Тақырыбы. Патопсихология және психопатия түрлері

 

1. Патопсихология дамуының қысқаша тарихы.Психиатрия, неврология     

 

1. Патопсихология тарихы.

Патопсихология пәнінің басқа пәндермен байланысы.

Патопсихология ғылымын зерттеуші ғалымдар.

2.Патопсихология саласындағы негізгі мәселелер.

Патопсихология саласындағы негізгі мәселелердің бірі танымдық процестердің бұзылуын зерттеу.

 

Патопсихология тарихы психиатрия  неврология және тәжірибелік психологияның дамуымен байланысты.

ХIХ ғасырдың соңында психология оймен даму сипатын бірте- бірте жоғалта бастады, оны зерттеуге жаратылыстану әдістері енгізілді. В. Вунд және оның шәкірттерінің тәжірибелік әдістері психияторлық емхана – Крепшин Э (1879) емханасына , францияның Сальпетриер (1890) қаласындағы ірі психиаторлық емханаға енгізілді, онда лабароториялар Ресейдің психиаторлық емханаларында да ашылды Қазан қаласындағы В.М. Бехтерев лабораториясы (1885), Мәскеудегі С.С. Корсаков (1886), сосын Юрьевтегі В.Ф Ччжа лабороториясы, Киев қаласындағы И.А Сикорский лабораториясы және т.б.

Біздің ғасыр қарсаңында кейбір  ғалымдар психология  ғылымының жаңа саласының пайда болатындығы туралы айтқан болатын. В.М. Бехтерев былай деп жазады: Ауру төсегінің жанында психикалық бұзылулардың айтарлықтай дәрежеде клиникалық зерттеуге міндетті, психиатрияның жаңа табыстары патологиялық психология деген атпен танымал білімнің ерекше бөліміне қызмет етті, ол өте көптеген психологиялық мәселелерді шешуге алып келді, және бұған қатысты болашақта бұдан да көп мәселелерді шешетініне еш күмәнсіз сенуге болады.

Психиканың бұзылуы табиғат тәжірибесі ретінде қарастырлады, оның үстіне көп бөлікті қамтитын күрделі психологиялық құбылыстардың, тәжірибелік психологның  тәсілі болған жоқ . « Ауру талдаудың жіңішке қаруына айналады , - деп жазды  Р.Рибо – ол біз үшін, ешқандай жолмен жүзеге асыруға болмайтын тәжірибелер жасайды(жинайды).

Алғашқылардың бірі болып, патопсихология бойынша қорытындыланған жұмыстарының бірін « Психопотологияны психологияға қолдануда» атты еңбекте – швейцар психиатры Г. Штерринг былай деп жазды, шынайы өмірдің сол немесе басқа құрама элементінің ауру нәтижесінде өзгеруі, оның қандай құбылыстарға қатысатынын және құрамына кіретін құбылыс үшін қандай мәні бар екендігін бөлуге мүмкіндік береді. Патологиялық материя жалпы психологиядағы жаңа мәселелерді белгілеуге септігін тигізеді, оның дамуына әсер еткенше. Одан басқа, патологиялық құбылыстар психологиялық теорияларды бағалаудың өлшемі болып табылады.

Біздің ғасырымыздың 20 – жылдарында медициналық психология бойынша танымал шет ел психиаторларының еңбектері пайда болды. Э. Кречиердің «медициналық психологиясы» және П. Жаненің «Медициналық психологиясы»  онда автор психотерапия мәселелеріне тоқталды. Отандық патопсихологияның дамуы мықты табиғи – ғылыми дәстүрлердің болуымен ерекшеленеді. И.М Сеченов психология мен психиатрияның бір – біріне жақындауына үлкен мән берді. М. А. Волковаға 1876 жылы жазған хатында өзінің «Аққу әні» деп аталған медициналық психологияны жасауға кіріскенін атап өтті. Ол психология туралы былай деп жазды « Ғылым бұл психология негізі болуы мүмкін , бәрібір физиология ретінде дене патология негізінде жатыр.

Бірақ И. М. Сеченов психологияның жаңа саласын дамыта ашады. Ресейдегі патопсихологиялық бағыттың негізін қалаушы психикалық қызметтің бұзылуын кеңінен тәжірибелік психологиялық зерттеуді ұйымдастырушы В. М. Бехтерев болды.

Рефлекторлық  концепция өкілі В. М. Бехтерев интроспекцияны ғылым саласынан оны жалғыз ғылыми әдіс обоьективтік деп жариялай отырып қуды. Бірақ белгігі болғандай интроспакті психология мен күрес логикасы диалектикалық материализімді меңгермеген В. М. Бехтеревті психиканың сыртқы көрінулерін абсалюттегі тек психологиялық атауларды қолданудан бас тартуға ғана емес, сонымен бірге субьективтік әлемге енуге әрекет етуденде бас тартуға, рефлексалогияны құруға алып келеді. Және бұл оның шәкірттері мен қызметткерлерінің патопсихологиялық зерттеулерінде байқамай қоймады. Рефлекстік принцип психиканың обьективтік көрінулерін өзінің психологиялық талдауды зерттеуді жоққа шығарды.

Одан басқа патопсихологиялық зерттеулердің басым көпшілігі В. М. Бехтерев шығармашылығының рефлекторлыққа дейінгі кезеңінде, Петербургтегі әскери медициналық академияның жүйке және психикалық аурулар емханасымен лабароториясында жүзеге асырылды.

Патопсихологиялық зерттеулердің диапозоны туралы В. М, Бехтеревтың жетекшілік етуімен орындалған мынадай докторлық дисертациялар бойынша жорамалдауға болады. Ақыл есінен қимылсыздығы үдеген ауруларды тәжірибелік психологиялық зерттеулер. Л. С. Павлов (1907)  М. И. Аствацатуровтың « Клиникалық және тәжірибелік зерттеу » еңбегі (1908) « Созылмалы алғаш есі ауысқан аурулардағы ассоциациялар сипаты » В. В Абрамовтың (1911) есі ауысқандар шығармашылығын және басқада (интелектуалдық) танымдық қызметтерін обьективтік  психолгиялық зерттеу және т.б.

В. М. Бехтерев мектебінің жұмыстарынан әртүрлі категорияны құрулардың ассоцациялық қызметі, ойлауы , сөйлеуі ақыл ой мен жұмыс істеу қабілеттілігінің сәйкес жастағы жынысы және білімі сәйкес дені сау адамдармен салыстырсалы ерекшеліктері туралы нақты бай материал алынды. Өзінің психологиялық талдауынан кету іс жүзінде В. М. Бехтерев ұсынған жеке тұлға принципіне қарама - қайшы келді. Ауру адамның жеке тұлғасы және оның экспериментке қатынасын экспериментатор еш қараусыз қалдырмайды. Ауруда обьективтік бақылау бере алатынның бәрін мимикадан бастап және аурудың өтініші мен мінез – құлқы назарға алынуы тиіс. Бұл қарама – қайшылық рефлексология принциптеріне қарамастан В. М. Бехтерев мектебі өкілдерінің нақты зерттеулеріне психологиялық талдаудың өтуіне алып келді. Оған 1907ж шыққан М. И. Аствацатуровтың «сөйлеудегі негативизімнің пайда болуы» атты еңбегі мысал бола алады. Аурудың сөзі бұл зерттеуде біртұтас мінез – құлық жүйесінде талданады, аурудың басқа жағдайлардағы сөйлеуімен эксперименттік әңгімелесудегі сөйлеу ерекшеліктері салыстырылады, ұқсас сөйлеу реакцияларының әр түрлі табиғаты болуы мүмкін екендігі ескеріледі.

В. М. Бехтерев мектебінде қабылданған психологиялық қызметтің бұзылуын сапалы түрде талдау принципі отандық психоглогияның дәстүрі болды.  В. М. Бехтерев , С. Д. Владычко, В. Я. Анфимов және мектептің т.б. өкілдері ақыл есі ауысқандарды тәжірибелік психологиялық зерттеуден көптеген әдістемелерін жасады.Олардың кейбіреулері кеңестік патопсихологияда көбірек қолданылатындардың қатарына кіреді.

В. М. Бехтеревтің, С. Д. Владычко тұжырымдаған, қазіргі заманғы ғылымға арналған әдістемелерге қойылатын талаптар өз мәнін сақтап қалды.

1) Қарапайымдылық (эксперименттік міндеттерді шешу үшін зерттеушілер ерекше білім дағдыларды менгеруі міндетті емес.)

2) Ауруды лабароториялық жағдайдан тыс тікелей төсегінде зерттеу мүмкіндігі.

3) Жасы, жынысы, білімі, сәйкес келетін дені сау адамдарға көптеп алдын ала сынақ жүргізу әдістемесі.

Отандық тәжірибелік психологияның бағытын анықтауға В. М. Бехтеревтың шәкірті негізін салған психоневрологиялық иституттағы психологиялық лаборатория меңгерушісі, А. Ф. Лазурский негізгі роль атқарды.

А. Ф. Лазурскийдің « жалпы және тәжірибелік психология атты кітабының алғы сөзінде Л. С. Выготский  былайдеп жазды – ( яғни А. Ф. Лазурскийдің эмперикалық психологияны ғылыми психологияға айналдыру жолында болған зерттеушілерге жататындығын жазды.

Жеке және педагогикалық психологияның  мәселелерін талдай отырып, А. Ф. Лазурский патопсихологияға үлкен мән берді. Жан патологисының тапқан мәліметтер қайта қарауға мәжбүр етті. Ол көптеген жағдайларды қалыпты психологияның көптеген маңызды бөлімдерін негізі қайта өңдеуге мәжбүр етті. Патология адамның жан дүниесінің қасиеттерін қарастыруына мүмкіндігін береді.

А. Ф. Лазурский тәжірибелік әдістемелік салада жаңалық табушы болды. Ол экспериментті күнделікті өмірдің дағдылы жағдайларныда қолдана отырып, оның психологиядағы шекараларын жылжытты және іс - әрекеттің нақты формаларын тәжірибелік зерттеудің құралы етті. А. Ф. Лазурский жасаған табиғи тәжірибе алғашында педагогикалық – психологияға арналған емхана енгізді. Әрине мұндай экспериментті емхана жағдайында жүзеге асыру әдеттегі оқу қызметі барысында белгілі бір образбен  сабақ бағдарламасында құруға болатын тәжірибелік тапсырмалар беруге болатын мектептегіге қарағанда неғұрлым күрделірек болды. Емханада табиғи эксперимент аурулардың бос уақытын оның көңіл – күйін көтерулерін ұйымдастыру барысында қолданылды. Арнай мақсатта есептеу тапсырмалары, регустар, жұмбақтар мәтініндегі бос әріптермен буындардың орнын толтыру және т.б. тапсырмалар берілді.

Клиникалық психологияда екінші орталық С. С. Корсатовтың Мәскеудегі психиаторлық клиникасы болды. Бұл емханада 1886ж  бері Ресейдегі ешінші А. А. Токарский басқарған психологиялық лобароторияны ұйымдастырды. Психиатрияның прогресивті бағыттарының барлық өкілдері сияқты С. С. Корсаков психология ғылым негіздерін білу  есі ауысқан адамнаң психикалық қызметінің құлдырауын дұрыс түсіну мүмкіндігін береді деген пікірді ұстанды. Оның психология негіздерін баяндаудан психиатрия курсын оқуды бастауы кездейсоқ емес.

Осыған ұқсас дәстүрлерді С. С. Корсаковтың ізбасарлары В. П. Сербский, А. Н. Бернштейн және т.б ұстанды.

С. С. Корсаковтың емханасынан шыққан жұмыстарда психологиялық ғылым теориясына құнды үлес қосатын ережелер бар. Қызметкерлер Корсаковтың, Токарскийдің «ақымақтық туралы» атты мақаласынла ақыл – есі кемдіктің құрлымына қызықты талдау жасалған. Ол аурудың танымдық қызметінің бұзылуы жекеленген қабілеттіліктерінің құлдырауына  алып келеді. Ал әңгіме ойлау қызметінің бұзылуы күрделі формалары туралы болады.

Тәжірибелік психологияға қызығушылық Мәскеу қоғамдық психиаторларының бір қатар мәжілісі психологиялық зерттеу әдістерін таныстыруға арналғандығынан байқалады.

1911 ж Бернштейннің эксперименттік психологиялық зерттеу әдістемесін сипаттауға арналған кітабы шықты. Сол жылы Рибаков өзінің « Жеке тұлғаны психологиялық зерттеу» атыласын шығарды. Сөйтіп Ұлы Қазан социалистік ревалюция қарсаңында Ресейде білімнің психология саласында эксперименттік патопсихология қалыптаса бастады. Сол кезеңдегі басты психиаторлармен невропатологтардың психологтармен үлкен бірлестігін атап өту қажет. Олардың көпшілігі мысалы: Бехтерев, Корсаков, Сербский және Бернштейн өз кезеңінің алдыңғы қатарлы психологиялық идеяларын жасаушылыр болды. Психологияның дамуына ғылыми ұйымдастыру бағытында да әсер етті. Ол өз лексияларын психология ғылым негізінен психолгиялық ғылыми қоғамның мүшелері психологиялық журнал редакторлары және т.б болып табылды.

Патопсихологияның білімнің белгілі бір саласы ретінде қалыптасуында көрнекті кеңес психологы Выготскийдің пәндік қызметі туралы идеясының маңызы болды, оны ары қарай жалпы психологияда оның шәкірттері мен қызметтестері Леонтьев, Лурия, Гальперин т.б дамытты.

Қарқынды эксперименттік психологиялық зерттеулер Бехтерев атындағы Ленинграттық институтында бірнеше ондаған жылдар бойы өткізілді. Бехтеревтің дәстүрлерін негізге ала отырып Мясищев психологиямен психиатрияны үйлестіруге және ауруларды психиаторлық емханада зерттеулердің обьективтік әдістерін енгізуге ұмтылды.

Осы жылдары әлемде КСРО-да алғаш рет құрылған еңбекке қабілеттілікке сараптама жасайтын орталық ғылыми зерттеу институтының психологиялық лабораториясында бір қатар ірі зерттеулер жасалды.

Осы лабораториядан миына зақым келген аурулардың танымдық қызмет ерекшкліктерінде эплепциямен, шезофрениямен ауратындардың психикалық қызметімен еңбекке қабілеттілігінің ерекшеліктеріне арналған жұмыстар шықты.

Ұлы отан соғысы жылдарында патопсихологтар нейропсихологиялық госпитальдарда қалпына келтіру жұмысынан қосылды. Патопсихологиялық зерттеулер пәні мидың жарақат алуынан туындаған психикалық қызметтің бұзылуына және оларды қалпына келтіру болып табылады.

Патопсихология саласындағы негізгі мәселелердің бірі танымдық қызметтің құлдырау мәселесі болып табылады. Бұл саладағы жұмыс әртүрлі бағытта жүреді. Танымдық процестердің бұзылуы құрылымдағы жеке компонентерінің өзгеруі зерттеледі. Зерттеудің басты бағыты психиаторлық емханада жеке тұлғаның бұзылуында байқалатын психологиялық талдауды зерттеуге бағытталған.

Адамның психикалық қызметін өзгерте отырып ауру жеке тұлғаның ерекшеліктер потологиясының әртүрлі формаларына алып келеді.

Қазіргі уақытта мативацияның ирерхиялық құрылымдарының, олардың мағынасын құрайтын қызметін зерттеу кеңінен өткізілуде. Сол сияқты әртүрлі психикалық аурулардың ішкі бейнесі  зерттеледі. ММУ психолгия факультетінің патопсихология лабораториясы, Мәскеу психиатрия институтының патопсихологиялық лабораториясы Д. Н. Узнадзенің мақсат теориясын қолдана отырып, Грузияның бір қатар психологтарымен психиаторлары жүйке ауруларының әртүрлі формаларындағы мақсаттың бұзылуын зерттейді.

Осы зерттеулердің бәрі өз уақытында Выготский қойған психиканың дамуымен төмендеуі сәйкестігі туралы яғни методолгиялық мәні бар мәселені зерттеуге алып келуге мүмкіндік береді.

 Соңғы уақытта патопсихологиялық зерттеулер эксперимненттік тәжірибеде айтарлықтай кеңейді. Әлеуметтік психиатор және еңбек.

Еңбек және әлеуметтік реабилитация мәселесі бүгінде әр түрлі мамандық өкілдерінің зейінін аударады. Ауру адамдардың функцияларының жекелеген бұзылулары сияқты, еңбекке қабілеттілігінде қалпына келтіретін лабораториялар кеңейеді. Психологтардың қатысуы бүгінде тек қажет қана емес сонымен бірге қалпына келтіру жұмысы сияқты, жүйке ауруларының алдын алу саласында  да жиі негізгі фактор болып табылады.

Патопсихолгиялық зерттеулер балалардың психоневролгиялық мекемелерінде ерекше дамыды. Ақыл – есі кемдігін ерте анықтауға мүмкіндік беретін әдістемелер жасалды.

Эксперменттік патопсихология саласындағы зерттеу және тәжірибелік жұмыстың өсуі патопсихология саласындағы зерттеулерді біріктіретін және үйлестіретін секциялардың бар екндігін көрсетеді.

Соңғы уақытта ғылыми сияқты тәжірибелік мекемелерде де жұмыс істейтін жас маман – психологтардың саны ерекше артқаны байқалуда. Бұған патопсихология бойынша психология факультетінің студенттерінің бір бөлігін мамандандыру әсер етті. Сөйтіп бүгінде бізде өз пәні, өз әдістері өзінің теориялық және тәжірибелік міндеттері бар, білімнің психологиялық саласы – эксперименттік патопсихология дамып келеді.

 

2. Патопсихологиялық зерттеу құрлымының (құрудың) принциптері.

 

1. Патопсихологиялық зерттеу тәсілдері.Патопсихологиялық зерттеу тәсілдеріне методологиялық сипаттама беру.  Патопсихологиялық эксперименттің ерекшеліктерін анықтау. Патопсихологиялық лабороторияларда қолданған әдіс - тәсіл принциптерін түсіну.              

2.Сандық өлшеу әдісі.

Сандық өлшеу әдісін түсіндіру.Қолдану тәсілдерін меңгеру.

 

Психологиялық ғылымның барлық саласы сияқты, потопсихология эксперимент әдісін қолданады. Патопсихологиялық зерттеу тәсілдері, олар негізделетін жалпы психологиялық принципті (негізді) теориялық мақсаттарға байланысты болады. Сондықтан психологиялық зерттеудің нақты жолдарын таңдап алу тек әдістемелік қана емес, сонымен бірге методологиялық сипатта да болады. Патопсихологиялық эксперименттің ерекшеліктерін түсіну үшін жалпы психологияның зерттеу әдістеріне бірнеше сөзбен тоқталып өту қажет. Эксперимент әдісі психологиядағы танымның жалғыз жолы болып табылады. Ол психологияның даму шамасы бойынша дәл ғылым ретінде және оның жалпы теориялық ережелерімен байланысы ретінде басым болды.

Бәрімізге белгілі, психология - рационалистердің зейіні адам психикасында жекелеген «Шын жүректен шыққан қабілетін» шектеуге бағытталған, олардың әрқайсысын сырттан алынған материалды өз бетінше қайта өңдейді. Психология осы мүмкіндіктерді суреттеу жұмысына алып барады.

Адамның ішкі дүниесін ойша суреттеу өз көрінісін тек психология-рационалистте алған жоқ.Ол психологияны түсінетін деп аталатын өкілдерден өз орынын тапты.(Ә. Шпангер, В.Дильтей).Психиканың жекелеген процестерге немесе қызметтерге ұсақталуын (бөлінуін) жоққа шығара отырып, бөлінбейтіндігін, психологиялық бірлестігін (түтастығын) мойындай отырып, осы бағыттың өкілдері, егер табиғатты түсіндіруге болатын болса, онда психиканы тек түсінуге болады, деп есептей отырып, психикалық ғылыми зерттеуден бастартады.Түсінетін психологияның бұл ережелері өз көрінісін психолог-экзистенциалистер концепциясында тапты.

Тәжірибеде бұл, психология бар болғаны субъектіні өткізуді бақылау, оның айтқандарын және өзі бақылағандарың тіркеуі және эксперименттен бас тарту, сол  немесе басқа процестің ағыны тәуелді болатын жағдаймен

қызметті өзгерту мүмкіндігінен бас тартуы тиіс екендігін білдіреді.Мәні
басқаша, психолог-экзистенциалист құбылысты суреттеуге ұмтылады, бірақ
оның мәніне үңілмеуге (байлауға)ұмтьілады.Рационалистікпен алмасуға
әкелген эмперикалық психология зерттеу әдісінің басқаша түсінігін алып
келеді. Эмперикалық психологияның дамуымен, психофизалогияның
дамуымен психологияға невралогия және психатрия тәжірибесінен енген
(кірген) эксперимент әдісі қолданыла бастады (В.Вундт,Г-Әббин - Ә.Гауз.
Титчеенер).Ірі емханаларда (Ленинградтағы В.М.Бахтеревтың, Лейпцигтегі
Ә.Крепеилнаның,С.С.КорсакованыңМәскеудегі)психологиялық лабарато риялар ашылды.

Лабороторияларда қолданған әдіс - тәсіл принциптері әртүрлі.Оларға қысқаша тоқталып өтейік.Ұзақ уақыт бойы емханаларда Вундтың психологияға сүйенген (негізделген) әдіс психикасының процестерді сандық өлшеу әдісі үстемдік етті.Туа біткен мүмкіндіктер сияқты, тек даму кезінде ғана өзгеретін психологиялық процестерге көзқарас, өлшеу психологиясын құру мүмкіндігі туралы идеяға алып келеді.                                   Психикалық процестерді эксперименттік зерттеу оның тек сандық сипатын белгілеуге, дәлірек айтқанда, жекелеген психикалық мүмкіндіктерді өлшеуге алып келеді.

Туа біткен мүмкіндіктерін сандық, өлшеу принципі психиатриялық және неврологиялық емханаларда зерттеудің психологиялық әдістері негізіне жатқызылды.Қандайда бір (фукциялардың) құлауын зерттеу оның қалыпты стандарттан сандық ауытқу деңгейін белгілеуге болады.

191 Ож көрнекті невропатолог Г.И. Россолиио, оның пікірі бойынша, жекелеген психикалық функцияның субъектінің психологиялық процесін (белгілеугее) анықтауға мүмкіндік беретін сияқты психологиялық эксперименттің жүйесін жасады.Автордың пікірінше, мидың әртүрлі патологиялық жағдайы психодинамиканың өзгеруі белгілі бір типтік процесін тудырды. Бұл әдістің негізінде туа біткен оқшауланған мүмкіндіктердің болуы    туралы   эмперикалық   психология   концепциясы жатыр.Бұл жалған теория да солай, психикалық қызметтің бұзылуын талдауға жеңілдетілген сандық тәсіл сияқты, клиникалық тәжірибенің барабар сұраныстарын,әдістемелерді қамтамасыз ете алады, психологияны клиникалық міндеттерді шешуге жақындатуға әрекет қылудың өзі, өз уақыты үшін прогресивті болады.

Жекелеген психикалық функцияларды сандық өлшеу әдісі,басында ақыл-ой мүмкіншілігін анықтау деңгейіне бағытталған - Бин-Силонның тест зерттеуде көрінуге қол жеткізді.Оның тест зертеуі, баланың ақыл-ой мүмкіндікті фатальды бөлінген тұқымқуалаушылық факторлармен бөлінген деңгейде оқу мен тәрбиелеу деңгейіне тәуелді болады. Әрбір балаға белгілі бір, көп немесе азырақ тұрақты жасқа сай интелектуалды коәффицент (ЬСО тән.

Балаға ұсынылған міндеттер, өзін шешу үшін белгілі бір білімдерді, дағдыларды талап етті және жақсы жағдайда олардың ақыл - ой қызметінің сапалы ерекшеліктерінің құрлымы туралы емес, білімдердің саны туралы талдауға (пікір айтуға) мүмкіндік берді.

Осыған ұқсас, таза сандық өлшеуге бағытталған зерттеулер баланың әрі қарай дамуын болжауға мүмкіндік бермейді.Ал осы тестің арасында кейбіреулерде, туа біткен «Қабілетті» сияқты,басқалардан туа біткен мүмкіншіліктерден тәуелді деп жарияланған балалар бөлімшесі кейбір елдерде өткізілді және қазірде өткізіледі.Тестер әдісі біздің елдерде де балаларды мектептерде педагогикалық зерттеулер деп аталадын зерттеулерде қолданылады. Оларға ОК ВКП (б)-ң 4 шілде 1936ж қаулысымен жалған ғылыми әділ баға беріледі.

Сандық өлшеу әдісі қазіргі уақытқа дейін шетелгі көптеген клиникалық психологияның еңбегінде негізгі болып қалады. Ауруларды экспериментальды -психикалық зерттеуге арналған соңғы жылдары жарияланған көптеген монографиялармен мақалаларда есептеп шығаруға дейін осыған ұқсас тесттік зертеулер өткізіледі.

Ауруларды функцияналды өлшеуге бағытталған әдістер мен зерттеу кезінде ақыл-ой қызметінің ерекшеліктерінде бұзылудың сапалы емес жағыда талдау клиникалық міндеттерді шешу кезінде соншалықты қажетті, орнын толтыру мүмкіндігі де ескеріле алмайды.

Өлшеу жолымен тек жұмыстың соңғы нәтижесі ғана айқындалады, ал оның процесінің өзі, зертеушінің тапсырмаға қатынасы, зертеушінің сол немесе басқа іс -әрекет тәсіліне (оятатын) түрткі болатын мотивтер, жеке адамның мақсаты, тілегі - бір сөзбен айтқанда, зертеуші қызметінің сапалы ерекшеліктерінің көптүрлілігі байқалмауы мүмкін.

Таза сандық әдіспен қатар соңғы жылы шетел патопсихологиясында тек жеке тұлғаны анықтауға ғана бағытталған әдістемелерді пайдалануға тенденция байқалады.

Бұл бағыттың өкілдері өз зерттеулерінде негізгі жоба әдісін қолданады,зертеушіге ұсынылатын тапсырма, шешудің қандай да бір тәсілін қарастырмайды.Міндеттерді (тапсырмаларды) орындауға сәйкес белгілі бір шарттарды орындауды талап ететін тесттен айырмашылығы, протективті әдіс, зертеуші өз күйзелісін, өзінің жеке және өзгеше (сипатын) ерекшеліктерін көрсете алуына тек ыстау ретіне кез-келген міндеті қолданылады.

