия әрекет жасайтындығымен» түсіндіреді.

 

№8.  Тарихи танымның негізгі методологиялық принциптері

 

А. Тарихи білімнің объективтілігі мен ақиқаттылығы.

Б. Өткеннің оқиғаларының тарих ғылымының зерттеу объектісіне айналуы

 

Көпшіліктік немесе сыншыл емес тарих. Өткенге ретроспективалық қатынас жасауды бүгінгі күн өмірінің әлеуметтік қырын негіздеуге ғана қажет ету. Ойдан шығару мен қайта жаңғыртуды өткеннің панорамалық суретін толық қалпына келтіру үшін еркін қолдану. Тарих жекелеген ерекше оқиғалар туралы ғылым ретінде. Тарих қарастыратын оқиғалар мен құбылыстардың түрлері мен сипаты: экономикалық, әлеуметтік, психологиялық, саяси және құқықтық, мәдени фактілер. Ағартушы ғасырының философтары өз еңбектерінде тарих, қоғам, табиғат тәртібі туралы жаңа түсініктерді қалыптастыруы 1770 ж. бастап әр түрлі елдерде  әлеуметтік және саяси тәртіпті құруға ұмтылғандарға ұнады. Бұл реттегі ең үздік мысал Франция болып табылады. 1789 ж. ұлы француз революциясы басталып, 1792 ж монархия құлатылып, республика жарияланды. Келесі жыл корольді жазалау және якобин террорымен тұспа-тұс келді. Революция арқасында билікке Наполеон келіп, империя жарияланды. Франция буржуазия революциясы жақтаушылары мен қарсыластары арасында келіспеушілік туындады. Басқа елдердің феодализмінің де іргетасы шайқалды. Патшалықтың еркіндігі, сомасының тез орнауы туралы теориясы шындыққа сай болмады. Бұл кезеңнің маңызды құбылысының бірі – өндірістегі революция болатын, ол сол кезеңдегі капитализмнің материалдық базасын толық жасады. Сондықтан, сол кезеңдегі феодализмнің уақытша жеңісіне қарамастан, барлық жерлерде капиталистік қарым-қатынас кең қанат жая бастады. Осы жағдайларда Еуропада ХVIII-ХІХ ғ. аралығында идеялық көркем қозғалыс болып, романтизм пайда болды. ХІХ ғасырдың ортасынан бастап басты бағытқа айналған романтизм әдебиетте Гете, Шиллер, Гофман, (Герман) (Англия), Гюго, Мериме (Франция), Байрон, Скотт (Англия), Жуковский, Пушкин шығармалары арқылы көрініс тапты. Романтизм көп жағдайда ғылымдағы өзгерістерге, қоғамдық пікір мен философияға да ықпал етті.

Өз түсінігін романтизм тарихи білімде де иемделеді. Бұл кезде тарих бірте-бірте дербес пән ретінде қалыптасты. ХVIII тарихи шығармалардың авторлары көбінесе философ, антиквар – коллекцияшылар, әдебиетшілер болды. Еуропа және әлемде кең көлемді әйгілі Терри, Гизо, Минеле, Ранке, Нибур, Карамзин сияқты раихшылардың еңбегінде көрініс тапты.

Романтик – авторлар өз көзқарастарын ағартушылар теориясына қарсы қойды. Бірақ романтизм көп жағдайда Ағартушылықтың интеллектуалдылығына тірек артты. 2 бағыттың жақтаушылары адам мүмкіндіктерін жоғары бағалап, табиғи бастауға жауап іздеуге көп көңіл бөлді. Әр түрлі деңгейде ағартушылар да, романтиктер де адамзат қоғамының өзгерісі мен жай қозғалысының концепциясын ұстамды.

Романтикалық және консервативтік позициядан қатаң философ құрылымдардың алғашқы критиктері кейінгі ағартушылықтың өкілдері болды. Өз идеяларын қарастырудағы бұл ағым мүмкіндігі оның ұзақ өмір сүруіне ықпал етті, сондықтан ХІХ ғ ғылым мен қоғамдық пікірде Ағартушылық әсері күшті болды.

Романтизм идеялары әр елде әр түрлі түсіндірілді. Алғашқы романтикалық қозғалыс ХVIII соңғы ширегінде Франциядағы революцияға қарсы қоғамдық реакциямен байланысты қалыптасты. ХІХ ғ. алғашқы ширегінде романтизмнің эстетикалық, философиялық түрлері  кең тарады. 1830 ж. қоғамдық пікірде романтикалық көзқарастар арта түсті. ХІХ ғ. І жартысы Францияның дамуының негізгі мағынасы Франциядағы буржуазиялық қоғамды онан әрі қарай нығайта дамыту болатын. Францияға тән дәстүрлі-экономикалық құрылымдардың «шағын шаруалық және қолөнер кәсібі, мануфактураның әртүрлі формалары) салыстырмалы түрдегі тұрақтылығына қарамастан, олардың өзара қым-қиғаш қарым-қатынастарының негізінде өндірістік революция және соған байланысты әлеуметтік өзгерістер жүзеге асты. Бұл үдерістің нәтижелері әсіресе, 30-40 жж. неғұрлым айқын білінді.

Француз романтизмінің негізін қалаушы Франсуа Рене де Шатобриан (1768-1848). Ол 1814 ж. Хартияның бәсең конституциясының жақтаушысы болды. Алауда, ол Ағартушылраға қарағанда діннің роліне көп мойынсұнды.

Июль монархиясы жылдарында тарихшы Алексис де Токвильдің көзқарасы (1805-1859) кең тарады. Ол «Америкадағы демократия туралы» деген еңбегін 1835-1840 жж. басып шығарды. Токвильді ойландырған мәселе – демократия жағдайында бостандықты қамтамасыз ету болды.

Француз тарихнамасында ақын-романтик Альфонс Ламартин де өз орнын тапқан (1790-1869) өз орнын тапқан. Ол 1847 ж. «Жирондистер тарихы кітабын жазып, барлық адамдардың достастығы мен бауырластығы туралы идея көтерді.

Реставрация кезінде қойылған негізгі мәселені граф Ф.Д. Монлозье (1755-1838) өзінің «Пайда болуынан беріқарайғы француз монархиясы туралы» деген еңбегінде анық қойды.

Сонымен, тарихи қалыптасқан жағдайды ағартушылық идеясы толық қамтамасыз ете алмағандықтан,романтикалық бағыт қалыптасып, ХІХ ғасырдың ортасынан бастап басты бағытқа айналғанын байқадық.

Романтикалық тарихнаманың басты жағымды белгісі – тарихшылдық және онымен тығыз байланыстағы тарихи үдерістің жекелеген адамдар санасына  тәуелсіз түрде дамитындығы туралы «органикалық» түсінігі болды. Тарихшылдық принципі қоғамдық құбылыстарды генетикалық талдауды, яғни, құбылыстың тарихи алғышарттарын, себебін, түрткісін, басталуын, барысын, дамуының шырқау шегін, бәсеңдеуін, аяқталуын, тарихи сабақтары мен нәтижелерін қарастыруды қажет етеді. «Органикалық» түсініктің ерекшелігі – тарихты бүкіладамзаттық ғаламдық даму емес, жекелеген халықтар мен елдердің нақты дамуында деп қарастыруында да болды. Осыған байланысты, романтикалық тарихнама «халықтық рух» деген түсінікті негіздеді. Романтикалық бағыт «халықтық рухқа» байланысты ұлттық мәдениеттер дамиды, ұлттық мемлекеттер пайда болады деген пікірді туындатты. «Халықтық рух» идеясын негізінен ағартушылар Монтескье, Вольтер ұсынған болатын, алайда ол рационалдық әдіснама шеңберінде кең дами алмады.

Тарихи абстрактылық-рационалдық (ұтымдылық) қатынас жасауды жеңуге ұмтылған романтикалық тарихнама әрбір тарихи дәуірдің, оның ұлттары мен географиялық шоғырлануын сипаттауға үлкен мән берді. Романтик тарихшылар өткен уақыт адамдарының тұлғалық ерекшеліктерін, олардың тұрмысының, киім-кешектерінің және т.б. қайталанбас ерекшеліктерін қайта жаңғыртуға тырысты. Осыдан келіп, кейбір тарихшылар зерттеліп отырған дәуірге «ену», оны сезіну сияқты принциптерді енгізуге ұмтылды; романтикалық тарихи әдебиеттердің тілі көркем, кей кезде тарихи дәлдікке нұқсан келтіретін боямашылдыққа да ұшырап отырды.

Қоғамдық ой-пікірдегі тарихшылдықтың үстемдігі ХІХ ғ. І жартысында «ғасыр ғылымына» айналған тарих ғылымының қоғамдық ролі мен ықпалының өсуіне алып келді. 

«Нақ тарих, – деп жазды О. Тьери 1823 жылы, – ХІХ ғасырға өз ізін қалдыратын ғылым... философия ғылымының ХҮІІІ ғасырға өз атын бергендей тәріздес тарих ғылымы да ХІХ ғасырға өз атын береді». Осыған байланысты тарихшылардың еңбектері біртіндеп кәсібилене берді, тарихнама ғылымы білімнің жеке саласына айнала бастады.

Осы кезеңде Европада (ішінара АҚШ-та) тарихи қоғамдар, журналдар, мұражайлар ашылып, архив құжаттарын сақтау ісі жеңілдетіле түсті.

Көптеген елдерде тарихи деректердің көптомдық іргелі басылымдары жарық көре бастады. Мысалы, Германияда 1826 жылдан бастап күні бүгінге дейін «Германия тарихының ескерткіштері», Францияда 1835 ж. «Франция тарихының басылым көрмеген құжаттары (400 томнан аса), Италияның Турин қаласында 1836 жылдан бастап «Отан тарихының ескерткіштері», АҚШ-та 1832-1861 жж. «Американың мемлекеттік құжаттары» деректік басылым сериялары баспадан шығарылды.

ХІХ ғасырдың І жартысындағы Европаның бірқатар елдерінде және АҚШ-тағы құжаттардың көптеп баспадан шығарылуы ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. эрудиттердің баспагершілік қызметтерінен кейінгі жаңа тарихи жағдайларға және қоғамдық қажеттіліктерге орай пайда болған «екінші толқын» болатын.

Тарихи құжаттарға қайтадан бет бұру олармен жұмыс жасаудың әдістемесі туралы мәселені күн тәртібіне қайтадан қойды. Осы қажеттілікке орай, ХІХ ғасырда тарихы Л. Ранке тарихи деректерді талдауға қажетті тарихи   деректерді   талдауға   қажетті   бірқатар   талаптарды   сақтаған тарихи-сыншыл әдісті жасап шықты.

Тарихқа қызығушылық, оған ден қоюшылық қоғамның сауатты бөлігінің біразын өзіне тартты. Тарихшылардың шығармалары баспа беттерінде қызу талқыға түсіп отырды. Көрнекі тарихшылардың лекцияларына (мысалы, Ф. Гизо, Ф. Шлоцер, Т.Н. Грановский) үлкен аудиториялар жиналатын. Әдебиетте жаңа жанр – тарихи роман жанры  пайда болды. Тек әдебиетке ғана емес, тарихнамаға да ықпал еткен В. Скоттың романдарына қызығушылық – қоғамдық құбылысқа айналды. ХІХ ғ.  бас кезінде тарих дербес кәсіби пән болса да әдебиетпен қатар дамып отырды. Жаңа әдеби жанр – тарихи роман пайда болды. Білімді қоғам арасында ол атақ – даңққа ие болды. Скотт, Гюго, Бальзак, Пушкин, Купер өз еңбектерінде сөз етті. Тарихи роман көркем шығарма мен поэзияға ғана емес, сонымен қатар ұлттық тарих жазуының әдістеріне де көп көңіл бөлді.

Оған тән мысал шотланд жазушысы Скотт шығармаларында («Айвенго», «Роб Рой», «Пурижале») сюжет ортағасыр және жаңа кезеңнің еуропалық және ағылшын, шотланд тарихи оқиғалар негізінде көрініс тапты. Ойдан шығарылған батырлар өткеннің әйгілі қайраткерлерімен қатар жүрді.  Сөйтіп әдеби сюжет тарихи реконструкция элементтерімен бірге түсті.

Ұлттық тарих жазушыларына көңіл бөлген Скотт шотландықтардың халық күресі, ағылшындықтардың тәуелсіздік үшін күресі айналасында роман құрды.

Жазушы Шотланд тарихи қоғамының белсенді мүшесі болды. Романдардан басқа  қоғам «Шотландия тарихы» , «Наполеон Бонапарт өмірі» атты тарихи еңбектер жатады.

Вальтер Скотт романдарында бұрынғы кезеңдегі нақты оқиғаларды суреттеуге ұмтылу байқалады. Шотландтық жазушы мәдениетте романтикалық ортағасыр образының қалыптасуына елеулі үлес қосқан әйгілі автор.

Романтизмнің классикалық Отаны – Германия. Бұл жерде романтикалық дүниетанымның бастапқы негізі қаланды. Консервативтік-романтикалық бағыт Франциядағы буржуазиялық революция мен Ағартудың идеялық мұраларына сыншылдық тұрғыдан шабуылдар жасай бастады. Олар ағартушылардың адам ақыл-ойының шексіз мүмкінідігі туралы тезисіне тарихты мистикалық, провиденициялық тұрғыдан түсінуді қарама-ақарсы қойды. Консервативтік романтиктер орта ғасырды бағалауда да идеалистік тұрғыдан қатынас жасап, орта ғасырларды «рыцарьлар мен әулиелер» ғасыры деп, ол дәуірді тәртіпті қоғам, рыцарьлық асыл тектілік және патриархалдық салт-дәстүр, жоғарғы рухани құндылық – яғни, біртұтас христиандық дәуір деп атады.

