1. Сақтандырудың экономикалық маңызы, қызметі, нарықты экономикадағы атқаратын ролі.

1.       Сақтандырудың пайда болу тарихы.

2.       Сақтандыру қажеттілігі, қызметі.

1. Сақтандыру (қоғамдық өн) өндірістік қатынастың ажырамас бөлігі болып табылатын адамдар арасындағы қоғамдық-экономикалық қатынастың ежелгі категориясы болып табылады. Сақтандыру сөзінің бастапқы мағынасы корқу, үрей сөздерімен байланысты. Қазіргі кезде сақтандыру термині жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдцесін қорғау қүралы деген мағынаны білдіреді. Сақтандырудың алғашқы формасы ежелгі дәуірде пайда болған. Қүл иелену дәуірінде қозғалмайтын мүлік, сауда, кеме қатынасын сақтандыру туралы келісімдер жасалған. Мүндай келісім шарттың мақсаты табиғи аптан келтірілген зиянды әрбір түлғаға болу. Мүндай қүжаттар қазіргі кзде дейін сақталып келген. Ең алғашқы сақтандыру палатасы 1310 жылы Германияның Брюгге қаласында қүрылған. Бүл палата көпестердің мүліктік мүддесін қорғау операцияларын жүргізген. Кеме қатынасы арқылы халықаралық сауда жаңа сауда рыноктарының пайда болуымен, дамуымен байланысты мүліктік мүддені қорғау қажеттілігі арта түсті. Осы қажеттілікке сай мүлігі бар бірнеше түлғалар өзара біріккен сақтандыру мекемелері пайда бола бастайды. Осы кезде кәсіпкерлік қызметтің объектісі ретінде мүлікті сақтандырумен қатар өрттен сақтандыруда дами бастады. Мысалы 1666 жылы Лонданда болған өрт қаланың бүкіл орталығын жойған, осыдан кейін полис, басқа да үйлермен ғимараттарды сақтандыру үдіін қүрылған. Мүндай сақтандыру өзара сақтандыру деп аталады. Өзара сақтандыруда оның қатысушылары қызметтің мүндай түрінен пайда табуды мақсат етіп қоймаған. Олар өздеріне келітірілетін зиянның мөлшерін төмендетуді көздеген. Сақтандыру бірлестіктері бірте-бірте коммерциялық професионалды сақтандыру компаниялары болып қайта қүрыла бастады. Мүндай компаниялардың басты мақсаты осындай операциялардан пайда табу болды.Экономиканың дамуымен байланысты сақтандыру компанияларының саны көбейе түсті. Батыста 60-жыддардың басында мүліктік жөне жеке сақтандырудың 100-ге жуық түрі болды. Уақыт талабына сай сақтандыру формалары мен әдістері өзгеріп отырды.

Сақтандыру  өмірдегі әртүрлі жағдайларда азаматтарға, кәсіпорындарға, стихиялық және басқа да кездейсоқ жағдайлардың есебінен болатын шығындар мен зиянды қайтару ушін қүрылі)ан арнайы қорды қолдануда қалыптасатын экономикалық қатынастар жүйесі. Сақтандыру қатынастары 2 жақ сақтандырушы; және сақтанушы арасындағы қатынастар.

Сақтандырушы бүл ақшалай қорды қүру және қолдануды жүргізуші арнайы мемлекеттік және мемлекеттік емес үйым.

Сақтанушы — бүл аталған қорға белгілі төлемдер жасаушы заңды немесе жеке түлға. Қазақстан Республикасының «Сақтандыру туралы» заңында (1995ж. 3 қазан) «Сақтандыру қызметі» -сақтандыру мен қайта сақтандыру келісімін жасау мен орындаумен байланысты сақтандырушы қызметі делінгено Осы заңның қолданылуы сақтандыру нарығының қалыптасымен дамуына едәуір әсерін тигізді. Сақтандырудың мақсаты қоғамдық өндірістің үздіксіз дігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процессін қоғамдық немесе үжымдық қорғау болып табылады.

Сақтандыруға тән белгілер:

1. Қатынастың ықтималды сипаты;

2  Қатынстың төтенше (жай емес) сипаты; Сақтандырудың қызметі:

1. Бөлістік қызметі: оның ерекшелігі қайта бөлінуі. Мысалы:алдын-алу шараларын жазатайымнан   мақтау,   жеке   басты   сақтандыруда   бөліс   қызметін атқарады.

Бақылау қызметі: екі жақтың сақтық төлемдерін жинау және сақтық қорын мақсатты пайдалануды қамтамасыз ету үшін нақты қатынастардан көруге болады.

Нарықты экономикаға өту барысында келтірілген зиянның орнын толырудың және табыс түрақтылығын қамтамасыз етудің тиімді тетігі ретінде сақтандыру қызметіне үлкен көңіл бөлініп отыр. Түрақты саяси жағдай, экономикалық -әлеуметтік реформалар сақтандыру саласында нарықтық қатынастардың қалыптасуына алып келді. Бүны 1996-1998 жыддардағы сақтандыру нарығының өсуі мен дамуын көрсететін нақты мысалдар дәлелдейді. 1995 жылы сақтандыру қызметімен айналысу қүқығы 22 компанияда болса, 1998 жылдың орта шенінде жалпы жарғылық қоры 1084,5 млн теңгені қүрайтын 58 сақтандыру үйымы лицензияға ие бодды.

 

Әдебиттер:

1.    Қ.Р-ң    Президентінің    Сақтандыру   қызметі   туралы    заңы. 22.12.2000ж.

2.    Рейтман Л.И. «Страховое дело» Москва 1992г.

3.    Коломин Е.Б. «Словарь страховых терминов» Москва 1992г.

 

Тақырып:     Сақтандырудың экономикалық маңызы, кызметы нарықты экономикадағы атқаратын ролі

 

3. Сақтандыру қоры.

4, Сақтандырудагы тусініктер мен терминдер.

 

3. Сақтандыру қоры - бүл кездейсоқ оқиғалар, стихиялық апат кездейсоқ жағдай болған кезде үлғаймалы үдайы өндірісті қамтамасыз   етуге    арналған   материал:;ық   жөне   ақшалай қаражаттардың резерві. Қордың басқару оріаиы блолып     Қазақстан Рнспублиісасының түрғындарын әлеуметтік қорғау министрлігі болыІІ габылады. Сақтандыру жарналарының үақытылы және толық төленуі І ше қор қаражаттарының мақсаттарға пайдалануы  Қ.Р.  түрғынды элеуметтік   қорғау   министрлігімен   басқа   да   өкіметті   мемлекеттік аргандармен бақыланады.

4. 1). Сақтавдырушы активі - сақтандырушы мүлкінің ақшалай көрінісі (негізгі қүралдар және айналымнан тыс активтер, қаржы алымдары, материалдар, кассадағы, есеп-айырысу шотындағы ақшалай қаражаттар, қүнды қағаздар т.І: яғни бухгалтерлік баланстың бір бөлігі.

2). Актуарлық есептер — тарифтік ставкаларды есептеудің ықтималды-статистикалық          және          экономика-математикалық әдістерінің жиынтығы.

3) Акционерлік сақтандыру компаниялары - акция сату жолымен қүрылған сақтандыру үйымының үйымдастырылу -қүқықтық түрі.

Акция  —  сақтандыру  нәтижесінде  пайданың  бір  бөлігіне иелік етуге қүқық беретін қүнды қағаз түрі.