Нақты бір әдістеме ретінде белгісіз сюжеті бар Рошахтың ең ғажап (елес) түріндегі симетриялы орналасқан «Сия дақтары» атты әртүрлі конфигурациясы қолданылады.Сюжетті суреттеу үшін ұхынылатын картиналар, кейіпкерлердің іс-әрекеті . немесе позасы болып табылады.Зерттеуші картинаны (суретті) суреттеуі, онда ненің бейнеленгенін, бейнеленген кейіпкерлердің не туралы ойлап тұрғанын, неге күйзеліп (қандай күйді бастан кешіп тұрғанын әңгімелеп беру), бейнеленген оқиға алдында не болғанын әңгімелеуі тиіс.Мұндайда «прожективті әдістің»кейбір автордың пікірі бойынша, зертеушіні бейнеленген кейіпкермен белгілі теңдестіру болады.Француз психологы А.Омбреданың айтуы   бойынша,      жеке   тұлға  әкрандағы   объекті   сияқты,   осы   әдістің

көмегімен бейнеленеді (прожективті деген атта осы жерден шығады).Бұл әдісті «Сау адамның психикасына клиникалық тәсіл» деп жинақтайды.Демек, негіссіз жоба әдісі өз мәні бойынша өлшеу әдісінің антиподы болып табылатын,оның авторларының ойы бойынша зерттеушінің мінез - құлқына сапалы бағалау мүмкіндігін үхынуы тиіс.Егер тест әдісі жұмыс нәтижесін бағалауға бағытталған болса, онда прожективтік әдіс кезінде қате немесе дұрыс шешу мәселесі мүлде туындамайды.Негізгі жоба әдісті қолданушы, зертеуші, жіберілген қателерге немесе дұрыс шешімдерге емес, зерттеушінің жеке реакциясына, мұндайда пайда болатын сипатына көңіл бөледі.

Егер әңгіменің жеке адамның қандай күйзелісі және мақсаттары туралы болып отырғанына талдау жасау керек болса, онда зертеушілердің осы әдістің көмегімен аурудың санадан тыс, жасырын мотивтерімен қалауын ашуға тырысады деген сөз.Зертеушінің қабылдауының жекелеген ерекшеліктері (мысалы, ол қозғалып немесе тыныш тұрған объектіні көреді ме, ол Роршахтың дақтарды суреттеу кезіндегі суреттің ірі немесе ұсақ деталдарына және т.б. көңіл бөле ме)жеке ерекшеліктерінің көрсеткіші ретінде түсіндіріледі.

Демек,бұл әдіс жекеленген функцияларды қарама - қарсы сандық өлшеуге жеке тұлғаны толығымен сапалы талдауға мүмкіндік береді. «Негізсіз жоба» әдісте бар тиімді түйірі сөзсіз қолданылуы тиіс.Бірақ оның көмегімен күйзелістерді, ерекшелеуді анықтау оның мотиві мен қажеттіліктерінің тұрақты иерархиясының, жеке тұлға құрылымының индекаторлары бола алмайды.Прожективті әдістердің өз зертеу объектісі болуы тиіс.

Кеңес патопсихологиядағы эксперименттік -психологиялық зертеу принциптеріне тоқталайық.Материалистік пихологияның психикалық процестер туа біткен (мүмкіндіктер)қабілеттер болып табылмайды.Олар өмір бойы қалыптасатын іс - әрекет (қызымет) түрлері болып табылады, деген ережесі психологиялық эксперименттің психикалық бүзылыстарды іс -әрекеттің  бұзылуы  ретінде  зерттеу     мүмкіндігін  беруді  талап  етеді.Ол психиканың құлауының әртүрлі формаларын сапалы талдауға, бұзылған қызметтердің механизімін ашуға және оны қалпына келтіру мүмкіндіктеріне бағыталуы тиіс.Егер әңгіме таным процестерінің бұзылуы туралы болатын болса, онда эксперименттік тәсілдер, аударудың өмір тішілік әрекеті процесінде қалыптасқан ойлау операцияларының қалай құлайтынын жаңа байланыс табу процесі қалай өзгеретінін,ескі, бұрынға байланыс тәжірибелерде құрылған жүйелерді пайдалану мүмкіндігінің қандай формада бұрмаланатынын көрсетуі тиіс. Бұдан шығатыны барлық психикалық процесс белгілі динамика мен бағытты меңгерген, эксперименттік зерттеуді ол осы параметрлердің сақталғандығын немесе бұзылғанын көрсететіндей етіп, жасау керек.Демек, эксперимент нәтижесі тек сандық емес, психика қулауының сапалы сипатын беру тиіс.

Өз-өзінен түсінікті, алынған эксперименттік мәліметтер сенімді болуы тиіс, материалды статистикалық өңдеу қойылған міндет мұны талап ететін жерде қолданылуы тиіс,бірақ сандық талдау эксперименттік мәліметтердің сапалы сипатын ауыстырмауы, тартпауы тиіс.Сандық талдау айталық мәліметтерді мүдият сапалы психологиялық квалификациялау өткізілген кезде болады.Өлшеуге кіріспес бұрын, ненің өлшенетінін белгілеу керек.

Психологиялық эксперимент жасаудың негізгі принципі аурудың психикалық процестердің барт болғаны олардың бір сандық өлшеу міндетіне қарама - қарсы (обрз) даму ерекшеліктерін сапалы талдау болып табылады.

Бір және сол потопсихологиялық белгісі әртүрлі механизимдермен байланысты болуы,ол әртүрлі жағдайдың индикаторы болуы мүмкін.Мысалы, жанама естің бұзылуы немесе тарылулардың тұрақсыздығы аурудың бұзылған ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігінің салдарынан пайда болуы мүмкін (бұның әртүрлі органикалық генездің астения кезінде орны бар), ол мақсатқа бағытталған мотивацияның бұзылуымен шартты болуы мүмкін (Мысалык, мидың маңдай бөлігі бұзылған     кезде),  ол  іс-әрекеттің     автоматтандырылуының бұзылуының

психиканың құлауының әртүрлі формаларын сапалы талдауға, бұзылған қызметтердің механизімін ашуға және оны қалпына келтіру мүмкіндіктеріне бағыталуы тиіс.Егер әңгіме таным процестерінің бұзылуы туралы болатын болса, онда эксперименттік тәсілдер, аударудың өмір тішілік әрекеті процесінде қалыптасқан ойлау операцияларының қалай құлайтынын жаңа байланыс табу процесі қалай өзгеретінін,ескі, бүрынға байланыс тәжірибелерде құрылған жүйелерді пайдалану мүмкіндігінің қандай формада бұрмаланатынын көрсетуі тиіс.Бұдан шығатыны барлық психикалық процесс белгілі динамика мен бағытты меңгерген, эксперименттік зерттеуді ол осы параметрлердің сақталғандығын немесе бұзылғанын көрсететіндей етіп, жасау керек.Демек, эксперимент нәтижесі тек сандық емес, психика қулауының сапалы сипатын беру тиіс.

Өз-өзінен түсінікті, алынған эксперименттік мәліметтер сенімді болуы тиіс, материалды статистикалық өңдеу қойылған міндет мұны талап ететін жерде қолданылуы тиіс,бірақ сандық талдау эксперименттік мәліметтердің сапалы сипатын ауыстырмауы, тартпауы тиіс.Сандық талдау айталық мәліметтерді мүдият сапалы психологиялық квалификациялау өткізілген кезде болады.Өлшеуге кіріспес бұрын, ненің өлшенетінін белгілеу керек.

Психологиялық эксперимент жасаудың негізгі принципі аурудың психикалық процестердің барт болғаны олардың бір сандық өлшеу міндетіне қарама - қарсы (обрз) даму ерекшеліктерін сапалы талдау болып табылады.

Бір және сол потипсихологиялық белгісі әртүрлі механизимдермен байланысты болуы,ол әртүрлі жағдайдың индикаторы болуы мүмкін.Мысалы, жанама естің бұзылуы немесе тарылулардың тұрақсыздығы аурудың бұзылған ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігінің салдарынан пайда болуы мүмкін (бұның әртүрлі органикалық генездің астения кезінде орны бар), ол мақсатқа бағытталған мотивацияның бұзылуымен шартты болуы мүмкін (Мысалык, мидың маңдай бөлігі бұзылған     кезде),  ол  іс-әрекеттің     автоматтандырылуының бұзылуының көрінісі болуы мүмкін( мидың қан тамырларының өзгерісі кезінде әпилепция кезінде).

Бұзылу сипаты патогномикалық болып табылмайды, яғни сол немесе басқа ауруға тәщол бар болғаны олар үшін типтік болып табылады және біртұтас патопсихологиялық зерттеудің мәліметтерімен комтексті түрде бағалауы тиіс.

Психологиялық зерттеу емханада «Функциональды сынама»-медециналық тәжірибеде кеңінен қолданған және қандай да бір органикалық қызметін зерттеуден түратын әдіске теңестірілуі мүмкін.Психологиялық эксперимент жағдайда «Функциональды сынама»ролін мынадай эксперименттік міндеттер, яғни адам өз тіршілік әрекеттерде қолданатын ойлау операциясывг белсенді алуға шамасы бар, оның осы қызметіне түрткі болатын мотивтері атқара алады.

Патопсихологиялық эксперименттердің тек ауруларды ойлау операциясын ғана өзекті етуі тиіс емес, сонымен бірге жеке қарым -қатынасты да өзекті етуі тиіс екендігін атап өту керек.1936ж В.Н.Мясшцев бұл мәселені өзінің «жеке тұлғаның еңбекке қабілеттілігі және ауруы» деген мақалада қозғады. Ол психикалық және психопатологиялық құбылыстың адамның оның мотиві мен мақсаттарының жұмысқа қарым-қатынасын, өзіне-өзінің қарым-қатынасын, өзіне талап қою, еңбек нәтижесі және т.б. негізінде түсінікті болуы мүмкін екендігін көрсетеді.Психологиялық көрінулерге мүндай тәсіл, В. Н.Мясшцев айтқандай, біліммен жеке тулға психологиясын зертеуді талап етеді.

Бұл тәсіл психикалық қызыметтің детерминациясын дұрыс түсінумен де айтылады.Психикалық детерминация механизімі туралы айта отырып, С.Л.Рубинштейн сыртқы жағдайлардың, адамдардың мінез-құлқымен іс-әрекеттерін тікелей анықтамайтынын, себептің «ішкі жаағдайлар арқылы» әсер ететін атап көрсетті.Бұл,тарылулардың, адам қылықтары, іс- әрекеттері сыртқы тітіркеніштерге тікелей реакциясы болып табылмайды, олардың, оның   мақсатымен,   мотивациясы,қажеттіліктермен      жанама   болатынын

білдіреді.Бұл мақсаттар өмір бойы тәрбиемен оқытудың әсерімен жасалады,бірақ, қалыптаса отырып олар сау және ауру адамның іс -әрекеттерімен қалыптасатынын анықтайды.

Адамның қарым—қатынасы жеке адамның құрылымымен, оның қажеттіліктері мен әмоциональды және ерікті ерекшеліктерімен байланысты.Соңғы психология процестерін қарастырғанына қарамастан, олар мәні бойынша жеке адам құрылымына кірістірілген болып табылады.Адамның материалдық және рухани қажеттіліктерінде оның қоршаған әлеммін адамдармен байланысы көрсетіледі.Адамды бағалай отырып біз, ең алдымен оның мүдделерінің аясын, оның қажеттілігінің мазм^нын сипаттаймыз.Біз адам туралы оның қылықтарының мотивтері болып оның өмірлердің қандай құбылыстарына селсоқ екендігін, оның неге қуанатынына, ойлары мен тілектері неге бағытталғаны бойынша сипаттаймыз.

Жеке тұлғаның потологиялық өзгерісі туралы біз, аурудың әсерінен адамдағы қызығушылық азайған, қажеттіліктердің ұсақталған кезде, оны бұрын қызықтырған нәрсеге алшақ қараған кезде, іс-әрекеті оның мақсатқа сай бағытылығынан айырғанда, қылықтарын ойланбай жасайды, адам өз мінез-құлқын реттей алмаған кезде, өз мүмкіндігін барабар бағалай алуға шамасы болмаған кезде, оның өзіне және қоршаған ортаға қарым - қатынасы өзгерген кезде айтамыз.

Мұндай өзгертілген қарым-қатынас өзгертілген жеке тұлғаның индикаторы болып табылады.

Бұл өзгертілген қарым - қатынас аурудың тек жұмыс қабілеттілігінің әлсіреуіне, оның ақыл-ой өнімдерінің нашарлауына ғана алып келмейді,сондықтан бұл өзі психопотологиялық синдронымының құрылуына қатыса алады.

Ең алдымен, мынаны атап өту керек, эксперимент жағдайында аурулардың мінез-құлықын өзі бақылауы ауруды емханада бақылаудан сапалы   ерекшеленеді.Мәселе мынада, емханадағы психологиялық зерттеу

жағдайын, ереже бойынша, аурулар олардың ақыл - ой мүмкіндігін зерттеп реттеп қабылдайды.Сондықтан эксперимент ситуацияларының өзі оған белгілі қарым — қатынасты актуализация (өзекті) етуге алып келеді:Мысалы, кейбір аурулар, оларды есте сақтау қабілетінің нашар екендігі білініп қалуынан сақтана отырып, өздерің сөзді нашар ести сақтайтынын айтады.Басқа жағдайларда есептеу операциясын орындау қажеттігі арифметиканы үнемі ұнатпағанын айтып ілікпе сөзді тудырады.Сондықтан, ауру тапсырманы қабылдағанан кейін оның жеке мақсатарының барабарлығы немесе барабар еместігі туралы растауы мүмкін.

Тапсырманы орындаудың тәсілімен сапасының өзі, қателіктерінің саны, жұмыс қарқыны, мысалы шизофрения мен сау адамда бірдей болуы мүмкін.Оның үстіне аурулардың эмоционалды реакциялары, әсіресе қате шешімдер пайда болған кезде,өте әртүрлі.

Емханадағы психологиялық зерттеулердің тағы бір ерекшелігін атап өту керек.Тапсырманы орындау процесінің өзі қандай да бір өзін-өзі бақылаудың болмай қалмайтын сезімін тудырады аурулар өз есін өзі тексерген қызықты екендігін жиі айтады.Аурудың жұмыс процесінде өз ақыл есінің жеткіліксіздігін алғаш рет мойындауы жиі болады.Фразалар: «Мен, өзімнің есім нашар деп ойланыппын»,Мен нашар түсінемін деп ойламаппын»- жиі болып табылады.

Мұндай «ашудың» өз бетінше, ауру үшін күйзелудің қайнар көзі болып табылатыны белгілі (рас).Сондықтан аурудың мінез-құлқы мен айтқандарын бақылау оның жеке көрінулерін талдаудың материалы болып табылады.

Жеке тұлғаның өзгеруін зерттеудің басқа әдістемелік жолы - бұл олардың таным процестерінің бұзылуын талдау арқылы жанама айқындау жолы.

Мидың маңдай бөлігі жарақаттанған аурулар, оларда интелектуалды операцияларды салыстырмалы түрде сақталып қалғандығына қарамастан, бірнеше қарапайым тапсырмаларды орындай алады.

Таңдауды, жоспарлауды, бақылауды талап ететін кез-келген қарапайым тапсырманы мүндай аурулар орындай алмас еді, және керісінше, бұл жағдайларды сақтау талап етілмейтін неғұрлым күрделі тапсырмаларды олар жеңіл орындады.Демек, тапсырмаларды қате шешу ойлаудың логикалық құрылымының бұзылуының салдары емес, субъектіге қалай болса солай қарауының нәтижесі болып табылады.

Бұл туралы педагогикалық психология саласындағы психологиялық зерттеулерді дәлелдейді.Л.И.Божович пен Л.С.Славинаның еңбегі, мектептегі көптеген балалардың оқу үлгерімі олардың таным процестерінің бұзылуымен емес, балалардың өзгерген қарым - қатынастарымен, оның өзгерген позициясымен байланысты екендігін көрсеткен.

Жеке адамды және оның ауытқушылығын жанама зерттеу жолы шексіз.

Ә.А Явлахева зерттеулері тіпті қарапайым сурет сюжетін суреттеу сияқты қарапайым тапсырмалардың өзі, зерттеушінің әмоциональды сферасының деңгейіне байланысты.Мұнымен, миының маңдай бөлігі зақымдалған балаларда суреттің әмоциональды мазмүнына реакцялардың жеткіліксіздігі байқалды.

Зерттеушілердің ереже бойынша, сурет сюжетіне өз қарым - қатынасы байқалды.Мысалы: «Маған оның бет жүзі ұнайды», «Адамның байсалды адамдар қатарынан елес екендігі көрініп түр». Бұл ойланған сүйкімді жүзді адам т.б.

Осы әдістеменің көмегімен шизофрениямен ауыратындардан алынған мүлде басқа мәліметтер болып табылады.Бұл аурулардың суреттерді суреттеуі фактілерді таза формальды көрсетуге алып келеді. «Екі ер кісі», «Ер кісілер әңгімелесіп отыр», «Адамдар стол басында отыр».

Аурулардың есептерді (тапсырмаларды) шешудегі тағы бір ерекшелігі байқалды.Дені сау зерттеушінің кейбір экспериментальды тапсырмаларды орындау деңгейі (заттарды жіктеуі, шығару әдісі және т.б.) ереже бойынша, оған   жеке   қарым   -   қатынасына   байланысты   болады.   Мысал   ретінде

К.Левиннің шәкірті Ф.Хоппенің психологиялық әдебиетте танымал «Талаптану деңгейін зертеу»сияқты әдістемесін көрсетеміз.Оның мәні мынадай болады:3ерттеушіге күрделілік деңгейі бойынша ерекшеленетін бір қатар тапсырмалар берілді (18 -ге жуық).Тапсырма мазмүны олардың күрделілігінің өсу тәртібімен орынын карточкаларда берілді.Бұл әдебиет, өнер,математика салаларындағы білімдерді талап ететін тапсырмалар болуы мүмкін.Басқа сөзбен айтқанда тапсырма мазмүлы зерттеушілердің білім деңгейіне, олардың мүдделеріне, мақсатына сәйкес келуі тиіс.Тек осы жағдайда ғана зертеушілерде эксперимент ситуациясына салмақты қарым -қатынас жасалады.

Нұхқау берілді: сіздердің алдарыңызда артқы беттерінде тапсырма белгіленген карточкалар жатыр. Карточка нөмірлері тапсырма деңгейінің күрделілігін білдіреді. Әрбір тапсырманы шешуге сіздерге белгілі, белгілі бір уақыт берілген.Мен оны секундномер көмегімен бақылаймын.Егер сіздер берілген уақытта тәртіппен орналастырмасаңыздар мен тапсырма орындалған жок деп есептеймін.Тапсырманы сіздер өздеріңіз таңдауларыңыз керек, сөйтіп, зертеушіге тапсырмалар күрделілігін өзі таңдауға құқық беріледі.Зертеуші (Эксперимент алушы)өз шешімі бойынша тапсырманы орындауға берілген уақытты көбейте не азайта алады.

Ф.Хоппенің зерттеулері, табысты шешулерден кейін талаптану деңгейінің өсетінін, зерттеушінің неғұрлым күрделі тапсырмаға ұмтылғанын: және керісінше, сәтсіздіктен кейін талаптану деңгейінің төмендейтінін көрсетеді, зерттелуші неғұрлым оңайын таңдайды.

Талаптану деңгейінің орын алмасу заңдылықтары (Ф. Хоппе белгілеген),М.Юкнаттың «Жетістіктер, талаптану деңгейі және сана-сезім» атты зерттеуінде тексерілген.Ф.Хоппедегеі сияқты, бірнеше тапсырмалардың орынына, бірнеше өзгертілген әдістеменің көмегімен,ол Лабиринттің есептер сериясын жасады.Бірінші серия (10 лабиринтті тапсырмалар табысқа жетуге кепілдік берді, яғни зерттеушілер әрқашанда есепті шеше алады.

М.Юкнат зертеушілердің екі тобын зерттеді.Бірінші топ жұмысқа, табысқа жетуге кепілдік берген сериялардан бастады, екінші топ екінші сериядан бастады (табыссыздық сериясы).Бірінші сериядан бастаған зертеушілер, екінші серияны неғұрлым жоғары деңгейде бастады, және керісінше, «табыссыздық» сериялар тапсырмасын орындаған зертеушілер, жұ-мысын жеңіл тапсырмалардан бастады. ( тіпті 14 күннен кейін) олармен басқа тапсырма түрімен қайталау тәжірибесі өткізілген кезде. «Табыс» сериясын орындаушы зерттеушілер, екі аптадан кейін күрделі тапсырманы таңдады.Сөйтіп, М.Юкнат, «талаптану деңгейінің»қалыптасуы алдыңғы тәжірибемен байланысты екендігін көрсетті.

Бірақ онда да, Ф.Хоппедегі сияқты, талаптану деңгейі өзін қоршаған адамдармен шынайы қарым-қатынастан, орындалған қызмет (жұмыс) мазмұнынан мүлде оқшауланған болып шықты.

Кеңестік авторлардың зерттеулерінде талаптану деңгейінің жұмыс мазмүлына тәуелділігін көрсетуге әрекет жасалды.Мұндай зерттеуге мен Е.А.Серебрякова М.С.Неймарктың жұмысы жатады.

Хоппеннің әдістемесін негізге ала отырып,Е-А.Серебрякова атқарған жұмыстың ролін ғана белгілеп қойған жоқ, сонымен бірге қоршаған ортаның өзін бағалауы мен өзіне - өзінің сенімділігін қальщтастыруды да белгіледі.Егер Ф.Хоппе өз әдістемесінде шынайы өмір жағдайларынан шекті абстрактыландырылса, Е.А.Серебрякова оған барынша жақындауға тырысты.Өз зерттеулерінің нәтижесінде Е.А.Серебрякова өзін-өзі бағалаудың бірнеше түрін белгіледі:

1.  Тұрақты барабар өзін-өзі бағалау.

2.           Өзін барабар емес төмен бағалау.

3.           Өзіне барабар емес жоғары баға беру.

4.           Өзін-өзі түрақсыз (тиянақсыз)бағалау.
Е.А.Серебрякованың    қызыметтерінің    жұмысымен осы әдістеменің

көмегімен    қояншық ауруымен ауыратын    балаларды жеке    ерекшелігін анықтады.

Біздің лабараторияда суреттелген зерттеу әдістемесінің әртүрлі варианттарының көмегімен әртүрлі психикалық ауруы бар адамдардағы талаптану деңгейінің қалыптасуын зерттеу өткізілді.Экспериментальды жұмыс ретінде зерттеушілерге орындалуы кейбір «мәдени деңгейдің»көрсеткіш ретінде қолданыла алатын тапсырмалар үхынылды.

Біздің экспериментшілердің нәтижелері Ф.Хоппе мен Е.А.Серебрякованың зерттеу нәтижесін растады.Дені сау адамдардың тапсырманы таңдауы алдыңғы тапсырмаларды ойдағыдай орындау немесе орнындамауына байланысты болады.

Мүлде басқа нәтижелер бұл әдістемені жүру процесі баяу шизофрения (жеңіл түрі)аурулармен ауыратын ауруларды зерттеу кезінде алынды.Б.И.Бежаншивмидің мәліметі бойынша, 30 аурудың 26-да тапсырманы таңдаудың алдыңғы шешімдерінің табысты немесе табысты орындалғандығына байланысты емес екендігі байқалды.Талаптану деңгейі оларда қалыптаспады; өз мүмкіндіктерін барабар өзі бағалауда байқалмады.Аурулардың айтқандарында ешқандай әмоциональды бояулар болмады; Аурулар реніш білдірмейді, тіпті тәжірбиеші олардың сәтсіздіктерін айтса да.

Басқа картина психопаталогияның «талаптану» деңгейлерін зерттеу кезінде байқалды. Әрекет деңгейі оларда өте тез қалыптасты және ереже бойынша, өте жоғары болды. бірақ ол тез сынғыштық (нәзіктік), тұрақсыздықпен ерекшеленді сәл ғана сәтсіздікке де ол өте өзін тастап жіберді және дәл солай, табысты шешулер кезінде тез көңіл-күйі көтерілді. Л.В.Вукулованың зерттеулерінде олигофрен - балаға тән, әрекеттердің деңгейлерінің динамикасының өзіндік сипаты байқалды. Оқу жұмысының материалында (арифметика бойынша есептер сериясы, тарих, география және әдебиет бойынша сұрақтар), сол сияқты қолдану кезде және эксперименттік әдістемесінен, олигофрен - балаларда талаптану әрекетінің не өте баяу болатыны, өте қиындықпен және ақырғы жағында, не болмаса мүлде    болмайтыны     көрсетілген.     Бұл     бағалы    тапсырманы    тавдау

ойсыздықпен жиі сипатталады, алдыңғы тапсырмаларды ойдағыдай орандаған, орындамағанын келесі таңдауға әсер етпейді. Жұмыстағы сәттілік пен сәтсіздікке бірдей қарым - қатынаста болады.

Яғни олар үшін бәрі-бір, еш уайым жоқ. Осы уақытта, олигрефен балалардың эксперименттік бағалауын өте сезімталдықпен қабылдайтыны, әсіресе теріс бағалауға, белгілі болды.

Патопсихологиялық эксперименттің тағы бір ерекшелігіне тоқталып өту қажет. Оның құрылымы тек өзгертілгеннің құрылымын байқауға мүмкіндік беріп қана қоймай, сонымен бірге аурудың психикалық қызметінің қалған сақталаған формаларын да ұсыну қажет. Мұндай тәсілдің қажеттігі бұзылған қызметтерін қалпына келтіру мәселесін шешу кезінде маңызды.

А.Р.Лурия, күрделі психикалық қызметтерді қалпына келтірудің табысты болуы, қалпына келтіру жұмыстарының психикалық қызметінің сақталған звеноларына қаншалықты сүйсінетініне байланысты екендігі туралы өз пікірін айтты: ол психикалық қызметтің бұзылған формасын қалпына келтіру функциональды жүйелерді қайта жасау типі бойынша өтуі тиіс деп атап көрсетті. Мұндай тәсілдердің жемістілігін көптеген кеңестік авторлар дәлелдеді.

Кеиіс функциясын қайта жасау (қалпына келтіру) сақталғанын дамытумен тығыз комплексте өтеді. Авторлар, қалпына келтіру жүжысының сақталып қалған білімін тірілтуге негізделуі тиіс деп сендірерлікпен көрсетті. Қалпына келтіру жү_мысы кезінде (бұл жағдайда сөйлеуін қалпына келтіру) байланысының адамдық мақсаттарының барлық жүйесі өзектелуі тиіс.

Сау адамның психикасын зерттеуге бағытталған, яғни жалпы психологиялық тәртіптегі мәселелерді шешуге бағытталған эксперименттің тағы бір қатар ерекшеліктерін атап өту керек.