Орта ғасырдардың идеалдандырылған образы жаңа дәуірдің руханисыздық, эгоизм, майда есепкершілдік, әлеуметтік қарама-қайшылық пен антагонизм жайлаған буржуазиялық шындыққа қарама-қарсы қойылды.

Ағартушылар жасаған адам тұлғасының образы және адам құқығы концепциялары мен қоғамдық келісім және халық егемендігі идеялары қатаң сынға алынды.

Романтикалық сын қоғаммен оның тарихы туралы ағартушылардың рационалистік түсінігінің шынайы әлсіз тұстарын айқындап берді: «қоғаамды механикалық тұрғыдан түсіну», «табиғи құқық» сияқты кемшіліктер ағартушыларға шынымен тән болатын. 

Германияда дәстүршілдік идеясын неғұрлым толық жүзеге асырған бағыт «құқықтың тарихи мектебі» деп аталды (оның өкілдері – К.Ф. Савиньи, К.Х. Эйхгорн).

Тарихты діни-консервативтік тұрғыдан түсіндірген дербес мектебі бар Леопольд Ранке де осы бағытқа жақын тұрды.

Англияда консервативтік-романтикалық бағытты 1790 ж. «Франция революциясы туралы памфлет» еңбегін жариялаған және ХІХ ғ. І жартысында консервативтік ой-пікірдің қоғамда кең дамуына ықпал еткен виг бағытының тарихшысы Э. Берк негізін қалады.

Э. Берктен соң романтизмнің осы бағытына тори тарихшысы а. Алисон жақын келді. Негізінен алғанда ағылшын тарихнамасы романтикалық бағытқа айта қаларлық үлес қоса алған жоқ.

Францияда тарихнамаға Ж. де Местр, Л. Де Бональд тәріздес көрнекі романтикалық идеологтардың ықпалы күшті болды. Орта ғасырлардың тарихын граф Ф. де Монлозье консервативтік-романтикалық тұрғыдан зерттеді.

Либералдық тарихнамада романтизм идеясы басқаша қырынан көрінді. Ол өзінің дамуының шырқау шегіне Европада революциялық және ұлт-азаттық қозғалыстары басталған ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарына сәйкес келді. Бұл бағыт дворяндық-клерикалдық реакцияның уақытша үстемдігіне қарсы болды.  Сөйтіп, либералдық тарихнама Батыс Европа және АҚШ-та ХІХ ғасырдың 20-40 жж. негізгі бағытқа айнала бастады.

Теориялық тұрғыдан алып қарағанда либералдық тарихнамаға ағартушылардың идеясын романтизмнің неғұрлым жемісті идеяларымен ұштастыру тән болатын. Олар Ағарту дәуірінің саяси принциптерін өздерінің көзқарастарының негізі етіп алды. Олардың арасынан тек О. Тьерри ғана «сезіну» ұстанымына үлкен мән берді. Либералдық тарихшылар ағартушылардың «прогресс» идеясын қабылдады, алайда, либералдық тарихшылар бұл идеяның көкжиегін әлдеқайда кішірейтіп жіберді. Мысалы, ағартушылар прогессті адамзаттың шексіз жетілуі деп есептесе, либералдар адамзат дамуын оның саяси дамуымен ғана шектеді.

Сонымен қоса, либералдық тарихшылар ағартушыларға тән тарихқа либералдық-рационалдық қатынас жасаудың сыңаржақтылығынан арыла алды, бұл бағыттағы олардың ой-пікірі романтизм арнасында дамыды. Олардың «қоғамның реттілікпен даму» идеясы буржуазиялық жолмен даму үшін реформалардың, тіпті революциялардың қажеттілігін мойындау болатын. Либералдар оның өзіндереволюция либералдық өзгерістердің шегінен шықпауы керек деп есептеді.

Осы тарихи-саяси ой-пікірдің шеңберінде Реставрация дәуірінің француз тарихшылары дамытқан таптық күрестің буржуазиялық теориясы қалыптасты.

Революция кезінде бірқатар нашарлаған тарихқа ХІХ ғасырдың алғашқы онжылдығында (әсіресе Реставрация дәуірінде) қоғамдық қызығушылық бірқатар қайта жанданды.

 

№9.  Тарихи факт.

 

А. Факт түсінігінің мағынасы және фактінің түрлері

Б. Тарихи фактілерді талдаудың әртүрлі аспектілері

"Тарихи факт" түсінігін диа-лектиқалық-материалистж тұр-ғыдан талдау. Тарихи фактінің логикалық-гносеологиялық құ-рылымы. Тарихи шындық фак-тісі (факт - оқиға). Оқиғаны реалистік және конструктивтік тұрғыдан түсіндіру. Факт - дерек (факт – ақпарат). Ғылыми тарихи факт және оның түрлері. "Тарихи факт" түсінігінің тарихтың батыстық методоло-гиясындағы талдаулары.

 

Тарихты тану үдерісі фактіні меңгеруден басталады. Тарихи фактінің ерекшелігі – оның қайталанбайтындығында, оны бақылаудың мүмкін еместігінде. Сондықтан, қандай да болмасын тарихи факт туралы оқушының түсінігін қалыптастыру үшін оқушының қазіргі замандағы заттар мен құбылыстар туралы білімімен байланыстыру қажет. Мысалы, Фарос маягының әлемнің 7 кереметінің бірі екендігін түсіну үшін оқушының бәрінен бұрын қазіргі заманғы маяктар туралы түсінігі болуы керек (оның үлкендігі, неден жасалғандығы, не үшін жасалғандығы және т.б.). 

Бірақ, жекелеген фактіні білуі – оқушының тарихты меңгергендігін көрсетпейді. Өзара байлнысы жоқ фактілердің қарапайым тізбегі тарихи материалды саналы түрде меңгеруді мүмкін ете алмайды. Сондықтан, тарихты оқыту үдерісінде фактілер өткен өмірде болған маңызды байланыстар мен өмір заңдылықтарын меңгеру үшін, өзара салыстыру үшін қажет. Тарихи фактілер өте көп. Тарихты оқыту үдерісін ұтымды жүргізу үшін, оларды дұрыс топтастыра алу қажет.

Тарихи фактілер екі сипатта болуы мүмкін:

Біріншіден, бұл тарихта бір ғана рет, белгілі-бір жағдайларда ғана, тек белгілі бір адамдар ғана қатысқан, мерзім мен кеңістік ішінде қатаң шоғырланған жекелеген оқиғаларды көрсететін фактілер. Олар қайталанбайды. Мысалы, Мұз қырғыны – бұл жеке тарихи оқиға. Ол Чуд көлінде 1242 жылдың 5 сәуірінде болды. Онда А.Невскийдің әскері мен немістің «төбат-рыцарьлары» қатысты. Ресейдегі крепостнойлық құқықтың жойылуы да жеке оқиға. Ол Ресейде 1861 жылдың 19 ақпанында болды. Оны жоғарыдан жасалып, шаруалардың өте үлкен наразылығын туындатты.

Екіншіден, белгілі бір тұтас тарихи кезең мен дәуірге тән, олардың сипатты белгісін көрсететін тарихи құбылыстар да болуы мүмкін. Мысалы, барщина мен оброк – феодалдық құрылыс кезіндегі шаруалардың атқарған міндеттіліктері. Бұл фактілерді меңгерген кезде оны француз шаруасының, ағылшын шаруасының немесе орыс шаруасының атқарғанын білу маңызды емес, барщина мен оброкты басқа тарихи құбылыстардан ерекшелеп тұрған сипатын білу маңызды. Мұндай фактіні біз тарихи құбылыстар қатарына жатқызамыз. Басқа мысал: өндірістік төңкеріс – бұл қол еңбегінің машина еңбегімен алмастырылып, фабрикалық өндіріске өту және бұрын тарихта болмаған таптардың пайда болу үдерісі. Бұл үдеріс әлемнің әртүрлі бұрышындағы саналуан елдерде де болуы мүмкін. Аталған үдерістің болуы үшін капиталистік қарым-қатынас дамуы керек. Сондықтан, бұл тарихи факт - тарихи құбылыс.

Фактілер көлемі, күрделілігі, мағынасы жағынан өзара ерекшеленеді. Мысалы, Қырым соғысы – бұл жекелеген, қайталанбайтын факт болып табылатын тарихи оқиға. Ол тарихта бір ғана мәрте (1853-1856 жж.), нақты хронологиялық кезең ішінде болды. Бұл соғысқа белгілі бір елдер ғана қатысты (Ресей, Түркия, Англия, Франция), кеңістік ішінде шоғырланған (әскери қимылдар Қара теңіз, Қырым түбегінде, Кавказ тауларында болды). Бұл оқиғаны түсініп, меңгеру үшін оны одан кішірек, Синоп шайқасы, Севастополь қорғанысы, Камчаткадағы-Петропавловск қорғанысы тәріздес фактілермен танысу арқылы игеру керек. Яғни, өзінің толық ашылуы үшін неғұрлым кішірек фактілерді білуді талап ететін күрделі фактілер – бірінші кезектегі фактілер, ал, кішірек фактілер – екінші кезектегі фактілер деп аталады. Бірінші кезектегі фактіні түсіну екінші кезектегі фактіні меңгермейінше  мүлдем мүмкін болмайды.

Өз кезегінде екінші кезектегі фактілер де нақтыланады. Мысалы, жоғарыда келтірілген Синоп шайқасының өзі орыс және түрік эскадрасының орналасуы, олардың сапқа тұру ерекшеліктері, қару-жарақтарының ерекшеліктері, шайқас эпизодтары және т.б. бөліктерден құралады.  Бұл фактілер тарихи білімнің алғашқы бөлшектері деп аталады. Әдістемеде олар тек бір ғана қарапайым тарихи құбылысты немесе оның бір ғана сипатты белгісін көрсетететін қарапайым фактілер деген топқа біріктіріледі.

Тек әртүрлі сипаттағы фактілерді өзара ұштастыра отырып, тарихи оқиғаның нақты образын жасап шығаруға болады. Бұл тарихи фактілер мен материалдарды таңдап алуды өте ұқыптылықпен жүргізуді талап етеді. Бұл кезде мұғалім оқушылардың есінде өмір бойы сақталуы міндетті негізгі фактілерді және олардың өзінің мазмұнын ашу үшін қажетті қосалқы фактілердің арақатынасын дұрыс реттеп таңдап алуы қажет.

Фактілердің мазмұнын ашу дәрежесі олардың маңыздылығына байланысты болады: тарих курсының тарихи үдерістің бағытын анықтайтын негізгі фактілер барынша толық мазмұндалады, ал, осылардың мазмұнын ашуға немесе негізгі фактілердің өзара байланысын көрсететін фактілер бүге-шігесіне дейін түсіндірусіз-ақ айтып өтіледі. Осындай жағдайда ғана тарихты түсіну саналы, құрғақ жаттаудан азат түрде жүргізіледі.

Оқиғалар мен құбылыстар бір-бірімен тығыс байланысты. Бір сипаттағы фактіні меңгеру – екінші сипаттағысын түсінуді мүмкін етеді. Оқиғалар мен құбылыстардың мазмұндары бірін бірі толықтырады, жекелеген белгілерін ғана емес, дәуірге тән сипатты белгілерді көре алуға, тарихи даму үдерісін бақылауға  машықтандырады. 

Оқиғалар мен құбылыстар арасындағы байланыстар жекелеген, қайталанбайтын фактілерді оқу типтік фактілер мен құбылыстарды меңгеруді мүмкін ететіндігінен көрінеді. Мысалы, жекелеген шаруалыр көтерілістерімен танысу арқылы біз олардың феодализм кезіндегі негізгі күрес түріне айналған сипаттылығымен де таныс боламыз.

Осы кезде кері байланысты да анықтауға болады. Мысалы, империализм дәуіріндегі капиталистік елдер арасындағы қарама-қайшылықтар үдерісін білу – І дүниежүзілік соғыстың себебі мен сипатын түсінуді мүмкін етеді.

Фактілер – теориялық тұжырымдардың негізі болып табылады. Егер мұғалімнің сабақ түсіндіруінде фактілердің саны көп болып. Олар өзара ешқандай байланыссыз көп мөлшерде берілсе, онда бұл фактологияға айналады, ал, шынайы фактіге онша көп сүйенбей, тек тұжырымдар жасаумен айналысқан мұғалімнің сабағы әлеуметтану пәніне айналады. Яғни, факті мен тұжырым арасындағы дұрыс тепе-теңдікті ұстау – тарих мұғалімінің бұлжымайтын қағидасына айналу керек.

Фактілерді тарих сабағына іріктеудің негізгі критерийлері:

5. ғылыми шынайылығы;
5. тарихты түсіндірудегі маңыздылығы;
5. нақтылығы мен образдылығы;
5. эмоциялық әсер етуінің жоғарылығы;
6. оқушының ойлауын дамытуға жасайтын ықпалының жоғарылығы;
5. оқушының іскерлігін дамытуға жасайтын ықпалының жоғарылығы;
5. оқушының жас ерекшелігіне сәйкестігі: 5-8 сыныптарда неғұрлым образдық, бейнелеушілік сипаты басым фактілер іріктеледі, ал, жоғарғы сыныптарда оқушы сенімін қалыптастыратын (құжат негізіндегі, материалдың шынаыйлығы күмән келтірмейтін) фактілер іріктеледі.