Қайтарымдылық - келісім кызметін ертерек тоқтатқанжағдайдагы сактандыру төлемінің қайтарылуы.

Пайда көруші - - сақтандыру саласын алүшы түлға. Қайта   сақтандыру   келісімі   -   қайта   сақтанушы   жәнен   қайта сактандырушы арасындагы екі жақты хелісім бойынша екі жақтың бірі қайта сақтандыру төуекелін беруге, ал екіншісі алуға міндеттенеді. Сақтандыру келісім   шарты   —   сақтандыру   түріне   байланысты шарттарға     сәйкс     өзара    міндеттемелерді    реттейтін     сақтанушы жәнесақтандырушы арасындағы (заңды ) келісім.

Сақтандыру операцияларыбойынша сақтандырушы  табысы жылдык табыс сомасыиың жылдық төлем сомасына қатынасы.

Инвестициялар  —  пайда табу мақсатындағы  сақтандырушының қаражатын әндірістік емес салаға салуы. Сақтандыру комиссиясы  (комиссиондық  сыйлық)   -сақта және сақтандыру қүжаттарын толтыруға клиенттерді тартқаны үшін ідалдарға сақтандырушының беретін сыйлығы .

Коммерциялық қүпия — жариялауға болмайтын сақтандырушы қызметі туралы ақпарат.

Ликвидтілік -  сақтанушылар шағымын қанағаттандыру қабілеті.

Л =  Сақтандырушы міңдеттемесі

               Ликвидті активтер

 

 Сақтандырушының жауапкершілік лимиті - сақтандыру оқиғасы болған жағдайда сақтандырушының төлеуіне міндетті келісім, шартта көрсетілген сақтандыру сомасы.

Сақтандыру    лимиті   -        сақтандыру    жауапкершілігін материалдық   қүндылықтарды   сақтандыруға   болатын   максимадды ақша сомасы.

Сақтандыру     операцияларын     лицензиялау  -  сақтандыру үйымдарына   сақтандыру  операцияларын   жүргізуге   қүқық   беретін рүқсат қағаз.

Сақтандыру объектілері -Қ.Р. заңына қайшы келмейтін мүліктік мүдделер (сақтандырушы)   сақтанушы   немесе   сақтанған   түлғаның өмірімен,   денсаулығымен,   еңбек  қабілеттілігімен,   зенйнет  ақымен қамтамасыз етілуімен байланысты;

-мүлікті иемдену, пайдалану, қолдану байланысты (мүліктік қүқық);

- Сақтанушының занды және жеке түлға мүлкіне немесе түлғаға келтірген шығынын қайтарумен байланысты.

 Міңдетті сақтандыру — сақтаыдырушы мен сақтанушы арасындағы қатынас заң күшімен болатын сақтандыру түрі. Ерікті сақтандырудан айырмашылығы міндетті сақтандыру алдын-ала келісімді қажет етпейді.

Азаматтық жауапкершілік -  азаматіар :мен үйымдардың үшінші түлғаға     келтіруі     мүлікін     шығынның     заңмен     тағайыедалған жауапкершілігі.  Қайта сақтандыру — авдыңғы сақтандірушы тәуекелдің барлығын немесе бір бөлігін қайта сақтауға береді.

Қайта сақтандырушы - қайта мақтандыруды тәуекедді өзіне алатын -    сақтандырушы.

Сақтаңдыру портфелі — сақтандыру компаниясында бекітілген сақтандыру төлемдерінің жиынтығы немесе толтырылған және төленген келісім шарт саны.

Сақтандыру   ережесі   (шарты)          ерікті    сақтандыру    шартын анықтайтын негізгі нормативтік қүжаттардың бірі.

Пайда — табыстың шыгыннан артуы.

Сақтандыру үйымының пайдасы — табыстың шығыннан артуы.

Инвестициядан түскен пайда - сақтандыру қоғамының сақтандыру   емес    сипаттағы    қызметке    қатысуынан    түскен    пайда өндірістік, сауда-делдалдық және банктік қызметтен басқа)

Қаржылық шығынды төмендетуден түскен пайда -иарифтік қарастырылған сақтандыру сомасының нақты шығынын төмендету есебінен алынған пайда.

Сақтандыру пайдасы - сақтандыру қызметінің бағасы мен оны жүзеге асырудағы өзіндік қүны арасындағы айырмашылық.

Сақтавдыру қорлары сақтандыру сомасын төлеуді, кепілдікті қамтамасыз ете отырып сақтандыру үйымдарының қүратын қоры.

 

Әдебиттер:

1.    Қ.Р-ң   Президентінің   Сақтандыру   қызметі   туралы   заңы. 22.12.2000ж.

2.  Рейтман Л.И. «Страховое дело» Москва 1992г.

3.  Коломин Е.Б. «Словарь страховых терминов» Москва 1992г.

 

Тақырып: Сақтандыру ісін заңмен реттеу.

 

1. «Сақтандыру туралы» Заңның маңызы.

2. Сақтандырудың негізі принциптері.

 

1) Сақтандыру өздеріне сақтанушылар төлеген сақтану төлемдерінен, сондай-ақ заңдарда тиым салынбаған өзге де төлем көздерінен сақтандырушылар құрайтын ақша қорлары есебінен белгілі-бір сақтандыру оқиғалары болған кезде сақтандыру өтемдерін төлеу арқылы азаматтар мен заңды тұлғалардың (сақтандырушылардың) мүдделерін мүліктік қорғау жөніндегі қарым-қатынасты білдіреді.

Сақтандыру қызметті сақтандыру мен қайта сақтандыру шарттарын жасасумен және оларды орындаумен байланысты сақтандырушының қызметі.

Сақтандыру туралы заңдар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің тиісті баптарынан, Жарлықтан, Қазақстан Республикасының заң актілерінен және соларға сәйкес қабылданған Қазақстан Республикасының Президент мен Үкіметінің нормативтік актілерінен тұрады.

Жарлық:

- сақтандыру шартын жасау және оны орындау процессінде сақтандырушы мен сақтанушының арасында туындайтын қатынастарды;

- сақтандыру қатынасынан туындайтын сақтандырушылар мен сақтанушылардың өзге де тұлғалармен (сақтандырушылармен және пайда алушылармен) қатынастарын реттейді

- міндетті сақтандырудың ерекшеліктері арнаулы заңдармен реттейді.

Сақтандыру:

1. Міндеттілік дәрежесі бойынша:

а) Ерікті;

б) Міндетті;

2. Сақтандыру объектілері бойынша:

а) жеке

б) мүліктік болып бөлінеді.

Міндетті және ерікті сақтандыру.

Міндетті сақтандыру — заң талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру.

Міндетті сақтандырудың түрлері заң актілерімен белгіленеді. Міндетті сақтандыруды жүргізудің тәртібі мен шарттарын олардың Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделмегендігіне қарай Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

Міндетті  сақтандыру  кезінде   сақтанушы   сақтандырудың  осы түрін реттейтін заңдарда тұжырымдалмаған талаптарға сақтандырушымен шарт жасасуға міндетті. Сақтандырушы сақтанушы үшін заңдарда тұжырымдалмағанан гөрі неғұрлым тиімді шарттар ұсынуға хақылы.

Өзінің өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетті азаматқа заңдармен де, шартпен де жүктелмейді.

Міндетті сақтандыру шартты сақтандырудың осы түрін жүзеге асыруға лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалу мүмкін. Аталған сақтандыру үшін мұндай шартты жасау міндетті болып табылады.