Сау адаммен эксперимент өткізген кезде, олар тәжірбиешіні зейінмен тыңдайды, нұхқауды орындауға тырысады, тапсырманы қабылдайды, ал психикалық аурулар тапсырманы орындауға ұмтылмақ түгілі, тәжірбиені кері түсінеді немесе  белсенді түрде нұхқауға қарсы тұрады.  Сау адам

тәжірбиешінің айтқан сөзіне өз зейінін бағыттаса психикалық, ауру адам оны белсенді түрде тыңдағысы келмейді.

Кейде тәжірбиешіні өзіне «гипноздау» әдісімен әсер етіп отыр деп есептейтін, яғни тәжірбие жасауға тура келеді.

Экспериментальды - психологиялық зерттеуді емханада жасау әдеттегі психологияылық тәжірбиеден тағы бір ерекшелігімен: көптүрлілігімен, қолданған әдістеменің санының көптігімен ерекшеленеді.

Психикалық жағынан жетілмей қалу немесе ауруы кезінде (баяу немесе бұрмаланаған болса да) бала әрі қарай дами береді.

Психикалық эксперимент ауру баланың психикалық процестердің құ-рылымын деңгйеін белгілеумен шектеліп қоймауы тиіс, ол ең алдымен баланың потенциалды мүмкіндіктерін анықтауы тиіс.

Бұл нүхқауды 30ж. Л.С.Выготский алғаш рет өзінің жақын даму аймағы туралы ережелерде айтылды.

Қазіргі уақытта балалар жасындағы патопсихологиялық патологиялық құ-былыстарды түзету әдісі жасалуда. Бұл түзету жолын табу баланың тек жасқа сай ерекшеліктерін білуді ғана емес, сонымен бірге олардың ауытқушылықтарында, баланың психикалық даму барысың бақтауды да талап етеді. Осындай түзету әдісінің бірі ретінде ойын алынады. Бұл түзету тәсілдері бір мерзімде диагностикалық мақсатқа да қызмет етеді.

 

3. ПСИХОПАТИЯ  ТҮРЛЕРІ

 

1.Тұрақсыз  тип. 

Тұрақсыз  психопатия  тип  белгілерін түсіндіру.

 2.Истериялық  типтің 

Истериялық  типтің  негізгі  белгілерін анықтау.  

 3.Психатеникалық  тип.   

Психатеникалық  типтің көрінуі.

 4.Шизоидты  тип. 

 Шизоидты  типтің алғашқы белгілері.

       

 

Психопатиялық  түрлері  балалық  шақтан  қалыптасады.  Жасөспірімдерде психопатия  белгілері  біліне бастайды  да,  ал  кемеліне  келген  адамда  ол  әбден  толысады.  Психопатия – ауруға  қаттысы  жоқ  «патологиялық  мінез».  Осындай  мінезді  адамдарда  ақыл-ой  мүмкіндігі  қалыпты  не  қалыптан  астам  болады.  Психопатияның  бірнеше  түрлері бар.

Қызба  тіпті   балада  психопатиялық   алғашқы  білгілер  2-4   жас  арасында,  басқаша  айтқанда,  бірінші   жастық  дағдарыс  кезінде  білінеді.   Бұл  кезде   бала  құрдастарына  қарағанда  қозғалғыш,  қозғы,  ызақор  келеді  (ыза  болһғанда  төңірегіндегілерді   ұрып,  тырнап,   тістейді).   Олар  тым  қиқирланып,  айтқанын  істемесе  еденге  жатып,  басын  соғып  жер  тырмалап,  бақырып  жылайды.  Ондайлар  басқамен  сыйыспай,  бірден  төбелесе  тастайды.   Бірінші  класта  мұндай  әрекеттер  сирек  ұшырасады.  Психопатия  қыздарға  қарағанда,  ұлдарда  жиі  байқалады,  олар  төбелескіш,  сабақта  жиі  тәртіпбұзады.  Оларға  ескерту  жасасаң,  наразылық  білдіріп,  мектептен  не  үйден  қашып  кетеді.  Сабаққада  дайындықсыз  келеді,  ақыл-ойының  мүмкіндігі  орташа  болса  да,  нашар  оқиды.  Жазадан  қорқып  үйден  қашады,мектеп  ұжымынан   безеді.  Оның  себебін  отбасындағы  және  мектептегі  даудамайдың  болуымен  түсіндіреді.  Мұндайлардың  көңіл-күйі  де  аумалы-төкпелі  болады.  Наразылық  жасауға,  тәуесізденуге,  топталуға  бейім  тұрады,  сөйтіп  ұрлық,  қылмыс  жасауға  дейін  барады.  Ұзақ  уақыт үйінен  безіп, басқа  қалаларды  паналап  не  өздерінің  сыбайластарымен  бірге  темекі  шегуге,  арақ-шарап  ішуге  машықтанады.  Қыр  көрсету  ретінде  қолының  тамырын  кесіп,  таблеткалар  ішіп,  ине,  шеге,  шыны  жүтып,  өзін-өзі  өлтіруге  әрекет  жасайды.  Жыныстық  қатынастыда  ерте  бастайды.    Бұл  жастағы  балалар  мен   жасөспірімдердің  вегетативтік  жүйке жүйесінің  бұзылу  белгіілері  бетінің  қызаруынан,  тыныс  алуы  мен   жүрек  соғысының  жиілеуінен  және  т.б. физиологиялық    симптомдардан  білінеді.

Қозба  мінезі  аяқ  асты  көтерілетін  жасөспірімдерді  тәрбиелеу  қиын ,  әтседе  мүмкін іс.  Бұл  жағдайда  арнайы  педагогикалық  тәсіл  қолданған  жөн.    Уақытты  босқа  өткізбеу  үшін қатал  редим  керек.  Олардың  іс-қиымыл  белсенділігін  еске  ала  отырып,  қажет  деген  спрот  түрлерімен шұғылдануға   кеңес  беріп,  падалы  іске  бағыттаған  дұрыс.   Сондай-ақ   мұндай  балалардың  отбасының ахуалын  жақсарту  да  өз  жемісін  береді.  Қозба  мінезді  жасөспірімдер  арасында  ішімдік  ішудің,  есірткілермен  улы  заттарды  пайдаланудың  алдын   алу қажет.  Арақ-шарап  олардың  бұзық  адамдармен сыбайласуына  себепші  болады.    Олардың  жүріс  тұрысымен  сөйлеген  сөзіне  еліктейді,денесіне  нешетүрлі   әшекей суреттер салғызуға  әуестенеді.  Психопатияның  осы  тобына   кейбір  ерекшеліктері  ұқсас  қояншықпен  ауырған  адамда  болатын  эпилептоидты  тип  жатады.  Бұл  тип  қояншық  ауруы  бар   отбасыларда  кездесетіндіктен, генетикалық  жақындығы  бар  деп  есептелеі. 

Психотатиның  қызу     қанды   тобына  кейбір  авторлар  гипертимдік  типті  жатқызады.  Гипертимдік  белгісі  бар  адамдардың  көңілі  ылғида  көтеріңкі,  денсаулығы  жақсы,  сергек,  тәбетмен   ұйқысы  жақсы,  қимыл  қозғкалыс  жасауға  бейім,  көп  сөйлегіш,  бөспе,көңілді,  мінезі  аяқ  асты  өзгергіш  келеді.   Оларға  жеңілтектік,  тәртіпсіздік,  тентектік  тән.   Бастаған  ісін  аяқсыз  қалдырады.  Айналадағыларға  үнемі  наразы,  топтануға  құмар,  сәнді  киінуді  ұнатады,  ыңғайын  таауып  әлеуметке  қарсы  әрекеттерді   де  жасайды.

Тұрақсыз  тип.  Тұрақсыз  психопатия  типінің  белгілері  11-12  жаста  білінеді.  Негізгі  белгсі – жас  балардың  қалыпты  психикасы  ретінде  білінетін  эмоциялық  тұрақсыз  ерік.     Тұрақсыз  психопатиялы  адамдардың  жоғары  ерікті  қызметі  жетілмегендіктен,  өзінің  сол  сәттегі  тілегі   мен  әуестігін  тежей   алмайды.   Олардың  әрекеттері  белгілі  бір   мақсатпен,  міндетпен,  қарызбен  байланысты  болмайды,  тұрақсыз  және  өзгермелі  ақыл-ойы  дұрыс  не  кемелді  болмағанмен,  істері  жеміссіз  не  аяқсыз   қалады.  Олардың  білімдері не  үстірт,  не  таяз  келеді.  Себебі   олар  оқығандарын  жылдап  ұғынғанымен,  ықылассыз   тез  жоғалтады.эмоциялары  тұрақсыз  болғандықтан  дос  болуы  да,  қастасуы  да  тез.  Оларда  келешегін  ойламайтын  қамқорсыз,  бейқам,  қарыз   бен  жауаптылық  сезімі   жетілмеген,  ал   кейбіреулері  мақтаншатыққа,  асыра  сілтеулікке  бейім  тұрады.

Тұрақсыз  психопатия  белгілері  көбінесе  жыныс  жетілгенге  дейін  не  ол  жетілген  кезде,  кейде  балалық  шағында  білінуі  мүмкін.  Бұл  белгілер   жеңілтек  қозғалғыш,  сөз  саптау  мәнері  қимыл  жүрісінде  көрініп,  ересектермен  емін-еркін  қаарым-қатынасқа  итермелейді,  «сәтсіз  махаббатта»  болған  жағдайда  өзін-өзі  өлтіруге  әрекет  жасайды.  Бұл  типті  тек  міндетті  түрде еңбекпен  тәрбиелеу  керек.

Ұйымдасқан  еңбек  пен бақылаужағдайында,  дұрыс  тәрбиенің  арқасында  мінездің  патологиялық  ерекшеліктері  түзелуі   мүмкін.  эмоционалдық,  елігушілік,  тұрақсыздық  жасқа  байланысты   бәсеңдейді.  35-40  жаста   адам  кемеліне  келіп,  сабырлы  болады.  Мұндай  өзгеріс  тиімді  жағдайда  ғана  өтеді.  Тиімсіз  жағдайда  бұл  типтегі  адамдар  өмірге  бейімделе  алмай,  не  маскүнемге,  не   нашақорға  айналады.  Дер  кезінде  қолданған   емдеу  мен  тәрбие  шаралары  айтылған  өзгерісті  болдыртпайды.  Ауруы  емдеп,  қайтым  болмаған  (демомпенсация)  жағдайда   ауру  адамды  психиатриялық  ауруханаға  жатқызып  емдеу  керек.

Истериялық  типтің  негізгі  белгісі – айқын  дарашылдық,  қайткен  күнде  де  айналасындағылардан  ерекшелену,  біріншілікке  ұмтылу.   Истериялық  пихопатия  барлық  жұртты  мойындатуды   тойымсыздықпен  көксеу   тән.  Неміс  психиатры  Шнейдер  мұндай  адамдарды  «мойындатуды  көксейтіндер»  деп  атады.   Истериялық  психопатия  жыныстық  жетілмеген  және  жетілген  кзде,  кейде  жас  балаларда  да  кездеседі.  Псиопатияның  осы  түрі  әйелдерде  жиі,   кейде  еркектерде  де  кездеседі.  Мұндай  адамдардың  дарашылдығы  мойындатуды  көксеумен,  жасандылықпен,  қоқиланумен,  қыр  көрсетумен  бірге өтеді.  Бұл  әлеуметтік  жағынан жетілмеуі,  жігерсіздігі,  ынтасының,  қабілетінің  болмауы,  еңбекке  немқұрайдылық  ретінде  білінеді.  Олардың  көңіл-күйі  ауыспалы,  тұрақсыз.   Олар  біреулерге  жұмсақ,  мейірімді,  ал   енді  біреулерге  дөрекі,  қатігез  және  мейірімсіз  болып,әрбір  іс-әрекеті  айналасына  күшті  ықпал  етуге  құрылады.  Мұндай  балалар  әуелі  бала  бақшада,  кейін  мектепте  өзгелерді  билеп - төстеуді   жақсы  көреді.   Олар  ән  айтып,  өлең  оқып,  билегенді,  төңірегіндегілерден  ерекнеленіп  көріну  үшін  жарқырап,  сәнді  киінгенді,  жарқыраған  далаптар  мен  әшекейлі  заттарды  пайдаланғанды  ұнатады.  өзінің  негізгі  мақсатын  орындау үшін  ол  назарын өзіне  аударып,  үлкен  қажырлылық  танытады.  Олардың  талаптану  дәрежесі  жоғары  болады,тілегімен  мүмкіншілігі сәйкес  келмесе  де,  ойлаған  мақсатына  жету үшін  әр  үрлі  айла-шарғы  жасайды.  Күншіл  мен  қызғаншақ  келеді.  Болмаған  жағдайды  ойдан  құрастырады,  тіпті  ата-анасы  бола  тұра,  көшеде  кездескенде  олардың  өліп  қалғанын  не  тастап  кеткенін  айтады.   Сөйтіп  өзіне  аяушылық  сеніміне  кіреді.  Жұрттың   назарында  болу  үщшін  небір  қияли  шытырман  оқиғаларды  ойлап  шығарады.  Кейде  сол  қиялына  өзі  сене  бастайды.   Айталық,  бейтаныс    біреулерді  «ата-анамыз  шет  мемлекетке  кеткен,  ол  жақтан  әр  түрлі  заттар,  бұйымдар  мен  киімдер  жібереді»  деп  сендіреді.  Мысалы,  8  жасар  қыз  нағашысының  (өзінің  де)   сүйетінің,  бір  бала қару-жарақ,  нағыз  зеңбірек  тауып  алғанын,  оны  үйдің   жанына  көміп  тастағанын  айтқан.  Ер  балаларда  ұрлыққа  қатысқаны  туралы  жалған  айтанындары  да  жиі  кездеседі.

Истериялық  психопатия  адамға  дарашылдық,  басқалардың  тілектерімен  санаспау,  биікке  талпыну,  қызғаншақтық,  күншілдік,  өзімшілдік,  төңірегіндегілердің  көңіл күйін  құбылту  тән.  Даулы  жағдайда  қатты  жазалау, жөнелту,  құсу,  даусын  жоғалту,булығу,  бейберекет  қимылдар  жасау  т.б.  истериялық  әрекеттер  туындайды.   Жыныстық  құштарлығы  бұзылғандықтан,  жыныстық  қарым-қатынас  ауытқып,  беймаза  күйге  душар  болады.  Шынында  ауруы  бар  жасөспірімдер, әсіресе  қыз  балалар,  әйелдер  кейде  ауруын  уайымдап,  өздеріне  көңіл  аударуды  талап  етеді.  Жасөспірімді  ең  алдымен  олардың  қабілетімен  көңіліне  сәйкес  үнемі  еңбектенуге  дағдыландыру  қажет.  Ата-анасы,  мұғалім  мен  дәрігер  жұмылып  біріккенде  одан  нәтиже  шығаруы  кәміл. 

Психатеникалық  тип.  Бұл  негізінен  ересек  адамдарда  кездеседі.  Бірақ  кейбір  психатеникалық  белгілер  жас  кезінде  де  білінеді.  Мұндай  бала  секемшіл,  көңілшек,  барлық жаңалықтан қорқатын,  сезімі нәзік  келеді.  Мектеп  жасындағы  балалар  өте  мазасыз,  тез  өзі  туралы  емес, жақындары,  әсіресе  шешесі  туралы  күмәнденады.  Олар  бір  жаманшылық  болама  деп  қорқады,  ырым-жырымға  сенеді,  бақытсыздықтан  сақтану  үшін  салт,  жөн-жора  жамайды  (мысалы, мысық  жолын  кесіп  өтсе  ештеңе  болмас  үшін  орамалының  шетін  түйеді  т.б.).  балалық  кезде  қорқақ,  күмәншіл,  жасқаншақ,  ұялшақ,  тартыншақ,  біреуге  сенбейтін,  көңілшек,  мазасыз,  өкпешіл,  тұйық  және  сонымен  қатар  бауырмашыл,  ақпейіл,  мінезді  болады.

 «Бірнәрсе  болып  қала  ма?»  деген  ой  үнемі  мазалайды,  содан  қорқады,  өзіне-өзі  сенбейді,  бұл  өзінің  жай-күйін   толық  сапалы  еместігін  көрсетеді.  Қазіргі  кезге  қарағанда,  болашақта  қауіп  пен  сәтсіздікті,  азапты  сезінеді.  Мұндай  балалардың  интеллектісі – жоғары.  Бірақ  олардың  оқуы  нашар,  себебі  ауызша  жауап  бергенде  өте  мазасызданып,  білетінің  дұрыс  жеткізе  алмайды.    Жазбаша  тапсырмаларды  адал,  ұқыпты  орындауға  тырысқанмен,  тартыншақтық  жасап,  өзін  қайта-қайта  тексерудің  салдарынан,  соңғылардың  бірі  болып  орындайды.  Ондай  балалар  өз  режимін,  класын  ауыстыруды  жаратпайды,  өмірдегі  өзгерістен  қашады.  Олардың  тілегі  өздері  дұрыс  жасаған  затты  немесе    бір  нәрсені ұмітпау   үшін  қайта-қайта  тексереді.  Мінезінің  жұмсақтығына,  адалдығына,  көпшілдігіне  қарамай,  олар  жаңа  танысымен  оңайлықпен  үйлесе  алмайды,  болашақ  жамандықтан  және  төбелестен  қорқады,  өзінен  жасы  кіші  балалардың  тобында  ойнағанды  жақсы көреді.  Жақсы  көретін  жолдастарынан  және  жақындарынан  ажырасқанда  қатты  қайғырады.

Мінезінің  психастеникалық  белгілері  бар  жасөспірімдер  мұғалімдердің,  ата-аналарының,  үлкендердің  қойған  талаптарына   жауапты  қарап,  олардың  үмітін  ақтауға  тырысады.  Психопатияның  психастеникалық  типінеұқсас  астеникалық  түрі  болады.

Сужүректік,  қорқақтық,  қараңғыдан,  жалғыздықтан  қорқу,  жүрексіздік,  ұялшақтық,  өзінен  кішілермен  ойнау,  тыныш  ойындар,  сурет  салу,  айтқанды  тыңдау – астеникалық  типке  тән  белгілер.  Осы  типтегі  балалар  шулы  ойындардан  қашып,  үзіліс  кезінде  оқшауланып,төбелеске  жоламайды.  Олар  тырысып  оқиды,  бірақ жауап  бергенде  ұялады,  ынталы  оқушы  болудан  именеді,  көптің  арасынан  ерекшеленбеуге  тырысады,  өзіне  артық  назардың  аумауын,  белгісіз  болып  қалуды  және  ешкімнің  тиіспеуін  қалайды.

Психастеникалық типтің  астеникалық  типтен  айырмасы  сол:  олар  «бір  нрсе  болып  қалмасын»  деп  мазасызданады,өздері  күтпеген  бақытсыздыққа  ұшырамасын деп  мазасызданады.  Болған  оқиғадан  гөрі  олар  болатын  бақытсыздықтан  қорқады.  Ылғи  күмән  тумас  үшінбойтұмар  тағып,  әдет-ғұрытарға  сенеді.

Шизоидты  тип.  Бұл – патологиялық  тұйық,  айналадағылармен  қарым-қатынасжасауға  ынта-ықыласы  жоқ,  оқшау  жүретін  ішкі жан  дүниесі  бай,  бірақ  сырт  келбеті   кедей   адам.Бұларға  тәртібі  мен  эмоциялық  қайғы-қасіреті  арасындағы  қарама-қайшылық  тән.П.В.Ганнушкиннің  айтуы  бойынша,  олардың  эстетикалық  сезімінәзік,  принциптік  және адамдық  мәселелерге  сезімтал,  сөйте  тұра  қасындағылардың  қайғысы  мен  қуанышына  ортақтаспай,  тіпті  түсіндейді.

Шизоидты  (аутикалық,  ауто – мен,  аутизм - өзімен    ауналысу)  деген  атау  психопатияда  шизофренияның  кейбір  ерекшеліктерінің  байқалуына  байланысты  қойылған.  Психопатияның  басқа  типтеріне  қарағанда,   шизоидты  психопатияның  белгілері  бала  кезінде  жақсы  білінеді.  Ол  басқа  типтерден  гөрі  сирек  ұшырасады,  оның  өзіндеұлдарда  байқалады,  мұндай  типті 24  жастағы  балардың  мінез-құлқы  құрдастарынан  ерекшеленіп  тұрады.  Ата-аналары  олар  туралы  былай  дейді:   «Басқалардай  емес,  тыныш,  алғыз  ойнаушы  еді,  бір  ойнаған  ойыншығынан  басқа  ештеңе  сұрамайтын, еркелеуді  ұмытпайтын».  Мектепке  дейінгі  жаста өз  құрдастарынан   тасаланып,  бірге  ойнаудан  қашады.  Бұл  жаста  организмде  үйлесімдік  болмағандықтан,  мидың  дамуы  жылдамдап,  қозғалыс  қызметі  нашар  жетіледі.  Үлкендердің  көмегінсіз  оқуды  ерте  үйренеді,  бірақ  бәтенкесінің  бауын  байлай  алмайды.  Сөйлескен  кезде  олардың  білімінің  жасына сәйкес  емес  екенін  (ересек  адамдарды  таңқалдыратын  көптеген  сұрақтар  қойып),  білуге  құмарлығын  көрсетеді.  Олар  дерексіздікке  жоғары  ынта  танытып,  әлемнің  пайда  болуы,  табиғат  пен  өлім  туралы  сұрайды.  Мектеп  жасында  белгілі  бір  пәнге  қызығып,  жақсы  оқи  бастайды  (мысалы,  математиканы,  астрономияны,  психология  мен  пәлсапсны).  Ақыл-ой  дарындылығыбола  тұра,  икемсіз,  өздерін-өздері  күте  алмайды,  киім   кигенде  не  тамақ  ішкенде  салақтық  білдіреді.олар  аз  қимылдайды,  шулы  ойындарды  жаратпай,   ортаға  тез  бейімделе  алмайды.  өз  қайғысын  ешкімге   атпағандықтан,  басқалармен  қарым-қатынасы  оңайлықпен  қалыптаспайды.  Сырт  көзге  салқын  тәрізді   көрінгенмен  кейбір  адамдарға  сезімталдық,  инабаттылық  танытады.жақындармен   дұрыс  қарым-қатынаста  бола  алмаса  да,  отасындағы  ұрыс-керіске  қатты  қайғырады.  Кітапты  көп  оқиды,  өзімен-өзі  болғандықтан,  уақытын  тиімді  пайдалана  алмайды.  Олар  ерініп  бір  жұмыстан  екіншісіне  оңай  ауыса  алмайды,  үнемі  кешігеді,  класта  жақсы  оқушы  қатарында  саналғанмен,  нәтижесі  төмен  болады.  Жыныстық  жетілу  кезінде  барлық  белгілері  айқын  білінеді.  Мысалы,  кейбірінде  тұйықтық,  өкпешілдік,  ренжігіштік  сезімі  айқындалса  («сензитивтік»  не  «стеникалық»  деп  аталатындар),  ал  келесісінде  табандылық,  қажырлық  байқалады  («экспансивті,  «стеникалық»  делінетіндер).  Қолайсыз  жағдайлар  әсер  еткенде  шизоидтарда  ерекше  психогенді  (психикалық  зақымның  әсерінен)  әрекеттер  бақалады,  яғни  ренжу  сезімі  күшейіп,  өзіне-өзі  разы  болмай,  іштей  қайұғырады.  Осы  кезде  олар  қатты  науқастанған   жақындарына  да  немқұрайдылық  танытады.  Шизоидты  балалар  қиялға  бейім  келеді,  пайдалы  іспен  шұғылдануға  (электр  тізбегін  құрастыру,  кәкүр-шүкір  жинау,  көне  тарихпен  шұғылдану),    тіршілігі  бір  сарынды  болады.  Айналысқан  ісінде  жетістікке  жетуі  әлеуметтік  бейімделудің  арқасында  іске  асады.

Психопатиялық  балалық  пен  жасөспірімдіқ  кезінен  қалыптасуын  біз  жоғарыда  айттық.  Психопатия  негізінен  ересек  жаста  қалыптасады.  Психопатия  әсіресе  айналадағы  ортаның  жағдайына  байланысты  өзгеріп  отыруы  мүмкін.  психопатиялық  адамдардың  ішінде  жоғары  интеллектісі  кездескенмен,  дарындалары  аз.  Бірақ  эмоциялық  ерекшеліктерге  ьайланысты  мұндай  адамдардың  отбасы мен  ұжым  арасында бейімделуі  қиындыққа  әкеп  тірейді.  Егер  айналадағы  жағдай  дұрыс  болса,  олардың  психикасының  қалыптасуы  мүмкін.

Психопатияларды  емдеу  (балалар  мен  жасөспірімдерде)  негізінен  педагогикалық  шаралар  арқылы  жүргізіледі.  Бұл  жағдайда  дәрігер  мен  педагогтың   эмоциялық  ықпалы  негізінен  емдеуге  көмегін  тигізеді.  Емдеу   педагогикасы  арнайы  және    адамға  не  топқа  арналған   тәрбие  мен  педагогтық  тәсілдерден  құралған.    Психикалық  ауырпалықтардың  ерекшеліктері  мен  психопатиялардың  әр  түріне  тән  мінездің бұзылуына  сәйкес,    жасөспірімдерді  білім  мен  еңбекке дағдыландыру  үшін  емдеу  педагогикасы  педагогтік  әне  тәрбиелік   жұмыстарды   жүргізуді  ұсынады. 

Жасөспірімдердің  жүрген  ортасын  (отбасы,  мектеп)

Сауықтыру  өте  маңызды  мәселе.  Аурухана  жағдайында    емдеу  мен  тәрбие  шараларын  педагогтар,  тәрбиешілер,  медицина  қызметкері  жүргізуге  міндетті.  Педагогтік   жұмыс  емдейтін  дәрігердің  басшылығымен  өткізіледі,  ал  емдеу-түзету  шараларының  жоспарын  дәрігер  мен  педагог  бірігіп  жасайды.  Түзету  жұмысында  отьасының,  мектептің  және  емдеуші  мекеменің  күші  бірігу  керек.  Түзеті-тәрбие  шараларын  жүргізгенде  еңбек    пен  тынығудың  кезектігі  қатты  қадағалануы  қажет.  Еңбекке  баулу  және  тәрбие  ісінде  жасөспірімнің  жеке  басының  ерекшеліктерін,  оның  ықыласы  мен  мүмкіншілігін  еске  ала  отырып,  емхана  жағдайында  жүргізілетін  жұмыстар  ата-аналардың  тәрбие  ісіндегі  кемшілігін   дұрыстауға,  отьасындағы  қарым-қатынасты  жөндеуге  бағытталу  керек.