Оқушылар фактілердің арасындағы байланыстарды неғұрлым мол меңгерген сайын, олардың білімінің бір жүйеге келуі де соғұрлым жоғары деңгейде болады, албұл болса, оқушылардың өз тарихи білімдерін керек кезінде тез пайдалана алуына мүмкіндік береді. Тұжырымдау мен жүйеге келтіру – тарихты танудың негізгі құралы. Тарихи білімді қалыптастыру – білмеуден білуге қарай, толық емес, үстіртін білімнен толық әрі бір жүйеге түскен терең білімге қарай жылжу түрінде жүзеге асады. Тарихи  таным тарихи фактілердің образын жасаудан, яғни, тарихи елестетуден басталады.

 

№10. Тарихи деректің методологиялық мәселелері.

 

А. Тарихи дерек түсінігі және оның тарихнамалық дерек түсінігінен ерекшелігі мен олардың түрлері

Б. Тарихи деректерді сынау әдістерінің тарих ғылымының дамуының әр кезеңіндегі эволюциясы

 

Тарихи дерек, оны топтастырудың әртүрлі тәсілдері: позитивистердің дерек таңдау ерекшелігі. Жазба деректерден басқа деректерді тарихи зерттеу барысында пайдалана бастау. Деректі талдау әдістері базасының жасалуы және дерек талдау түрлері. Тарих ғылымындағы хронология және кезеңдерге бөлу. Тарих пен әдебиеттің өзара қарым-қатынас деңгейі.

Сондықтан тарих көркем әдебиеттің бір саласы. Тарихи  шындық зерттеуші ырқына бағынбайды, оның шегіне жету мүмкін емес деген сыңайдағы пікірлер айтты.

Дегенмен де осыған қарап тарихи зерттеулердің шындығы жоқ деген қорытындыға келуге болмайды. Л. Ренкенің айтуы бойынша «... тарихи уақиға қалай болса, сол күйінде жазу керек» [3]. Немістің лы ғалымының айтуынша, тарих әлемі – объективті тарихи фактілердің тізбегі екен. Тарихи шығарма жазу үшін зерттеуші өзінің баяндар мәселесі жөніндегі жеке басының көзқарасынан арылуы керек. Яғни автордың саяси ұлттық, корпоративтік мүдделері шығармаға әсер етпеуі керек. Тарихшы болған уақиғаны сынап-мінемей, ыждаһатты түрде, мұқият баяндауы керек. Өкінішке орай Л. Ренке сияқты объективизм ұранын ұстаған тарихшылар өмірде тым аз кездеседі.

2. Тарихи объективизмнің жеңіске жетуі үшін бірнеше факторлардың әсер етуі мүмкін. Біріншіден, белгілі бір тарихи уақиғаны баяндау үшін деректер корпусы толық болуы қажет. Бірнеше ғасыр бұрын болып өткен қоғамдық құбылысты шындыққа жақын етіп көрсету үін деректердің бірнеше типін, әр-алуан түрін кешенді түрде пайдаланған жөн. ХІХ ғ. 2 жартысында ағылшын капитализмі өзінің дамуының шырқау шегіне жетті: өндірістік революция мен ұлан-ғайыр отар елдер Англияны әлемдік өндірістік өнеркәсіп бойынша 1-ші орынға алып шықты.  Лондон халықаралық сауданың орталығына, ал фунт стерлинг - әлемдік есеп айырысу бірлігіне айналды. Ағылшын әдебиетінде бұл кезең 1837-1901 жж. билік құрған королева Викторияның есімімен «викториандық» кезең деген атқа ие болды. 

Маркс пен Энгельстің «Біз бір ғана ғылымды – тарих ғылымын ғана білеміз», – деген қанатты сөзі ХІХ ғ. ІІ жартысындағы интеллектуалды мәдениетін толық сипаттайды. Ресей сыншысы әрі публицисті В.Г. Белинский ХІХ ғасырды тарихи ғасыр деп атап, барлық іс-әрекет тарихи негізде әрі тарихи себептерге байланысты пайда болады деп есептеді.

Ағылшын капитализмінің ерекшеліктері елдің осы онжылдықтағы әлеуметтік және саяси дамуының бағытына өз ықпалын жасады. ХІХ ғ. соңына дейін Англиядағы буржуазия үстемдігіне ешқандай қауіп төнген жоқ. Осы жылдарда демократиялық сипаттағы бірқатар реформалар жасалды. Парламентке сайлану және сайлау құқығын тек буржуазия ғана емес жұмысшы табының жоғарғы бөлігі де иемденді. Либералдық және консервативтік партиялар өзара біріге бастады.

Осындай жағдайда ағылшын қоғамдық ой-пікірінде күрделі, қос сипатты үдеріс қалыптасты. Бір жағынан Англияның экономиклық күш-қуаты мен елдегі саяси тұрақтылық, Британдық отарлық империяның күштілігі, ғылым мен техника жаңалықтары буржуазия идеологтарының капиталистік құрылымның мығымдылығы және ағылшын мемлекеттіәк билігінің тұрақтылығына сенімдерін нығайтты. Ал екінші жағынан, жақындап келе жатқан империалистік кезеңнің елдің өзінің ішінде де, сыртқары жерлерде де пайда болып келе жатқан қиыншылықтарымен бой көрсетіп келе жатқандығы бірқатар үрей туындатты.

Осындай кезде қоғамдық ой-пікірге Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімі өз ықпалын тигізді. Эволюция идеясын қоғамдық өмірдің басқа да саласына пайдалануға ұмтылудан әлеуметтік дарвинизм ілімі пайда болды. Оның негізін жасаушылар биологиялық әлем заңдылықтарын қоғамға пайдаланбақшы болып, өмір үшін күрес барлық тірі организмдер үшін, оның ішінде адамдар үшін де ортақ әмбебап заң деп есептеді. Ол ілім бойынша өмір үшін тартысты күрес қоғамның қалыпты жағдайы болып есептелді. Әлеуметтік дарвинизм өкілдерінің пікірі бойынша жекелеген адамдардың арасында өмір сүруге бейімділігі жағынан айырмашылықтары болатыны тәріздес, халықтардың арасында да «жақсылары» және «жамандары», басқаша айтсақ, «жоғарғы» және «төменгі» нәсілдер болады.  Сөйтіп, әлеуметтік дарвинизм нәсілшілдік теориясына тікелей жол салды. Әлеуметтік дарвинизм ақ нәсілді, оның ішінде ағылшынсаксондық ұлтты туыла біте төрелер нәсілі деп есептеді. Бұл теорияның қалыптасуына Англияда белсенді түрде жүргізіліп отырылған отарлық жаулап алу саясаты негіз болды .

Осы онжылдықтың қоғамдық ой-пікірінің ерекше сипатты белгісі позитивисттік әлеуметтанудың кең таралуы. Аса ірі ағылшын философ-позитивисі Герберт Спенсер (1820-1903) эволюция идеясы тәріздес адамзат білімінің барлық саласын қамтитын философиялық жүйе жасап шығуды іске асырмақ болды. Негізгі мамандығы бойынша инженер Спенсер дәл білімдер саласымен, нақтырақ айтсақ, механикамен жақсы таныс болатын. Өзінің философиялық жүйесін Спенсер синтетикалық философия деп атап, оны өзінің келесі еңбектері сериясында сипаттап берді:

1. Негізгі бастау – 1862ж.,

2. Биологияның қалыптасуы – 1864-1867,

3. Психологияның қалыптасуы – 1855, 1870-1872,

4. Әлеуметтанудың   қалыптасуы – 1876-1896.  

     Спенсер эволюция әлем дамуының негізі деп есептеді. Спенсер эволюцияның өзіне «материя мен оған қоса-қабат жүретін бей-берекет қозғалыс интеграциясы» деген анықтама берді.  Оның өзінде деп есептеді Спенсер «материя белгісіз, байланыссыз біртектіліктен белгілі әртекті байланысты жағдайға өтеді» деп есептеді. Спенсер бұл заңды әмбебап заң деп есептеп, жекелеген ғылымдардың, оның ішінде қоғамдар тарихының бай материалдарына сүйене отырып, әртүрлі салалар мен өрістердеоның қалай жұмыс жасайтынын анықтамақ болды.

Эволюция заңын тексеру, оның жұмысын анықтауға ұмтылудың өзі қаншалықты жемісті болғанымен Спенсердің эволюцияны түсінуінің өзі сыңаржақты болатын. Даму Спенсер бойынша баяу, ешқандай секіріссіз, біртіндеп жүретін қозғалыс. Дамудың негізінде оның пікірінше тепе-теңдік заңы бар: тепе-теңдік жойылған кезде табиғат өзінің алғашқы қалпына қайта келеді. Дамуды осылайша түсіну капиталистік құрылыстың әлеуметтік және саяси негіздерінің тұрақтылығы мен бірқалыптылығын дәлелдеп берді.

Қоғам дамуының тарихында Спенсер үш кезеңді ажыратты.

1-кезең:  ру-тайпалық қоғам,

2-кезең: ерте таптық қоғам,

3-кезең: индустриалдық кезең.

Қоғам ішіндегі әртүрлі қызметтерді әртүрлі топтардың арасындағы бөлінуін Спенсер адам ағзасының әртүрлі органдарының арасындағы қызметтердің бөлінуімен салыстыра отырып, соған теңестірді.  Спенсердің осы теориясы «қоғамның ағзалық теориясы» деп аталып, қоғам ішіндегі әлеуметтік топтар мен таптардың өмір бойы орын алмаспайтындығын дәлелдеп негіздеді.

Спенсердің ілімі қаншалықты сыңаржақты болғанымен ол өз дәуірі үшін алдыңғы қатарлы философ еді, өйткені қоғам өмірін теологииялық тұрғыдан түсіндіруден бастартқан болатын.

Осы кезеңде белгілі экономист және публицист, ықпалды «Экономист» журналының редакторы У.Бэджгот О.Конттың әлеуметтік позитивистік ілімін одан әрі қарай дамыту әрекеттерін жасайды. Өзінің 1872 ж. жазған «Физика және саясат» деген еңбегінде Конт схемасын Дарвин ілімімен байланыстырмақ болды.

ХІХ ғ. 60-70 жж. жаңа мектептер мен бағыттар қалыптасты. Позитивистік тарихнама шеңберінде жеке мектептер арасында да өте үлкен айырмашылықтар болып отырды.

Базель университеті өнер тарихының профессоры Яков Буркхард тарихшылардың тұтас ұрпағын дайындай отырып, өз мектебін жасады. Бурхардт Берлин университетінде Ранкеден дәріс алды, бірақ, оның деректерге ғылыми-сыншыл қатал қатынасын қабылдаған жоқ, керісінше оған мүлдем қарама-қарсы тұрды. Ол Ранкеге қарсы өз тұжырымдамасында 1-орынға мемлекет пен саясатты емес, адамзаттың рухани және материалды мәдениетінің тарихын – тұрмыс, техника, өнер, поэзия, ғылымды – қойды. Болашақтағы тарихнаманың дамуына үлкен әсер еткен европалық мәдениеттің   даму схемасын жасады. Өз көзқарасын Бурхардт адамзат тарихы – мемлекеттер мен саяси тарих деп есептеді.

Ол: «Тарих мен үшін ұлы поэзия болып қала береді. Мен оны рухтың жаңа, мәңгі жаңа жаңалықтарының ... керемет үдерісі деп қарастырамын», - деп жазды. Бурхардт тарихшылардың арасында алғашқылардың бірі болып зерттелетін дәуірдің  тұрмысы мен адамгершілік тұрғысын қайта жаңғырту, олардың көрнекі қайраткерлерінің  көзқарасын сипаттау әдісін пайдаланбақ болды.

Оның  тұжырымдамасында Қайта құру дәуіріне негізгі орын берілгенін 1860 ж. жазылған «Қайта құру дәуіріндегі Италияның  мәдениеті» еңбегі дәлелдейді.

Зерттеу шеңберін кеңейту, фактілік материалдарды жинақтау, бірінші кезекке әлеуметтік, экономикалық және мәдени тарихтың мәселелерін қою – позитивистік тарихнаманың жетістіктері болып табылады.  Қарастырылатын кезеңнің тарихи білімі елге жаңа дәуірге ғана бөлінбей, жеке мәселелер бойынша да бөлініп, мамандануы жоғары болды. Салыстырмалы тарихи әдісті жүйелі түрде қолдану, жазба және заттай ескерткіштерді қарқынды түрде талдау айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуді қамтамасыз ете алды. Зерттеу техникасы нығайды. Қосалқы пәндер  - дипломатика, нумизматика, палеография, аралас ғылыми салалар – археология, тарихи география, филология, этнография дамыды.

ХІХ-ХХ ғғ. арасындағы француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) О.Конттың  көптеген пайымдамаларын сынады. Оның ойынша әлеуметтік шындық жеке тұлғалардың әрекетіне ықпал ететін индивидтердің қандай да бір әрекеті. Дюркгейм біржағынан,  әлеуметтік факторлар жеке іс-әрекетке сыртқы түрде болса, екінші жағынан, құнды нормативтік факторлар болып табылады. Әлеуметтік статиканы да, қоғам эволюциясын да қарастырады.

Дюркгеймнің әлеуметтік мектебінің өкілі Франсуа Симиан (1873-1936) тарих пен әлеуметтануды қарсы қойды., тарих ғылым емес, ол ешқашан ғылым бола алмайды, өйткені ғылымның тек жалпымен ісі болады, ал тарих жекемен, бір кезде болған дүниемен байланысты деп түсіндірді.