Ерікті сақтандыру — талаптардың өз еркін білдіруне орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ерікті сақтандырудың түрлері, шарттарымен тәртібі тараптардың келісімен белгіленді.

Азаматтық немесе заңды тұлғаның кез келген мүддесі сақтандыру объектісі бола алады. Сақтандырушының құқыққа қайшы келетін мүдделері сақтандыруға жатпайды.

Қазақстан Республикасының сақтандырушылары өз тәуекелдерін тікелей шетелдік қайта сақтандырушыларды қайта сақтандыра алады.

Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік заңды тұлғалардың сақтандырушы делдал функцияларын жүзеге асыруына Қазақстан Республикасының сақтандырушыларына олардың шетелдегі тәуекелдерін қайта сақтандыру жөнінде қызмет көрсету саласында ғана жол беріледі. Бұл ретте шетелдік заңды тұлғалар өз қызметтін Қазақстан Республикасының аумағында белгіленген тәртіппен тіркелген филиалдары мен өкілдіктері арқылы жүзеге асырады

Қазақстан Республикасының сақтандырушылар өз тәуекелдерін шетелде қайта сақтандыруға орналастыруына байланысты шетелдік делдалдық ұйымдардың қызметін тікелей пайдалана алады.

Шетелдіктер қатысатын кәсіпорындар (шетелдік кәсіпорындар мен бірлестік кәсіпорындар).

Қазақстан Республикасының басқа да заңды тұлғалары қызметінің шарттарына сәйкес жүзеге асырады.

Сақтандыру қатынастарының қатысушылары:

Сақтанушы - - сақтандырумен сақтану шартын жасасқан адам.

Заңды тұлғалар мен азаматтар сақтанушылар бола алады.

Сақтанушы сақтандырудың ерікті түрі бойынша да, содай-ақ міндетті түрі бойынша да сақтандырушыны таңдап алуға ерікті.

Сақтандырушы — Жарлық белгіленген тәртіппен сақтандырудың тиісті түрін жүзеге асыру құқығына лицензия алған, сақтандыру қызметін жүзеге асыру үшін құрылған коммерциялық ұйым.

Сақтандырушыларды мемлекеттік тіркеу заңды тұлғалар тіркеу үшін белгіленген тәртіп бойынша жүргізіледі.

Мемлекеттік         емес         сақтандыру         ұйымдары         оның

құрылтайшыларының   таңдауы   бойынша   жауапкершілігі   шектеулі серіктестік не акционерлік қоғам нысанында құралады.

Мемлекеттік сақтандыру ұйымдары шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорын түрінде құрылады.

Сақтандырушы ұйымның фирмалық атауында «сақтандыру» деген сөз болуға тиіс.

 Сақтандыруда қолданылатын түсініктер және терминдер.

7. К. Р. Сақтандыру ісінде қолданылатын негізгі терминдер мен тусініктер.

2. Халыкаралык сақтандыруда қолданылатын негізгі терминдер мен тусініктер.

Сақтандырушы активі - сақтандыруІІІы мүлкінің ақшалай көрінісі (негізгі қүралдар және айналымдағы емес активтер, қаржылық салымдар, материалдар, кассадағы і ;І қаражаттары, қүнды қағаздар), бухгалтерлік баланстың бір бөлііі.

Актуарлық есептер — тарифтік ставкаларды есептеудің ықтималды статистикалық   және   экономика         математикалық   әдістердің жиынтығы.

Акционелік сақтавдыру комшшиялары (АСК) - - акция сату жолымен қүрылған сақтандыру үйымының үйымдастырылу • қүқықтық түрі.

Акция — сақтандыру нәтижесінің пайдасының бір бөлігіне иелік етуге қүқық беретін қүнды қағаз түрі.

Қайтарымдылық - келісім қызметгін ертерек тоқтатқан жағдайдағы сақтандыру төлемінің қайтарылуы.

Пайда көруші — сақтандыру суммасын алушы түлға. Қайта   сақтавдыру   келісімі    -    қайта   сақтанушы   және   қайта сактандырушы арасындағы екі жақта келісім. Келісім бойынша екі жақтың бірі қайта сақтандыру тәуекелін беруге,  ол екіншісі  алуға міндеттеледі.

Сақтандыру келісім шарты — сақтандыру түріне байланысты шарттарға сәйкес езара міндеттемелерді реттейтін сақтанушы мен сақтандырушы арасындагы (заңды келісім) келісім.

Сақтандыру  операциялары   бойынша  сақтандырушы  табысы жылдық табыс соммасының жылдық телем соммасына қатнасы.

Инвестициялар   -   пайда   алу  мақсатындағы   сақтандырушының қаражатын     өндірістік    емес     салаға     салуы.     Сақтандырушының инвестиция түрлері, банкке салынатын ақша қүралдары, қоғалысты мүлік, авторлық қүқық, инвестиция, капиталдық салымдар, товар материалдық қүндылықтар қоры ерекшеленеді.

Сақтавдыру комиссиясы (комиссиондық сыйлар) сақтануға және сақтандыру қүжаттарын толтыруға клиенттерді   тарқаны үшін делдалдарга сақтандырушы беретін сыйлық.

Коммерциялық    қүпия  таратуға    болмайтын    сақтандырушы қызметті жөніндегі ақпарат.

Ликвидность сақтанушылар      шоғымен,      сақтанушының қанағаттандыру қабілеті:

А =  Сақтандырушы міндеттемесі

Ликвидттік активтер.

Сақтандырушы   жауапкершілігі   лимжігі   -   сақтандыру   оқиғасы болған жағдайда сақтандырупіының төлуіне міндеті келісім шартты көрсетілген   сақтандыру   соммасы.       Жауапкершелік   лимиті сақтандыру оқиғасы бойынша тағайындалуы мүмкін. Сақтавдыру операцияларын лицензиялау   сақтандыру операцияларының нәтижелерінің қаржылық түрақтылығын қамтамасыз етуде, сақтандыру тарифіне, қасақана мыналарды жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша шыгындарды қосу, арқылы әдістерінің бірі.

Сақтандыру объектілері - Қ.Р. заңына қайшы келмейтін мүліктік ықластар:

-сақтанушы немесе сақтанған түлғаның зейнет ақының қамтамасыз етуімен, еңбекке қабілетімен, денсаулығымен, өмірімен байланысты;

-мүлікті иелену, пайдалану, қолдануымен байланысты (мүліктік сақтандыру);

]-сақтанушының заңцы және жеке түлға мүлііне немесе түлғаға келтірген шығынын қайтарумен байланысты.

Міндетті     сақтандыру             сақтанушы     және     сақтандырушы арасындағы   қатнас   заңгершімен   болатын   сақтандыру   түрі.   Ерікті сақтану түріне  қарағанда міндетті сақтандыру алдын-ала келісімді л         талап етпейді.

Азаматтық жауапкершілік — азаматтар мен үйымдардың үшінші түлғаға келтіруі мүмкін шығынның заңмен тағайындалған жауапкершілігі.

Қайта сақтаңцыру — алдынғы сақтандырушы тәуекелдің барлығын немесе бір бөлігін қайта сақтауға береді.

Қайта сақтандырушының цессия — тәуекелді өзге заңды түлғаға беру, мысалы сақтандыру қоғамына.

Қайта сақтавдырушы - қайта сақтандыруда тәуекелді өзіне алатын сақтандырушы.