Дәрігер  мен  педагогтың  психогигиеналық  жұмысы  ата-аналардың баласының  сабақта  алған  бағаларына  дұрыс  қараумен,  балаға  қойылған  талаптың  оның   мүмкіншілігінен  асатынын  түсіндіруімен,  нашар  баға  алған  баланы  ұрып-соғуға  тыйым  салумен  сипатталады.

Емдеу-түзету  жұмысы  психотерапиямен  және  дәрігер  арқылы  емдеумен  сабақтасады.  Психотерапия  әдісін  таңдау  психикалық  жағдайға,  жеке  адаммен  не  топпен  өзкізуге  байланысты.  Емдеуде  тәртіпті  түзететін  дәрілер  қолданылады.

 

5. Қабылдау  қызметінің  бұзылуы

 

1.Агнозия

Агнозияның түрлері, анықтама беру.  

2.Деменциядағы  псевдоагнозияның .

Деменциядағы  псевдоагнозияның байқалуы.

3. Сезімнің  алдануы

Галлюцинацияның алғашқы белгілері. 

 

Психикалық  ауруы   бар  адамдарда   қабылдау  қызметінің  бұқзылуы  әр  түрлі  болып  келеді.  И.М.Сеченов  айқандай – актіссі  афферентті  және  эфферентті  механизмнен  тұрады.  Көзьен  қабылдау  қабілетігнде  тоқталған  ол  көз  әлеміндегі  затты  ұстап  көреді    оның  ұстан  көруі  көз  бұлшық  еттерінің  проприоцентивті  сигналмен  байланысына  кіреді.

И.М.Сеченов  көзқарасы  көптеген  физиологтар  мен  психологтардың  еңбектерінің   бастамасы  болды.  (Р.Гранит,  Е.К.Соколов,  В.П.Зинченко,  А.В.Запоротец,  Я.А.Венгер)қабылдау (көру)  қабілеті  адамның  бұл  өмірдегі  бейімделуінің  негізгі  екені  көрсетілген.

А.Н.Зиненконың;  Ю.Б.Гиппнрейтердің  теориясынан,  адамның  қабылдау  қабілеті  оның  өмірлік  қызметінің  тапсырмасынан  туып,  ұштасатыны  байқалады.  Жалпы  психологияда  зерттеу  үшін  қабылдау  (көру)  қабілетін  адамның  психологиясындағы  белсенділік  пен  құштарлық  спецификасында  құрастыру  керек.

С.Р.Рубенштейін    болса  адамның  қабылдау  қабілеті  жалпыламалы  және  ол  жеке  тұлғаның  бағытына  тәуелді.   Сонымен  қабылдау  қабілеті  жалпылама   мен  мтивациялық  негізінде  перцептивті  қызмет  ретінде  қарастыру  керек.  Соңғы  жылдары  шетел  авторлары  адамның  қабылдау  (көру)  қабілеті  оның  жеке  тұлғалық  ерекшеліктеріне  байланысты  екенін  көрсеткісі  келеді. (Д.Ж.Бруннер,  Ш.А.Твиткин).

Сондықтан  қабылдау  (көру)   қабілеті - әр  түрлі  қызметтен   бұзылуы  мүмкін  екендігін  мойындау  керек.  Бұл  ауытқулар  сезімнің  алдануының  дұрыс  таналмағандықтан,  бірденкені  танымада,  ұнамаудан  туады.  Солардың  біріне  тоқталайық.

1Агнозия:

Агнозия   деп  бір   затты,  үнді  тануда  қиналатындарды  айтады.  Көз  агнозиясына  арналған  көптеген  еңбектер  бар.  А.Бетциядан  (1928)  бастап  көз  агнозиясы  үшке  бөлінеді.

А) зат  агнозиясы,  ауру  затты  оның  бейнесін  көре  алмайды  ол  Лиссауэров  «көңіл  күй  обектісінің  агнозиясы»  деп  аталады.  Бұл  топқа  симультантты  агнозия  да  Полвеперттікі  кіреді  (ауру  затты  оның  бейнесін  көреді  бірақ,  не  жағдай  болып  жатқанын  түсінбейді).

Б) Түс  және  шрифт  агнозиясы

В) Аушақтық  агнозия.

Гнозисті  сөйлеу  қабілетінің  бұзылуымен  де   ұштастыруға  тырысты  (К.Гольтштейн,  А.Р.Лурия,Е.П.Кок).  Агнозия  синдромының  кері  әсері  жағынан  сұрақтарда  қойылады  (Лурия, Кок, Миллер)  агнозияның  ми   ширты  бөлігімен  байланысты  екедігі  де  айтылды.  Агнозия  тарихымен  механизімін  Лурия  тереңірек  зерттеген.

Психикалық  ауытқуы  бар  аурулардың   агнозиясына  тоқталсақ,  агнозиямен  ауыратындар  қабылдау  объектісінің  біресе 1,  біресе 1  призніктерін   синтезсіз  айта  бастаған:  төбесінде  қалпағы.  Астында  таяғы -  бірақ  не  екенін  білмеймін:  келесі  бір  ауру  кілтті  дөңгелек  стржені  ретінде  қарастырады.  Ауру   затты  нақты  түсіндірген  мен  оны  атай   алмайды.  Бұл  дәйектерді  Кок,  Камской,  Соркин  өз  зерттеулерінде  дәлелденген,  ең  алдымен   аурудың  қабылдау  (көру)  қабілеті  бұзылғандығы  туралы  сұрақ  туады  (Гольштейн   айтқан  Ш  деген  ауру  ол  фигураларды  көзьен  көріп  дөңгелекпен  үшбұрышты  ажырата  алмайтын  еді,  ол  тек  қол  немесе  басымен  айналдыру  арқылы  таныған).

Біздің  аурулардың  агностикалық  құбылыстары   басқаша   болған.  Олар  форманы,  конфигурацияны  тахископия  жариялағанда  таныған.  Олар  затты  танымай  оны  айталатын  болған.  Мысалы:  тахископ  ауру  оған  суқұйғышты  көрсеткенде  ол  бочкаға  ұқсаған  ыдыс  одан  ұзын  тал  шыққан,  басында  дөңгелегі  бар  деп  айтқан,  немесе  келесі  бір  науқас  (ауру  тарақты  көрсеткенде  гаризанталды  сызық  одан  төмен  қарай  кішкентай  жіңішке  таяқшалар  деп   атайды.  Кейде  аурулар  затты  білмей  оның   суретін  салатын  болады).

Мысал  ретінде  Биренбау  (1935ж.)қарастырған  В.  деген  адамның   ауруы.

43  жаста  мамандығы  бойынша  библиограф.  Диагнозы: эпидемиялық  энцефалит   (доктор  Кагановтың  ауру  тарихынан).

1932 ж.  ауырған,  бір  апатаға   созылған  ұйқышылдық  оның  соңы  ұйқысыздыққа  алып  келді.  Сілекейі аға   бастаған,  сол  жақ  иығы  аурып  t   көтерілген.  Галлюцинация  пайда  болған.   Вентилятордың  айналасында  тышқандар  жүгігіп  жүрген,  фигуралар  полда  секірген,  билеп жүрген  адамдар  айналған.  Осындай  құ ылыспен  аурулар  (науқастар)  Боткинск  ауруханасына  түскен.

Бірнеше  уақыттан  кейін  ауру  есін  жоғалта  бастайды,  өз  палатасын,  төсек  орнын  табалмай  қалады.  1933ж. ВИЭМ  психиаторлық  клиникасына  ауыстырылды.

Біздің  зерттеуімізге  дейін  науқастың  психикалық  статусы  өзгереді.  Науқас  есі  дұрыс  кезінде  айналасына  бейімделген.  Даусы  жіңішке.  Басының  ауырғанынан  көп  жата  береді.  Анамнестикалық  ақпаратты  зорға  дегенде  береді.  Сұраққа  қатысы  жоқ  толдық  түсініктемелер  бере  бастайды.  Аз  оқиды – науқастың  айтуы  бойынша - өзінің  тірі  өлмесі  жоқ.  Сыртан  ақ  көңіл,  эмоцианалды.  Бұл  жағдай  тез  ашушаң,  тітіркеншек,  шарт-сұрт  болуын  тез  алмасады  екен.  Бұрыңғы  сүйген   тірлігіне  әуетігі  жоғалады.  Әдебиет  оқу,  жұмысқа  деген  құштарлық,  адамдармен  араласуы  күрт  өзгереді,   ол   бір типті  кішкентай  ортада  шарасыз  өмір  сүреді.

Бұл  жерде  эмоцианалды  бірыңғайлық  науқастың  жаңылуына  қызығушылық  тудырады.

Тәжірибелі – психологиялық  зерттеу  науқастың  ойлау  қызметінің  қандай  да  бір  ауытқуын  көрсетпейді.  Науқас  инструкцияны  дұрыс  меңгерген,  оқылған  мәтіннің  түсінігін  айтып  берген,  мақалдың  мәнін  түсінген.  Тәжірибелік  жағдайда  байқалған  оның  белсенсіздігі  және  қызығушылығыныңжоқтығы.  Сонымен  қатар  патопсихология  затты  таңдаудағы  ауытқуларды  байқайды.  Науқас  көрсеткен  заттың  40%  танымаған.  Суреттегі  қозықұйрықты  шөп  үстіндегі – кристалл  деп  атады.  Суретті  бірден  емес  әр  бір  деталын  айтқаннан  кейін  таныды.   Көру  қабілеті  туралы  пал  ашу  секілді:  бұл  не  болуы  мүмкін – плита,  кір  жуғыш  па?  Смертница  картинасын  көрсеткенде  науқас  бұл  неқылған  әйел  ол  не  ойлап  отыр?   Ол  неде  отыр?  Бұл  неғылған  көлеңке? – деді.

Зерттеудің  хаттамасына  бірнеше   мысал  келтірейік.  В. деген – науқастың   тәжірибелік  психологиялық  зерттеу  сипаттамасы.

 

Көрсетілген  сурет	Науқастың  атауы  (айтуы)
Тіс  щеткасы	Тіс  жуатын  щетке.  Бұл  не? Сары  таяқша,  мүкін  бахрама.
Пионер  барабаны	Таяғы  бар  құмыра.  Тәжірибеші:   мүмкін  басқа  нәрсе  шығар? Науқас: кастрюльге  салатын  бөлке  ал  таяқшаны  (крентел)  деді.  Бұл  қалпаққада  келеді.  Бұл  не?
Кнопка	Ішінде  үшбұрыш,  мүмкін  проплаз  малы   жасуша.
Үкі	Үкі
Кітап	Бисерлі  жазуы  бар  кітап.
Кеуірт	Жанатын  свеча,  бұл  мүмкін  елес,  бұл  лампа  ішіндегі  кристалл  болуы  мүмкін  емес.
Екі  барабан	Тура  алғашқыдай  бірақ  екеу;  бірі  таныс  екіншісі таныс  емес.  Тәжірибеші:   кішкентайлардың  ойыншығы.  Науқас:  мүмкін  столға  арналған гупка  шығар?
Жазуға  арналған  үкі,  қалам,  кистичка	Факил,  театрдағы  тағы  да  немесе  ұзын  қыл  қалам  үкісімен  бұл  түсінікті  свеча,  кистичка.
Пионер  трубасы	Музыка  құрал,  флейта  немесе  труба  әсімдік,  формасы  бойынша  сәбіз  құйрығы  бойынша  білмеймін.
Ұшақ	Бұл  стрелка  (ұшақтың  құйрығын  көрсетеді).  Бұл   балкон,  б\ірақ  неліктен  бұл  жерде  екі  Аяқ  және  стрепка  бар.

 

Науқас  тіиті  дұрыс  айтқанның  өзінде  өз  жауабына  сенімді  болу  үшін  қосалқы  көмек  іздер  еді.  Ол  сенімсіз  әрі  күмәнмен  жауап  береді.  Науқас  кітапты  бірден    таныды  бірақ  күмәнданды:  не  кітап  бір  төрт   бұрышты  зат  па?

Төрт   бұрыштың  шеңгелі  жоқ  және  мұнда  бірденелер  жазылған.  Ия  бұл  кітап.

Бұдан  көру  қабілеті  бұзылуы  бар  науқас  геометриялық  формаларды  танып  суретті құрылыс  заңдылығымен   толықтырды.  Науқас  суреттегі  затты  білмей  оның   формасын  суреттеді.  Мысалы:  барабан,  шкафтың  суретін  білмеген,  ал  олардың  нақты  формасын  дәл  айтты.  Зерттеу  барысында  анықталған  науқас  заттарды  таныған,  бірақ  олардың  моделін  білуде  қиналған  (жалқаулықтан).  Мысалы,  ұшақты, итті,  жиһазды  оңайлықпен  танымаған.  Науқас  заттарды  жақсы  таныған,  моделдерді  онша  танымаған,  оданда  нашары – суреттегі  заттар.  Науқас  үшін  ең  қиыны  схема  түрде салынған,  контур  түрде  келтірілген  көріністер  болған.  Бұны  жақсылап тексеру  үшін  тағы  бір  тәжирибе  сериясын  жүргізеді.  Науқас  бір  затты  әр түрлі  көріністе  көрсетеді:  а) пунктерді  контурда,  б) қара  силуэт  терінде,  в)  немесе  нақты  құрал-саймандармен  пресс – палвінің  қасында  ручка,  сия  салынған.  Бұл  тәжірибе  біздің  атымызд  дәлелдеді.  Науқас  пунктерді  көріністі  тіпті  танымады  силуетті  әсте-әсте таныды,  жақсы  танығаны  нақты  көріністер  болды.

 

Зерттеу  хаттамасына  мысал  келтірейік.

 

Сурет  ұсынылған	Науқастың түсініктемесі
Иеляпа  (пунктерлі  көрініс)	Мен  не  екенін  өзім  білмеймін  жүзікке  ұқсайды.  Бұндай  кең  тас  болуы  мүмкін  емес.
Иеляпа  (қара  силуэт)	Қозықұйрық  емес  па?  Мүмкін  иеляпаға  ұқсас  бірақ  неліктн  сызық  бар.
Иеляпа  (түрлі-түсті  нақты  көрініс)	Бұл  иеляпаға  ұқсайды.
Пресс – полье  (пункт)	Білмеймін,  бір  нүкте  бұл  не?
Пресс – полье  (силуэт)	Бұл  түсініксіз  зат
Қайтадан  иеляпа  (контур)  көрсетеді	Бұл  иеляпа  емес,  мүмкін  шпнемен  иеляпа
Пресс – полье  (контур)	Бұл   пресс – полье

 

Сонымен  тәжірибе  танымдылық  сатысының  әр  түрлілігін  көрсетті,  ең  соңғысы  объектінің  нақтылығын  айтқанда жақсарған.  Науқас  суреттің  құрылысын   біле  тұра   оны  бір  қандайда  затқа  жатқыза  алмады.  Бұған  дәлел  оған сұраулы  сөйлем  қоюында.

А.Р.Лурия  көрсеткендей  «көру  процесінің  қорытындысын  қабылдап  (көріп)  жатқан  заьтты  табуға  айналған.  науқас  көзбен  суретті  қабылдай  алмаған».

Оған  дәләл:  суреттегі  көрінісін  көрген   науқас    силуэтте  көріністі  танымаған.  Боялған  суреттен  қайшыны  таныған  науқастан  тәжірибеші сұрайды:  мен  сізге  алдын  бұл  затты  көрсеттім  бе? – деп.  Науқас  ойланып  таңқалған  кейіпте  «жоқ мен  бұны  бірінші  рет  көріп  тұрмын  деді;   а  сіз  мен  көрсеткен  аяқшалар  деп  ойлап  жатқан  шығарсыз?  Жоқ  бұл  қайшы  емес  (науқас  оны  ойымен  салады)  бұл  не  болуы  мүмкін?  мен  білмеймін».  Оған  келесіг  өтуге  мүмкіндік  туса  да  онда  сенімсіздік   тұрады.  Боялған   иеляпаны  таныған  ол  контурға  қарап.  Не  бұл  да    иеляпа  деді.  Тәжірибешінің  жауабынан:  бұл  неғылған   сұрақ  деп  көлеңкесінен  көрсетеді.  Кейінгі  тәжірибеде  оған  осы  суретті  көрсеткенде,  науқас  сіз  өткенде  иеляпа  дегенсіз  деді.

Келтірілген  көрсеткіштер  бойынша  қабылдау  (көру)  қабілеті  бұзылуы  адамның  қамтылу  функциясы  мен  шарттылығына  байланысты.  Егер  тәжірибеші  нақты  затты  көрсетуді  ұсынса  (иеляпа  немесе  қайшы  қайда  екеін  көрсетіңіз,  науқас  дұрыс  таныған).  Сонымен  объектіні  нақты  ортаға  салу  тануға  көмектескен.  Ал  заттың  атауы  азрақ  көмектескен.  Сондықтан  бұндай  аурулар  дементтік  ауруларда  нақты  байқалған.

2.Деменциядағы  псевдоагнозия

Клиникалық  және  тәжірибелі  психологиялық  көрсеткіштер  көрсеткендей  көру  қабілеті  бұзылған  науқастарды  зерттеу  барысында  органикалық  типтегі  деменцияның  байқаған  ерекшеліктерді  көрген  науқастар  суретті  танымаған.  Оған  тағы  бір  ерекшелік  қосылды, олардың  қабылдауы  (көру)  диффузиялық  дифференцияналды емес болған.

Бұл  топтағы  науқастардың  көру  қабілетінің  бұзылуы  картинканы  көрсеткенде  байқалған.  Деменциямен  ауыратындар  сюжет  қатар  бірнеше  феномендерді  де  танымаған.  Сюжеттің  мағынасын  түсінбей,  тіпті  кейде  Сюжетті  көрмей  ондағы  затты  суреттей  бастаған.  Суреттің  кейбір  бөлігі  бірігіп,  фонмен  араласып  заттардың  көрінісін  білінбей   қалады.  Г.В.Биренбауш  айтқандай  науқас  затты  өзі  зейін  ойған  бөлігінен  ғана  тани  бастайды.  Қозықұйрықты  науқас  қызанақ  дейді  қалпағына  қарап,  ал  егер  зейіні  аяғына  түссе  онда  қияр  дейді.  Сондықтан  науқасқа  суретті  көрсеткенде  бәрі  бір:  оны  жартыла  ма  бүтіндей ма.

Кейбір  науқаста  агнозия  көріністің  құрылысымен  формасында  дамуын  тапқан.   Г.В.Биренбауш   1948 ж. К.  деген  науқас  жайында  айтқан – онда  органикалық  деменциямен  қатар  көру   агнозиясі  формаларды  қабылдауда  бұзылуы  байқалған.  Үшбұрыш  көрсеткенде: «Клин  сияқты,  бірақ  атай  алмаймын,  үш  клин  көріп  тұрмын,  клин – үш клин   шығар».

Төртбұрыш     көрсеткенде  ол:  «Маған  бұны  атау  қиын (саусағымен  көрсетіп)  түзу  сызық, түзу  сызық,  түзу  сызық және  тағы  түзу  сызық».

Бітпеген  жартылай  дөңгелекті  көрсеткенде  «бұл  жерде  қандайда  бір  ойық  бар  дейді».  Мысалы – крест  көрсеткенде  науқас  «қалай  қарасаңда  түзу  сызық  дейді».  Көбіне  науқас  затың  формасын  қабылдап  бірақ  бірден  оның  құрылысы  бұзылады.

Биренбауш  айтқандай  агнозиямен  ауыратын  науқасты «оптикалық  зейін»  бұзылған  деуге  болады.  Мысалы:  картинканы  көргенде,  дөңгелегі  шығып  кеткен  арба   жанындағы  шаруаны  көргенде  науқас:  мына  дөңгелек,  ал  мынау  еркек,  атты  көрсетіп:  «мынау  бір  құс» - дейді.  Тәжірибеші:  «ат  қой  десе»,  науқас:  атқа  ұқсамайды  дейді.  Бұл  жерде   тек  мағыналы  емес  құрылыс  компанентінде   бұзылған.  Арба  мен  дөңгелекті  таныған  науқас  қорытында  шығара  алмайды.  Бұл  ат  жегілген  арба  деп    сонымен  қатар  аттың  құлағын  көріп  бұл  құс  дейді.    Науқас  суреттің  құрылысыменбөлшектерін  дұрыс  айтпағандықтан  мағынасы  да  басқаша  болды.  Бұл  ауытқу  Пик  айтқан  «сенилді  агнозияға  ұқсайды».   Науқас  бөлек  заттарды  айтып  оның  жалпы  мағынасын  айта  алмайды.

    Қатты  болмаған  суретті  көрмеген  науқас  диффузиялық  ойға  беріліп  суреттің  анық  түстері  арқылы  жаңылысады,  ойға  бой  сұңбай  көріп  айтасалу ол  диффузиялық  болады,  оның  құрылысы  тез  бұзылады,  суреттің  керек  элеметтері  ерекшеленіп  сурет  тануда  адастырады.  Деметті  науқастарға  тіпті  көрсеткен  суретті  теріс  теріс  қойсан  олар  тани  алмаған.  Мысалы:  мысықтың  суреті көрсетіледі  теріс қойғанда     науқас:  бір,  ескерткіш  дейді.  Ал егер  дұрыс  қойса,  енді  тура  ескерткіш  дейді!   Мысық.  Бәтенке  суреті  керісінше   қоқыс  салғыш  дейді,  ал  егер  аударса  тез  таниды.  Егер  затты  ұзақтатса  деменциялды  аурулар  олардың  көлемін  ұмытып  қалады.

    Сонымен    Биренбауш   деменциялдық  науқастан  байқағаны  перцептивті  қызметтің  басты  факторы  болып  табылады.

Сезімнің  алдануы

    Галлюцинация  (елес).  Көңікүйдің  бұзылуынан  көбіне  галлюцинация  байқалады.

    Психиатрияда   галлюцинацияны  өтірік  көру  дейді.   Науқас  жоқ  заттарды  көріп,  ешкім  айтпаған  дыбыстады естиді, жоқ   иістерді  сезеді.

    Галлюцинация  әртүрлі  моделде  болуы  мүмкін.  Е.Эскироль галлюцинацияны – адамның  бірдеңені  сезетіні  жайында   сенімді  болады,   бірақол  сыртқы  әлемде  болмаған  жағдай.  В.А.Гилеровск  Эскирольдың  бұл  анықтамасы  галлюцинация  ешқандай  қоздырғышсыз  болады  деген  клинитарлық  түсінікке  негізделеді.  Қоздырғыштың  бар  болуы  немесе  жоқтығы  сезімнің  алдануын  галлюцинацияға  жатқызады.  Галлюцинацияның  мағынасы  әртүрлі:  олар  неитралды  болуы  мүмкін,  науқас  оған  жай  ғана  әсер  етеді.  Галлюцинация   императивті  болуы  мүмкін:  науқасқа  бір  үн  бірдеңені  істе деп  бұйрық  береді.  Мысалы  бір  науқас  үн   (дауыс)  киімдерді  жандыр  деп  бұйрық берген,  екінші  бір  науқасқа  ақшаларды  таста  деген;  дауыстар  өте  қорқынышты  болады:  олар  тіпті  өлтір  деген  бұйрық  береді.  Дауыстың  әсерінен  науқастар  не  бұйрық  етілсе   соны  орындаған  (киімдерді  жаққан, ақшаларды лақтырып тастаған).

    Науқастар  галлюцинациялық  бейнеге  шынайы  қараған.     Науқастардың  іс-әрекеті  жалған  көрумен  байқалған:  көбіне  науқастар  галлюцинация   екенін  жоққа  шығарады  бірақ  олардың  іс-әрекеті  білдіріп  қояды.  Дәрігермен  сөйлесіп  отырған  науқас  бірден  дауысқа  жауап  береді.  Кедергі  келтірме,  көрмей  тұрсынба  мен  бос  емеспін  дейді.  Кейбіреулері  қолында  жүрген  тышқандарды  қуа  бастайды.  Иісті  сезу  галлюцинациямен  ауырғанда  науқас  тамақ  ішуден  бас  тартады: бензин, керосин  сасып  тұр  деп.

     Науқас  галлюцинациялық бейнені   шынайы  бейнеден  ажырата  алмайды.  Ол  бұл  бейне  оң  жақта  тұр  «машина  терезе  алдында  тұр»  деп  айтды.  Галлюцинацияық  бейне  сезіммен  боялған:  науқас  дауыс  тембрін   еркек  немесе  әйел  екенін  ажырата  алады,  ашық,  тұйық  түстер,  үлкен  немесе  кішкента  жануарларды  көреді.  Бұл  ашық  сезімталдық    галлюцинациялық  бейне  мен  шынайы  өмірдегі  зат  бейнесін  біріктіріп  адастырады.  Галлюцинациялық  қалыпқа  адамдар  өз  еркімен  келмейді  және өз  еркімен  кете  алмайды  ол  тылсым  бір  күш.

    Галлюцинациялық  бейне  өзін  басқарудың  жоқтығынан  туады.  Науқасты  галлюцинациялық  бейненің  жоқ  екендігіне  сендіріп  болмайды.  Науқас  дәрігерге  сіз  қалайша  көрмей  тұрсыз  оң  жақ  бұрышта  құлақтары  тікірейіп  ит  тұр  ғой  деп  сенімді  айтады  және  сіз  қалайша  естімей  тұрсыз  маған  бір  темекі  шегетін  еркектің  даусы  (қолынды  көтер)  деп  айтып  жатыр  ғой  дейді.  Галлюцинациянтты  сендіру  қиын  ол  тек  жалпы  жағдай  түзелгенде  ғана  жақсарады.

    Галлюцинация  жайында  өз  еліміздің  және  шетел  психологтары  көптеген  еңбек  жазған.  Бірақ  бұл  жұмыстардың  бәрінде  Ю.Ф.Поляков  айтқандай  психикалық  қызметтің  соңғы  қорытындысының  нәтижесі  жазылған;  ол  бұл  өнімді  шығаратын  процесс  жайында  ештене  айтылаған  қарастырылмаған. 

    Психологтарды  қатты  қызықтыратыны  сезімнің  алдануы.  Қандай  да  бір  сыртқы  объектісі  болмаған  заттың  бейнесі  елестеуі  мүмкін  бе?  Психологиялық  және  әдістемелік  маңызы бар  қиындыққа  С.Я.Рубенейтиннің  тәжірибелік  зерттеуге арналған,  оған  төменде  толығымен  тоқталамыз.

    Галлюцинация  механизмі  жайында  сұрақтар  қайта-қайта  қойылады.  Кейбір  авторлар  галлюцинацияны  рецепторлардың  бұзылуы  салдарынан  туатын  өнім  дейді;  кейбірі  ОШШ  бұзылуы  салдарынан  галлюцинация  туады  деді;  ал  кейбір   көрініс  инденсификацииясынан  галлюцинация  механизімін  көрді.  Ең  соңғысына  жақын  болған  Е.А.Попавтың  концепциясы,  ал  галлюцинацияның  тежегіштік  теориясын  ұсынған. 