ХІХ ғ. аяғында нақты тарихи зерттеулермен айналысқан тарихшыларды тарихи білімнің теориялық мәселесі онша қызықтырған жоқ, тек тарихи сын әдісі пайда болған елдерде ғана көңіл бөлінді. Дүниежүзілік тарихнамада неміс тарихшылары жетекші орында болды, тарихқа, өткен күндерге пән ретінде қарады. Сондықтан, ХҮІІІ ғ. авторларын «партиялылығы» үшін, яғни, қандай да бір жақтың, топтың идеялық-саяси бағытын ашық түрде қабылдағаны үшін сынады.

Алайда, бұл кезде позитивизмді сынау да көбейді, жаратылыстанудан тарихи танымды бөліп алу нығайып, қорытындылардың объективтілігі шектеулі болса да, оның ғылыми мәртебесін қорғау куерек болды.

Бұл мәселе туралы алауыздықтар ХІХ ғ. 90 жж. немістің көптеген көрнекі тарихшылары қатысқан методологиялық пікір-таласта айқын көрінді. Оны бастаған Карл Лампрехттің қақпайласу мақалаларында кең түрде ашық сыналды. Ол 1897 ж. ғылымның мақсаты жеке бөлімдермен жұмыс істеп, фактілерді тізу емес деді. Біз табиғатты бақылаған сияқты,тарихты бақылау жасап, жалпы ұғым жүйесіне ғылым көптеген фактілерді келтіруі қажетдеп есептеді. Бұл анықтама басқа басқа ғылымдармен бірге тарихта да қолданылды. Лампрехт тарихи үрдістің факторы ретінде кездейсоқтық пен бостандықты мойындағанымен, тарихи зерттеулерде себептерді эмпирикалық түрде белгілеу мүмкн емес деп есептеді. Лампрехт өзін тарихшы-психолог деп есептеді, кез-келген  әрекет психологиялық жағдайға байланысты, ал іс жүзінде әңгіме жеке психология емес, әлеуметтік психология туралы болады,өйткені ол әлеуметтік санадағы өзгерістерді түсіндіре алады. Бұл өзерістерді ол қатаң схемаға салды, онда қоғамдық өмірге әсері тұрғысынан жеке адам, ұлттық айырмашылықтар мойындалмады.

Табиғат туралы ғылым және мәдениет туралы ғылымның ерекшелігі мәселесін айта келіп, тарихты пікір таластағының ішіндегі маңыздысы деп санады. Табиғат туралы ғылымдар номотеистік және жинақтайтын заңдар деп белгіленсе, мәдениет туралы ғылымдар идеографиялық (сипаттама) және индивидуалдандыратын (жеке) деп қарастырылды.

Неоканттық бағыт ерекшелігі.

Немістің мәдениет тарихының көрнекі өкілі, философ Вильгельм Дильтей (1833-1911) рух туралы және табиғат туралы ғылымды қарама-қарсы қойды. Тарих объективті дүниені зерттемейді, субъективті ұстанымдарды, мақсатты, жоспарды қарастырады деп пайымдады. Сондықтан түсіндіру әдісін негізге алған жаратылыстану ғылымдарынан айырмашылығы тарих өз алдына түсіну міндетін қояды,яғни интуитивті түрде өткен адамдардың психикасына енуді жүзеге асырады. Ерекше әдіс ретінде жаратылыстану танымында қолданылатын рационалды құралдан айырмашылығын түсіну танымдық құралдың арнайы жиынтығын көрсетеді. Ол «тіршілікке ену», «сезімге ену» және ғылыми тексеруге түспейтін басқа иррационалды әдістермен қол жеткізеді. Өткен күндер мен маңызды оқиғалар туралы әркімнің өз түсінігі болады.

Егер номотеистік бағыт көп жағдайда позитивизммен байланысты болса, идеографиялық бағыттың теориялық алғышарттары бостандық еркі туралы Иммануил Канттың идеяларына қарсы шықты. Неоканттық тарих философиясының ірі өкілдері В.Виндельбанд пен Г.Риккерт тарихи танымның шегін анықтауға тырысты

Вильгельм Виндельбанд (1848-1915) жаратылыстану және тарихты бір-біріне қарама-қарсы қойды. Жалпы заңдарды жасау жаратылыстану міндеттеріне кірсе, жеке фактілерді сипаттау тарихтың еншісіне берілді. Тарихи шындық бірден-бір қайталанбайтын оқиғалар әлемі ретінде көрінді.

Генрих Риккерт (1863-1936) көзқарасы да осыған жақын болды. Тарих – рух туралы ғылымның бір түрі, табиғат туралы білімнен, философиядан да,әлеуметтанудан да айырмашылығы бар идеографиялық білім. Виндельбанд ғылым мен тарих арасында екі айырмашылық бар деп есептеді,- деді Риккерт. Біріншісі, ойды жинақтау және жекелеу арасын көрсетуде, екіншісі – бағалау және бағалау емес ой дифференцияциясында.Оларды жинақтап, ол ғылымды 4 түрге бөлді: бағаламайтын және жинақтайтын., немесе таза жаратылыстану ғылымы., бағаламайтын және жинақталмайтын квазитарих, бағалайтын және жинақтайтын  – квазиғылыми тарихи білімдер, мысалы, әлеуметтану және экономика., бағалайтын және индивидуалдандыратын ғылым немесе тарих.  Сонымен ғылымның 4 түрі біртұтас шкаланы жасайды, оның бір бағыты абстрактылы ойлаудың шегі болса,екіншісі жеке қалпында реалды білімнің шектеулі жағдайы болды.

Риккерт тарихи заңдардың бар екендігін де тарих ғылымының оны түсінуге қабілетті екендігін де жоққа шығарды. Тарих жалпыны емес жекені зерттеуі керек. Сөйтіп неокантшылар тарихи танымды субъективтіліктің шегінен шығаруды көздеген жаңа ілімді жасауға ұмтылды.  Виндельбанд жіктеуінде діни түсінік жоғарғы бағаға ие болды.  Осыдан соң барып екінші орын эстетикалық, этикалық, логикалық құндылықтар болады.

Тарихи-экономикалық бағыт неміс тарихнамасында ХІХ ғ. 70-ші жылдарынан бастап күшейе бастады. Бұл бағыт марксизм бағытына қарама-қарсы – жеке меншіктің мәңгілік екендігін, капитализмнің адамзат дамуының шырқау шегі екендігін дәлелдейтін бағыт ретінде пайда болған болатын.  Бұл бағыттың өкілдері қарама-қайшылығы шырқау шегіне жеткен қоғам үшін ең қажет шара – революция емес, реформалар деп есептеді.  Олар сондай-ақ, капитализмді сақтап қалу үшін белсенді әлеуметтік саясатты жүргізу және экономикалық өмірге мемлекеттіің белсенді араласуы қажет деп есептеді. Олар өз көзқарастарын халық арасында кең насихаттау үшін фашистік партия пайда болған алғашқы жылдарға дейін өз қызметін жалғастырған «Әлеуметтік саясат одағын» 1872 жылы құрды.

Методологиялық тұрғыдан алып қарағанда тарихи-экономикалық бағыт қандай-да бір ортақ даму заңдары бар екендігіне мүлдем қарсы шығып, оның орнына жекелеген әр дәуірлердегі экономикалық-шаруашылықтық фактілерді жинақтаумен айналысты. Бұл тұрғыдан қарастырғанда олар позитивистік бағытқа жақын тұрды. Бұл бағыттың құрамында «жаңа тарихи мектеп», «ескі тарихи мектеп», «саясэкономияның тарихи мектебі» болды. Олардың барлықтары қоғамдағы әлеуметтіік қарама-қарсылықты болдырмау, саяси-экономикалық реформалар жүргізу, революцияны болдырмау бағыттарын ұстанды. Өкілдері: Густав Шмоллер, Луйо Брентано, Карл Бюхер, Георг Фридрих Кнапп.

Тарихи синитез теориясын жасаған белгілі француз философы, әлеуметтанушы Анри Берр (1863-1954) ХІХ ғ. аяғында позитивистік эмпиризмді сынады және тарих пен ғылымның басқа салалары арасындағы алшақтықты жоюға тырысты. Тарих ойды нақтылай түседі дей отырып, оның негізгіміндеті тарихи фактілерді сыни және ғылыми талдауға негізделген синтезде деп білді, ал дамудың басты жолы – дәстүрлі эрудиттік тархнаманы әлеуметтану және философия тарихымен біріктіру. Берр  Тарихи синтезге шолу атты теориялық журнал шығарды. Тарихшыларды, әлеуметтанушыларды, философтарды, экономистерді, этнографтарды, түрліелдердегі жаратылыстану ғылымы өкілдерін біріктірген синтездің халықаралық орталығы Адамзат эволюциясы. «Ұжымдық синтез» атты тарихи монографияның көп томдық сериясын жасады. Берр өзінің басты идеяларын «Тарихи синтез» еңбегінде мазмұндады. Тарихтағы 3 түрлі себептік байланыстарды көрсетті: кездейсоқ фактілер, тұрақты себептер – қажетті фактілер, ішкі рационалды байланыстар – тарихи дамудың логикасын құрайды. Оның даму динамикасын көрсетеді. Ішкі себеп – адамдар әрекетімен теңестіріледі, яғни индивидуалды психика саласымен шектеледі.

XIX ғ. II ж. Англияда тарих ғылымының дамуындағы бірқатар табыстармен ерекшеленді. Ғылымның алға жылжуы ең алдымен тарихи материалдарды көптен басып шығару арқылы мүмкін болды. 1857 ж. Архив қүжаттарының сериясы, ал 1863 ж. бері  қарайғы пайда болған мемлекеттік  қағаздардың реестрі жүйелі түрде басылып шыға бастады. 1859 ж. Архив басқармасы елдің әр түкпірінде жеке адамдардың мұрағаттарында сақталып қалған құжаттар мен материалдарды баспадан шығару үшін XVII ғ. Көрнекі заңгер Селденнің есімі берілген қоғам,ал 1893 ж. Британдық флот және ағылшн теңіздегі саясаты туралы құжаттарды топтастырып,баспадан шыару ісімен айналысатын арнайы қоғам құрылды. 80-ші жылдарда Шотландия тарихы құжаттар,соның ішінде Шотландия құпия кеңесінің хаттамаларын баспадан шығару ісі де басталды.

Ол: «Тарих мен үшін ұлы поэзия болып қала береді. Мен оны рухтың жаңа, мәңгі жаңа жаңалықтарының ... керемет үдерісі деп қарастырамын», - деп жазды. Бурхардт тарихшылардың арасында алғашқылардың бірі болып зерттелетін дәуірдің  тұрмысы мен адамгершілік тұрғысын қайта жаңғырту, олардың көрнекі қайраткерлерінің  көзқарасын сипаттау әдісін пайдаланбақ болды.

Оның  тұжырымдамасында Қайта құру дәуіріне негізгі орын берілгенін 1860 ж. жазылған «Қайта құру дәуіріндегі Италияның  мәдениеті» еңбегі дәлелдейді.

Зерттеу шеңберін кеңейту, фактілік материалдарды жинақтау, бірінші кезекке әлеуметтік, экономикалық және мәдени тарихтың мәселелерін қою – позитивистік тарихнаманың жетістіктері болып табылады.  Қарастырылатын кезеңнің тарихи білімі елге жаңа дәуірге ғана бөлінбей, жеке мәселелер бойынша да бөлініп, мамандануы жоғары болды. Салыстырмалы тарихи әдісті жүйелі түрде қолдану, жазба және заттай ескерткіштерді қарқынды түрде талдау айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуді қамтамасыз ете алды. Зерттеу техникасы нығайды. Қосалқы пәндер  - дипломатика, нумизматика, палеография, аралас ғылыми салалар – археология, тарихи география, филология, этнография дамыды.

ХІХ-ХХ ғғ. арасындағы француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) О.Конттың  көптеген пайымдамаларын сынады. Оның ойынша әлеуметтік шындық жеке тұлғалардың әрекетіне ықпал ететін индивидтердің қандай да бір әрекеті. Дюркгейм біржағынан,  әлеуметтік факторлар жеке іс-әрекетке сыртқы түрде болса, екінші жағынан, құнды нормативтік факторлар болып табылады. Әлеуметтік статиканы да, қоғам эволюциясын да қарастырады.

Дюркгеймнің әлеуметтік мектебінің өкілі Франсуа Симиан (1873-1936) тарих пен әлеуметтануды қарсы қойды., тарих ғылым емес, ол ешқашан ғылым бола алмайды, өйткені ғылымның тек жалпымен ісі болады, ал тарих жекемен, бір кезде болған дүниемен байланысты деп түсіндірді.

ХІХ ғ. аяғында нақты тарихи зерттеулермен айналысқан тарихшыларды тарихи білімнің теориялық мәселесі онша қызықтырған жоқ, тек тарихи сын әдісі пайда болған елдерде ғана көңіл бөлінді. Дүниежүзілік тарихнамада неміс тарихшылары жетекші орында болды, тарихқа, өткен күндерге пән ретінде қарады. Сондықтан, ХҮІІІ ғ. авторларын «партиялылығы» үшін, яғни, қандай да бір жақтың, топтың идеялық-саяси бағытын ашық түрде қабылдағаны үшін сынады.

Алайда, бұл кезде позитивизмді сынау да көбейді, жаратылыстанудан тарихи танымды бөліп алу нығайып, қорытындылардың объективтілігі шектеулі болса да, оның ғылыми мәртебесін қорғау куерек болды.