Сақтавдыру соммасым өлшеу — келісім шарт бойынша аталған сомманы алатын түлға. Сақтандыру соммасын алушы ретінде сақтанушы, сақтанған адам, пайда көруші бола алады.

Сақтандыру портфелі сақтандыру компаниясында бекітілген сақтандыру төлемдерінің жиынтығы N ; толтырылған және төленген келісім шарт саны.

Сақтандыру     :   ;н    I    (шарты)           ;:р к^ггі    сақтандыру    шартын

-   ^         анықтайтын негізгі нормативтік қүжаттардың бірі.

.__]                Регреске қүқықтың болуы — сақтанушы немесе сақтанушы адамға

келтірілген шығын үшін төленген сумманы кері талап ету қүқы.

Тарифтік   пайда   —   тарифтік   ставка   элементі   (брутто-ставка). Сақтандыру үйымының дамуы және .қызмет атқаруын қамтамасыз етуге   арналған.   Тарифтік   пайданы   сақтандыру   операцияларымен _         түскен нақтыпайдадан айыра білу қажет.

Тарифты реттеу пайда есебін жүргізшеді, өйткені тарифтің қалған элементтерінің барлағы объективті. Тарифтегі пайда үлесі абсолюттік бірлікте немесе проценттік үлесте көрсетіледі. Падалылық - табысбың Іыығынын артуы. -,                Сақтандыру үйымының пайдалылығы — табыстың шығыннан артуы.

Инвестициядан түскен пайда сақтандыру қоғамның сақтандыру емес сипаттағы қызметке қатысунан түскен пайда (тікелей емес өндірістік, сауда делдалдық және банктік қызметтен басқа).

Қаржылық шығынды төмендеуінен алынған пайда тарифте қарастырылған сақтандыру суммасының нақты шығынын төмендету есебінен алған сақтандырушының пайда жиынтығы.

Сақтандыру пайдасы сақтандыру қызметтінің бағасы мен оны жүзеге асырауда өзіндік қүны арасындағы айырмашылық.

Сақтандыру қорлары (резервтері) — сақтандыру суммасын төлеуде кепілдікті қамтамасыз етуде сақтандыру үйымдарының қүратын қор. (қосымша қор, сақтандыру қоры, өмірді, зейнетақыны сақтандыру қорлары, алдағы төлем қорлары.

 

Тақырып:   Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы.

 

1. Сақтандыру нарығы  туралы түсінік және оның құрылысы

2. Сақтандыру компанияларының қызметі.

 

1. Сақтандыру нарығы - бұл сақтандыру қызметін сату-сатып алудағы экономикалық қатынастардың жиынтығы. Бұл сақтандырушылардың ақша құралдары есебінен сақтандыру оқиғасы болған жағдайдағы мүліктік мүддесін қорғау арқылы көрінеді. Сақтандыру нарығы болу үшін міндетті шарттар - сақтандыру қызметіне (деген) сұраныстың болуы, сақтандыру қызметіне деген қажеттілікті қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы.

Сақтандыру нарығының бастапқы буыны ол сақтандыру компаниясы. Сақтандыру компаниясында сақтандыру қорының (қалыптасу) құрылуы және пайдалануы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік       сақтандыруды       қадағалауды       мемлекеттік сақтандыру органы жүргізеді. Оның қызметі:

    - Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиялар беру;

    - Міндетті сақтандыру туралы заң талаптарын заңды тұлғалар мен

азаматтардың орындауын бақылау;

    - Сақтандырушылар        қолданатын        сақтандыру        шарттары мазмұнының заң талаптарына сәйкестігін бақылау;

Сақтандыру    нарығы    нарық    қатынастары    субъектілерінің жекелігін,   сақтандыру  қызметін  сату-сатып  алудағы  тең  праволық серіктестігін, көлденең және жеке тіке байланыс жүйелерінің дамуын           қамтамасыз етеді.

Құрылымдық жоспарда сақтандыру нарығы екі аспектіде көрінеді: ұйымдастырушылық құқықтық және территориялық. Ұйымдастырушылық құқықтық аспекті, ол акционерлік, өзара көмек, жеке және мемлекеттік сақтандыру ұйымдары түрінде көрінеді. Ал территориялық дегеніміз жергілікті (аймақтық), ұлттық (ел, республика) және әлемдік.

Сұраныс пен ұсынысқа байланысты сақтандыру нарығы ішкі, сыртқы және әлемдік болып бөлінеді.

Ішкі  сақтандыру  нарығы    -    бұл  сақтандыру  қызметіне  тікелей сұраныс бар жергілікті нарық.

Сыртқы сақтандыру нарығы – бұл аралас сақтандыру компаниялары   жүргізетін   ішкі   сақтандыру   нарығын   және   оның сыртқы аймақтарын қамтитын нарық.

Әлемдік сақтандыру нарығы — бұл сақтандыру қызметіне әлемдік шаруашылық масштабындағы ұсыныс пен сұраныс.

Салалық белгілері бойынша жеке сақтандыру нарығы, мүліктік           сақтандыру нарығы, жауапкершілікті сақтандыру нарығы, кәсіпкерлік

тәуекелділікті сақтандыру нарығы болып бөлінеді. Сақтандыру нарығының  қатысушылары ол сатушылар, сатып алушылар,  делдалдар            және олардың ассоцияцалары.

Сатушылар  категориясы  — сақтандыру және  қайта  сақтандыру компаниялары құрайды.

Сатып алушылар дегеніміз - сақтанушылар, яғни жеке және заңды тұлғалар.

Делдалдар дегеніміз – сатушылар   мен   сатып    алушылар    арасындағы сақтандыру  агенттері,   брокерлері.   Осы  делдалдардың  әсер  етуімен сақтандыру келісім шарттары жасалады.

Сақтандыру нарығындағы ұсынылатын ерекше тауар сақтандыру   қызметі. Бұл қызмет заңды және жеке тұлғаға:

1)  ерікті сақтандыруда келісім арқылы,

2)  міндетті сақтандыруда заң бойынша көрсетіледі.

Нарықтың сыртқы қоршаған ортасы - бұл нарықтың ішкі ортасын қоршайтын және оған әсер ететін өзара байланысты күштердің жүйесі. Оған жататындар: нарықтық сұраныс, сақтандыру қызметінің құпиясы, сақтандырушының инфрақұрылымы.

2. Сақтандыру компаниялары сақтандыру нарығының негізін құрайды. Олар былай бөлінеді:

1) Сақтандыру        компаниялары      тиістілігіне      қарай      жеке,

көпшілік-құқықтық, акционерлік, өзара мемлекеттік және үкіметтік болып;

2) Орындайтын операцияларының түрлеріне байланысты мамандырылған (жеке және мүліктік сақтандыру), көп салалық, қайта сақтандырушы болып;

3) Қызмет   көрсету   жеріне   байланысты   жергілікті,   аймақтық, ұлттық және халықаралық болып;

4) Сақтандыру төлемдерінің көлеміне және жарғылық капиталының көлеміне қарай ірі, орта, кішігірім болып бөлінеді.

Акционерлік сақтандыру қоғамы — акция сату арқылы ақшалай қаржыларды орталықтандыру негізінде сақтандыру қорын ұйымдастыру формасы.

Акционерлік сақтандыру қоғамы ашық түрде болады, оның акциялары еркін сатылады және сатып алынады, сонымен қатар акционерлік сақтандыру қоғамы жабық түрде болады, оның (акционер) акциялары тек ұйымдастырушыларының арасында ғана таратылады.