    Бұл  теорияға  И.М:Павловтың  галлюцинация  гипнозтикалық  парадоксальды  фаза  туады  деуі  негіз  болды.  Шынында  да  науқасты  тенгистік  жағдайдың   бар  болуын  кеменикалық  фактілер  дәлелдейді.  Анық  болғаны  галлюцинациялық бейне  ұйқыға  кеткенде,  оянғанда  күшие  түседі екен,  бір  жағынан  кофейн,   фенамин  дәрілері  галлюцинацияны  әлсіздендіреді.  Сонымен  қатар  егер  бром  қабылдаса  галлюцинациялық  қабілетті   пройесті  күшейтеді.

    Парадоксальды   фаза    барысында  әлсіз  қоздырғыштар   күшейгендіктен  Паповтың  ойынша  елес  шынайы  зат  болып  көрінеді.

    Бірақ  Рубенштейн  байқағандай  галлойдтық  фразаны  күшейту  ешқандай  нәтиже бермейді.  Өйткені  рефлекторлы  процестен  тыс  мынандай  көрініс  болуы мүмкін  емес.  Диалектикаматериалдық  теория  психикалық  қызметті  шындықтың  көрінісі  ретінде  қарастырады.  Адамның  сансыз  қызмет  формасы  түрлі  шынайы  қоздырғыштардың  салдарынан  болатының  автор  анық  көрсеткен  галлюцинациялық  объект  арасындағы  байланысты  түзу  мүмкін  болмағандықтан  оның  жоқтығын  дәлелдейді.  Рубенштейннің  айтуы  бойынша  объекті  мен  көрініс  арасында  қиын  бір  байланыс бар,  бірақ  әрбір  психикалық  актінің  алғашқы  салдары  сыртқы  қоздырғыштардан  болады,  оған  анализатор  қызметінің  бұзылуына  кіреді.  өз  гипотезасын  дәлелдеу  үшін  Рубенштейн  келесі  әдісті қарастырады.  Науқастарға  магниттік  лентасында  жазылған  (су  дыбысы,  қағаз  үні)   ұсынылды. 

    Сау  адамдар  оны  тез  ажырата  білді  бірақ  науқас  немесе  бұрын    галлюцинациямен  ауырған  ажырата  алмайды.  Бірақ  науқас  қағаздың  шықырлағаның  естігенде,  сен  жамансың  деген  дыбысты  естігенің   Рубенштейн  жазады.  Кейбіреуі  жазылған  дыбыс  естиді:  бұрын  теңізші  болған науқас  теңіздің  үнін  естиді.  Науқастардың  іс-әрекеті  қимылы  үнді  өтірік  қабылдауда  жауапты  болады.  Қорыта  келе   Рубенштейн  галлюцинацияның  қалыптасуына  дыбысты  дұрыс  таңдай  алмағандықтан,  танымағандықтан фотогенетикалық  деңгейде  тұратынын  айтады.

    Сезімнің  алдануы  сау  адамда  галлюцинацияның  тууына  әкеледі.  Әдебиетте  галлюцинацияның  тууы  туралы  жазылған: 

1. сенсорлық  деффецеттен  (жетіспеушіліктен)
2. нашар  көріп,  нашар  естігендер  (бірақ  соқыр – кереңдерде  меңіреуде  емес).

    Бұл  дәйектер  жақсы  естіп  жақсы  көруде  қиналдыратын  жағдай  галлюцинацияның  тууына  себеп екенін  дәлелдейді.  Көзбен  көрудегі  галлюцинация  гепнезінде  сенестоватия,  оптиковестибуляторы,  хоро-прио және  интерорикцеция  бұзылуы  ролб  атқарады.  Абрамович  бір науқас  жайында жазған  оның  басы үлкейіп,  оң  көзі үлкейіп  бара  жатқан  сияты  көрінген;  көз  галлюцинациясы  туғаның    білдіреді. 

    Сонымен  қиын  фотогенез  галлюцинациясы  кезінде   ішкі  және  сыртқы  анализаторы  қызметінен  өзгеруі  үлкен  роль  атқарады.  Рубенштейн  өз  тәжірибесінде  галлюцинация   ішкі  және  сыртқы  қоздырғыштар  болмай  сезімнің алдануын   жоққа  шығарып еңбегін реттеді.  Рубенштейннің   тәжірибелі  қорытындысы  уақытысында  Бехтерев  жүргізген  тәжірибеге  сай  келеді.  Есту  галлюцинациясын ауыратын  науқастарға  Бехтерев  монотонды  үндік    қоздырғыш  қолданған  нәтижесінде  алынғаны:

1. Галлюцинация  осы  проекциясын  қоздырғыш  жаңаға  қарай  ауыстырып  тұрған;
2. Қоздырғыштар  кейде  галлюцинациялық  құбылыстарды қоздырған;
3. Науқастар  шынайы  қоздырғыштарды  көреде  естиде  алмаған.  Бұның  бәрі  Рубенштейн  айтқан  сезімнің  алдану  фотогенезіне  алып  келеді.

    Бұл  жағдай  өте маңызды,  өйткені  қызметтің  нашарлауын  дәлелдейді.  Міне  сондықтан,  психопатологиялық  құбылыстың  қорытындысы    жалпы  психология  пайдалы болуы  мүмкін,  психопатологиялық  өзгеріс  процесі  көрсеткендей,  бұл  процестерге  қымет  формасы  ретінде  қарау  керек.  Псевдогаллюцинация  психологияда  аса  көп  қызығушылық  тудыратын  галлюцинация  ол  псевдогаллюцинация.  Ол  алғаш  рет  орыс  психиаторы  Кондинский  және  француз  психиаторы  Киерасбомен  толық  жазылған  «псевдогаллюцинация  кітабында  Конндинскии  псевдогаллюцинацияның  шынайы  айырмашылығын  жазады,  сонымен  қатар  есте сақтау  қабілетімен  ойдан  шығару  туралы  да:  бас миының сенсорлық бөлігін  қоздыру  нәтижесінде  санадағы  трі  әрі  сезімтал   бейнелер  шынайы  галлюцинациялық  бейнеден  айырмашылығы  бар  бірақ  соңғысының  объективті  түрі  жоқ  бірақ  субъективті  ретінде  саналаді,  сонымен  қатар  аномальді,  шынайы  естеліктермен  фонтазиядан  күшті. 

    Псевдоголлюцинацияның  голлюцинациядан  айырмашылығы  ол  ішкі үнмен  жүзеге  асу,  науқас  құлағының  ішімен  естігендей  болады.  Науқас  үшін  голлюцинацияның  өзі  шындық болса, псевдоголлюцинацияның   субъективті  құбылыс  ретінде  дайындайды,  науқас  оған  әртүрлі  қарайды.  Сонымен  қатар   Конндинскии  жазған  науқас  Лошков псевдоголлюцинациялық  арыстаннан  қорыққан  жоқ.  Оның  аяғының  тигенін сезседе  оны  денесімен  емес  рухани  жан  дүниесімен  көрген.  Науқастың  айтуы  бойынша егер арыстан  шынайы  голлюцинация  кезінде  келқгенде  ол  қорқып қашып  кетер  едім  дейді.  Голлюцинация  секілді  псевдоголлюцинациясы    әртүрлі  сезімдік  жағдайда  болуы  мүмкін:  тактилді,  кинестетикалы,  дәм  сезгіш  секілді  болуы  мүмкін.  Псевдоголлюцинация  науқасқа  тәуелді  емес:  олар  өздігінен  санадан  кете  қоймайды.  Бұл  кезде ойшыл  қиалшыл  адамдар   еске  алып отыратындай,  өзіндік  белсенділік,  қызмет  жоғалтады.  Көбіне  псевдоголлюцинация  мәжбүрлік  сияты  болады,  оларды  біреу  жасаған:  науқас  оған  суретті  сорлықпен  көрсетіп  жатқанын  айтып  шағымданады,  тілмен  әрекет  етеді  өзі  айтқысы  келмеген  сөздерді  айтады,  қол,  аяқ  бүкіл  денесімен  біреу  басқарып  отырғандай.  Гиперсанализация  бастамада  өзінікі  өзгенікі   болып  көрінеді.  М. М. Элгазина  бір  науқас  жайында  жазған  ол  тура  өзінің  ойын  біреу  алып  орнына  басқа  біреудің  ойын  қосқандай.  Ол  тағы  бір  науқас  жайында  жазады  оның  шынайы  голлюцинациясы  псевдоголлюцинациямен  сәйкес  ұштасады:  ол  шынайы  дауыспен  басының  ішіндегі  дауысты  естиді:  оған  жаман  ойлар  салады,  ол  өз  ойын  басқара алмай  қалады:  оған  жаман  жүрісті  бұйырады – ол  қолын  созып  жүреді  бүкір  кейіпте.  Псевдоголлюцинацияның  бұл  түрі  синдром  деп  аталады  дейді  Конндинскии.   Конндинскии  синдромының  басты  радикалы – ой  жеке  тұлғаның  ойының  өзіне  бағынбауы  бұл  синдромның  үш  түрі  бар: 

1. идеаторлы – ойының  ашықтығы,  мәжбүрлік  науқаста  өз  ойын  есту  псевдоголлюцинациясы  туады. Жағымсыз  «іштей  анық  сезім  туады»
2. сенсорлық  сезіну
3. мотарлы – іс-әрекетінің  істелуі.

    Бұл  синдром  толығымен  зерттелген.  Псевдоголлюцинацияны  түсіндіру  үшін  А.А.Меграбиянның  гностикалық  сезім,  оның  күйселіске   түсуін  түсіндіре  алады.   А.А.Меграбиянның  айтуынша  бұл  күрделі  психопатологиялық  құбылыстың  астарында  өз  психикалық  жағдайын,  бөтенсу,  өзіне  деген  сезімнің  бұзылуы  жатыр.  Псевдоголлюцинация  психологтар  аз  зерттеген.  Сонымен  қатар  синптомды  зерттеу  санамен өзін-өзін  тануда  үлкен  үлес  қосар  еді.  Тек  Кмимушевтің  жұмысын  көрсетуге  болады.  Конндинскии   синдромымен  ауыратын  науқастарды  зерттеуден  Клерамбо  қосқан.  Автор  гностикалық  сезімнің  патологиялық  гипотезасын  синдромның  негізі  болып  табылады.  өзі  қабілдау  қабілетінің   бұзылуын  тәжірибеде  дәлелдей   түседі.  Тәжірибе барысында   бұл  ауруды  жүзеге  асыратын  жағдайлар  анықталды.  Ол  мәжбүрлікті  субъективті  сезіну.  Ойна  жұмыстардың  қысыммен  орындалуы,  мұнда  қиындылығымен  қателігі  науқастың  өзіне  білінеді.

 

6. Ақыл-ой қабілетінің бұзылуы   

 

1.Ақыл-есі  бұзылған  адамдардың   психикалық   ауытқулары .

Ақыл-ой  қабілетінің  бұзылуының  бірнеше  көріністері. 

2.Ақыл-ой  кем  балалар  мен  жеткіншектердің  өзін-өзі  бағалауы.  Ақыл-ой  кем  балалар  мен  жеткіншектердің  өзін-өзі  бағалау деңгейінің   даму  факторлары.

3.Ақыл-ойы  кем  жеткіншектердің  даму  мәселесі.

Жеткіншектерде психикалық  аурулардың  туындау себебі.

 

 

Ақыл-есі  бұзылған  адамдардың   психикалық   ауытқулары  әлтүрлі  болады.   Психалогиялық   зеріттеулердегі   көбіне  анализделетін  таным  процестері  (әсіресе  ойлау), ал  жеке  тұлғалық  өзгерістерге  аз  ғана  мөлшерде  көңіл  бөледі.

    Бірақ  психиканың  танымдық  және  жеке  тұлғалық  аймақтарды  анализдеу  жеткілікті  емес.  Психиканың  бұзылуының  барлық  түрлерін  таным  процестерінің   жүйелерінің  бұзылуына  ғана  сәйкестендіру  қателік.

    Аурулардың  қатарында  психологиялық  эксперимент  ұғымдардың,                              түсініктердің   жүйесінің  бұзылуын  анықтамады;   аурулар  синтездеуді,  жалпылауды,  ассоциялауды  талап  ететін  тапсырмаларды  ойластырып,  сонымен  қатар  аурулардың  эксперимент   жағдайына   қарым-қатынасы   өзгермеді.   Сонымен   бірге   аурулар   нақты   жұмыста  дұрыс  әрекет  етуды   ұзақ  уақыт   сақтай   алмады,  қателіктер   жіберді.  Мұндай жағдайда    аурулардын   ақыл-ой   қабілетінің   бұзылғандығы   жайлы   сөз  қозғауға   болады.

    Кең   ауқымда   бұл  проблеманы  зерттеуде  Институт  психолгтарының  зерттеулерінде  қарастырылған.  Оралардың  зерттеулерінде  аурулардың  еңбекке  деген  қабілетіне  байланысты  көптегенфакторларды  анықтау.  1936  жылы  В.М.  Коганның  пікірінше,  аурулардың  еңбек  етуге  деген   қабілетінің    төмендеуіне  әсер  ететін  фактор  болып,  зейін  көлемінің  азаюы,  әртүрлі  сыртқы әсер  етулерді  бірдей  аңғара  алмау  саналады.  Бірақта  аурулардың  бір  ана  іс-әрекетті  орындауға  қажет  дағдылар  мен  икемділіктерді  сақтап  қалған.  Бұл  факт  зерттеулердің  жаңа  ерекше  эксперименттік  тәсілдерін  іздестіруге  негіз  болады.   

    Іс-әрекет  етуге  қабілеттіліктің  бұзылуына  Э.А.Коробкованың   зерттеулері  арналған.  өз  зерттеулерінде  ол  әрекет  ету  қабілеттері  ұзақ  уақытты  жүйеленген  қоғамға  пайдалы  іс-әрекет  деп  көрсетіп,  іс-әрекет  қабілетінің  бұзылуының  көріністерінің  классификациясын  көрсетті:  мақсаттылықтың  бұзылуы,  еркін  іс-әрекет   етудің,  күш  жұмысаудың  көлемі  мен  реттелуінің  және  іс-қимыл  динамикасының  бұзылуы.

    Біз  іс-әрекетке  қабілеттілікті  кең  ауқымда  емес,  тек  қана  ақыл-ой   қабілетінің  бұзылуына  тоқталып  өтеміз.    Өткен  өмірдегі  дағды  мен  икемділіктері,  интеллектуалдық  операциялады  сақталып  қалады,  сонда  да  ауру  ойлау  қабілетін  және  ұзақ  күш  жұмсауды  талап  ететін  іс-әрекеттерді  орындай  алмайды.

    Ақыл-ой  қабілетінің  бұзылуы  бірнеше  көріністерде  көрініп  және  жеке процестердің  (есте  сақтау,  зейіннің  ауысуы)  бұзылуынан  көрінеді.  Егер  мұндай  ауруларға  10  сөзді  қатарынан  жаттауды  ұсынып  және оларды  қисық түрінде  көрсетудің  сұрасаң,  соңғы  әрекет  оларда  қиындық  туғызады.

    Ұқсас  көрсеткіштер  ауруларды  Крепелин  бойынша  зерттеулерінде  алынған.  Қателер  санының  қисығы  да  сынықтар  түрінде  болды  да,  өнімділіктің  үзілмелі  және  лабильді   екенін  көрсетеді.

    Мұндай  толқулар  ауыр  түріндегі  психикалық  ауытқуларды  зерттеуде  сонымен  қатар  сенсомоторлық  реакциялардың  темпін  зерттеуде  қолданады.

    Г.М.Дульнев  өзінің  зерттеулерінде  аса  бір  жоғарғы  немесе  керісінше  ақыл-ой  кем балалармен  жеткіншектердің  іс-әрекеттерінің  төменгі  деңгейін  және  эмоционалды-ерікті  компоненттерінің  алғашқы  жіктеусіз  деңгейң  дамуындағы  мағыналығының  төмендеуін  түсіндіріп  өтеді.  Сонымен  қатар,  талаптану  мен  өзін-өзі  бағалау  деңгейі  арасындағы  айырмашылықтың  жоқтығын  көрсетті. 

    В.Л.Варянин  ақыл-ой  кем  балалар  мен  жеткіншектердің  өзін-өзі  бағалауын  өзі  қарым-қатынас  жүйесінде  қарастырады.  В.Л.Варянин  өзін-өзі  бағалау  деңгейінің  келесі  даму  факторларына  нұсқау  көрсетеді:

1. балаларды  оқытудың  әр  кезеңіндегіәрекеттеріндегі  сапалы  айырмашылық  болуына;
2. жасына;
3. ақыл-ойының  дамуына;
4. ұжымдық  тәрбие  деңгейіне;
5. оның  ұзақ  мерзімді  болуына;
6. ұжымдық  мүшелерінің  тұлғалық  сапаларына.

    Осы  зерттеуді  жүргізу  арқылы,  ақыл-ойы  кем  оқушылардың  өзін-өзі  бағалауын  дамытуды  4  деңгейге  бөлуге  болатындығы  анықтады:  1-3  сыныптарда – балалар  негізінен  мұғалімнің  бағасына  көбірек  көңіл  бөледі;  4-5  сыныптарда - өзін-өзі  бағалауы  жоғарылайды,  6-7  сыныптарда - өзін-өзі    бағалауында  шынайы  баға  беру  қасиеті  дамып,  бала  өзіне-өзі  сын  көзбен  қарай  бастайды,  8-9  сыныптарда - өзін-өзі  бағалауы  тұрақталады.  Сонымен,  автор  ақыл-ойы  кем  балалар  мен  жеткіншектердің  өзін-өзі  бағалау  ерекшеліктерін  кемістікті  жүйесімен  байланысын  анықталады.  А.В.Варянин  өзін-өзі  бағалауының  дамуы  қалып  қою  себебі,  өмір  тәжірибесінің   таяздығында,  өзін  өзгелермен  салыстыра  білмеуінде,  сыныпталдығының    төмендігінде,  мінез-құлықтың  бұзылуында  және   оқыту-тәрбие  жұмысының  жеткілікті  ұйымдастырылмағандығында  деп  түсіндіреді.

    Алғашқы  рет  көмекші  мектеп  оқушылардың тұлғасын  толық  зерттеген  Ж.И.Намазбаева.  автор  тұлғаның  негізгі  компоненттерінің  құрылымының  өзгешелігін  ашты  (эмоционалды  даму,  сана-сезім,  өзінің  іс-әрекетінің  нәтижелерін  ойлау,  мектепке  деген  қарым-қарынас,   қызығушылықтар  және  т.б.)  сонымен  қатар,  ақыл-ой,  тәжірибелік,  еңбек  іс-әрекет  барысында,  ақыл-ойы кем  балалар  мен  жеткішектердің  тұлғасының  қалыптастыру  жолдарын  анықтады.

    Осылайша,  жоғарыда  аталып  өтілген  ғалым-дефектологтардың  зерттеулері  мінез-құлқында  бұзылуы  бар  ақыл-ойы  кем  жеткіншектердің  тұлғасының  әр  түрлі  компоненттерінің  өзіндік  дамуын  көрсетті.   Дегенмен  де,  жалпы  олардың   тұлғасымен  мінез-құлқының  дамуына  қарамастан  зерттеушілер  жалпы  және  көмекші  мектеп  оқушыларының тұлғалық  заңдылықтарының  бірлігін  және  мінез-құлқында  бұзылуы  бар  ақыл-ойы  жеткіншектердің  тұлғасының  әлеуметтік  кеелдену  құрылымы  келешекке  деген  мүмкіншіліктерін  анықтады.  Алайда  әдебиеттердің  талдауында  мінез-құлықтарында  бұзылуы  бар  ақыл-ойы  кем  жеткіншектердің  тұлғасының  дамуы,  жан-жақты  психологиялық  зерттеумен  қарастырылмағанын  көрсетті.

    Отандық  көптеген  ғалым-дефнктологтардың,  яғни  Л.С.Выготский  (1931-35)  И.М.Соловьев  (1935),  Н.Г.Морозова  (1965),  В.И.Пинский  (1962-1981),  Н.Л.Коломинский  (1970),  Ж.И.Намазбаеваның  (1986)  және  т.б.  экспериметтік  зерттеулерінді  ақыл-ойы  кем  оқушылардың  тұлғасының  даму  ерекшеліктерінің  кейбір  жақтары  қамтылған.  Бұл  берілген  мәселенің    күрделілігі  және  жан-жақтылығы  оның  толық  жетілмегендігінің  және   қазіргі  таңдағы  оның  маңыздылығын  ескертіп   өтеді.  Сонымен   қатар,  авторлар  келесі  реттегі  мәселелерді,  яғни  ақыл-ойы  кем  оқушылардың  тұлғасын  қалыптасуы  мен  дамуындағы  өзін-өзі  бағалаудың  рөлі,  ақыл-ой  мен  күшті   әсер  арасындағы  қарым-қатынас,  ақыл-ойы  кем  балаларды  дамыту  және оқыту  процесінде  олардың  өзгеруі,  өзін-өзі  бағалаудың  дамуының  ерекшеліктері  және  даму  динамикасы;  ақыл-ойы  кем  балалар  мен  жеткіншектердің  мамандықтарды  талдауында  талаптануы  деңгейінің  дамуының  өсуі;  ақыл-ойы  кем  оқушылардың  оқу  іс-әрекетіндегі  қарым-қатынастардың  қалыптасуына  және  мінез  құлықтарына  күткен  бағаның  әсер  етуін  зерттеген.

    Тұлғаның  даму  көрсеткіштері  оның  өзін  субъект ретінде таңдау  деңгейімен  қоршаған  ортадан  өзінің  бөлінуі  болып   табылады.  Тұлғаның  интегративті  қасиеті  бола  отырып,  сана  сезім  өзіне,  өзін-өзі  бағалау,  талаптану  деңгейін,  ұжымдағы  өзінің  жағдайын,  орнын  жете  түсіну,  яғни  тұлғасын  әлеуметтік  жағдайын  енгізеді.  өйткені  осы  мәселе  оның  тұлғасының  толық  даму  дәрежесі,  өзіндік  сана  сезімі,  еңбек  даярлығы,  адамдармен  қарым-қатынасы,  өзара  байланысты  дұрыс  орнату,  ұжымда  өзінің  орнын  анықтау  көрсеткіші  болып  табылады. 

    Л.В.Занковтың  «Ақыл-ойы  кем  баланың  психологиясы»  атты  еңбегінде,  Дефектологиялық  институттың  психологиялық  зертханасында  И.М.Соловьев  және  оның  әріптестері,  ақыл-ойы  кем  оқушылардың     ақыл-ой  және  тәжірибелік  тапсырмалар  орындау  барысындағы  мінез-құлықтың  және  эмоционалдық-ерік-жігер  сферасының  өзіндік  ерекшеліктерін  зерттеген.  Жетістікке  жету  және  жетпеу  қамын  бақылай  отырып,  олардың    жетістікке  жетпеу  қамы  айтарлықтай  дәрежеде  дамуы  байқалды.  Жалпы зерттеулердің  нәтижесінде  аұқыл-ойы кем  оқушылардың  өзін-өзі  бағалау  сипаттамасы  оқыту  мен  тәрбиелеу  барысында  айтарлықтай  өзгеруі  байқалды  және  мінез-құлқымен  ішкі  құрылымы  жағынан  бастауыш    сынып  оқушыларымен  жоғарғы  сынып  оқушылары  арасындағы  өзін-өзі  бағалаудағы  айырмашылықтар  көрсетілді.

    И.Л.Коломенский  көмекші  мектебінің  5-7  сынып  оқушыларының  математика,  орыс тілі,  кәсіптік  еңбек  оқу  пәндері  бойынша  тапсырмаларды  орындау  барысында   олардың  өзін-өзі  бағалау  және  талаптану  деңгейін  зерттеді.  өткізілдгкен  зерттеулер  нәтижесінде  И.Л.Коломенский  ақыл-ойы  кем  баалалар  мен  жеткіншектердің  өзін-өзі  бағалау  деңгейі  жеке  пән  түрінде  әр  түрлі  болып  келеді  деген  шешім  қабылдады.  Сонымен  қатар,  автор  7- сынып  оқушыларының  өзін-өзі  бағалау  деңгейінің  5 – сынып  оқушылырымен  бара—бар  екендігін  көрсетті. 

    В.Г.Ананьев,  А.Н.Леонтьев  өз  еңбектерінде  объектіні  өмірді  бейнелеу  процесінде  белсенді  тұлға,  қоршаған  әлеуметтік   танымы,  сана сезімімен  бірлестікке  іске  енетін – тұтастай  субъект  ретінде  көрініс  береді  деп  белгіленген.    Сонымен  қатар,  тұлға  сезімдік  қасиеттерімен  бірлікте,  демек  индивид  пен  әлеуметтік  ортаның  шартымен  бірлікте  қарастырылуын  көрсетеді.

    Индивидтің  табиғи  қасиеттерімен  ерекшеліктері  тұлғада,   оның  әлеуметтік  элементі  ретінде  көрініп  отырады.  Мысалы,   ми  патологиясы  биологиялық  себепшілермен  түсіндірілсе,  ал  оның  тудыратын  мінезі  тұлға  ерекшелігі  болып  қаралады.  Демек,  тұлға  арқылы  сыртқы  ықпал  индиваид  психикасында өзінің  туындысымен  байланысты  болады  деп  С.Л.Рубенштейн  қарастырған.

    Тұлғаның  жүйелі  қасиеті  ретінде  пайда  болуы,  индивид  басқа  индивидтермен  біріккен   әрекетінде,  ақиқатты  өзгертіп  соның  арқасында  өзінде  өзгертіп,  жеке  тұлға  дәрежесіне  жетеді  (Л.И.Леонтьев).  Сонымен  қатар,   тұлға  белсенділігімен  сипатталынады,  яғни  субъекті  өз  шетеуімен  тыс  шығу  ынталылығымен  өз  іс-әрекеттерінің  саласын  кеңейтуімен  талап  қойылған  жағдайлардың  шегіне    тыс  әрекет жасаумен (мотивация,  жетістік  ,  қауіп  қатерге  тәуекел  ету)  сипатталады.  Индивидтің  тұлғасы  бағыттылықпен  бейнеледі,  демек  ұстем  болып  табылатын  адамның  қажетті  көрініс  беретін  мотивтер – қызығушылықтар,  сенімдер,  көз  қарас  және  т.б. жүйелермен  сипатталады. 