Бұл мәселе туралы алауыздықтар ХІХ ғ. 90 жж. немістің көптеген көрнекі тарихшылары қатысқан методологиялық пікір-таласта айқын көрінді. Оны бастаған Карл Лампрехттің қақпайласу мақалаларында кең түрде ашық сыналды. Ол 1897 ж. ғылымның мақсаты жеке бөлімдермен жұмыс істеп, фактілерді тізу емес деді. Біз табиғатты бақылаған сияқты,тарихты бақылау жасап, жалпы ұғым жүйесіне ғылым көптеген фактілерді келтіруі қажетдеп есептеді. Бұл анықтама басқа басқа ғылымдармен бірге тарихта да қолданылды. Лампрехт тарихи үрдістің факторы ретінде кездейсоқтық пен бостандықты мойындағанымен, тарихи зерттеулерде себептерді эмпирикалық түрде белгілеу мүмкн емес деп есептеді. Лампрехт өзін тарихшы-психолог деп есептеді, кез-келген  әрекет психологиялық жағдайға байланысты, ал іс жүзінде әңгіме жеке психология емес, әлеуметтік психология туралы болады,өйткені ол әлеуметтік санадағы өзгерістерді түсіндіре алады. Бұл өзерістерді ол қатаң схемаға салды, онда қоғамдық өмірге әсері тұрғысынан жеке адам, ұлттық айырмашылықтар мойындалмады.

Табиғат туралы ғылым және мәдениет туралы ғылымның ерекшелігі мәселесін айта келіп, тарихты пікір таластағының ішіндегі маңыздысы деп санады. Табиғат туралы ғылымдар номотеистік және жинақтайтын заңдар деп белгіленсе, мәдениет туралы ғылымдар идеографиялық (сипаттама) және индивидуалдандыратын (жеке) деп қарастырылды.

Неоканттық бағыт ерекшелігі.

Немістің мәдениет тарихының көрнекі өкілі, философ Вильгельм Дильтей (1833-1911) рух туралы және табиғат туралы ғылымды қарама-қарсы қойды. Тарих объективті дүниені зерттемейді, субъективті ұстанымдарды, мақсатты, жоспарды қарастырады деп пайымдады. Сондықтан түсіндіру әдісін негізге алған жаратылыстану ғылымдарынан айырмашылығы тарих өз алдына түсіну міндетін қояды,яғни интуитивті түрде өткен адамдардың психикасына енуді жүзеге асырады. Ерекше әдіс ретінде жаратылыстану танымында қолданылатын рационалды құралдан айырмашылығын түсіну танымдық құралдың арнайы жиынтығын көрсетеді. Ол «тіршілікке ену», «сезімге ену» және ғылыми тексеруге түспейтін басқа иррационалды әдістермен қол жеткізеді. Өткен күндер мен маңызды оқиғалар туралы әркімнің өз түсінігі болады.

Егер номотеистік бағыт көп жағдайда позитивизммен байланысты болса, идеографиялық бағыттың теориялық алғышарттары бостандық еркі туралы Иммануил Канттың идеяларына қарсы шықты. Неоканттық тарих философиясының ірі өкілдері В.Виндельбанд пен Г.Риккерт тарихи танымның шегін анықтауға тырысты

Вильгельм Виндельбанд (1848-1915) жаратылыстану және тарихты бір-біріне қарама-қарсы қойды. Жалпы заңдарды жасау жаратылыстану міндеттеріне кірсе, жеке фактілерді сипаттау тарихтың еншісіне берілді. Тарихи шындық бірден-бір қайталанбайтын оқиғалар әлемі ретінде көрінді.

Генрих Риккерт (1863-1936) көзқарасы да осыған жақын болды. Тарих – рух туралы ғылымның бір түрі, табиғат туралы білімнен, философиядан да,әлеуметтанудан да айырмашылығы бар идеографиялық білім. Виндельбанд ғылым мен тарих арасында екі айырмашылық бар деп есептеді,- деді Риккерт. Біріншісі, ойды жинақтау және жекелеу арасын көрсетуде, екіншісі – бағалау және бағалау емес ой дифференцияциясында.Оларды жинақтап, ол ғылымды 4 түрге бөлді: бағаламайтын және жинақтайтын., немесе таза жаратылыстану ғылымы., бағаламайтын және жинақталмайтын квазитарих, бағалайтын және жинақтайтын  – квазиғылыми тарихи білімдер, мысалы, әлеуметтану және экономика., бағалайтын және индивидуалдандыратын ғылым немесе тарих.  Сонымен ғылымның 4 түрі біртұтас шкаланы жасайды, оның бір бағыты абстрактылы ойлаудың шегі болса,екіншісі жеке қалпында реалды білімнің шектеулі жағдайы болды.

Риккерт тарихи заңдардың бар екендігін де тарих ғылымының оны түсінуге қабілетті екендігін де жоққа шығарды. Тарих жалпыны емес жекені зерттеуі керек. Сөйтіп неокантшылар тарихи танымды субъективтіліктің шегінен шығаруды көздеген жаңа ілімді жасауға ұмтылды.  Виндельбанд жіктеуінде діни түсінік жоғарғы бағаға ие болды.  Осыдан соң барып екінші орын эстетикалық, этикалық, логикалық құндылықтар болады.

Тарихи-экономикалық бағыт неміс тарихнамасында ХІХ ғ. 70-ші жылдарынан бастап күшейе бастады. Бұл бағыт марксизм бағытына қарама-қарсы – жеке меншіктің мәңгілік екендігін, капитализмнің адамзат дамуының шырқау шегі екендігін дәлелдейтін бағыт ретінде пайда болған болатын.  Бұл бағыттың өкілдері қарама-қайшылығы шырқау шегіне жеткен қоғам үшін ең қажет шара – революция емес, реформалар деп есептеді.  Олар сондай-ақ, капитализмді сақтап қалу үшін белсенді әлеуметтік саясатты жүргізу және экономикалық өмірге мемлекеттіің белсенді араласуы қажет деп есептеді. Олар өз көзқарастарын халық арасында кең насихаттау үшін фашистік партия пайда болған алғашқы жылдарға дейін өз қызметін жалғастырған «Әлеуметтік саясат одағын» 1872 жылы құрды.

Методологиялық тұрғыдан алып қарағанда тарихи-экономикалық бағыт қандай-да бір ортақ даму заңдары бар екендігіне мүлдем қарсы шығып, оның орнына жекелеген әр дәуірлердегі экономикалық-шаруашылықтық фактілерді жинақтаумен айналысты. Бұл тұрғыдан қарастырғанда олар позитивистік бағытқа жақын тұрды. Бұл бағыттың құрамында «жаңа тарихи мектеп», «ескі тарихи мектеп», «саясэкономияның тарихи мектебі» болды. Олардың барлықтары қоғамдағы әлеуметтіік қарама-қарсылықты болдырмау, саяси-экономикалық реформалар жүргізу, революцияны болдырмау бағыттарын ұстанды. Өкілдері: Густав Шмоллер, Луйо Брентано, Карл Бюхер, Георг Фридрих Кнапп.

Тарихи синитез теориясын жасаған белгілі француз философы, әлеуметтанушы Анри Берр (1863-1954) ХІХ ғ. аяғында позитивистік эмпиризмді сынады және тарих пен ғылымның басқа салалары арасындағы алшақтықты жоюға тырысты. Тарих ойды нақтылай түседі дей отырып, оның негізгіміндеті тарихи фактілерді сыни және ғылыми талдауға негізделген синтезде деп білді, ал дамудың басты жолы – дәстүрлі эрудиттік тархнаманы әлеуметтану және философия тарихымен біріктіру. Берр  Тарихи синтезге шолу атты теориялық журнал шығарды. Тарихшыларды, әлеуметтанушыларды, философтарды, экономистерді, этнографтарды, түрліелдердегі жаратылыстану ғылымы өкілдерін біріктірген синтездің халықаралық орталығы Адамзат эволюциясы. «Ұжымдық синтез» атты тарихи монографияның көп томдық сериясын жасады. Берр өзінің басты идеяларын «Тарихи синтез» еңбегінде мазмұндады. Тарихтағы 3 түрлі себептік байланыстарды көрсетті: кездейсоқ фактілер, тұрақты себептер – қажетті фактілер, ішкі рационалды байланыстар – тарихи дамудың логикасын құрайды. Оның даму динамикасын көрсетеді. Ішкі себеп – адамдар әрекетімен теңестіріледі, яғни индивидуалды психика саласымен шектеледі.

XIX ғ. II ж. Англияда тарих ғылымының дамуындағы бірқатар табыстармен ерекшеленді. Ғылымның алға жылжуы ең алдымен тарихи материалдарды көптен басып шығару арқылы мүмкін болды. 1857 ж. Архив қүжаттарының сериясы, ал 1863 ж. бері  қарайғы пайда болған мемлекеттік  қағаздардың реестрі жүйелі түрде басылып шыға бастады. 1859 ж. Архив басқармасы елдің әр түкпірінде жеке адамдардың мұрағаттарында сақталып қалған құжаттар мен материалдарды баспадан шығару үшін XVII ғ. Көрнекі заңгер Селденнің есімі берілген қоғам,ал 1893 ж. Британдық флот және ағылшн теңіздегі саясаты туралы құжаттарды топтастырып,баспадан шыару ісімен айналысатын арнайы қоғам құрылды. 80-ші жылдарда Шотландия тарихы құжаттар,соның ішінде Шотландия құпия кеңесінің хаттамаларын баспадан шығару ісі де басталды.

Ол: «Тарих мен үшін ұлы поэзия болып қала береді. Мен оны рухтың жаңа, мәңгі жаңа жаңалықтарының ... керемет үдерісі деп қарастырамын», - деп жазды. Бурхардт тарихшылардың арасында алғашқылардың бірі болып зерттелетін дәуірдің  тұрмысы мен адамгершілік тұрғысын қайта жаңғырту, олардың көрнекі қайраткерлерінің  көзқарасын сипаттау әдісін пайдаланбақ болды.

Оның  тұжырымдамасында Қайта құру дәуіріне негізгі орын берілгенін 1860 ж. жазылған «Қайта құру дәуіріндегі Италияның  мәдениеті» еңбегі дәлелдейді.

Зерттеу шеңберін кеңейту, фактілік материалдарды жинақтау, бірінші кезекке әлеуметтік, экономикалық және мәдени тарихтың мәселелерін қою – позитивистік тарихнаманың жетістіктері болып табылады.  Қарастырылатын кезеңнің тарихи білімі елге жаңа дәуірге ғана бөлінбей, жеке мәселелер бойынша да бөлініп, мамандануы жоғары болды. Салыстырмалы тарихи әдісті жүйелі түрде қолдану, жазба және заттай ескерткіштерді қарқынды түрде талдау айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуді қамтамасыз ете алды. Зерттеу техникасы нығайды. Қосалқы пәндер  - дипломатика, нумизматика, палеография, аралас ғылыми салалар – археология, тарихи география, филология, этнография дамыды.

ХІХ-ХХ ғғ. арасындағы француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) О.Конттың  көптеген пайымдамаларын сынады. Оның ойынша әлеуметтік шындық жеке тұлғалардың әрекетіне ықпал ететін индивидтердің қандай да бір әрекеті. Дюркгейм біржағынан,  әлеуметтік факторлар жеке іс-әрекетке сыртқы түрде болса, екінші жағынан, құнды нормативтік факторлар болып табылады. Әлеуметтік статиканы да, қоғам эволюциясын да қарастырады.

Дюркгеймнің әлеуметтік мектебінің өкілі Франсуа Симиан (1873-1936) тарих пен әлеуметтануды қарсы қойды., тарих ғылым емес, ол ешқашан ғылым бола алмайды, өйткені ғылымның тек жалпымен ісі болады, ал тарих жекемен, бір кезде болған дүниемен байланысты деп түсіндірді.

ХІХ ғ. аяғында нақты тарихи зерттеулермен айналысқан тарихшыларды тарихи білімнің теориялық мәселесі онша қызықтырған жоқ, тек тарихи сын әдісі пайда болған елдерде ғана көңіл бөлінді. Дүниежүзілік тарихнамада неміс тарихшылары жетекші орында болды, тарихқа, өткен күндерге пән ретінде қарады. Сондықтан, ХҮІІІ ғ. авторларын «партиялылығы» үшін, яғни, қандай да бір жақтың, топтың идеялық-саяси бағытын ашық түрде қабылдағаны үшін сынады.

Алайда, бұл кезде позитивизмді сынау да көбейді, жаратылыстанудан тарихи танымды бөліп алу нығайып, қорытындылардың объективтілігі шектеулі болса да, оның ғылыми мәртебесін қорғау куерек болды.

Бұл мәселе туралы алауыздықтар ХІХ ғ. 90 жж. немістің көптеген көрнекі тарихшылары қатысқан методологиялық пікір-таласта айқын көрінді. Оны бастаған Карл Лампрехттің қақпайласу мақалаларында кең түрде ашық сыналды. Ол 1897 ж. ғылымның мақсаты жеке бөлімдермен жұмыс істеп, фактілерді тізу емес деді. Біз табиғатты бақылаған сияқты,тарихты бақылау жасап, жалпы ұғым жүйесіне ғылым көптеген фактілерді келтіруі қажетдеп есептеді. Бұл анықтама басқа басқа ғылымдармен бірге тарихта да қолданылды. Лампрехт тарихи үрдістің факторы ретінде кездейсоқтық пен бостандықты мойындағанымен, тарихи зерттеулерде себептерді эмпирикалық түрде белгілеу мүмкн емес деп есептеді. Лампрехт өзін тарихшы-психолог деп есептеді, кез-келген  әрекет психологиялық жағдайға байланысты, ал іс жүзінде әңгіме жеке психология емес, әлеуметтік психология туралы болады,өйткені ол әлеуметтік санадағы өзгерістерді түсіндіре алады. Бұл өзерістерді ол қатаң схемаға салды, онда қоғамдық өмірге әсері тұрғысынан жеке адам, ұлттық айырмашылықтар мойындалмады.