Акционерлік сақтандыру қоғамы заңды тұлға, өзінің жарғысы бар. Акционерлердің жалпы жиналысы жоғарғы басқару органы болып табылады. Жарғылық капиталы акциялардың көмегімен құрылады.

Акционерлік сақтандыру қоғамының бас компаниядан басқа бөлімшелері де болады.

Өкілдік - мәліметтер жинаумен, жарнамамен, клиенттер іздеумен айналысады. Агенттіктер өкілдіктердің барлық қызметтерін атқарады және белгілі бір сақтандыру операцияларын орындайды, олар сақтандыру келісім шарттарын жасау, кызмет көрсету.

Сақтандыру компанияларының филиалдары өз қызметін акционерлік   сақтандыру   қоғамының   президенті   бекіткен   ережеге сәйкес компанияның жарғысы, нормативті актілері жәнеакционерлердің жалпы  жиналысының    қорытындысы    шоғырланған

баланста көрсетіледі.

Өзара сақтандыру қоғамдары — оның мүшелерінің пайлық қатысуы арқылы қаржыларды орналықтандыру негізінде сақтандыру қорын ұйымдастыру формасы. Қоғам мүшелерінің жалпы жиналысы қоғамның жоғарғы басқару органы болып табылады.

Мемлекеттік сақтандыру компаниялары — бұл мемлекет арқылы сақтандыру қорын көпшілік-құқықтық ұйымдастыру формасы.

Жеке   сақтандыру   компаниялары   бір   адамға  немесе отбасына тиісті.

Мемлекеттік   емес   зейнетақы    қоры   –   жеке   сақтандыруды

ұйымдастырудың ерекше формасы, оның қызметі зейнетақы жасына жеткенде зейнетақы төлемдерін төлеу.

 

Әдебиеттер:

1.   Жуйриков К.К «Страхования в Казахстане». Алматы,  Қаржы қаражат, 1996 г.

2.   Лер  О.Е.  «Страховой  рынок  а   Казахстане».  Алматы,  Қаржы қаражат, 1996 г.

 

Тақырып: Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы.

 

3. Сақтандыру қызметін жүзеге асыруды мемлекеттік қадағалау.

4.    Сақтандыру қызметін лицензияла.

 

3. Мемлекеттік сақтандыруды қадағалауды мемлекеттік сақтандыру органы жүзеге асырады. Мемлекеттік сақтандыруды қадағалаудың қызметі:

1) Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиялар беру;

2)  Міндетті сақтандыру туралы заң талаптарын заңды тұлғалар мен азаматтардың орындауын бақылау;

3)   Сақтанушылар қолданатын сақтандыру шарттары мазмұнының заң талаптарына сәйкестігін бақылау;

4)   Қазақстан Респуликасының     аумағында     сақтандырушы     ретінде шетелдік сақтандыру компанияларының қызметіне жол берілмейтіндігі туралы заң талаптарының сақталуын бақылау.

Мемлекеттік сақтандыруды қадағалаудың құқықтары:

1) сақтандырушылардан сақтандыру қызметі туралы белгіленген есепті алуға;

2) сақтандырушылардың       сақтандыру       туралы       заңдарды сақтауына тексеру жүргізуге;

3) сақтандыру   қызметін   жүзеге   асыру   құқығына   берілген лицензияның күшін тоқтата тұруға;

4) соттарда айыппұл салу туралы, сондай-ақ лицензияларды кері қайтарып алу туралы істер қозғауға құқығы бар.

4. Сақтандыру   қызметін   жүзеге   асыруға   тек лицензия   бар   болған жағдайда  ғана рұқсат   етіледі.    Лицензия    сақтандыру   ұйымы   ретінде тіркелген заңды тұлғаларға ғана беріледі. Сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензияларды мемлекеттік сақтандыруды қадағалау органы береді. Лицензия мерзімсіз болып табылады және ол Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданылады. Лицензиялар сақтандыру ұйымдарына:

А) құрылтай құжаттарының көшірмесі;

Б) сақтандырушы заңды тұлға ретінде мемлекеттік   тіркеу туралы             актінің көшірмесі;

В) төленген    жарғылық    қордың    мөлшері    туралы    банктің                 анықтамасы;

Г)  пайдалану көзделіп отырған шарт    сақтандыру құжаттарының

үлгілері қоса тіркелген өтініш негізінде беріледі. Лицензиялық алым мөлшері мен оны төлеудің тәртібі Қазақстан Республикасы салық заңдарымен белгіленеді.

         Лицензияның   күшін  тоқтата  тұру  мемлекеттік   сақтандыруды

қадағалау органының шешімімен жүргізіледі. Лицензияны қайтарып алу туралы сот шешімі күшіне енген күннен бастап лицензия өзінің             күшін жойған деп танылады. Сақтандыру ұйымы таратылған немесе лицензияны қайтарып алу туралы шешім қабылданған ретте сақтандырушы берілген лицензияны 5 күн мерзім ішінде мемлекеттік сақтандыруды қадағалау органына қайтаруға міндетті. Лицензияны тоқтата тұрған сәттен бастап сақтандырушы қызметін жүзеге асыруға хақы жоқ.

Лицензияны тоқтата тұрған немесе қайтарып алған сәттен бастап, бұрын жасалған сақтандыру шарттары бойынша қабылдаған міндеттемелерін олардың қолданылу мерзімі біткенге дейін орындауын қоспағанда, сақтандырушының тыйым салынған сақтандыру қызметін жүзеге асыра алмайды.

Мемлекеттік сақтандыруды қадағалаудың лицензияны беруден бас тарту туралы не оны тоқтата тұру туралы шешіміне, сондай-ақ заң бұзушылықтарды алты ай мерзім ішінде Қазақстан Республикасы соттарына шағым бере алады.

 

Әдебиеттер:

1.   Жуйриков К.К «Страхования в Казахстане». Алматы,  Қаржы қаражат, 1996 г.

2.   Лер  О.Е.  «Страховой  рынок  а   Казахстане».  Алматы,  Қаржы қаражат, 1996 г.

 

Тәуекел ұғымы және оның экономикалық зардаптары

 

1.  Тәуекел және сақтандыру

2.  Тәуекелдің турлері және берілетін баға

3.  Тәуекелді басқарудың жалпы теориясы

 

1. Тәуекел түсінігі белгілі бір болатын қүбылыстың қолайсыз-нәтижесі қауіпін білдіреді. Тәуекелдің өлшемін, вероятности теориясын қолдану арқылы,-математикалық жолиен дәл есептеп шығаруға болады. Жоспарлы және нақты нәтижелердің арасындағы айырмашылық мүмкіндігі тәуекел деп аталады.

Тәуекел түсінігімен шығын түсінігі тығыз байланысты. Шығын арқылы, деп өлшенетін және шынайы сипаттарга ие болған, тәуекел қалыптасады. Осыған байланысты қолайсыз қүбылыстар туралы ақпараттарды жинау, сараптау, талқылау қажеттілігі туады. Оның мақсаты-қолайсыз қүбылыстардың болуының және дамудың жалпы тенденцияларын, зандылықтарын анықтау, тәуекелді ғылыми түрғыда болжау, көру.