    Оқушылардың  тұлғасының дамуы,  механизмді  құрастыратын  көптеген  ішкі  және  сыртқы  факторларға  тәуелді  болып  келеді.  Л.С.Выготскийдің  «баланың  психикасы  әлеуметтік  табиғатқа  ие...» - деген  пікірі  осыған  негізделеді.  Л.С.Выготскийдің  айтуы  бойынша,  баланың  тұлғалық дамуы,  ойын  дамуындағы  әлеуметтік  жағдайлармен  байланысты. 

    Ақыл-ойы  кем,  мектеп  оқушыларының  тұлғасының  даму  ерекшеліктерін  түсіну  үшін,  Л.С.Выготскийдің – жеке  тұлға  даму  процесіндегі  күшті  әсер  мен  ақыл-ойдың  өзара  байланысы  мен  өзара  әсері  жөніндегі зерттеуі  өте  маңызды  болып табылады.  Ақыл-ойы  кем  және  қалыпты  мектеп  оқушылырынің  арасындағы  дамуының  айырмашылығы  әртүрлі  іс-әректтерде  байқалатын  өзіндік  психикалық  өмірдің  екі  сала  арасындағы  қарым - қатынасқа  түйінделеді.   Бұл баланың  ақыл-ойымен  күштің  әсер  арасындағы  тәуелді  қарым-қатынас,  оның  іс-әрекет  түрі  және  мазмұны  тұлғаның  психикалық  саладан  педагогикалық  салаға  өтуі  кезінде дұрыс,  жағымды  қасиеттердің  жеңіл  қалыптасуына  мүмкіндік  береді.  Яғни  ақыл-ойы  кем  мектеп  оқушыларының  тұлғалық  қасиеттері белсенді  бағытқа  даму  мәселесіне  ауысады.  Ақыл-ойы  кем  жеткіншектердің  мінез-құлқымен  тұлғасын  зерттей  отыра,  олардың  құрылымындағы  сақталған  компоненттерді  ашуға  мүмкіндік  туады.  Осыған  сүйене  отырып,  әлеуметтік  маңызы  бар  қасиеттердің  қалыптасуымен  оның  даму  деңгейін  және  мінез-құлқының  тұрақтылығы  үшін  керекті  жұмыстарды,  сонымен  қатар,  тәрбиесі  қиын  балалар  менн  ақыл-ойы  кем  оқушылардың  ақаулы  мінез-құлқын  түзету-тәрбиелеу  шараларын  ұйымдастыруға  болады.

    Кезкелген  адам  өмірге  келген кезінде  «адам»  болып  келеді.  Дүниеге  келген  сәбидің  дене  құрылысы  оған болашақта – жүруді,  ми  құрылыс  интеллектісін  дамытуды,  қолдың  құрылысы  болашақта  әрекет  жасап,   еңбек  етуге   мүмкіндік  береді.  Бірақ  әр   түрлі  жағдайларға  байланысты  болашақта  бұл  баланың  қоғамның  толық  мүшесі,  жеке  тұлға  болатынына  көптеген  кедергілер  туындауы  мүмкін.  Мысалы,  психикалық  дамуының  аратта  қалуы,  түрлі  психикалық  патологиялық  ауытқулар,  тума  пайда  болған  зақымдар,  жүре  туындаған  мидың,  орталық  жүйке  жүйесінің  түрлі  зақымдалуларынан  пайда  болатын  әр  түрлі  жағдайлар.

    Сол  себепті  болашақта  баланың  толық  қоғам  мүшесі  болуына  психикасын  дұрыс  дамуына,  жеке  тұлға  болып  қалыпсасу  үшін,  мұндай  ауытқулардың  алдын  алып,  ал  егерде  орын  алған  жағдайда  ертерек  диагностикалып,  емдеудің,  коррекциялаудың  жолдарын  қарастыру  қажет.  Ол  үшін  ең  алдымен  ауытқулардың  смптомдарын,  қандай  жағдайда  белгілі  беретінің  қалай  коррекциялау  керектігін  білу  керек. 

    Осы  менің  жұмысым  айтылған  талаптарды  орындау  үшін  бағыт-бағдар  береді. 

    Психопатия – бұл  адамдардың өзі  немесе  оны  қоршаған  орта  зиян  шегетін,  мінездің  аномалиясы.  Ерте  жаста  немесе  туыла  пайда  болатын  адамның  жеке  тұлғалық  қалыптасуының  дисгармониясын  туғызып,  дамдардың  әлеуметтік  адаптациясына  кедергі  болады.  Психопатия   адамдардың  психикалық  кейпін  жасайды,  бүкіл  жан  дүниесінде  із  қалдырады,  өмір  бойы  өзгерістерге  ұшырамай  адамдардың  қоршаған  ортаға  бейімделуіне  кедергі болады. 

    Психикасының  диагностикасы  орыс  психиатры П.Б.Ганнушкин   ұсынған   негізгі  үш  белгі  бойынша анықталады:

1. мінездің  патологиялық  белгілерінің  тотальдылығы;
2. мінездің  патологиялық  ббелгілерінің  тұрақтылығы – ең  алғаш  жастақ  шақта  немесе  жасөспірімдік  шақта  белгі  береді.
3. мінездің  патологиялық  белгілерінің   адаптацияның  бұзылуы.

    Психопатия  ерте  жаста  тума  пайда  болатын  жүйке  жүйесінің  жетіспеушілігі  және  қоршаған  ортаның  жағамсыз  әсерлерінен  болады.  Сонымен  бірге  психопатия  балалық  шақтағы  дұрыс  емес  тәрбие  мен   педагогикалық  қарым- қатынастықтан  ғана  болмайды.  Тек  қана  сыртқы  факторлардың  әсері   психопатияның   туындауына  жеткіліксіз.  Психопатияның  негізінде  нақты  жүйке жүйесін  жетіспеушілігі  жатыр.

Психопатия  секілді  бұзылулар

    Психопатия  секілді  бұзылулар  аурулардың  әсерінен,  мысалы,  бас сүйек  ми  зақымдануынан  туындағын  психикалық  бұзылулар,  орталық  жүйке  жүйесінің  инфекциялық  ауруларына, маскүнемдік,  токсикомания,  кейбір  эндокриндік  бұзылулардан  т.б.  болады.

    Басқа  аурулара  қараған  психопатия  даму және  жеке  тұлға  бұзылуына  әсеретпейді.

    Психопатияның  туындау  себептері  көп.  Балаларға  контитуциялық  тұқымқуалаушылық  факторлар  әсер  етеді – психопатиямен  ауыратын  ата-аналарда  осындай  патологиясы  бар  бала   дүниеге  келеді.  Мұндай  психопатиялар  конституционалды,  генуидты  немесе  «ядролық»  деп аталады.

    Бұл  психопатияның  ең  қиын  вариянты,  оны  баланы  дұрыс  тәрбиелеу  арқылы  да туралауға да  мүмкін емес.

    Ата-аналардағы  маскүнемдік  және  нашақорлық  баладағы  психопатияның  пайда  болуына  жиі  әсер  ететін  себеп.   Сонымен  өқатар аурудың  пайда  болуына, анасының  жүкті кезіндегі  зиян  келтіретін  жағдайлар,  әсіресе  әйелдің  ішімдік  қолдануы,  шылым  шегуі, баланың  дамуында  кері  әсер  ететін дәрі  дәрмек  қолданған болса  психикалық  зақымданулар  немесе  инфекционды  аурулар  орын  алуы  әсер  етеді.  Жүкі  әйелдің  тамақтануы  нашар  бола,  қиын  токсикоздар  жүктілікті  тоқтату  қауіпі  және  планцентаның  бөлінуі  және  басқада  факторлар  балаға  кері  әсер  етеді.  Дүниеге  келу  кезіндегі  түрлі  зақымдар  асфиксия баланың  өміріне  қауіп  төндіретін жағдайлар – бұлардың  балығы  псхопатияның  пайда  болуына әсер  етеді. 

Сонымен  қатар  жағымсыз  әсерді  орталық  жүйке  жүйесінің  аурулары немесе  баланың  2-3  жасында  болған  ұзаққа  созылмалы  аурулар  бас  сүйек  ми   зақымдары,  ми  инфекциялары  (миненгит,  миненгоэнцефолия,  вирусты  арулар),  баланың  бірінші  4  жылда  болған  уланулар  тигізеді.  Жоғарыда  аталған  аномалиялар  байқалған  психопатиямен  ауыратын баланың  дамуына  қоршаған  ортаның  кері  әсерлері  көбіне  тәрбиенің жетіспеушілігі  үлкен  әсер етеді. 

    Егерде  , баланың  тәрбиесімен  оны   коррекциялаумен  ешкім  айналыспайтын  немесе  көңіл  бөлмейтін  отбасында  өссе,  мысалы  ата-анасы  ішімдікке  беріліп  кеткен  болса,  немесе   әкесі  алькоголик,  ал  анасы  тек  қана  әкесімен  қарсыласумен  ғана  айналысатын  болса,  немесе  отбасында  әрдайым  ұрыс – керіс  орын  алатын  болса,  немесе  ата-анасы  баланы  апасына,  әжесіне  тәрбиелеуге  берген,  ал  олар  өз  кезегінде  баланы  шипер  қамқорлық  негізінде   тәрбиелейтін  болса – онда  баланың  аномалиялары  одан  әрі  күшейе  түседі.  Ал  егер  баланы  ерте  жастан-ақ  ата-анасы  дұрыс   тәрбиелеп,  өзін  ұжымда  қалай  ұстау  керектігін  үйретіп,  ненің  дұрыс,  ненің  дұрыс  емес  екендігін  түсіндіріп  тәрбиелесе,  онда  баланың  мінезін  түзетуге  мүмкін  болады,  ол   психопатияға  тән  эгоцентрикалық  мінез-құлықтан  айрылып,  адамдармен  дұрыс  қарым-қатынаста  өмір   сүре  алады.

    Балалардағы  психикалық  дамудың  тежелуі

    Бұндай  ауытқулар  интеллектінің  жетіспеушілігінде,  психиканың  артта  қалушылығында  көрініс  табады.  Негізінде  бұл жеңіл  ауытқулар,  оның  негізінде 

    Психикалық  даму  темпінің  тежелуі  жатыр. Ол  қалыпты  дамыған   интеллект  пен  олигофренияның  ортасындағы  жағдай  болып  сипатталады.

    Психикалық  даму  темпінің  тежелуі уақытша  болуы  мүмкін.  сонымен  қатар  тума  пайда  болған  интеллектінің  жетіспеушіліктің  түрлері  бар,  мұндай  баларды  конститусионалды – ақымақ  деп  атайды.

    Психикалық  дамудың   тежелуі  әр түрлі  инфекционда  аурулардың   әсерінен,  ми - бассүйектің   зақымдалуынан,   тәрбиенің  жетіспеушілігінен  болуы  мүмкін.  сонымен бірге  сезім  мүшелерінің  дефекілеріне  (зағип,  керең,  мылқау) – мұндай  жағдайда  бала   олық  дамуына  қажетті  информацияны  толық  алмайды.

    Баланың  психикалық  функцияларының  даумы  белгілі  ір  жас  аралығын  да  болады.  Егер  осы жас  аралығында  бала  қажетті  информацияны  алмаса,  оның  даму  тежеледі.

    Баланың  қалыпты  дамуы  үшін  тәрбиелеу  жағдайларыда  үлкен  әсер  етеді.  Психикалық  дамудың  тежелуінің  белгілері  әртүрлі  интеллектуалдық  жетіспеушілікпен  қатар  психиканың  артта  қалуы  тәртібінің  ауытқуы  және  невротикалық  симптомалары  көрініс  береді. 

    Шекаралық  интеллектуалдық  жетіспеушілікте  психикалық  тежелудің  келесі  ватианттарын  көрсетуге  болады:

1. психикалық  инфантилизм;
2. тума  пайда  болған  субдебилділік;
3. дамудың  ерте кезеңдерінде  орын  алған  мидың  органикалық  зақымдануларынан  болатын  дамудың  тежелуі;
4. ерте  жаста  информацияның  жетіспеушілігінен  туындайтын  дамудың  психогендік  тежелуі;
5. сезім  мүшелерінің  зақымдануларынан    пайда  болған  интеллектуалдық  жетіспеушілік.

    Психикалық  инфантилизм – (латынның  «infantilis» - балалық) – бұл психикалық  және  физиологиялық дамудың  тежелуімен  сипатталады,  мұнда  ересек  адамда  жас  балаға  тән қимыл  әрекеттер  көрініс береді.

    Ең  алғаш  «инфантилизм»  терминің  ұсынған   француз  ғалымы  Е.Лисег,  инфантилизмнің  негізгі  үш  белгісін  бөліп  көрсеткен.

    Белгілі  психиатр  Г.К.Ушаков  психофизикалық  инфантализмге  мынадай  сипаттама  берген:  балалық,  шектеулік,  қызығушылықтардың  аздығы,  өзіндік  әрекет  теуге  қабілеттің  жоқтығы.

    Инфантилизмнің  туындауына  эндокриндік  жүйенің  аурулары  ,  ішік  ағза  мүшелерінің  ауруынан  пайда  болған  мидың  зақымдары  себеп  болады. 

    Тума  пайда  болған  субдебилдік – бұл  білімнің  аздылығымен ,  қызығушылық  деңгейінің  төмендігімен, ойлаудың  шектеулілігімен  сипатталатын  шекаралық  ақыл-ойының  жетіспеушілі. 

    Мұндай  балаларға  мектеп  бағдарламасын  меңгеруге  шамасы  жетпейтін  дарынсыз  балаларды  жатқызуға  болады.

    Тума  пайда  болған  субдебилдік  котегориясын  конституционалды  ақымақ  тулғалады  жатқызуға  болады. Бұл  вариантты  ең  алғашқырет  Э.Блейлер  «die  Unclaren»   деп  қарастырған.  Мұндай  адамдарға  ассоциациялардың  жұпындылығы  ғана  емес,  сонымен қатар  ұғымдардың   түсініксіздігі.

    П.Б.Ганушкиннің  аутуы  бойынша  не  норма,  ненің  нормадан  тыс  екенін  көрсеті  мүмкін  емес.  Бұл  балалардың  көбінде  есте  сақтау  қабілеті  жақсы,  олар   мектепте  сабақты  жақсы  оқып,  институттыда  жақсы  бітіруі  ықтимал,  бірақ  көп  жағдайда  олардың  өз  иницитивасын  білдіру  қажетболып,  алған  білімдерін  практикада    қолдану  керек   болған  жағдайда  олар  мүлдем  мардымсыз болып  қалады.

Мидың  органикалық  ерте  зақымдалуынан  туындаған  дамудың  тежелуі

    Психиканың  осындай  тежелу  түрі  интеллектінің  ретсіз  тежелуімен  зейіннің,   есте  сақтаудың,  психикалық  белсенділіктің  дамуымен  сипатталады.  Интеллектуалдық  жетіспеушілік  тез  шаршағыштықпен,  эмоциялық  тұрақсыздықпен,  қазудың  тездігімен,  қимыл-әрекеттің  тоқталуымен  қатар  жүреді.  Мұндай  балалардың  сабақ  үстіндегі  зейіні  шашыраңқы  болады.  Егер  ата-аналар  әрдайым  балалармен  жұмыс  жасамаса,  онда  олар  барлық  пәндерден  артта  қалып,  екінші-үшінші  оқу  жылына  қалып  қоюы  ықтимал.

    Сенсорлық  депривация  жағдайындағы  дамудың  тежелуі

    Сенсорлық  депривация  (зағип,  саңырау,  мылқау)  жағдайында  да  психикалық  дамудың  тежелуі  көрініс  береді. 

    Естімеушілік  жағдайындағ  психикалық  тежелу  басқа  адамдардың  сөзін  түсінбеушіліктен,  яғни  информацияның  аздығынан  туындайды.  Интеллектуалдық  жетіспеушілік  эмоциялық – еріктік  жетілмеушілікпен,  сенушілікпен, т.с.с.  жағдайлармен  қатар  жүреді.  Бұзылулар  балаларда  мектепте  оқу  басталғаннан  бері  айқын  көрініс  бере  бастайды.   Көзі  көрмейтін  балаларда  психикалық  тежелумен  бірге  қимыл-әрекетінің  бұзылуы  білінеді.

    Зағип  балаларға   невротикалық  симптомдар  патологиялық  қиялдау,  жалғыздыққа  талпыныс,  өз  денсаулығына  деген  шектен  тыс  зейін  тоқтатуы, сонымен  қатар  барлық  адам дар  оған  жамандық  ойлайды  деген  ойлар  тән.  Бұл  соқырлардың  депривациялық  синдромы  деп  аталады. 

    Ақыл-ойы  кем  жеткіншектердің  даму  мәселесі

    Ақыл-ойы  кем  жеткіншектердің  тұлғасын  зерттеу  мәселесі  әсіресе  қазіргі  әлеуметтік  жағдайда  маңызды  орын  алады.    Біздің  қоғамымыздың  қазіргі  даму  кезеңі,  қоғамның  барлық саласындағы  қоғайтын  істерін  қайта  құрумен  әлеуметтік - саяси  экономикалық   қарым-қатынастардың  өзгеруімен  сипатталады.  Бұл  қазіргі  кезеңдегі  оқушының  әлеуметтік  жағдайдағы  дамуына  үлкен өзгерістер  келтіреді,  яғни,  оның  тұлғасының  қалыптасу  процесіне  әсер  етеді.  Сондықтанда,  мақаланың  негізгі  мақсаты,  ақыл-ойы  кем   жеткіншектердің  тұлғасының  зерттеу  мәселесінің  дамуының  тарихы  және  қазіргі  кездегі аспектілерінің  дамуын  айқынырақ  көрсету  болып  табылады.

    Адамның  тұлға  ретінде  қалыптасуы,  әрекет   барысында  белсенді  түрде  өзгеріп  және  әрекеттіде  өзгертетін,  табиғат,  әлеуметтік  орта  және  сол  тұлғаның   күрделі  ара  катынысы  арқылы  жүріп  жатады.  Өзгерту  барысында  әсіресе  еңбек  әрекеті  процесінде,  адамдар бір –бірімен  белгілі  қоғамдық  байланыс  және  қарым-қатынасқа  түседі.   Адамның  тұлға  ретінде  қалыптасуы,  негізінен,  қоғамда  қалыптасқан  жүйесімен  анықталып,  сол  тұлғаның  осы  қатынас  шартына  орай  әрекетінің  қалыптасуына,  ойын  сол  қоғамның басқа  мүшелерімен  қарым-қатынасының  қалыптасуына  байланысты  болады. 

    Адамның  тұлға  ретінде  қалыптасуы  жаратылыспен  қоғамның,  сонымен бірге  әлеуметтік  күрделі  арақатынасында  қалыптасып  жатады.  Тұлғаның  адамгершілік  қасиеттері  реттелген  әрекеттен  туындалып,  қоғамдық  қарым-қатынас  ерекшеліктерімен  түсіндіріледі.  Адамның  қоғамдық  қатынас  жүйесіндегі  орны  мен  әлеуметтік  ортаның  ықпалының  өзі,  адамның  жас  ерекшелігіне  қарай  қолданылады.  Бұл,  өскелен  жеке  тұлғаның  мақсаты  бағытпен  қалыптастыру  жағдайын  ұйымдастыруды  қажет  етуін  анықтайды.  Адамның  тұлға  ретінде  қалыптасуында  жеткіншектік  кезең  маңызды  орын  алады.  Бұл  жас  езеңнің  адамның  тұлға  ретінде  қалыптасуындағы  ерекше  маңыздылығы,  10-16  жастағы  баланың  дамуындағы  саналы  өзгерістерге  байланысты.  Бұл  жастағы  бала,  жаңа  әлеуметтік  тәжірибесін  меңгеріп,  жаңа қоғамдық  қатынасқа  жэәне  байланысқа  түсе  бастайды.  Қатынас  жүйесіндегі  жеткіншектің  орны  өзгеруі  әрекеттің  жаңа  аспектілері,  осы  жас  кезеңнің  ерекшелігіне  тән  жаңа  өзара  байланыс, қарым-қатынас  жүйесін  тудырады.

    Дегенмен,  психикалық  дамудың  әр кезеңіндегідей   жеткіншек  үшін  маңызды  болып  әрекеттің  негізгі  типі  саналады.  Жеткіншектің  тұлғалық  дамуының  қайнар  бұлағы  негізгі  әрекетпен  ғана  шектелгенімен,  сол  негізгі  әрекет  оның  бойында  маңызды  өмірлік  қажеттіліктерді  қалыптастырып,  өскелең  ұрпақтың  бейнесін  анықтайды.

    Сонымен,  тұлға – бұл  біріншіден,  әлеуметтік  қатынаспен  саналы  әректтің  субъектісі  ретіндегі  индивид.  Екіншіден,  бұл  индивидтің  жүйелі  қасиеті,  оның  қоғамдық  енуімен  анықталы  жәнеде  біріккен  әрекетпен  қарым-қатынаста  қалыптасып  отырады. 

    Отандық  психолгияда  адамды  тұлға  деп – қоғамның  субъектісі  ретінде  оның  қарым-қатынасқа  түсу  жүйесін  сипаттайды.

    Сондықтанда,  қазіргі кезде,  осы  жеткіншектердің  тұлғасын  толық  зерттеу  қажеттілігі  талап  етілуде. 

    Біздің  қоғамымыз  бллашақта  жан—тән  сау  ұрпақты  жалғастыру  үшін  көптеген  жұмыстар  қолға  алынуы  тиіс.  Көптеген  психикалық  аурулардың  себебі,  баланың  аналарының  ішімдікке  салынуы,  нашақорлық,  шылым  шегу,  секілді  жаман  қылықтары  әсер  етеді.  Психикалық  аурулардың  туындауына    мидың  орталық  жүйке   жүйесінің  зақымданулары  себеп  болады,  бірақ  көптеген  психиканың  бұзылулары  тума  пайда болады, бұл  ананың  денсаулығының  қажетті  дәрежеде  еместігінің  көрсеткіші.  Яғни  болашақ  ұрпақтың  дені  сау,  психикалық  даму  деңгейі  дұрыс  болуы  үшін ең  алдымен  ананың  денсаулығын  күту  керек.

Ақыл-ой  жұмысқа  қабілеттілігінің  бұзылуы

    Ақыл-ойы кем  аурулардың  психикалық қызметінің  бұзылуының  әр  түрлі   сипаты  бар.  Психологилық  зерттеулерде талдауға  ереже  бойынша,  таным  процестерінің  бұзылуы  (негізінен  ойлаудың)  тартылады, жұмыстың  азғана  бөлігі  жеке  адамның   бұзылуын  талдауға  арналған. 

    Бірақ  психиканың  бұзылуын  танымдық  және  жеке  сфераның  параметтерінде  талдау  сарқылмайтының   атап  өту  керек.  Психикалық   бұзылудың  барлық  көп    түрлілігін  таным  процестері  жүйесінің  өзгеруінің  немесе  мотивтердің  бұзылуына  табыстыру  (жалғастыру)  дұрыс  емес.

    Бір  қатар  ауруларда  психологиялық  эксперимент  түсініктің   өзгертілген  жүйесін  таппады;  аурулар  синтездеуді  талап  ететін  тапсырмаларды,  қорытындыларды  ұғынды,  ауру  адамдардың  ассоциациясы  барабар  сипатта  болды, ауру  кісінің  тәжірибе  жағдайында  қарым-қатынасында  өзгертілген  жоқ.   Сонымен  бірге  аурулар  нақты  жұмысты  іс-әрекеттің  дұрыс  тәсілін  ұзақ  уақыт  бойы ұстап  тұралмады,  қателіктер  жіберді.  Бұл  жағдайларда  аурудың  ақыл-ойы  жұмысқа  қабілеттілігінің  бұзылуы  туралы  айтуға  болады. 

    Бұл  мәселенің  неғұрлым  кең  жоспарында  аурудың  еңбек  қабілеттілігінің  бұзылуы  негізінде  жатқан әр  түрлі  факторларды  анықтайтын  еңбекке  қабілеттілігін  сараптау  институтының психологтың   зерттеулері  арналған.

    1936 ж.  В.М.Коган  көптеген  ауруда  еңбекке  қабілеттілігі  төмендететін  негізгі  фактор  оның  зейінің  көлемін  арылту   болып  табылатының  туралы  бірнеше  ортаның  әсер  етуін  бір  мезетте  есепке  алудің  мүмкін  еместігі  турал  ережені  қорғады.  Мұнда  негізінен  аурулардың  бір  реттік  ақыл-ой  іс-әрекеті  үшін қажетті  дағдылар   мен   шеберліктерін  сақтапқалған  болып  шықты. Бұл  дерек  зерттеудің  ерекше  экспериметтік  тәсілін  іздеудің негізі  болды.

    Еңбекке  қабілеттілігінің  бұзылу  мәселесіне  Э.А.Коробкованың   қызықты  зерттеуі  арналған.

    Адамның  өткен  өмірдегі  дағдыланған  әдеттері,  оның  иентеллектуалды (зияткерлік)  операцияларды  жиі  сақтап  қалады,  оның  үстіне ауру  адам  ұзақ және  тұрақты  күштерді  талап   ететін  ақыл-ой  тапсырмаларын  орындай  алмайды.

    Ақыл-ой  еңбекке  қабілеттілігінің  бұзылуы  жекелеген  процестердің:  ес – зейіннің  өзгерісінен  (тербелісі)  көрінеді.  Егер  мұндай  ауруға  он  сөзді  айту  және  айтылған   сөзінің  санын  қисық  түрінде  бейнелеу  ұсынылса  онда  соңғысы  сынық  сипатта болады.

    Осыған  ұқсас  нәтижелер  ауруларды  крепшин  сынамасыме  зерттеу  кезінде  алынды.  Жіберілген  қателіктеодің санын бейнелейтін  қисықта, 

аурулардың   өнімділігінің  үзілуімен  лабильділігінің  дәлелдей  отырып,  сынық  сипатта  болады.

    Осыған  ұқсас  өзгерістер  психикасының  қызметтің  күрделі  формаларын зерттеу 

Кезі  сияқты,  оның  қарапайым  көрінулерін  талдау  кезінде  де,  мысалы  сенсомо торлық  реакциялық  қарқынын  зерттеу  кездерінде  де  байқалады.

    Диплом  иесі  В.И.Васильева  сенсомоторлық   реакциялардың  қарқының  кркешеліктерін  анықтау  үшін  сандарды  «Шульт  таблицасынан»  іздеу  әдістемесін  қолданады.  Ауру  адамға  жүйелі  түрде    5  таблица  ұсынылды, онда  1-ден  25-ке  дейінгі  сандар   ретсіз  берілген.  Ауру  кісі  сандарды  рет-ретімен  көрсетуі және  атауы тиіс.