Табиғат туралы ғылым және мәдениет туралы ғылымның ерекшелігі мәселесін айта келіп, тарихты пікір таластағының ішіндегі маңыздысы деп санады. Табиғат туралы ғылымдар номотеистік және жинақтайтын заңдар деп белгіленсе, мәдениет туралы ғылымдар идеографиялық (сипаттама) және индивидуалдандыратын (жеке) деп қарастырылды.

Неоканттық бағыт ерекшелігі.

Немістің мәдениет тарихының көрнекі өкілі, философ Вильгельм Дильтей (1833-1911) рух туралы және табиғат туралы ғылымды қарама-қарсы қойды. Тарих объективті дүниені зерттемейді, субъективті ұстанымдарды, мақсатты, жоспарды қарастырады деп пайымдады. Сондықтан түсіндіру әдісін негізге алған жаратылыстану ғылымдарынан айырмашылығы тарих өз алдына түсіну міндетін қояды,яғни интуитивті түрде өткен адамдардың психикасына енуді жүзеге асырады. Ерекше әдіс ретінде жаратылыстану танымында қолданылатын рационалды құралдан айырмашылығын түсіну танымдық құралдың арнайы жиынтығын көрсетеді. Ол «тіршілікке ену», «сезімге ену» және ғылыми тексеруге түспейтін басқа иррационалды әдістермен қол жеткізеді. Өткен күндер мен маңызды оқиғалар туралы әркімнің өз түсінігі болады.

Егер номотеистік бағыт көп жағдайда позитивизммен байланысты болса, идеографиялық бағыттың теориялық алғышарттары бостандық еркі туралы Иммануил Канттың идеяларына қарсы шықты. Неоканттық тарих философиясының ірі өкілдері В.Виндельбанд пен Г.Риккерт тарихи танымның шегін анықтауға тырысты

Вильгельм Виндельбанд (1848-1915) жаратылыстану және тарихты бір-біріне қарама-қарсы қойды. Жалпы заңдарды жасау жаратылыстану міндеттеріне кірсе, жеке фактілерді сипаттау тарихтың еншісіне берілді. Тарихи шындық бірден-бір қайталанбайтын оқиғалар әлемі ретінде көрінді.

Генрих Риккерт (1863-1936) көзқарасы да осыған жақын болды. Тарих – рух туралы ғылымның бір түрі, табиғат туралы білімнен, философиядан да,әлеуметтанудан да айырмашылығы бар идеографиялық білім. Виндельбанд ғылым мен тарих арасында екі айырмашылық бар деп есептеді,- деді Риккерт. Біріншісі, ойды жинақтау және жекелеу арасын көрсетуде, екіншісі – бағалау және бағалау емес ой дифференцияциясында.Оларды жинақтап, ол ғылымды 4 түрге бөлді: бағаламайтын және жинақтайтын., немесе таза жаратылыстану ғылымы., бағаламайтын және жинақталмайтын квазитарих, бағалайтын және жинақтайтын  – квазиғылыми тарихи білімдер, мысалы, әлеуметтану және экономика., бағалайтын және индивидуалдандыратын ғылым немесе тарих.  Сонымен ғылымның 4 түрі біртұтас шкаланы жасайды, оның бір бағыты абстрактылы ойлаудың шегі болса,екіншісі жеке қалпында реалды білімнің шектеулі жағдайы болды.

Риккерт тарихи заңдардың бар екендігін де тарих ғылымының оны түсінуге қабілетті екендігін де жоққа шығарды. Тарих жалпыны емес жекені зерттеуі керек. Сөйтіп неокантшылар тарихи танымды субъективтіліктің шегінен шығаруды көздеген жаңа ілімді жасауға ұмтылды.  Виндельбанд жіктеуінде діни түсінік жоғарғы бағаға ие болды.  Осыдан соң барып екінші орын эстетикалық, этикалық, логикалық құндылықтар болады.

Тарихи-экономикалық бағыт неміс тарихнамасында ХІХ ғ. 70-ші жылдарынан бастап күшейе бастады. Бұл бағыт марксизм бағытына қарама-қарсы – жеке меншіктің мәңгілік екендігін, капитализмнің адамзат дамуының шырқау шегі екендігін дәлелдейтін бағыт ретінде пайда болған болатын.  Бұл бағыттың өкілдері қарама-қайшылығы шырқау шегіне жеткен қоғам үшін ең қажет шара – революция емес, реформалар деп есептеді.  Олар сондай-ақ, капитализмді сақтап қалу үшін белсенді әлеуметтік саясатты жүргізу және экономикалық өмірге мемлекеттіің белсенді араласуы қажет деп есептеді. Олар өз көзқарастарын халық арасында кең насихаттау үшін фашистік партия пайда болған алғашқы жылдарға дейін өз қызметін жалғастырған «Әлеуметтік саясат одағын» 1872 жылы құрды.

Методологиялық тұрғыдан алып қарағанда тарихи-экономикалық бағыт қандай-да бір ортақ даму заңдары бар екендігіне мүлдем қарсы шығып, оның орнына жекелеген әр дәуірлердегі экономикалық-шаруашылықтық фактілерді жинақтаумен айналысты. Бұл тұрғыдан қарастырғанда олар позитивистік бағытқа жақын тұрды. Бұл бағыттың құрамында «жаңа тарихи мектеп», «ескі тарихи мектеп», «саясэкономияның тарихи мектебі» болды. Олардың барлықтары қоғамдағы әлеуметтіік қарама-қарсылықты болдырмау, саяси-экономикалық реформалар жүргізу, революцияны болдырмау бағыттарын ұстанды. Өкілдері: Густав Шмоллер, Луйо Брентано, Карл Бюхер, Георг Фридрих Кнапп.

Тарихи синитез теориясын жасаған белгілі француз философы, әлеуметтанушы Анри Берр (1863-1954) ХІХ ғ. аяғында позитивистік эмпиризмді сынады және тарих пен ғылымның басқа салалары арасындағы алшақтықты жоюға тырысты. Тарих ойды нақтылай түседі дей отырып, оның негізгіміндеті тарихи фактілерді сыни және ғылыми талдауға негізделген синтезде деп білді, ал дамудың басты жолы – дәстүрлі эрудиттік тархнаманы әлеуметтану және философия тарихымен біріктіру. Берр  Тарихи синтезге шолу атты теориялық журнал шығарды. Тарихшыларды, әлеуметтанушыларды, философтарды, экономистерді, этнографтарды, түрліелдердегі жаратылыстану ғылымы өкілдерін біріктірген синтездің халықаралық орталығы Адамзат эволюциясы. «Ұжымдық синтез» атты тарихи монографияның көп томдық сериясын жасады. Берр өзінің басты идеяларын «Тарихи синтез» еңбегінде мазмұндады. Тарихтағы 3 түрлі себептік байланыстарды көрсетті: кездейсоқ фактілер, тұрақты себептер – қажетті фактілер, ішкі рационалды байланыстар – тарихи дамудың логикасын құрайды. Оның даму динамикасын көрсетеді. Ішкі себеп – адамдар әрекетімен теңестіріледі, яғни индивидуалды психика саласымен шектеледі.

XIX ғ. II ж. Англияда тарих ғылымының дамуындағы бірқатар табыстармен ерекшеленді. Ғылымның алға жылжуы ең алдымен тарихи материалдарды көптен басып шығару арқылы мүмкін болды. 1857 ж. Архив қүжаттарының сериясы, ал 1863 ж. бері  қарайғы пайда болған мемлекеттік  қағаздардың реестрі жүйелі түрде басылып шыға бастады. 1859 ж. Архив басқармасы елдің әр түкпірінде жеке адамдардың мұрағаттарында сақталып қалған құжаттар мен материалдарды баспадан шығару үшін XVII ғ. Көрнекі заңгер Селденнің есімі берілген қоғам,ал 1893 ж. Британдық флот және ағылшн теңіздегі саясаты туралы құжаттарды топтастырып,баспадан шыару ісімен айналысатын арнайы қоғам құрылды. 80-ші жылдарда Шотландия тарихы құжаттар,соның ішінде Шотландия құпия кеңесінің хаттамаларын баспадан шығару ісі де басталды.

Ғылыми сынның дамытылуына байланысты басылымдардың сапасы да жетілдірілді.Белгілі ағылшын медиевист-тарихшысы У.Стеббс өзінің Окфордта оқыған лекцияларында «тарихқа деген кең қызығушылықтың бар екендігін», туралы айтып,әртүрлі тарихы қоғамдардың қызметінің жандануына, тарихи жұмыстардың кең тарауын, нумизматика, сфрагистика және басқалары тәріздес қосалқы тарихи пәндердің жеткенді археологигяға қызығушылықтың өскендігін, тарихи еңбектердің санының өскендігін атап көрсетті. Бірқатар қалаларда жергілікті тарихи топтар пайда болып,өз бастамаларымен жергілікті жер туралы тарихи материлдар жинаумен,ескі ғимараттарды жөндеумен айналасып отырды.

Тарихқа деген қызығушылық және тарихшылардың белсенділігі арнайы тарихи журнал басылымын қажет етті. Сөйтіп, 1886 ж. бастап бүгінге  күнге дейін басылымы тоқтатылмаған «Ағылшын тарихқа шолуы» (The English Historical Review) журналы жарық көре бастады. 1868 ж. Тарихшылардың бірінші ұлттық ұйымы пайда болды. Ол алдымен «Тарихи қоғам » деген атқа ие болған,ал бірқатар мерзімнен соң ол Корольдік қоғам статусын алды. Егер алғашқы кезеңде  ондағы деңгей онша жоғары болмаса, 80-90 ж.ж. кәсібилену үдерісі Корльдіқ қоғамға да жетіп,оған белгілі университеттік тарихшылар Дж.Актон, У.Каниннгем, Ф.Мейтленд, П.Г.Виноградов кірді. 1897 ж. Корольдік қоғамның Кемден қоғамымен бірігуінен кейін бұл қоғам тарихшылардың жетекші кәсіби ұлттық бірлестігіне айналды.

Тарихшы университетте оқыту тәсілдерінде де бірқатар өзгерістер болып өтті. XIX ғ. Ортасына дейін Британ аралдарында үш ағылшын университеті (Оксфорд, Кембридж және Лондон), Шотландияда 4 университет (Сент-Эндрюс, Глазго, Абеддин, Эдинбург) және Ирландияда 1 университтет (Дублин) болды. XIX ғ. басында Манчестр, Ноттингем, Ливерпуль, Лидс, Бирлингем колледждерінен негізінде бірқатар жаңа университтер  пайда болды. 1873 ж. бастап,жоғарғы білім  алуға неғурлым кең мүмкіндік ашқан оқытудың сырттай жүйесін құру басталды.

Алайда, бұл онжылдықта да тарих ғылымы мен университеттік білім арасында байланыс орнатыла алған жоқ, көптеген көрнекі тарихшылар оқытушық қызметшке жіберілген жоқ.

Ағылшын тарихнамасында  осы онжылдықта  бірқатар өзгерістер  болып өтті. Саяси реформаларды талап еткен радикалдық бағыт жойылды, өндірістік буржуазия  өзінің мақсаттарына қол жеткізді, сөйтіп  ел басқару жүйесійнде  толық үстемдік құра бастады. Торилік-консервативтік  бағыт та өзгеріске ұшырай бастады: консерваторлар кез – келген өзгерістерге қарсыласуларын доғарып, 1867 ж. өздері реформа жасады. Нәтижесінде ағылшын саяси құрылысының үстемдігі және эволюциялық дамуға сенім артқан виг-либералдық бағыттың позициясы нығайды.

XIX ғ. 70-80 ж.ж. Англияда тарихи зерттеудің екі орталығы қалыптасты. Олар Оксфорд және Кембридж мектептері.Бұл университтердің тарихшыларшына байланысты «мектеп» терминін  қолдану шартты мағынаға ие:олардың әдістері мен әдіснамаларында өте терең айырмашылық болған жоқ.Тек ғана Оксфорд ғалымдарының зерттеулерінде орта ғасырлық, ал Кембридж зерттеулерінде жаңа тарих тақырыбына дейін көбірек аударылды.

Оксфорд мектебінің негізін қалаушы 1886 жылдан бастап жаңа таих кафедрасын басқарған Улям Стеббс (1825-1901ж.ж.). Оның негізгі еңбнгі сипаттамаларды, мазмұндауды 1985 жылға дейіе жеткізген «Англияның конституциялық тарихы» деген кітап ол сондай-ақ «Орта ғасырлардағы  Германия тарихы» және басқа да тарихи шығармаларды жазып шықты. Стеббстің негізгі жасаған қызметі Англия тарихы бойынша құжаттар мен материалдарды баспадан шығару болды. Жиырма бес жыл кқлемінде ол «свитоктар» және басқа да архив құжаттарын басумен айналысты. Стеббстің баспа материалдары өзінің түп дерек мәтінін өте жоғары дәлдікпен беруі және оларға жасаған талдау-шолуларының терең ғылымилығымен ерекшеленеді. Сондай-ақ , ол өз тұжырымдарын абайлап жасады. Оксфордта оқытудың семинар жүйесін алғаш рет енгізді. 1876 жылы Оксфордта Стеббстің басшылығымен тарих мамандығы бойынша дәріс алатын студия алғаш рет «тарих курсының біртұтас жүйелі курсы» ұсынылды.