Сақтандырудагы тәуекелді бірнеше аспектілерде қарастыру қажет: нақты қүбылыс немесе қүбылыстардың жиынтығы ретінде;

- олар болған кезде алдында қүрылған орталықтанған сақтандыру қорынан натуралды-заттай немесе ақшалай формасында төлемдер жасалады;

- нақты сақтандырылған ббъектімен байланысты. Оқиғалар немесе оқиғалардың жиынтыгы өз бетінше қарастырылмайды. Олардың тәуекел қауіп-қатер болатын жердегі сақтандыруға алынған объектімен қатынастандыру керек. Кез келген қауіп-қатердің (тәуекел) нақты көрінетін объектісі бар. Объектіге жасалған қатынасқа сәйкес қауіп-қатердің (тәуекел) факторларды көрінеді және зерттеуді. Алынған ақпараттың сараптамасы, басқалармен комплексті түрде, қауіп-қатердің (тәуекел) орындалғанынан болатын негативті салдарын болдырмау немесе азайтуға мүмкіндік береді.

- Тәуекел сақтандыруға алынған объектінің өлу немесе зақымдану болу мүмкіндігімен байланысты. Болу мүмкіндігі -  бүл жерде осы оқиғаның немесе оқиғалар жиынтығының болуының өлшемі ретіндеқарастырылады. Тәуекелдің (қауіп-қатер) болу мүмьсіндігі төмен болған сайын, оны сақтандыруды оңай және арзан етіп үйымдастыруға болады. Болу мүмкіндігі жоғары болып табылатын тәуекелдің сақтандыру қорганысының қымбат болуына әкеледі, бүл оның жүргізілуін қиындатады.Тәуекелдердің (қауіп-қатер) сараптамасы, оларды екі үлкен топқа бөлуге мүмкіндік береді:

Сақтандырылған және сақтандырылмаған (сақтандыру келісім шартына кірмей қалгандар). Сақтандырылатын тәуекелділердің тізімі, сақтандыру келісімшарты бойынша, сақтандыру жауапкершілігінің     көлемін қүрайды. Ол келісімшарт сақтандыру сомасының кемегімен

көрсетіледі. Тәуекелдің бағасы ақша түрінде тариф ставкасын қүрайды. 2. Тәуекел түрақсыз өлшем. Оның түрақсыздығы экономикадағы өзгерістерге және т.б. факторларға байланысты. Сақтандыру қоғамы тәуекел дамына үнемі бақылау жүргізуі қажет: статистикалық есептер, сараптама, жиналган ақпараттарды өңдеу жүмыстары жасалады. Тәуекелдің дамуы жөніндегі алынған ақпараттардың негізінде, сақтандырушы оған баға береді.

Берілген бағаның нәтижесінде, белгілі бір объекті қай қауіп -қатер тобына жатқызу, қандай тариф стафкасын қою жөніндегі шешімдер қабылданады.

Сақтандыру практикасында тәуекелге баға берудің түрлі тәсілдері қолданылады, олардың ішінде ең кең тарағандары:

Жекелеген баға берудің тәсілі тек орташа типтегі тәуекелдермен салыстыруға болмайтын тәуекелдеге қолданылады. Бүл жерде сақтандырушы, өзінің кәсіби тәжірибесіне және субъективті көз қарасына негізделген ерікті баға береді.

Орташа көлемдегі тәсіл үшін жекелеген тәуекел топтарының майда топтарға бөлінуі тән. Осыған тәуекел белгілері бойынша келемін анықтау үшін саратамалық қондырғы (аналитическая база) қалаптасады (мысалга, сақтандыру объектінің баланстық қүны, тхнологиялық циклдың түрі (Т.С.С.).

Пайыздың тәсіл қолда бар сараптамалық қондырғыға салынатын шегермелер мен үстемелердің (скидки, надбавки) жиынтығы болып табылады. қолданылатын шегермелер мен үстемелер пайыздармен (процент) көрдетеді.

Тәуекелдерге (қауіп-қатер) баға беруде оның мынадай түрлері бөлініп шығады: сақтандыру мүмкін болатын тәуекелдер, сақтандыруға келмейтін тәуекелдер, қолайлы және қолайсыз тәуекелдер, тағы сақтандырушының техникалық тәуекелі (қауіп-қатер).

3. Қауіп-қатермен біз күнделікті кездесеміз, тәуекел болатын нәтижеге деген сенімсіздікті білдіреді.

Қауіп-қатер, тәуекелдің барлық түрінде де белгісіздік тән. Қауіп-қатерді сезінген адамда оны жоқ қылуға немесе барынша шектеуге бағытталған шешімдер туындайды. Бүл мәселелер экономикалық проблемаларды шешкенде ерекше мәнге ие болады.

Қауіп-қатерді шектеу немесе барынша азайтуға бағытталған іс-әрекеттер экономикалық қатнастар жүйесінде тәуекелді деп аталады.

Сақтандыруға тәуекелді басқару екі этап бойынша іске асырлады:

1.  Дайындау, бүл этапта сараптама және тәуекелге берілген бағаның нәтижесінде алынған қауіп-қатердің сипаты мен болу мүмкіндігі салыстырылып, зерттеледі. Альтернативті жағдайлар қарастырылады.

2.  Нақты іс-әрекетерді таңдау, бүл іс-әрекетер қауіп-қатердің кері салдарын болдырмау немесе барынша азайту керек.

Практикада, тәуекелді басқару жүйесінің мынадай негізгі элементтері қолданыяуы мүмкін:

1.  Альтернативті тәуекелдердің ішінде, тек әлуметтік сәйкес келу деңгейінднгіне ғана қабылдау.

2.  Нақты үсыныстарды дайындау;

3.  Адамдардың қолайсыз оқигаларды дүрыс әрекеттер жолауға үйрететін, арнайы жоспарлар жасау;

4.  Таңдаған альтернативті өнерге енгізілуте көмектесетін нормативті актілерді дайындау және қабылдау;

5.  Тәуекел шешімдерді және бағдарламаларды психологиялық қабылдау жағын ескеру, есептеу.

 

Әдебиеттер:

•   В.В. Шахов Страхование - - Москва, 2000г.

•   Рейтман Л.И. Страховое дело , - - Москва, 1992г.

•   Лер. Д.5. Страховой рынок, 1996г.

 

Тақырып:  Сақтандырудың жіктелуі. 

 

1.      Сақтандыру   қатынастарына   қатысушылар   және   олардың мүдделері.

2.         Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі.

3.         Әлеуметтік сақтандыру.

 

        1. Экономиканың   нарықты   қатынастарға   өтілуі,  кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауарлы және айырбас операцияларының шекарасының ұлғаюы,  шаруашылық  субъектілер  арасындағы  өзара келісім  міндеттемелерінің  өсуі,   сақтандыру арқылы жүретін  тиімді және  сенімді  кепілдемелерді талап  етеді.  Тек қана  сақтандырудың негізінде  материалды  игіліктердің  өндірісі, бөлінуі, айырбасы және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғаудың  мүмкіндігі пайда болады. Сондықтан, сақтандыру мәселелері қазіргі кезде актуальды мәселелердің біріболып табылады, оның тиімді жүргізілуіне және мәніне көп көңіл бөлінеді.

                     Сақтандыру - бұл нақты адамдармен заңды ұйымдардың мүлікті мүдделерін қорғау үшін және қолайсыз құбылыстармен жағдайлардың болуынан материалды шығындарды өтеу үшін ақша құралдарының бағытты қорларының қалыптасуы және пайдалануына байланысты қайта бөліну қатынастарының ерекше жүйесі.

Қоғамдық  ұдайы  өндіріс  жүйесіндегі   сақтандырудың  маңызды ролі мемлекеттің экономикалық даму типіне сәйкес келетін сақтандыру сферасының болуымен анықталады.