    В.И.ВАсильева  ауру  кісінің тапсырманы  берілген  уақытта  орндай  алғанын,  оның тапсырманы  орындау  қарқының  баяулығын  атап  кетті.

    Санды  іздей  отырып,  ереже   бойынша,  қалыпты   тез  қарқынмен,  аурулар  кенеттен,  кезекті  манды  жоғалтып  алады;  яғни  оған  қарап  тұрады  және  оны  кзрмейді,  тіпті кейде  ондай  сан   таблицада   мүлде  жоқ  дейді.

    Аурулардың  сенсомоторлы  реакцияның  өзгерісінің  басқа  сезімтал  индикаторын  көру  моторлы  координацияларын  зерттеу  кезде  алған  мәліметтері  болды.  Бұл  зерттеуді  С.Я.Рубинштейн  өзі  жасаған  әдістердің  көмегімен   өткізді,  оның  мәні  мынада:  зерттеуші  берілген  қозғалысты  көзбен  бақылап  жүзеге  асыру үшін  өзінің  қысымын  резеңке   грушаға  өте  дәл  есептеуді  үйренуі  тиіс.    Қозғалыс  килограф  лентасына  сиямен  жазылып  алынды.

    Кленикалық  (мінез-құлқында)  сипатында  артеростероздық  генездік  психикалық  бұзылуы  байқалған  ауруладың  (түрткі  болу)  қозғау  салатын  сипатта  екендігі  анықталды.

    Аурулар   өздеріне берілген  қозғалысты күші  мен  жылдамдығы  бойынша  дұрыс   жүзеге  асырады,  бірақ  олардың  қысымы  сазды  (ырғақты)  болмады.

    Іс-әрекет  деңгейінің  осыған  қсас  өзгерулерінің  заттарды  жіктеу  әдісінің  көмегімен  мысал  келтірейік.  К-ва  деген  ауру  адамдар,  өсімдіктер   тобын  дұрыс  бөлді  және  сол  жерде  қоңыз  қонып  тұрған  гүлді  бөлек  қояды  да  дәлелдейді:

«ол  әрқашан  да  гүлде  отырады».  Дәл осылай  жиһаздар  тобын  бөле  отырып,  оған  бөтелкемен  стаканды  жатқызады:     «Олар  шкафта  тұр».  Тәжірибе  алушының  мынадай  ескертулеріне:  «Ойлаңыз» - стаканды  жиһаздан  бөледі:  «Бұл  ыдыс»-дзейді.  өзі  қоңызды  гүлдер  тобына  алып  тастайды,  оны  жануарлар  тобына  қосады,  былай  деп  түсіндіре  отырып:  «Мұнда  балықтар  мен   құстарды  да  жатқызуға  болады»-бұлардың  бірі  тірі  ағзалар  ғой.

    Басқа  ауруларда  қате  шешімдер олардың  ұмітшақтығымен  пайда  болады.  Мысалы,  К-ва  деген  ауру  жеміс-жидектер  де  гүлдерде,көкөністер  де  кіретін  «өсімдіктер»  тобын  бөліп  ала  отырып,  сол  жерде  өсімдіктердің  тағы  бір  тобын  бөле  бастайды, ағзаны  жіберген  қате  тәжірибешінің  мұқият  ескерту  бермеуі  тапсырмаларды  дұрыс  орындамауға алып  келеді.

    Аурулурдың  ақыл-ой  жұмысқа  қабілеттілігінің өзгерісі  оларды  тапсырмаларды  дұрыс  шешпеу  мен  тарылуға  алып  келеді.   Бірақ  соңғылары кезеңмен  пайда  болады  және  аурулардың  ақыл –ой  процесінің  тұрақты  төмендеуі,  олардың  синтетикалық  қызметінің,  құлауы  туралы  расталады.аурулардың  ойлаудағы  қателігі  жекелеген  дұрыс  пікірлердің соңына    дейін  жеткізілмеген  себебін  пайда  болады;  олар  үзіліп  кетті;жекелеген  кезеңді  ұмытылып  қалдыжәне  пікірлердің  бір  тұтас  кескінді  тізбегіне  жиналады.

    Осыған  ұқсас  бұзылулар  түсініктердің  жүйесінің  бұзылуымен  түсіндіріле  алмайды,   олар  динамикалық  сипатта  болады;  аурулуа  тарылу   барысын  дұрыс  белгілейді,  бірақ  уақытта  алдын  ала белгіленген  бағдарлама барысында  жасалады,  бірақ  ауру  он  мықтап  ұстап  тұра  алмайды,  осыған  ұқсас  тітіркендіргіштер  іс-әрекеттің  бұл  барабар  бағдарламасын  бұзады.

    Осыған  ұқсасөзгерістер  аурулардың  психикалық  процестердің  тез  әлсіреуінің   көрінісі  болуы  мүмкін.  бұл  әлсіреудің  өзіндік  сипаты  бар,  оны  әдетегі  әлсіреуден,  яғни  біз  сау  адамнан  байқаған  әлсіреуден  ажырата  білуіміз  керек.  Соңғы  жағдай  да  жұмыс  қарқыны  бәсеңддейді;  тәжірибенің  соңына  қарай  қателіктің  саны  көбейеді.

    Бұл  туралы  дені  сау  зертеушілерге (балалар  мен  ересектерге)  жасалған  тәжірибелер  растайды.  Егер  дені  сау  зертеуші  шаршаса,  ол   заттарды  жіктеуді  баяу  орындайды,  бірақ  оны  ол  үшін  барабар  деңгейде орындайтын  болады.

    Біздің  аурулардың  психикалық  процесінің  әлсіреуін  олардың  ақыл-ой  жетістіктердің  өздерінің сапасының  уақытша  өзгеруі,  олардың  ақыл-ой  іс-әрекеттердің  деңгейін  шартты  етеді.

    Бұл  тежелу  жағдайы  функционалд  жағдайда  болады,  бірақ  олбәрібір  адамның  еңбекке  қабілеттілігінің  уақытша  әлсіреуіне алып  келеді.

    Жеке  оқшауланған  психикалық  процесінің  бұзылуы  рет  көрінетін  бір  қатар  клиникалық  белгілер,  мәні  бойынша  еңбекке  қабілеттіліктің  бұзылуының  әртүрлі  безендірілген  көрінісі  болып  табылады.    Мысалы,  аурулар оқығанын  ұмытып  қалатыны ,  тапсырманы орындауда  ұмытып  кететініне  шағым  айтатын  болса,  бұл  есте  сақтаудың  бұзылуы  рет  көрінеді.  Ол  аурулар  қосалқы  (жанама)  аз  білінетін  деректерді  (көршінің  әңгімелесуі,  ақырын  сөйлеп  тұрған  радио)  оның  жұмыс  істеуіне  кедергі    келтірсе,  бұл   зейіннің  «тозаңдауы»   ретінде  көрінеді

    Шын    мәнәнде,  бұл  белгілердің  бәрі   бір  бұзылудың  көрінісі  шамадан  тыс  жеңіл  болатын,  ақыл-ойы  еңбекке  қабілеттілігінің  өзгеруіне  алып  келетін  әлсіреу  болып  табылады.

    Ақыл-ой  еңбекке  қабілеттілігі  сол  сияқты   өзінің  пайда болу  бойынша  әлсіреуге  жақын,  бірақ  бірі  бір өзінің  басқа   психологиялық  сипаты  бар,  тез  «мастану»  саладарынанда  бұзылу  мүмкін.

    Мастану  белгісі  шаруамен  бацланысты  емес.  Шаршау  еңбекке  қабілеттілік  және  аурулур  туралы  көп  жазылады.  Бірінші  ьолып  бұл  мәселені  Э.Крепшин  қозғады.

    Еңбекке  қабілеттілігінің  бұзылу  мәселесі  (емхана)  клиника  мен  педагогиканың  тәжірибелік  міндетін  шешу  кезінде   үлкен  маңызы  бар.

Сананың  бұзылуы

Сананың  бұзылуы  көбірек  қарастырылған  сұрақтардың  бірі.  Психиатрия  кітаптарда  сананың  бұзылуы  әртүрлі  түсініктер  жазылғанмен  ол  қиындыққа  соқтығысады.  Бұған  себеп  психиатриядағы  сана  түсінігі  философияға  психолгиялық  түсініктерге  жүктелмейді.

    Сана  әр  түрлі  аспектіде  қаралуы  мүмкін.   философияда  оның  маңызы  зор,  шынайы  мен  материалды бір-біріне  кері   қою  жоспарында  қолданылады. 

    Сана – түсінігі  адамның,  өмірлік,  әлдеуметтік  тұрғыда  шынайы  қарастырылған  көрініс  (түрі).  Марксизи  адам санасының  тууын  (пайда  болуын)    маймылдың  адамға  айналуындағ  еңбек  процесімен  байланыстырады.  Еңбекк және  шынайы  әңгімелесуде өзіндік  ойы  (сана)  пайда  болыд,  оның  қоршаған  ортамен  қоғамдық  (әлеуметтік)  өмңрмен  байланысты  екенін  түсінді,  қоғамдық  қарым-қатынас  жүйесіндегі  өз  орынын  түсінді.  Адам  санасы  объективті  әлемді  ғана  көрсетіп   қана  қоймай,    оны  жүзеге  асырады.

    Психологияда  сана  түсінігін  шешуде  өзіміздің  ғалымдар  марксисті-лениндік  философияға  жүгінген.  Сана  жоғарғы  ми  функциясының  сөзбен  байланысы  рктінде  қарастырылған.

    Психологияда  сана  түсінігіне  Рубенштейн  басты  назар  аударған.  Сана  бұл,   «субъектінің  объектілік  шындығын  мойындау»   процесі  объектінің  субъктіге  қарсы  келу  білімі  деп  айтқан.  Сана  мен  қызмет байланысына  Леоньтевта  аса  назар  аударған.  Санасы  «субъективті  өнім  ретінде,  қоғамдық  қарым-қатынасьтағы  зат  әлеміндегі  адам  қызмктінің  ерекшеленген  түрі  ретінде» - түсінуге  болады.  өнімде  көрініс  емес  қызмет  есептеледі,  объектив  ретіндегі  заттай  мағына.

    Сана  тек  қоршаған  орта жайлы  ған  емес,  өзі  жайлы  да білімді  енгіздіреді - өзінің  жеке  тұлғалық  қасиеті  жайлы  Леонтьев,  «өзіндік  сана»  терминін  өзінің  жеке  тұлғалық  қасиетін  мойындау  мағынасында  қолданған.  өзіндік  сана  және өзіндік  «мен»  санасы  қоғамдық  қарым-қатынас  жүйесіндегі  мойындау  және басқа  ештеңені  меңземейді.

    Сана  түсінігі  психиатрияда  философия  және  психологиямағынасымен  сай  келмейді.  Ол  жұмысшы  болып  табылады.    Психиатрия  Снежневский  айтқандай  егер санаға  философиялық  тұрғыда  қарасақ,  онда біз  әр бір  психикалық  ауруларда  жеке  көрінісі  миымызда  бұзылады  деп  айтуымыз  керек.  Сондықтан  клиницистер  бұл  терминді  нақты  бір   ауытқу  формаларында  қоладанады.

   Бұл  көзқараспен  Роубенштейн де  келіседі,  оның  айтуынша  психикалық  бұзылысмен  сана  бұзылуы  арасында  спецификалық  белгілер  бар. 

    Снежневскийдің  сана  туралы  бұл  түсінігі  неміс  психиаторы  Ясперстің  көзқарасымен  бағаланады  ал  сананы  әртүрлі  психикалық  фенрмендер  болып жатқан  көрініс  ретінде  қарастырады.  Көңіл-күй  бұзылу  салдарынан  сана  психикалық  қызметке  тәуелсіз  болуы  мүмкін  және  керісінше  де  болуы  мүмкін.  Ауру  тарихында  мынадай  сөйлемдерді  кездестіруге  болады,  науқас  саналы  түрде  болымсыз  нәрселерді  айтады,   саналы  түрде  ойлау  қабілеті  бұзылады  т.б.  Сананың  анықтығымен   тұмандану  Ясперс  енгізген.  Ясперстің  соңынан  сана  тұмандауының  критериясы  ретінде:

• уақыт,  мекен,  жағдайдағы  бейімсіздік;
• қоршағанды анық  қабылдаудың  (көрудің)  жоқтығы;
• айдың  әртүрлі  дәрежедегі  байланыспауы;
• субъекті  құрылыс  аруы  мен  болып  жатқан  жағдайды  еске  түсіруде  қиналу  алынады.

    Сана  тұмандану  анықтауда  атап  өтілген  барлық  берілгендердің  шешуші  маңызы  бар.  Бір  немесе  бірнеше белгілердің    сана   тұмандануына  дәлел  емес  (Тиляровский,  Снежневский).

    Сананың  естіместей  жағдайы,  кеңінен  таралған сана  бұзылуының  синдромы  болып  сананың    естіместей  жағдайда  болуы  синдромы,  олкөбіне  ОЖЖ  бұзылуында  нифекциялық  ауруладда,  улануда  кездеседі.

    Сананың  естіместей  жағдайда олуы  сыртқы  қоздырғыштарға  кедергі  сияқты  болады.    Науқас  сұраққа  зорға  жауап  береді, күрделі,  қиын  сұрақтарды  түсінбейді.  Қимылында  жайбырақаттық,  сөйлеместік,  қоршаған  ортаға  қатысы,  жоқтығы байқалады.  Науқасқа  бәрібір  болады.    Ұйқысы  тез  келеді.  Қоршаған  ортаға  бейімділігі  байқалмайды.   Бұл  жағдайда  1  мин.  бірнеше  сағатқа  созылады.

    Сана  делериозды  тұмандануы.  Бұл  жағдайдың  айырмашылығы  тез байқалады.  Қоршаған  ортаға  бейімденудің  бұдада  байқалады,  бірақ  ол  әлсіздіктен  болады.    Бейімсіздік  қана  емес  уақыттағы  жалған  бейімділік  туады.

    Сана  делериозды    жағдайда  иллюзия,  галлюцинация  байқалады.  Меңіреу  науқастарға  қарағанда  делерия  науқастары  сөзшең  болады.  Делерия    өскен  сайын  сезім  алдануы  көрініске сай  болып қалады:  мимика  бақылап  отырған  көрермен  сияқты  болады.  түрі  қорқып  немесе  қуанып  тұрғандай  болады,  мимика  біресе  қорқынышты, біресе  қызығушылықты  білдіреді.  Көбінесе  делерия  жағдайында  науқастар  қоып  тұрады.  Ереже бойынша  делерия  түнге  қарай   күшейеді.  Делериозды  жағдай  көбінесе  бас  миының  жарақат  алған,  инфекция  алған  науқастарда  байқалады.

    Сананың  онероидты  (түс  көру)  жағдайы.  Алғаш рет  Мейэр  Гросс  шынайы  өмірмен  санадағы  қияли  көріністердің    қосндысын  жазған.  Науқастар  планетарлық саясат  жасайды,  Марс  тұрғындарының  арасында  болады.  Көбінесе  ауқымды  қиялы  көріністер көрінеді:  науқастар  «қала  өніміне  қатысқанын,  зәулім  мұнаралардың  құлағанын»,  метроның  істен  шыққанын  т.б.  көреді.

    Кейде науқас  өз  қиялын  тоқтата  алады,  бірақ  көп  уақыт  өтпей  оның санасында,  өзіне  байқалмастан  осы  сияқты  қйялдар  тағы  да туа  бастайды,  өзі  көрген,  естіген,  оқыған  тәжірибелердің  басқаша  құрылуы  арқылы.

    Заманауи  зерттеуші  Меграбен  деперсонализация  қиындығын  ерекше  гностикалық  сезім  ауытқысы  мен  байланыстырады.

      Меграбен  бойынша  гностикалық  сезім  келесі  қасиетті  байқатады: 

1. нақты – сезім  формасында,  зат   пен  сөз  білімін  талқылайды;
2. мен  деген  бізді  психологиялық  сезімділік  қасиеттіілігін  қамтамасыз  етеді;
3. қандайда  бір  түстегі  эмоциялық  ырғақ  кіреді.

    Патологиялық  жағдайында  гностикалық  сезім    рай  тану  және  өзіне  тануда  ерекше  сезіледі.  Гностикалық  сезімнің  бұзылуы  өзіне  тану  ауытқысына  ғана  емес,  жеке  тұлға  өзгеруіне   де  әкеледі.   Бұл  Белозерцева  диссертазациясында  сенімді  көрсетілген.  Бехтерев  мектебінің  жұмыс  материалдарында  автор  айтқандай  науқас  ми  қызметінің    өзгеруі  жаңа  субъект  қызметін - өзіндік   көру  (қабылдау)  қызметін  тудырады.  Бұл  қызмет  адам  үшін  маңызды  орын  алды.    Науқастар  бұрынғы  істерін  тастап  ештеңе   ойламайды. 

    Бехтерев  келтірілген  көптеген  ауру  тарихында  өзіндік  қабылдау  қорытындыларына  ұмытылу  науқастық  сандырақ  жағдайға  жеткізеді.    Оларға  әсер   етіп  жатқан  дұшпанды  іздеу  барысында  науқас  қоршаған  ортаны  бақылайды,  олармен  қарым-қатынасын  қорытындылайды,   ұсынылып  жатқан  гностикалық  жағдайдан  босау  мақсатында  шынайы  әрететтер  жасайды  және  тағы  да өз  жағдайымен   «дұшпан   әрекетін»   қорытындылайды.

    Ос  қызмет  барысында  және  шынайы  қарым-қатынаста  сандырақ  психикалық  сферада  жаңаша  түсінікпен  әсер  етуде.

    Белозерцеваның  қорытындысы,  енгер  сау  адамда өзінің  сезінуі   жеке  мінездемесіне  қатыс  балмаса  оны  алдыңғы  жоспарға  қояды.  Жеке   тұлға  тәуелсіз  адам  қалайды  ма  оны,    қаламайды  ма  оны  мағыналы 

Болып  қалады.  Басты  мотивтің  мақсатқа  жылжуы  байқалады.  Сау  субъектіге  тән  ағза  жағдайының  қызметіне  байланысты  үзілу  бұзылады.  Патология  жағдайында  биология  басқа  рай  атқарады. 

    Бұл  ауру  биологиялық  ретінде  иерархия  мотивімен  жеке  тұлға  қызметін  қайта    құруда  детерминациялайды.  өзіндік  бақылау  қызметінің  мотиві  мүмкін  еместі  мойындау  өзінің  психикалық  сезінуінің  өзгеруімен  туады. 

    Ауру  жеке  тұлға  бірден  емес  оның,  адамның  әлеуметтік  дамудың  меңгеру  қызмкті  арқылы  тарайды.

    Жеке  тұлға  потенциялық  өзгерістері  өзіндік  санасы  қалыпты  дамуда  жүзеге  асады  антогенездегідей,  субъектінің  практикалық  қызметінде,  оның  шынайы  қарым-қатынасының    қайта  құрылуында  -  бұл  жағдайда  өз жағдайының  сандырақтық  интерпретациямен  жүзеге  асады.

    Бір  уақытта  науқас  психиаторлық  клиникадамын  және  онымен  дәрігердің сөйлесіп жатқанын   айтады.  Шынайы  және  қияли  болмыстық  барлығы  байқалады.  Ясперс  бұл  жағдайды жаза отырып,  шынайы  өмірдің  бөлек  жағдайлары  қияли  фрагметтерге  бейімделетінің  айтқан,  бұл  жағдайда   сананың  түбегейлі  ауытқуынан болады деген.  Науқас  бейімсіздік  танытып  қана  қоймай,  қоршаған  орта  жайл  қияли  интерпретация  тудырады.

    Егер  делерия  кезіндегі  науқас  шынайы  өмірден  бөқлек  бір  элементтерді  айтса,  анероид  науқастары    шынайы  жағдайда  не  болып  жатқанын түсінбейді,  ести  алмайды.

    Сананың   қараңғылық  жағдайы.  Бұл  синдром  ғайыптан  туып,  ұзаққа  созылмай  тез  тоқтап  қалады.  Сондықтан  оны  транзиторлы  келуші  деп  атайды.      Сананың   қараңғылық  жағдайы  терең  ұйқылы  аяқталады.  Белгілері амнезия. Естеліктер  толығымен  жоғалады.  Бұндай  жағдайда  науқастар  әдеттеліп  қалған  жағдайын  істей  береді.  Мысалы,  науқастың  көзіне  пышақ түссе  ол  кесе  турай  бастайды,  ол  әрекеті  бойынша  іс-әрекет  жасайды – оған  бәрібір  нан ба,  қағаз  ба,  адамның  қолы  ма  айырмашылығы  жоқ.  Бұндай  жағдайда  галлюцинацияда  байқалады.  Бұндай  жағдайда    науқас қауіпті  іс-әрекеттер  де  жасауы  мүмкін.

    Галлюцинациясыз,  эмоциялық   өзгеріссіз  өткен  қараңғылық  жағдайы  «амбулаториялық  автоматизм»  деп  аталады.  Бұндай  ауытқумен  ауыратын   науқастар,  үйден  қандай  да  бір    мақсатпен  шығып  белгісіз  себептермен қаланың  басқа  бұрышынан  табылады.  Санасыз  бұндай  саяхатқа  олар  жолдан  өтіп  көліккеде  отыра  береді.

    Сананың   қараңғылық  жағдайы  қысқа  болуы  мүмкін,  олabsence  (жоқ)  деп  аталады.

    Псевдодеменция.  Сананың   қараңғылық  жағдайының  бір  түрі  псевдодеменция  болып  табылады.  Бұл  ОЖЖ ауыр  деструктивті  өзгерісінен  тууы  мүмкін.  науқас  заттың  атын  ұмытады,  бейімсіз  болады,  сыртқы  қоздырғыштард  зорға  қабылдайды.  Жаңа  байланыс  құру  қиын,қозғалыстағы  тұрақсыз  галлюцинация,  иллюзиялық  жалған  көрулерді  айтуға  болады.

    Науқас  өте  көңілшек,  ақкөңіл  болады.  көбінесе  кішкентайларды  еске  түсіреді.  Ақылды  науқас,  аяғында  қанша  саусағын  бар  десе,  нәскиін  шеіп санайды.  Біз  сананың  бұзылуындағ  кейбір  формаларына  тоқталдық.  Шын  мәнінде  бұл  көрініс  клиникада  әртүрлі,  бірақ  біздің   мақсатымыз  клиникада  жазылатын  сана  бұзылуымен    оқырмандарды  таныстыру  еді.

    Әр  түрлі  сана  бұзылуымен  қатар  клиникада  өзін  танудағы  бұзылу  формасы – деперсонализацияда  байқалады.

    Деперсонализация.  Бұл өз  ойының   «с-әрекетінің  өзіндік  «менің»  өзгерулерден  қабылдау.  Көбіне  бұл дене схемасының  бұзылуынан  болады.   ол  біздің  санамызда  өз  дене  мүшеміздің  қалыптасуындағы  көрініс  бұзылулары.

 

 

7. Көру    қабілетінің  мотовациялық  компонентінің  бұзылуы.

 

1.Көру    қабілетінің  бұзылуы туралы түсінік.

Қабылдау  қабілеті  процесінің  бұзылу  жолдары.

2.Т.Фиткин  ұсынған   бағыттары. 

Т.Фиткин  ұсынған   бағыты  адамның  қабылдау  (көру)  қабілетімен  оның  жеке  ұйымдастыруы  қатынасы туралы түсінік. 

 

Басында  айтып  өткендей  көру  қабылдауды  қызмет  ретінде  қарау  оның  әртүрлі  мінездемелерінің  шығуына септігін  тигізеді.  Олардың  бұзылуына  жауапты  болып  табылады.  Жоғарыда ішкі  және сыртқы  анализаторлыр  қызметінің  өзгеру  жағдайы  сезімнің  алдануына,  агнозияға  алып  келетінің  жазғанбыз.  Бұл  мотивациялық   компоненттің  өзгеруі  науқастың  персептивті  қызметінде қалай  көрініс  табатынына  тоқталар  еді.  1946 ж.  С.Л. Рубенштейн  жазғандай  қабылдау  жеке  тұлғаның  бүкіл  өмірі  көрінетіні  жазған,  жеке тұлғаның  өзгеруі  персептивті  қызметтің  өзгеруіне  әкеледі.  Жеке тұлға    компоненттің  өзгеруі  әр  түрлі  жолдармен  жүзеге асады:

А) қабылдау  қабілеті  процесінің  бұзылу  жолдары:

В) қабылдау  мотивінің  функциясын  өзгертіп  арнайы  тәжірибелі  қабылдау  жасау.

    Персептивті  қызметтегі  жеке тұлға     факторының   маңызы туралы, мынандай  синдромымен  ауыратын  науқастарды  зерттеу барысында  ашылған  олардың  бақылау  қабілеті  бұзылған,  олардың  коррекциясы  жоқ  іс-әрекеті  шарт-пұрт  болғанмен  ерекшеленген.  Бұған  біз  9-бапта  толығымен   тоқталамыз,  ал  бұл  жерде  топтағы  науқастардың  қабылдау  қабілетінің  ерекшелігін  көрсеткіміз  келеді.  Б. есімді  науқас  1940 ж.  А.М. Дубининмен  бірге  сол жақ  маңдай  бөлігінен  алған  ауыр  соққы  салдарынан,  заттарды әрен таныды.  Екі  суреттің  маңызын  айта  алмаған  суретте  екі  бала  шөп  үйіндісінің  жанында  темекі   шегіп  тұр,  екінші  суретте  олар  жанған шөптің  жанынан  қашқанын  суреттеген  бұл жерде  екеуі  отыр  екеуі  қашып  бара  жатыр  науқас   ненің  салдарынан  болғанын  әлі  түсінген  жоқ.  Келесі  бір  науқас  әйгілі  Н.Я.Яройнконның  «барлық  жерде  өмір»  туындысының  маңызын түсінбеді.  Мына  жерде  адам  тұр,  мына  жерде  шымшық  ол  оларға  қарап  тұр.  Дәл  сол  сияқты  науқас  бір-бірінің   үстіне  қойылған  заттарды  суреттен  тани  алмаған  (В. Попилевтер  фигурасы).