Кембридж тарих мектебінің негізін қалаушы Джон Эмери Актон (1834-1902) 1895 жылы жаңы тарих кафедрасын басқарды. Ол өзінің білімін Германияда алып, Л.Ранкенің шәкірті болған.Антонның ғылыми мұрасы өте аз. Тек бірнеше ғылыми мақаласы және шағын лекциялар курсы ғана бар. Осыған қарамастан Актон Англияның тарих ғылымының дамуына үлкен үлестерін қосты. Ол тарих ғылымына  үлкен мән- мағына беріп, ілем өркениетінің ар-ожданын сақтаушы ретіндегі  жауапкешілігін атап өтті.

Актонның пікірінше тарихшы оқиғаларды сипаттап, фактілерді айтып қоюмен шектелмейді, ол өз оқушыларын  осы оқиғаларды бағалауға үйретеді.

Оның борышы – жақсыны дәріптеу, жаманды  әшекерлеу. Сонымен қоса, Актон тарихшы өз мүддесі үшін, өзінің көзқарастары мен идеяларына бола, фактілерді айтпай қалуына немесе оның мағынасын бұрмалауына жол беруге болмайды.

Позитивист тарихшылар Г.Бокль және У.Лекки ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ағылшын тарихшыларының барлығы дертлік позитивизмнің ықпалында болды. Тарихи білімдердің ғылыми пәнге айналу мәселесінің пісіп-жетілуі тарихи зерттеу әдісі мен нысанын неғұрлым  айқын анықтауды, деректермен жұмыс жасаудың техникасын жетілдіруді және т.б. обьективті түрде қажет етті. Алайда, позитивистердің тарихты ғылымға айналдыруға шақырулары іс жүзінде өте баяу жүрді.

ХІХ ғ. ортасында ағылшын тарихнамасында тұжырым даушы  еңбектер пайда болды.  Бұл жерде оның авторлары  бөлшектеніп жеткен бөліктерін бір жерге жинауға және позитивистік методологияның ағылшын мемлекеті мен қоғамының дамуының тұтас  тарихи-мәдени суретін жасауға ұмтылды.

Ағылшын тарихи ой-пікіріне 1821-1862 жылдары өмір сүрген Генри Томсон  Бокль үлкен ықпал етті. Ол өзінің «Англиядағы өркениет тарихы» еңбегін жазды. 15 томдық «Әлем өркениетінің тарихы» еңбегіне кіріспе ретінде жазылған бұл тарихи шығармада Бокль әлем өркениетінің толық  және өзара байланысқан тарихын көрсетуге ұмтылды. Бокль тари хты шолу міндеттеріне үлкен жауапкершілікпен қатынас жасады. Ол тарихты жазу арнайы даярланған  кәсібіне айналып, өмірбаян жазушылар, генеология жазушылар, анекдоттар жинаушылар, сарай маңындағы хроника құрастырушылар, бос сөйлейтін дворяндар князьдығын қолдарынан тартып алатындығына кәміл сенім білдірді.

Бокль адамзат тарихын зерттеу табиғатты зерттейтін ғылымдардың тәсілін пайдалану арқылы мүмкін болады. Оның өзінде Бокль жаратылыстану ғылымдарының арсеналындағы неғұрлым құралдың бірі тәжірибе жасау деп есептеп, оның тарихи танымдағы түрі әр түрлі елдердің тарихына қолдануға болатын эталон жасау деп білді. Нақ осы тарихи эталонға ол Англия тарихын алып, оның мысалында ол басқа елдерде де Англияда болған оқиғаға сарындары қайталанатындығын, сөйтіп тарихи заңдылықтардың бар екенін дәлелдемек болды.

XIX ғ. II ж. Англияда тарих ғылымының дамуындағы бірқатар табыстармен ерекшеленді. Ғылымның алға жылжуы ең алдымен тарихи материалдарды көптен басып шығару арқылы мүмкін болды. 1857 ж. Архив қүжаттарының сериясы, ал 1863 ж. бері  қарайғы пайда болған мемлекеттік  қағаздардың реестрі жүйелі түрде басылып шыға бастады. 1859 ж. Архив басқармасы елдің әр түкпірінде жеке адамдардың мұрағаттарында сақталып қалған құжаттар мен материалдарды баспадан шығару үшін XVII ғ. Көрнекі заңгер Селденнің есімі берілген қоғам,ал 1893 ж. Британдық флот және ағылшн теңіздегі саясаты туралы құжаттарды топтастырып,баспадан шыару ісімен айналысатын арнайы қоғам құрылды. 80-ші жылдарда Шотландия тарихы құжаттар,соның ішінде Шотландия құпия кеңесінің хаттамаларын баспадан шығару ісі де басталды.

Ғылыми сынның дамытылуына байланысты басылымдардың сапасы да жетілдірілді.Белгілі ағылшын медиевист-тарихшысы У.Стеббс өзінің Окфордта оқыған лекцияларында «тарихқа деген кең қызығушылықтың бар екендігін», туралы айтып,әртүрлі тарихы қоғамдардың қызметінің жандануына, тарихи жұмыстардың кең тарауын, нумизматика, сфрагистика және басқалары тәріздес қосалқы тарихи пәндердің жеткенді археологигяға қызығушылықтың өскендігін, тарихи еңбектердің санының өскендігін атап көрсетті. Бірқатар қалаларда жергілікті тарихи топтар пайда болып,өз бастамаларымен жергілікті жер туралы тарихи материлдар жинаумен,ескі ғимараттарды жөндеумен айналасып отырды.

Тарихқа деген қызығушылық және тарихшылардың белсенділігі арнайы тарихи журнал басылымын қажет етті. Сөйтіп, 1886 ж. бастап бүгінге  күнге дейін басылымы тоқтатылмаған «Ағылшын тарихқа шолуы» (The English Historical Review) журналы жарық көре бастады. 1868 ж. Тарихшылардың бірінші ұлттық ұйымы пайда болды. Ол алдымен «Тарихи қоғам » деген атқа ие болған,ал бірқатар мерзімнен соң ол Корольдік қоғам статусын алды. Егер алғашқы кезеңде  ондағы деңгей онша жоғары болмаса, 80-90 ж.ж. кәсібилену үдерісі Корльдіқ қоғамға да жетіп,оған белгілі университеттік тарихшылар Дж.Актон, У.Каниннгем, Ф.Мейтленд, П.Г.Виноградов кірді. 1897 ж. Корольдік қоғамның Кемден қоғамымен бірігуінен кейін бұл қоғам тарихшылардың жетекші кәсіби ұлттық бірлестігіне айналды.

Тарихшы университетте оқыту тәсілдерінде де бірқатар өзгерістер болып өтті. XIX ғ. Ортасына дейін Британ аралдарында үш ағылшын университеті (Оксфорд, Кембридж және Лондон), Шотландияда 4 университет (Сент-Эндрюс, Глазго, Абеддин, Эдинбург) және Ирландияда 1 университтет (Дублин) болды. XIX ғ. басында Манчестр, Ноттингем, Ливерпуль, Лидс, Бирлингем колледждерінен негізінде бірқатар жаңа университтер  пайда болды. 1873 ж. бастап,жоғарғы білім  алуға неғурлым кең мүмкіндік ашқан оқытудың сырттай жүйесін құру басталды.

Алайда, бұл онжылдықта да тарих ғылымы мен университеттік білім арасында байланыс орнатыла алған жоқ, көптеген көрнекі тарихшылар оқытушық қызметшке жіберілген жоқ.

Ағылшын тарихнамасында  осы онжылдықта  бірқатар өзгерістер  болып өтті. Саяси реформаларды талап еткен радикалдық бағыт жойылды, өндірістік буржуазия  өзінің мақсаттарына қол жеткізді, сөйтіп  ел басқару жүйесійнде  толық үстемдік құра бастады. Торилік-консервативтік  бағыт та өзгеріске ұшырай бастады: консерваторлар кез – келген өзгерістерге қарсыласуларын доғарып, 1867 ж. өздері реформа жасады. Нәтижесінде ағылшын саяси құрылысының үстемдігі және эволюциялық дамуға сенім артқан виг-либералдық бағыттың позициясы нығайды.

XIX ғ. 70-80 ж.ж. Англияда тарихи зерттеудің екі орталығы қалыптасты. Олар Оксфорд және Кембридж мектептері.Бұл университтердің тарихшыларшына байланысты «мектеп» терминін  қолдану шартты мағынаға ие:олардың әдістері мен әдіснамаларында өте терең айырмашылық болған жоқ.Тек ғана Оксфорд ғалымдарының зерттеулерінде орта ғасырлық, ал Кембридж зерттеулерінде жаңа тарих тақырыбына дейін көбірек аударылды.

Оксфорд мектебінің негізін қалаушы 1886 жылдан бастап жаңа таих кафедрасын басқарған Улям Стеббс (1825-1901ж.ж.). Оның негізгі еңбнгі сипаттамаларды, мазмұндауды 1985 жылға дейіе жеткізген «Англияның конституциялық тарихы» деген кітап ол сондай-ақ «Орта ғасырлардағы  Германия тарихы» және басқа да тарихи шығармаларды жазып шықты. Стеббстің негізгі жасаған қызметі Англия тарихы бойынша құжаттар мен материалдарды баспадан шығару болды. Жиырма бес жыл кқлемінде ол «свитоктар» және басқа да архив құжаттарын басумен айналысты. Стеббстің баспа материалдары өзінің түп дерек мәтінін өте жоғары дәлдікпен беруі және оларға жасаған талдау-шолуларының терең ғылымилығымен ерекшеленеді. Сондай-ақ , ол өз тұжырымдарын абайлап жасады. Оксфордта оқытудың семинар жүйесін алғаш рет енгізді. 1876 жылы Оксфордта Стеббстің басшылығымен тарих мамандығы бойынша дәріс алатын студия алғаш рет «тарих курсының біртұтас жүйелі курсы» ұсынылды.

Кембридж тарих мектебінің негізін қалаушы Джон Эмери Актон (1834-1902) 1895 жылы жаңы тарих кафедрасын басқарды. Ол өзінің білімін Германияда алып, Л.Ранкенің шәкірті болған.Антонның ғылыми мұрасы өте аз. Тек бірнеше ғылыми мақаласы және шағын лекциялар курсы ғана бар. Осыған қарамастан Актон Англияның тарих ғылымының дамуына үлкен үлестерін қосты. Ол тарих ғылымына  үлкен мән- мағына беріп, ілем өркениетінің ар-ожданын сақтаушы ретіндегі  жауапкешілігін атап өтті.

Актонның пікірінше тарихшы оқиғаларды сипаттап, фактілерді айтып қоюмен шектелмейді, ол өз оқушыларын  осы оқиғаларды бағалауға үйретеді.

Оның борышы – жақсыны дәріптеу, жаманды  әшекерлеу. Сонымен қоса, Актон тарихшы өз мүддесі үшін, өзінің көзқарастары мен идеяларына бола, фактілерді айтпай қалуына немесе оның мағынасын бұрмалауына жол беруге болмайды.

Позитивист тарихшылар Г.Бокль және У.Лекки ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ағылшын тарихшыларының барлығы дертлік позитивизмнің ықпалында болды. Тарихи білімдердің ғылыми пәнге айналу мәселесінің пісіп-жетілуі тарихи зерттеу әдісі мен нысанын неғұрлым  айқын анықтауды, деректермен жұмыс жасаудың техникасын жетілдіруді және т.б. обьективті түрде қажет етті. Алайда, позитивистердің тарихты ғылымға айналдыруға шақырулары іс жүзінде өте баяу жүрді.

ХІХ ғ. ортасында ағылшын тарихнамасында тұжырым даушы  еңбектер пайда болды.  Бұл жерде оның авторлары  бөлшектеніп жеткен бөліктерін бір жерге жинауға және позитивистік методологияның ағылшын мемлекеті мен қоғамының дамуының тұтас  тарихи-мәдени суретін жасауға ұмтылды.

Ағылшын тарихи ой-пікіріне 1821-1862 жылдары өмір сүрген Генри Томсон  Бокль үлкен ықпал етті. Ол өзінің «Англиядағы өркениет тарихы» еңбегін жазды. 15 томдық «Әлем өркениетінің тарихы» еңбегіне кіріспе ретінде жазылған бұл тарихи шығармада Бокль әлем өркениетінің толық  және өзара байланысқан тарихын көрсетуге ұмтылды. Бокль тари хты шолу міндеттеріне үлкен жауапкершілікпен қатынас жасады. Ол тарихты жазу арнайы даярланған  кәсібіне айналып, өмірбаян жазушылар, генеология жазушылар, анекдоттар жинаушылар, сарай маңындағы хроника құрастырушылар, бос сөйлейтін дворяндар князьдығын қолдарынан тартып алатындығына кәміл сенім білдірді.

Бокль адамзат тарихын зерттеу табиғатты зерттейтін ғылымдардың тәсілін пайдалану арқылы мүмкін болады. Оның өзінде Бокль жаратылыстану ғылымдарының арсеналындағы неғұрлым құралдың бірі тәжірибе жасау деп есептеп, оның тарихи танымдағы түрі әр түрлі елдердің тарихына қолдануға болатын эталон жасау деп білді. Нақ осы тарихи эталонға ол Англия тарихын алып, оның мысалында ол басқа елдерде де Англияда болған оқиғаға сарындары қайталанатындығын, сөйтіп тарихи заңдылықтардың бар екенін дәлелдемек болды.