Нарықты шаруашылық жағдайында сақтандырудың   дәстүрлі мүмкіндіктерін пайдалануымен бірге, қаржы                   және несилік міндеттемелердің, контрагентердің төлем қабілетінің бұзылуына және т.б. экономикалық факторлардың әсеріне байланысты кәсіпкерлердің сақтандыруға қажеттіліктері ұлғая түсуде. Сонымен бірге адам өмірінің, денсаулығының,  еңбек қабілеттінің және материалды жақсы тұрмыс халінің сақтандыруы олардың экономикалық мүдделеріне байланысты және сақтандырудың мүлікті, тұлғалық және әлеуметтік              қызметтері көмегімен жүзеге асырылады.

                 Сақтанушылар дегеніміз бұл сақтандыру келісімен хатталған екі жақты шарттар негізінде немесе заңды түрде сақтандырушымен қатынастарда болатын және сақтандыру мүддесі бар заңды ұйымдар және жеке адамдар. Келісім жүргізілуі кезінде сақтанушылар сақтандыру куәлігін алады (полись), онда сақтандыру тәртібі, сақтандыру тәуекелдігінің тізімі, сақтандыру сомасының және сақтандыру төлемдерінің мөлшері, келісімінің өзгерілуі және тоқтатылу тәртібі, жақтардың қатынастарын реттейтін басқа шарттар көрсетіледі.

                    Сақтандырушылар дегеніміз бұл сақтандыру   операцияларын  жүргізу үшін мемлекеттің рұқсаты (лицензия) бар, сақтандыру қаржыларының пайда болуы және пайдалануын білетін заңдылықпен анықталатын   ұйымды-құқықты   форманың   кез-келген   заңды ұйымдары.

Мемлекеттік сақтандыру ұйымдары, акционерлі сақтандыру қоғамдары өзара сақтандыру қоғамдары және қайта сақтандыру компаниялары сақтандырушылар бола алады.

Сақтандыру нарығында операциялардың бір талай мөлшерін сақтандыру делдалдары жүргізеді, оларға жататындар:

Сақтандыру агенттері — бұл берілген қүқықтарына сәйкес сақтандырушының атынан және тапсырмасы бойынша әрекет ететін заңды ұйымдар және жеке адамдар. Сақтандыру агенттері бір сақтандыру компанияның мүдделерін қорғайды және өзінің жұмысы үшін комиссиялық сыйақыалады. Ірі сақтандырушылардың, тәртіп бойынша, сақтандыру агенттерінің көп көлемді мөлшері болады.

Сақтандыру брокерлері – бұл сақтандырушы мүдделерін анықтайтын және өз атынан тәуекелді делдалдық сақтандыру қызметін жүргізетін кәсіпкерлік ретінде орнатылған тәртіп бойынша тіркелген заңды ұйымдар немесе жеке адамдар, немесе сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы делдал қызметін атқарушы компания. Сақтандыру делдалдары сақтандыру арығі н .»111 коньюктурасы туралы кең операцияларды, сақтандыру компанияларының қаржы жағдайын игереді және қызмет ретінде өз клиенттері үшін пайдалы шарттарды сынады.

ҚР-да нарық экономикасына өту кезінде сақтандыру қызметінің демонополизациясы жүргізіледі, бірталай     сақтандыру ұлғайтылды, сақтандыру    қызметінің    кең    спектрін     ұсынатын мемлекеттік емес акционерлі сақтандыру компаниялары пайда болды.

Сақтандыру қатынастары мүшелерінің мүдделері олардың құқықтары мен жауапкершілігі ҚР-ң «Сақтандыру туралы заңымен қадағаланады.

 

Әдебиеттер.

1.  Шахов В.В. «Введение в срахование». Москва 1992г.

2.  Журавлев   Ю.М.   «Страхование  и  перестрахование:   теория  и практика». Москва 1993г.

2. Сақтандырылатын объектілерінің түрлерінің көп болуына, сақтандыру жауапкершілігінің айырмашылықтарына, тәуелділік дәрежесіне байланысты бір түсінікті және өзара байланысты түсініктер сақтандыру облысында жіктелінеді.                                                                                                                                                                                                                                                                             

Сақтандыру қызметтері міндетті және ерікті түрде жүреді.

Міндетті сақтандыру заңды түрде және қоғамдық қажеттілік позициясында жүреді. Оның жүргізілуіне уақытпен шектелген заңдылықпен орнатылған сақтандыру объектілері және сақтандырушылар мөлшерімен сақтандыру жауапкершілігі жүреді.

        Ерікті сақтандыру заңды және  ерікті түрде жүреді.  Заңмен

сақтандырудың жалпы шарттары, оның жүргізілуінің нақты шарттары сақтандыру келісімінде сақтандырушымен орнатылған ережелермен анықталады. Сақтандырудың бұл формасы сақтандыру нарығында қызметтің бос таңдалу мүмкіндігін береді. Сонымен бірге ерікті сақтандыру таңдаулы көлемде жүреді, өйткені барлық сақтанушылар мұнда қатысқысы келмейді, ал кейбір категориялар үшін келісім жасау үшін шектеулер орнатылады.

Сақтанушы пайдаланатын сақтандырудың әр түрлі жиыны сақтандыру нарығының ассортиментін құрайды. Біртекті объектілердің   сақтандыру түрлері   салаларға  жиналады   немесе   топталады. Сақтандыру нарығының қалыптасуы, кәсіпкерлік      сыртқы экономикалық, қаржы-несие операциялары     сферасындағы     сақтандырудың     және     тәукелділіктің жаңа объектілерінің пайда болуы мүлікті, жекелік және жауапкершілікті сақтандыру салаларының пайда болуына әкеледі.                                                                                                                                                              

Мүлікті сақтандыру сақтанушының мүлікті және тауарлы-материалды құндылықтарды иеленуін пайдалануына, бөлінуіне байланысты мүдделерді қорғайды. Дәстүрлі және игерілген мүлікті сақтандыру түрлеріне ауыл-шаруашылықты сақтандыру, транспортты сақтандыру, адамдар, түрлі меншікті формадағы көсіпорындар мүлігінің сақтандырылуы жатады.

Жеке сақтандыру халықтың материалды жағдайын нығайту және әлеуметтік қорғау формасында жүреді. Оның объектілері - адамдардың немесе халықтың өмірі, денсаулығы, еңбек қабілеті. Жеке сақтандырудың көп операциялар мөлшері ерікті түрде жүреді. Бұл сақтандырудың көп таралған формаларына сақтандыру жауапкершілігі кең мөлшердегі өмірдің араласқан сақтандырылуы, балалардың, яғни олардың кәмелеттік жасқа жетуіне байланысты сақтандыру, қатыгез жағдайлардан балалар мен оқушыларды сақтандыру, рәсімді сақтандыру, зейнет ақыны сақтандыру, білімді сақтандыру және т.б. жатады.

Мынаны атап айту қажет, жеке сақтандыру    операцияларының  - динамикасына   инфляциялық   процесстер    жиналымды   қызметінің төмендетілуі,  халықтың     уақытша     бос     ақшаларының сақтандыру мақсаттарына бағытталуы төлемдердің өсуіне жағымсыз әсер етеді.

Жауапкершілікті  сақтандыру  - сақтандыру    саласы, мұнда    сақтандыру объектісіне сақтанушының қандай да бір әрекетінен немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілуі мүмкін үшінші жақтар (заңды ұйым және жеке ұйым) алдындағы жауапкершілігі жатады.