Позитивист ретінде  Бокль қоғам өз дамуында белгілі бір заңдарға бағынады деп есептеп, осы заңдарды ашу арқылы тарихты дәл ғылымға  айналдырмақ болды. Бокль сондай-ақ адамзат қоғамы – табиғаттың бір бөлігі, сондықтан ол табиғат заңдарына бағынады,  нәтижесінде қоғам дамуына материалдық факторлар, әсіресе, климат, топырақ және азық-түлік түріндегі географиялық  факті де шешуші ықпал етеді деп есептеді. Қоғам дамуы барысында бұл факторлардың ықпалы келіп, оның орнына ақыл-ой  және моральдық факторлар ролінің ықпалы жоғарыламайды.

Бокль адамзат қоғамын зерртеуге статистикалық әдістерін де пайдалануға әрекет жасады. Ол адамдардың жеке өмірлеріндегі оқиғалар олардың тек эмоция, талап-тілектерінің ғана нәтижесі емес, сонымен қоса қабат қоғамдағы белгілі бір жыл сайынғы адам өсімімен кемуі, қылмыстар және т.б. заңдылықтардың нәтижесі болып табылады.

Франциядағы ХІХ ғ. ІІ жартысындағы тарих ғылымыеың дамуы да позитивистік бағыттың дамуымен айта қаларлықтай болды. Өйткені, осы кезеңде Францияның экономикалық және әлеуметтік жағдайында аса ірі өзгерістер болып жатқан болатын: елде өнеркәсіп революциясы аяқталды; ХІХ және ХХ ғғ. шекарасында француз капитализмі өзінің монополиялық кезеңіне өтті.

Елдің саяси тарихы да аса ірі оқиғаларға толы болды: бонопарттық төңкеріс және Екінші империяның цезарьлық режимі орнатылды. Ал, 1870 ж. 4 қыркүйекте буржуазиялық-демократиялық революция жеңіске жетіп, Париж коммунасы орнатылды. Сөйтіп, елде Европа елдерінің ең алғашықысы болып республикалық құрылым орнатылды және оның берікітігін сақтау әрі демократияландыру үшін ұзаққа созылған күрес жүргізілді. Осындай аса ірі оқиғалар нәтижесінде елдегі тарихи ой-пікір мен тарихнама дамуында да маңызды өзгерістер болып өтті. Бұл өзгерістер негізінен жаратылыстану ғылымдарындағы жаңалықтар негізінде жүрген болатын. Сөйтіп, осы кезеңдегі Францияның тарих ғылымында өз кезеңінің қоғамдық және интеллектуалдық сұраныстарына жауап беретін әдіснамалық принциптер мен концепциялар қалыптаса бастады. Осы кезеңдегі Францияғы ой-пікірдің жетекші бағыты ХІХ ғ. І жартысында үстемдік құрған роматизм және либералдық «философиялық» тарихнаманың орнына келген позитивизм болды.

Осы кезеңдегі француз тарих ғылымы мен тарихнамасының дамуында екі кезең айқын көріеді:

1. 50-70 жж. басы. Бұл Франция тарихындағы өтпелі кезең болатын. Осы мерзімде алдыңғы онжылдықтарда пайда болған үдерістер аяқталды. Либералдық тарихнама өз мүмкіндігін толық пайдаланып, идея ретіндегі дамуы тоқтады. Ресми тарихнама көптеген еңбектер жазғанымен, бонопартизм режиміне мақтау айтудан әрі аса алмады.Оның жалғыз жетістігі І Империяның құжаттарын, әсіресе Наполеон І-ң 32 томдық жазбаларын жарыққа шығару болды.

Осындай кезеңде Францияның тарихи ой-пікірінде позитивизм бағыты үстемдік құра бастады.

2. 70-90 жж. Либералдық тарихнама өз мүмкіндігін толық пайдаланып, идея ретіндегі дамуы тоқтады. Ресми тарихнама көптеген еңбектер жазғанымен, бонопартизм режиміне мақтау айтудан әрі аса алмады.Оның жалғыз жетістігі І Империяның құжаттарын, әсіресе Наполеон І-ң 32 томдық жазбаларын жарыққа шығару болды.

 

№11. Тарихи танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлері.

 

Эмпирикалық және теориялық таным: танымның біртұтас үдерісінің құрамдас бөліктері және әрбір денңгейдің сапалық ерекшелігі. Тарихи суреттеу - тарихи танымнын. айрықша формасы. Тарихи суреттеу және тарихи факт. Тарихи теория, онын. белгілері және құрылымы. Теорияның тарих ғылымын-дағы функциясы. Тарихи танымдағы факт мен теорияның диалектикасы. Тарихи түсініктеме және онын гносеологиялық тұрлері. Тарихи реконструкция (қалпына келтіру) және оның тарихи теориядағы орны. Тарихи заңдар тарих ғылымының элементі ретінде. Әлеуметтік және тарихи заңдар.

Капиталистік экономиканың қарама-қайшылықтарының шиеленісуі, еркін бәсеке күресінің монополиялар үстемдігінің алмастыруы, әлеуметтік жағдайдың шиеленісуі – буржуазиялық идеологияның бағытындағы елеулі өзгерістерді де туындатпай қалған жоқ. Әлемдік империализмнің барлығына тән үдерістер Германияда буржуазиялық дамудың өзінің шешілмей жатқан түйінді мәселелер мен проблемаларының туындауымен қоса-қабат жүріп отырды, өйткені, бұл елдегі билік пруссиялық юнкерлердің қолында болатын.

Тарихи білімнің позитивистік эпистемологиялық негіздерін қайта қарау релятивизм мен презентизм жалауын көтерді. Позитивзмді сынаушылардың неғұрлым беделділері – ХХ ғ. көрнекі ойшылдары Бенедетто Кроче мен Робин Джордж Коллингвуд болды. Олар Гегельге ілесе тарихи үдерісті рух дамуының тарихы ретінде қарастырды. Сөйтіп, тарих табиғатқа қарағанда зерттеуші (адам) санасында объективті бейнеленуі мүмкін емес деп есептеді. Олар үшін табиғат фактісі мен адам фактісі терминдерінің мағынасы бірдей емес: табиғат фактісі дегеніміз – бұл ғалымның өз лабораториясында көзімен көре отырып, немесе қолдан жасай алатын дүниесі. Ал тарих фактісі ролінде  – өткен кезде болған оқиғалар мен қазіргі кезде жоқ алғышарттар мен жағдайлар қызмет атқарады. Адамның оқиғаларды тікелей қабылдау мүмкіндігі жойылған кезде ғана ол тарихи фактіге айналады. Оның өзінде тарихшының қолында өткеннің құжаттары, реликтілері және басқа қалдықтары ғана болады. Осыларды пайдалана отырып тарихшы өткен оқиғаны қайта жаңғыртады. Нақ осы жағдай тарихи таным ерекшелігі болып табылады.

Жекелеп алғанда материалистік қатынастың да, идеалистік қатынастың да жеткіліксіз екендігін мойындай отырып, Виппер, соңғысының жаңа заман адамдарының мүддесіне сәйкес келетіндігін растады.

Ал, А.С. Лаппо-Данилевский кеңейтілген жүйелік курс «Тарих методологиясын» жасап, онда: таным үдерісіндегі субъектінің ролін; анықталатын ғылыми фактінің зерттеу жағдайына тәуелділігін; тарихи оқиға болған кезеңнен бастап тарихшы (зерттеуші) заманына дейінгі пайда болған көзқарастар мен құндылықтар жүйесінің ролін мойындай отырып, тарихи білімнің жалғастырушы, құрастырушы сипаты туралы пікірді жақтады.

Лев Платонович Карсавин (1882-1952) біртұтас, жүйелі тарих концепциясын құрастыра отырып, адамзат тарихын зерттеуге дербестендіруші және тұтастандырушы қатынастардың қарама-қарсылығын жоққа шығарды, өйткені, барлық дербестіктер белгілі-бір тұтастықтың абсолютті көрінісі болып табылады. Карсавин прогресс идеясы даму үдерісінің қарама-қарсылығын ескермейді, сөйтіп, өткен мен бүгінді шынайы түсінудің жолына бөгет бола отырып, тарихты арзандатады деп есептеді. Ол тархтың пәнін біртұтас және тоқтамайтын әлеуметтік (яғни, қоғамдық саяси, материалдық және рухани-мәдени) даму үстіндегі адамзат деп анықтады. Олардың ешқайсысы да басқаларына үстем бола алмайды. Карсавин өз идеяларын «Тарихқа кіріспе: Тарих теориясы» )1920) және «Тарих философиясы» (1922) еңбектерінде дамытты, алайда замандастары бұл еңбектерді дұрыс бағалалй алған жоқ. Оның тарихнама ғылымы үшін жасаған еңбегі тек ХХ ғ. соңында ғана айқын болды.

ХХ ғасырдың өнебойында тарих ғылымы ғалымдардың өздері «бұрылыс» деп атаған үлкен өзгерістерді бірнеше рет бастан кешірді. Бұл өзгерістер ғылымның пәніне, оның мазмұнына, проблемаларына, зерттеу әдістеріне, ақыр соңында оның ғылыми-кәсіби және әлеуметтік орнына байланысты болып отырды. Дағдарыстың себептері мен нәтижелері: ХХ ғ. тарих ғылымының дағдарысы ХІХ ғ. тарихи танымның күшті қарқынмен дамуының заңды салдары, оның нәтижесінде тарих туралы теориялық білімді оның ұлғайып кеткен эмпирикалық базасымен сәйкестендірудің өткір қажеттілігі пайда болды. Ескі ғылыми парадигманы қайта қарау.  ХІХ-ХХ ғғ. шекарасында тарихи және жаратылыстану ғылымдарының танымының принципиалды айырмашылығын мойындаудан басталды. Бұл жағдай тарихтың бет-бейнесіне түбірлі өзгерістер енгізді. Алайда ХХ ғ. І онжылдығында тарихтың нақты, жекелеген, неғұрлым қарапайым бөліктерге бөлінбейтін тарихи фактілермен жұмыс істейтін ғылым екендігін ешкім жоққа шығарған жоқ.

Позитивизмге неғұрлым шешуші шабуыл жасау тек І дүние жүзілік соғыстың алды мен оның тұсында ғана жүзеге асырылды.

Ғасырлар шекарасында басталған методологиялық дағдарыс соғыс жылдарында өте күшті дамып, тарих ғылымының жалпы дағдарысына айналды.

Қоғамның өзін-өзі тануының формасы ретінде тарих оның (қоғамның) проблемаларына өте сезімтал болып келеді.

 

№12. Тарихи үдерістің қазіргі заманғы мәселелері

 

1. О. Шпенглер, А. Тойнби, К. Поппер ілімдері

2. Қазіргі замандағы тарихи танымдағы әлеуметтік тарихтан мәдени-әлеуметтік тарих форматына ойысу мәселесі.

3. Қазіргі заманғы интеллектуалдық тарих

 

О. Шпенглердің мәдени-тарихи концепциясы. А. Тойнбидің локальды өркениеттер теориясы. Эпистомологияның логикалық және методологиялық мәселелері туралы К.Поппердің идеялары. Постмодернизм. Тарихтың тропологиялық теориясы. Хейден Уайт. ХХ ғ. 80-ші жылдарында жаңа мәдени тарих бағытының пайда болуы. «Жаңа мәдени тарих» бағыты. Энтони Гидденстың реляциялық структуризм методологиясы. Әлеуметтілі-ктің мәдени тарихы бағыты және оның өкілі Роже Шартье. М.М. Бахтин және оның диалогиялық концепциясы. Жак ле Гофф және оның тарих методологиясын жаңартудың кешенді үш бағытын ұсынуы. Гендерлік тарих. Джонн Скотт. Тарихи өмірбаянның жаңа өмірбаяндық тарихқа алмасуы.  А. Лавждой. Тарихтың дәстүрлі өрістеріндегі өзгерістер: саяси ой-пікір тарихының методологиясы арсеналының ұлғаюы. Пәндер мен ғылымдар тарихының қазіргі замандық ерекшелігі.

 

Пайдаланған әдебиет:

1. Жуков Е.И. Очерки методологии истории. М., 1980.
2. Л.П. Репина, В.В. Зверева, М.Ю. Парамонова. История исторического знания. – М.: Дрофа, 2004. – Б. 3-9.
3. 3.Философия истории. Антология. М., 1995.
4. Философия истории. Под ред. А.С.Панарина (Учебное пособие). М., 2001.
5. Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. М., 1999.
6. Вебер М. Избранное пройведения. М.,1991.
7. Гегель Г.Ф. философия истории. СПб., 2000.
8. Коллингвуд Р.Дж. идея истории: Автобиография. М.,1980.
9. Кондратьев Н.Д. избранное пройзведения. М.,1993.
10. Парсонс Т. Система современных обществ. М.,1997.
11. Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.1-2.М.,1992.
12. Тойнби.А.Дж. Постижение истории. М.,1996.
13. Черняк Е.Б. Цивилизациография: наука о цивилизации. М.,1996.
14. Шпенглер О. Закат Европы: Очерки морфологии мировой истории. М.,1993.
15. Историография нового времени стран Европы и Америки / под ред И.С.Галкина. М.,1967
16. Историография новой и новейшей истории стран Европы и Америки / под ред А.В.Адо, И.С.Галкина, И.П.Дементьева, А.Д.Калпакова. М.,1977
17. Историография истории нового времени стран Европы и Америки / под ред И.П.Дементьева. М., 1990
18. Вайнштейн О.Л. Историография средних веков в связи с развитием исторической мыслей от начало средних веков до наших дней. – М.,Л., 1940
19. Вайнштейн О.Л. Очерки развития буржуазной философии и методологии истории в ХІХ-ХХ вв.- Л.,1979
20. Яковец Ю.В. История цивилизаций. М.,1995.
21. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.,1994.