Ссуданың берілуі бойынша активті несие операциялардың жүргізілуінің жоғары тәуекелдігіне байланысты, банктік қызмет сферасының ұлғюы қарыз алушының несиенің өтелмеуі үшін жауапкершілігін сақтандыру актальді болады.

Сақтандыру шарты сақтандыру компаниясы мен қарыз-алушы кәсіпорындары арасында жүргізіледі. Сақтандыру объектісі қарыз алушының несие берген банк алдындағы жауапкершілігі болып табылады.Тәртіп бойынша, қарыз алушы жауапкершілігінің нақты бөлігі (50-ден 90%-ке дейін) сақтандырылады, қалған бөлігі сақтанушыға жүктеледі. Бұл үлкен тәукелділікпен жүретін сақтандыру, қазіргі уақытқа дейін отандық сақтандырушылар мен сақтанушыларда көп пайдаланылған. Бірақ соңғы кезде бұл сақтандыру келісімдерінің саны азайды. Оның себептері: бірлікті сақтандыру статикасының болмауы, бұл сақтандыруды жүргізудің бір қалыпты немесе бірлік методологиясының болмауы.

Заңды түрде орнатылған міндетті түрде жүретін әлемдік сақтандыру практикасында ең көп таралған жауапкершілікті сақтандыру түрі - транспорт иелерінің азаматты жауапкешілігін сақтандыру болып табылады. Мұнда сақтандыру объектісіне автотранспорт құралдарының иелерінің азаматты жауапкершілігі жатады. Бұл жауапкершілікті олар заң алдында жол транспорты жағдайда зақымданған үшінші жақтар алдында атқарады.

Сақтанушылардың бұл түрінің ерекшілігі - мүлікті және жеке сақтандыру шарттары бірлікті болып табылады, өйткені оған алдын-ала нақты сақтандыру жағы немесе мүлігі, сақтандыру сомасының мөлшері орнатылмайды. Сақтандыру тәукелдігінің жоғары болуына және материалды зиянды өтуінің жоғары потенциалды деңгейіне байланысты, сақтандыру қорының мөлшері көп сақтандырушылармен жүргізіледі.

Коммерциялық есептің және кәсіпкерлердің мүлікті жауапкешіліктің дамуы отандық сақтандыру практикасына сақтандырудың келесі түрлерін енгізуге әкеледі: жұмыспен қамту жауапкершілігін сақтандыру, жеке практикалық мамандардың (адвокат, аудитор, дәрігер және т.б.) профессионалды жауапкершілігін сақтандыру, іскерлік жауапкершілігін сақтандыру, экологиялық тәуекелдіктен жауапкершілікті сақтандыру, өнімнің сапасы үшін жауапкершілікті сақтандыру.

Шетел сақтандыру практикасында экономикалық тәуекелдікті сақтандыру кең пайдаланылады. Кәсіпкерлік қызмет және сақтандыру нарық шаруашылығының тығыз байланысты категориялары. Сақтанрудың бұл түрінде коммерциялық, техникалық, құқықты саяси тәукелдіктен және қаржы-несие жүйесіндегі тәуекелділіктен сақтандыру түрлері ерекшелінеді.

Коммерцилық тәукелдікті сақтандыру кісіпкерді қызықтыратын сақтандыру түрлерін қамтиды. Сақтандыру объектісі - сақтанушының коммерциялық қызметі - бұл дегеніміз,-пайда табу үшін ақша және материалды ресурстарды қандай да бір өндіріс немесе бизнеске қаржы бөлінуі немесе инвестициялануы.

Коммерциялық тәуекелдіктің жабылуы (покрытие) былай жүреді:

1) пайданың   өндірісті  процестің  бұзылуы, тоқталып  қалуы немесе мүліктің тоналуы себебінен сақтандыру арқылы;

2) шартты міндеттердің  жеткізілуі   және   өткізілуі   бойынша орындалмауынан сақтандыру арқылы жүреді.

Техникалық тәуекелдіктен сақтандыруға құрылыс-монтажды эксплуатациялық тәуекелдіктер және жаңа техника мен технология тәуекелдіктері жатады.

Қаржы-несие тәуекелдікерді сақтандырудың түрлері:

1) экспортты несиенің сақтандыруы;

2) экспортшының    жаңа    нарыққа    шығуына    байланысты шығындарды сақтандыру;

3) қарыз  алушының төлем төленбеу тәуекелдігінен  банктегі несиелерді сақтандыру; (банк сақтанушы болады);

4) Коммерциялық несиені сақтандыру (вексельдерді сақтандыру);

5)  Залог операцияларын сақтандыру;

6) Валюталық тәуекелдікті сақтандыру (валюталық     курсының тербелуінен жоғалтулар);

7)   Биржалық операциялар мен мәліметтерді сақтандыру;

8)   Инфляциядан сақтандыру;

3. Әлеуметтік сақтандыру - бұл адамдарды жұмыс қабілеттілігін, жұмысын жоғалтқан жағдайда және олардың денсаулығын қорғауға материалды қорғау үшін қоғамдық өнім құнының қайта бөлінуіне байланысты экономикалық қатынастар жүйесі.

Әлеуметтік сақтандыру әлеуметтік қамтамасыз етілудің формаларының бірі болып табылады. Бірақ бұл  екі жүйе арасындағы айырмашылығы адамдардың еңбек қызметіне қатынасы және қорлардың қалыптасу әдістері болып табылады.

Әлеуметтік сақтандыру бұл сақтандыру әдістерінің қолданылуы арқылы уақытша немесе өмір бойы еңбек қабілеттілігін жоғалтқан адамдар үшін қорлардың қалыптасуы мен пайдалануына байланысты пайда болатын қатынастарды анықтайды. Мұнда бұл сақтандыру түрі жұмыс істейтін немесе уақытша денсаулығына байланысты жұмыс істемейтін адамдар және жұмыссыздық кезінде жұмысы жоқ адамдарға таралады.

Әлеуметтік сақтанрудың маңызды ерекшелігі оның жұмысшылар мен кәсіпкерлердің қазіргі немесе бұрынғы жұмыс қызметіне байланысты болуы.

Әлеуметтік қамтамасыз етілуі еңбек қызметіне қатысуына байланысты емес барлық адамдарды және еңбек қабілетін жоғалтқан адамдарды қолдау үшін қорлардың қалыптасуы және пайдалануына байланысты қатынастарды анықтайды, ол үшін бюджет қоры пайдаланылады.

Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік сақтандыру категорияларына объективті қажеттілігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесстерінің талаптарымен анықталады, оның құрамды бөлігі-жұмыс күшінің ұдайы өндірісі болып табылады. Бұл ұдайы өндірістің негізгі көзі еңбекті төлеу қоры және басқа жеке табыстардан басқа әлеуметтік қамтамасыз етілу және әлеуметтік сақтандыру қоры қызмет етеді.

Халықты материалды қолдау формасы ретінде әлеуметтік қамтамасыз етілу қоғамдық тауарлар, қызмет көрсету және игілік категорияларымен байланысты болады. Мұнда әлеуметтік қамтамасыз етілудің негізделген принциптеріне: жалпылық, көпшілік қолдылық, әлеуметтік төлемдердің белгіленген минимумын орнату жатады.

 

Әдебиеттер.

1.  Шахов В.В. «Введение в срахование». Москва 1992г.

2.  Журавлев   Ю.М.   «Страхование  и  перестрахование:   теория  и практика». Москва 1993г.