  Танудағы  қиындық  псевдоагностика  екеніне  дәлел  «науқасқа  зейін  салып  қара  десен  болды  ол  адекватты  жауап  беретін»  а  шынында датор  ішінде  сотталған  кісі.  Сонымен  танудағы  қиындық  бұл  науқастарда  агностикалық  күйзеліске  емес,  бұл  науқастың  іздеу  процесіне  белсенді  қатысуының  салдары,  олар  өз  әрекеттерімен  жауаптарын  қорытындамен   саралай  алмады.  Неміс  психиатры  А. Пиканның  (1907)  клиникалық  қорытындылары  бұл  псевдоагнозия  екеніне  дәлел. Пик  «оперцептикті  көңіл-күй  соқырлығы»  деп  атаған.  Қабылдау  патологисын  бақылаған   Пик  науқасы  бұндай  потологимен  заттардың  бөлігін байланыстыра  алмайды.  Тұтас  бір  бүтінде  көреді.  Бұны  прогресивті  параны  науқастарда  байқағанбыз.  Науқастар  үшін  соңында  бір  скомет  беретін  үзік  суреттерді  тану  қиынға  соғатын.  Науқас  бөлек  картинканы  айтумен  шектелмейтін.  Маңдай  ми  бөлігінің  базальды  бөлімі  зақымданған  науқасқа  ормандағы қарсы  алаңда  қасқырдың  баланы қуғаны  жайында  бес  картинкадан  тұратын  серия  береді.  Бір  суретте  беле  талдың  төбесінде отырған  астында  қасқырлар  жүрген  көрінісі.  Суретке  қараған  науқас  қарап   бұны  алма  аламын  деп  талдың  төбесіне  шығып  кеткен  дейді  тәжірибешілер  тәжірибесінің  науқасқа  зейін салып  қара  деуінің  арқасында  сол  сюжетті  дұрыс  айтады.  Келтірілген  көрсеткіштер  гностикалық  ауытқудың  басты  рөлін  өзін  басқару  қабілетінің  бұзылуы  атқаратының  дәлелдей  түспек.  Басқа  сөзьен  айтқанда  псевдоагностикалық  ауытқуға  коррекция  мүмкін  емес  екендігі  жауапты. Бұл  науқастарда  фигурамен  көрініс  өзгермейді.  Рубиннің  қайта  оралу  қалыпқа  түсу  фигурасында ұзақ  уақыт  көріністі  көздеу  фигурамен  көріністің  өзінен-өзі  өзгеру  процесіне  әкелері  анық.  Науқастарда  фигура және  фон  (көрініс)  процесінің  өзгеруі  өздігінен  болмайды.  Дәл  солай  Роша  тағы  ұсынғанда  олар  гипотез  тулайды.  Сонымен  маңдай  синдромымен  ауыратын  науқастардың  псевдоагнозиясы  жеке  тұлғалық  қабілетінің  нақты  бір  формасынынң  ауытқуы   салдарынан  тұратынын  дәлелдейді.  Америка  психологтары  арасында    жеке  тұлға  тезесі   даму  тапты.  Бұған  келесі тенденцияларды  бөліп  қарауға  болады. 

    Бірінші  қабылдау  (көру)  стимуляция  сапасының  объективті  қарым-қатынасын  анықтйтын  және  ішкі мативициялық  факторды  анықтайтын  семктивті  процесс  ретінде  қарастырады.  Д.Ж.Брунер  және Я.Постмен  аутохонды  және  дерективті  қабылдау  фактілерін  айырады.  Біріншісі  адам   сенсорикасын  қабілетімен  анықталады,  нәтижесінде  объктінің  сапасы  жайында  түсінік  қалыптасады.  Дерективті  қабылдау  (көру)  факторы  адамның  бұрыңғы тәжірибесі,  оның  эмоционалдық жағдайын  қажеттілігін  көрсетеді.  Авторлар  ұсінған  конгнетивті теорияда  ішкі,  дерективті  фактордың  қабылдау  (көру)  рөлін  гипотеза  атқарады.  Мысалы  ретінде  Шофера  және  Мороридің  тәжірибесіне  келтіруге  болады.  Рубиннің  әйгілі  фигурасы  такоскопия  ретінде  ұсынылған  ол  екі  шартты  ойдан  тұрады.  Оның  әрбірі фонда  тұрған  фигураның  профилі  ретінде  көрінетін. 

    Тәжірибе  ойын  сияқты құрылған: тәжірибеге  алынғандар  біржақты  көргенде  сыйлық  алған  ал  екінші  жағын  көргенде  жазаланған.  Соңында  екі  мағыналы  фигураны   ұсынғанда  сипалаушы  сияқты  алатын  жағын  таңдаған. 

    Басқа  бағыт,  Т.Фиткин  ұсынған  (138)  адамның  қабылдау  (көру)  қабілетімен  оның  жеке  ұйымдастыруы  қатынасы жайында  сұрақ  қояды.  Бұл  бағыт  өкілдерінің  ойынша  сынаушылар  әртүрлі  перцептивті  тапсырмасын  орындау  барысында  қабылдау  (көру)  қабілетінің  әдіс-тәсілдері  байқалған.  Сонымен тапсырманы орындау  барысында  персептивті  алаңның  қандай  да  бір  элементті  дұрыс  көруде,  сынаушылар  өз  денесінің  проприоцептивті  сезінуінің  «есеп»  нүкте  ретінде  алған.  Басқалары  алаңда сырт  көзбен  бейімделмеген.  Бұл  көру  қабылдау  ерекшелігін  Винкин  алаңға  тәуелді,  тәуелсіз  деп  атаған.  Автордың  ойынша  ол  жеке  тұлғаның  нақты  бір  құрылысымен байланысты.

    Үшінші  бағытқа  шетел  авторларының  еңбегін  жатқызуға  болады.   Олардың  ойынша  қабылдау  (көру)  адамның  сыртқы  әлемге  бейімделуін  қамтамасыз  етеді.  Мұндай  түсінік  америкалық  психологтардан  жеке  тұлға  концепциясынан  шыққаш.  Американдық  психологтар  жеке  тұлға  термині  энтегротивті  жүйе,  ол  жеке  тұлғаның   іс-әрекетінің  тұрақтылығын  тұтастығын  қамтамасыз  етеді.  Ол әрдайым  сыртқы  инстиктивті  тосқауылдармен  бұзылады  немесе  сыртқы  әлем  талабының  салдарынан  бұзылады.  Бұл  жағдай  қорқыныштың  нақты  бір деңгейін  тудырады. Олар  күшейген сайын  психологиялық  қорғаныс  механизмі  іске  қосылады,  мақсатты  тағатсыз  қорқынышты  жойып  жеке  тұлғаны  жайдары  қалпына  келтіру.  Зерттеушілердің  назарын  аударған  перцептивті  қорғанысқа  тоқталайық.  Перцептивті  қорғаныс механизмінің  әрекет  етуі   перцептивті  материалдық құрылыс  дәрежесіне  байланысты.  Анықталмаған,  белгісіз  жағдай  қарым-қатынас  жағдайына  бейімделу,  қорқыныш  деңгейінің  өсуіне  әкеледі. Анықсыздықтан   көтере  алмау  перцептивті  қорғаныс  шақырады.

    Аздап  келтірілген  зерттеулердің  басты  жетіспеушілігі  авторлардың  элективті  әдістемелік  позициясы,  олар  гештальтпсихологиямен  психоанализ  түсінігін  синтездеу  ұмтылған.  Бұл    авторлар  үшін  жеке  тұлғаның көру  агрсивті  тенденциясымен   бекітіледі,  қорқынышы  дискомфорт  сезімі.  Психологиялық  қорытындылардан  шығатынысубъектінің  қызмет  маңыздылғы   жеке  тұлғаның  белсенділіктегі  басты  формасы  болып  табылуында.

    Психологиялық  мотивацияның  маңыздылық  тудыру  фукциясы қабылдау  (көру)  процесінде  рол  атқарады.  Монтьва  және  Квинчик  еңбектері  көрсеткендей,  сыналушы  үшінмаңызы  бар  қосымша  күш  енгізу  реакция  (әсер  ету)  уақытына  әртүрлі  әсер  етеді. Қабылдау   қызметіне  адам  психикасының  басты  «құштарлық»  мінездемесі  кіреді.  Міне  сондықтан   қабылдау  процесі сыналушының  қызметі  қай  бағытта  қандай  мотивпен  қоздырылғаннан тыс,  анық  науқас  кей  сау  адамның перцептивті  қызметінің  құрылысы  түрленуінің  көруге  болар  еді. 

    Мотивациялық  компонент  ролін  арнайы  бір  бағыттағы  тәжірибелік зерттеуден  анықтауға  мүмкіндік  туды.  Зерттеудің  мақсаты:

1. тәжірибелік  қызмет  мотивациясына  қабылдаудың  тәуелділігін  көрсету;
2. мотивтің  маңыздылығын  құру  функциясының  бұзылуыменбайланысты  қабылдаудың  ерекшеліктерін  көрсту.

    Тәжірибелік  әдістеме  келесідей.  Сюжетті  түсініксіз  картинкалармен  күрделі  сюжеттегі  картинкалар  ұсынылды,  мативациялық  шарттарыда  әртүрлі,біріншіден  әртүрлі  инструкциядан  құралған,  екіншіден  әртүрлі  деңгейдегі  анықталмаған  көрініс  тәжірибеде  қолданылмаған  картинкалар  әртүрлі  күрделі  жағдайларда  көрініс  алған  (анасы  баласын  шомылдарып  жатыр,  уайымдаған  бір  топ  әйелдер)  түсініксіз  объектілер  (гүлдер,  рормах  дақтары т.б.)  әртүрлі  инструкциялар  келесідей  болған. А вариантында  картинкада  түсініксіз  инструкция  көрсетілген,  В вариантында  тәжірибеде  көрсетілген  ойдағы  құрылысты  зерттеу.  В  Варлонтонда  сынаушыларды  ескертеді.  Зерттеудің  мақсаты  олардың  ақыл-ой  қызметімен  анықтау  болып  табылатындығы  жайында.  Тапсырма  мотивациясы  секілді  болу  үшін  тәжірибесі  зерттеушілердің  интеллектілігін  бағалауы  жайында  тапсырма  көрсету  керек.  әр  вариантты  әртүрлі  сурет  жиынтығы  ұсынылған.  Сонымен  барлық  үш  вариантта  да  зерттеу  мақсатында  тапсырманы  өзгергені  олардыңмотиві  ғана.  Перцептивті  материалдың  анықсыздығы  қоздырғыш  ретінде  шықты. Тәжірибеге    дені  сау,  элипсия,  шизофреямен  ауыратын  науқастардақатысты.  Науқасы   жайындағы  тарихымен  жалпы  психологиялық  зерттеу  қорытындысы  көрсеткендей,  науқастың  клиникалық  картасында  бірінші  орынға  жеке  тұлғаның  күйзелісі  шыққан.  Зерттеушілер  арасында  білім  және  жас  айырмашылығы  болмаған.

     Зерттеушілердің  (сынаушылардың)  басым  көпшілігі  карточка  картинаны  ұсынғанда  гипотезаны  шығарады.  Құрылыс  картиналарын  қабылдауда  (көргенде)  сынаушылар  неге  ұқсауы  мүмкін  екендігін  анықтауға  тырысады.

    А  вариантының  шартында  қабылдау  (көру)  процесі  берілген  тапсырма  мотивациясына  сай  келмеген.  Сонымен  қатар  сынаушылардың  қызметі  толығымен  картинканың  мағыналы  интерпертациясына  бағытталған  жәнегипотеза  ұсыну  процесін  жүзеге  асырған.

    Тәжірибелік  тапсырма  зерттеушілердегі  бар  қандайда бір  мотивті  өзектендіреді.  Бұған  экспертиза  мотивін  жатқызуға  болады.  Сынаушының  жеке  тұлғалық  мағына  береді.  Бұл  тәжірибелік  жағдайдың  еркшелігін  К.Левин  айтып  өткен.    Мотивті  экспертизалармен  қатар  сынаушылардыңқызметі  өзіндік  көру  мотивімен  оянған  (СВМ)-(ӨКМ).  Перцептивті  материал  қасиетінанықтай  отырып  (ӨКМ)    қабылдау  (көру)    актісіне қатысады,  ол  бейімділік  қызметін  жандандырады.

    Сонымен  сынаушылардың  қызметі  екі  мотивтің  әсерімен  анықталады – экспертиза  мотиві  және  ӨКМ.  Бұл  мотивтер иерархиялық  қатынаста:  экспертиза  қызметті  жандандырып  қана  қоймай  оған  өзіндік мағына  береді

    Өзіндік  көру  мотиві  (ӨКМ)  қосалқы  бөлшек  рөлін  атқарады.екі  мотивтің  бірігіп  әсер  етуі  картинаның  мағыналы  интерпретациясын  қамтамасыз   етеді.  Көп  жағдайда  экспертиза  мотиві  жеткіліксіз  болып  көрінетін.  Қызмет  мақсаты  мағыналы  интерпретацияның  өзіндік  жандандыру  күші  болмаған.  Бұл  құбылыс  шизифрения  науқастарында  байқалған.

    Сапалы  Б.В.  варианттарынан  алынған  мотив  кіріспесі  қызметтің  нақты бір  бағытын  жасған.

    Біріншіден  тәжірибеге  өзгеріс  әкелді. Нәтижесінде  сынаушылар  тапсырмаға  қызығушылық  танытты  және тәжіриьесінің  бағысынада  гипотеза  қүұрылысында  өзгерді  олар  ашық  эмоцияға  қанық  болады.  Картиналысюжетті  айтуда  орталық  орында  салынған  (көріністегі)  бейнені  ішкі  дүниесін  ашу  болатын.

    Эпилепсиямен  ауыратын  науқастар  үшін  инструкцияның  өзгеруі  қызметті  толығымен  қайта  құруға  әкелді.  Энтузмаземлан  ауратындар  жұмысқа  (тапсырманы  орындауға)  бірден  кірісті.  Гипотезала эмоцианалды  бола  бастайды.өз  жауаптарында  науқастар  картинканың  интерпретациясын  беріп  қана қоймай  персоналға  қатысты ойымен  бөлісуге  тырысады.  Бұл  көбіне  нақты  бір  рол  беру  арқылы  жүзеге  асады.  Гипотезелар  драмалық  көрініске  айнала бастайды.  Тікелей  сөйлесу  әндету  интонациялары,  ритмизация  жауапқа  шексіз  эмоция  береді.миысал  ретінде  науқас  гипотезаның  протокол  көшірмесін  келтірейік.

    Науқас   Г-ов  ЕК  1939 ж.  туылған  білімі  бойынша  зоотехник.  Диагнозы:  экилепсия  жеке  тұлғалық өзгерістермен.  1953 ж.  алғаш  рет  қалтырап  дірілдеп  ауырғаннан  бері  науқас.  Соңғы жылдары  есте  сақтау  қабілеттері  нашарлап,  тітіркенгіш  болып  кету  байқлған.   Сөйлеседі  зерттеуге  қызығушылықпен  қарайды,  айтуынша  ол  әрдайым қиалдауд  ұнатқан.

    Көпірдегі  анық  емес  фар  светінің  көрінісі  бар  карточканы  ұсынғанда  айтқаны:  кеш  болып  жатыр,  серуендеуге  шығып  барам  және  тек  ойлайтыным  сүйіктімді  күтп  аларда,  біз  саябаққа  билеу  үшін  барамыз.  Мен  онымен  кездесемін  сүйікті  орында,  люстралар  жарқыраған, саябақтан  алыс  емес  жерде  кезхдестік.кейбір  өзгерістер  шизифрения  науқастарының  қызметінде байқалған.  Алғашқы  варианттармен  салыстырғанда,  кейбір  науқастардың  картинаның  мағыналы  бағытын  ашуда  көмектеседі.  30%  науқаста  бас  тарту  сақталған.  Шизифрениялық  науқастарда  эмоциялық  реакциясының  комплексі  анықталмаған.

    В  вариантының  қорытындысы көрсекендей,  сау  сыналушылардың  қызметі  перцептивті  қызметтің  ашық  шешімін  қабылдайды.  Көріністің  ақператтық  элементін  іздеу  басталады. Дені  сау  зертеушінің  карточкасынан  мысал  келтірейік,  онда  уайымдаған  бір  топ  әйелдер  суреттелген.

    Бірінші  көзге  түсетіні – бұл  әйелдің  беті  ана  шығар?  Оған  бала 

Ұмтылжуда,  оның  түрі  әйелдердікіне,  анасына  ұқсайды.  Оң  жағында  егде  әйел,  мүмкін  ана.  Ол  бірдеңені  айтып  жұбатуда.  Баланың   арқасында  дақ... қан?  Ададар  не  үшін  уайымдап  жатқанын  түсінуге  болады...  Неге  бірінші  аналарда  балалармен  бірге  әйелдер  тұр  еркектер  емес.  Егер  бұл  соқтығыс  болса  неге  әйелдер  мен балалар  арасында.  Сонымен  қарат  баланың  басы  әйелдің  иығында  тұр  бұл  ой  есепке  алынбайды.  Мүмкін  бұл  адамдардың  ең  құндылығын  ашып  қойған  сәт  болар.  Мүмкін  үйінен   шығып  жатыр.  Бір  шетінен  үй  үшін  бұлай  қиналмайды  (уайымдамайды).  Мүмкін  еркектерге  бірдеңе  болған  шығар.  Ия  бұл  вогзал  еркектерді  бір  жаққа  алып  кетіп  жатыр  сондықтан  әйенлдердің    түрі  осындай.

    Бұл  науқастың  ұзағына  этаппен  талқылаған  процесінің  нәтижесі.  Бұл  қорытынды  эпилекциямен  ауыратын  науқастікімен    салыстыру  қызығушылық  тудырады.  Науқастар  тәжірибелік  зерттеулерге  үлкен  мағына  аударды,  тапсырмағы  өзіндік  азыл  ес  экспертизасы  ретінде  қарады.  Картинканы  көрсету  көріністің  қосалқылары  айтуға  тартады.  Сонымен ақпаратты  элементтер  астарында  гипотеза  құрылған  болса, бөлшектер  мағынасы  жоқ  ауыртпалыққа  алып  келеді.

    Науқас О – В 1930 ж.  туылған.  Білімі  7  класс.  Диагнозы:  жеке  тұлғаның  өзгерісімен  травматикалық  генезис  эпилекция.  Психикалық  статусы: сөзшең  инертті,  тез  ашуланшақ. 

    Алдағы  келтірілген  суретте  көрсеткенненкейінгі  науқастың  жауабы. 

    Бұл  суретте  бірнеше  адам  бейнеленген.  Сол   жақта  әйел  тұр  оның  жанында тағы  біреуішашы  қара,  оң  қолын  көкірегіне  қойып  жылап  тұр.оған  көтерген  бала  жүгіріп  келеді  жұбатқысы  келетіүн  сияқты.  Баланың  арқасында  сәби  ұстаған  әйел  немесе  ол  бірдеңеде  отыр,  оған  жақындап  оң  қолымен  құшақтап  алады.  Сол  жақ  бұрышта  тағы  екі  әйел  тұр  т.б.

    Бұл  келтірілген  мысал  картинканың  интерпретациялық  мағынасының    бөлек  фрагменттеріне  айналғанын  көрсетеді.  Кейбір  жағдайда  бұл  гипотезаның  жылжуына  кедергі  келтіреді.

    Шизифрения  науқастарында  қызмет  түрі  басқаша.  Зерттеудің  «интеллектуалды»  бағытына  қарамай,  науқастар  тапсырмаға  қызығушылық    танытады,  тәжірибеші  бағасына  әсер  етеді.  Науқастың  қызметі  бұрмаланып,  іздену  белсенділігінің    жоқтығын  көрсетеді.  Науқастардың  айтуы  аз  эмоциялы,  көбіне  картинканың сюжетін  неесе  заттық  мағынасынталқылайды.  Қандайда  бір  жайсыз   жағдай   адам  ойланып  қалады.А Б В  вариаттарының  зерттеу  қорытындылары мотивацияның  өзгеруі  әр  түрлі  қызмет  құрылысымен  негізделетінің,  және  сонмен  қатар  қабылдау  (көру)   процесінің  орнымен  мағынасы   ауысатынын  құруға  мүмкіндік  береді  мағыналы  мативті  енгіздіру,  әр  түрлі  патологиядағы  жаңа  мотивациялық  құрылысты  құрады.

      Неміс  психиатры  К.Леонгард  қалыпты  адамның  мінез-құлөқының айрықша  белгісін  мінездің екпіндеуі  деген  терминмен  белгілеген  (1968).  «Адамның  екпіндеуі»  деген  кітабында  (1981)  ол мінезі  толысып  келе  жатқан  адамның  екпіндеуі  мен  оның   мінез-құлқының  дербес  белгілері  арасын  ажырату  оңайға  түспейді  деп  жазады.  Сонымен  қатар адамның  екпіндеуі    мен  патологиялық  мінезі   (психопатия)  туралы  түсінікті  де  бір-бірінен  бөліп  қарайды.  К.Леонгард    шектен  шыққан  адамның  мінездемесін  бере  тұра,  оның  клиникалық  типтері  (шиыршық  ату,  тақуалық,  міз  бақпау,  мазасыздық,  эмоциялық  және  т.б.)  көрсетеді.  Демек  екпіндеу – адам  мінезіндегі  кейбір  блгілердің  күшеюі,  яғни  «мен  мұндалап»тұруы,  ол  патологияға  оңай  ауысатын  мінез  белгілері.  Сайып  келгенде,  екпіндеу  жеке  мінездің  патологиясы  емес.  Бұл  сау  адамдарда  жиі  кездесетін  жан  құбылысы. 

    Балалар  мен  жасөспірімдер  мінезінің  екпіндеуі  мен  психопатологиялық  түрлерін  А.Е.Лучко  тексерді  (1977).  Оның  ойынша,  екпіндеу  мінездің  қалыпты  нұсқасының  шекті  және  тұрақсыз  түрі  бола  тұрып,  психопатияның  қалыптасуына  қолайлы  негіз  қалайды. әсіресе  қалыптасып  келе  жатқан  жасөспірім  мінезіне  ықпал  ету  ұзақ  уақыт  және    қайталанған  түрде  болуы  тиіс.  Балаалр  мен  жасөспірімдерге  қамқорлық  аздығы  (не  бақылаудың  жоқтығы),  қамқорлықтың  көптігі,  «отбасының  табынушысы»,  «жетім»  ретінде  тәрбиелеу  мінездің  қалыптасуына  жағымсыз  әсер  етеді.мінездің  шектен  шығуы  қате  тәрбие  мен   психопатия  типтерінің  арасындағыбелгілі  бір  қарым-қатынастың  әсерінен  болады.

 

9.Тікелей  естің  бұзылуы.

 

1.Тікелей  естің  бұзылуы.

Қазіргі  жағдайдағы  тікелей  естің  бұзылуы туралы түсінік.

2.Корсаков  синдромы.

Корсаков  синдромының  байқалуы.

3.Үдеген  немесе  прогрессивтік    амнезия.

Үдеген  немесе  прогрессивтік    амнезия жағдайын түсініндіру.

 

Естің  бұзылуына  тек  осы  шақтағы  естің  бұзылулары   емес, сонымен  қатар  өткен  шақтағы  оқиғаларда  естің  бұзылуы  байқалады

Корсаков  синдромы.  Қазіргі  жағдайдағы  тікелей  естің  бұзылуы  ең  көп  зерттелген  түрі  болып  табылады.  Ол  естің  бұзылуын  Корсаков  синдромы  деп  атайды.  Бұл  синдромды  атақты  отандық  психиатор  С.С.Корсаков  сипаттап   берді.  Бұл  синдром  ауыр  алкогольді  интоксикациясында  сипатталады.  Естің  бұзылуының  бұл  түрі  уақыт  пен  орнынның  бағытынан  адасу  конфобуляцияларымен  тіркеседі.

Қорыта  келе,  Корсаков  синдромы  мидың  басқа  да  диффуздық  бұзылуларында  байқалуы  мүмкін  (К.Гампф,  И.Долет). Мидың  шектеулі  жүйелерінің  зақымдануынан  да  байқалады.  (В.М.Бехтерев,  Грюнталь,  Б.Миллер).  Осындай  амнестикалық  құбылыстары  байқалған аурулар,  жоғарыда  атап  айтқандай,  жуырда  өткен  шақты  есінде  сақтамай,  керісінше  қанша  жыл  бұрын  өткен  шақты  жаңғырта  алады. Осылай  ауру  адам  өзінің  балалық  шағындағы  оқиғаларды  айтып  бере  алады,  мектеп  өміріндегі,  қоғамдық  өмірдің  күндерін,  даталарын  жақсы  есте  сақтайды,  бірақ  ол  бүгін  түсте  тамақтанғанын,  туысқандарының  келген,  келмегенін,  дәрігермен  әңгімелескенін  есіне  түсіре  алмайды.  Егер  аурудан  бүгін  оған  туысқандарының  келгені  немесе  келмегенін  сұрағанда  оның  жауабы  мынандай  болуы  мүмкін:  «Менің  есімде  жоқ,  бірақ,  қалтамдағы  темекіге  қарағанда  әйелім  келіп  кеткен  болар».  Мұндай  аурулар  адамдармен  бірнеше  рет  амандасады,  бір  сұрақты  бірнеше  рет  қояды,  бір  өтінішпен  бірнеше  рет  мазалайды  т.с.с.

Корсаков  синдромының  құрылымын  талдағанда  жуырда  өткен  шақты  ұмыту  мағлұматы  есте  сақтау  мен  жаңғыртудың  дефектісі  емес  пе  деген  сұрақ  тұрды.  Эксперименттік  талдауларға  қарағанда  нашар  жаңғырту  туралы  мәселе  туып  отыр.

Сонау  1911 ж.  Э.Клапаред  осындай  ауруларда  кездесетін  қызықты  фактілерді  суреттеді.  Э.Клапаред  бір  күнде  аурумен  бірнеше  рет  амандасып,  сонымен  қатар  ауруға  білдірместен  оның  қолына  ине  тығып  отырды.    Ауру  оған  қолын  беруді  қойды,  бірақ,  Э.Клапаредті  танымады.

А.Н.Леонтьев  (1935)  осындай  ауру  адамдарда  ауруға  тітіркену  шартты  рефлексін  қалыптастырды.  Бірақ  аурулар  бұл  фактіні  есіне  сақтамады  және  сезінбеді.  Бұл  деректердің  барлығы  аурулардағы  жаңғырту  процесінің  бұзылуын  айтады.

Біздің  лабораториядағы  аурумен  жүргізілген  эксперименттен  кейін  мынадай  жағдай  болды.  Брюшной  тиф  ауруына  шалдыққан  адамда  амнестикалық   Корсаков  синдромы  пайда  болады.  Ауру  жасыл  түсті  лампочка  жанғанда  белгілі  бір  уақыт  аралығында  (кнопканы)  түймені  басу  керек  еді.  Келесі  күні  ауруды  сол  бөлмеге  алып  келгенде  ол  сол  бөлмеде  істеген  іс–әрекеттерін  теріске  шығарды,  эксперимент  жүргізген  адамды    танымады,  бірақ  жасыл  түсті  лампочка  жанғанда  түймені  басуды  бастады,  ал  басқа  түсті  жандырғанда   ол  тоқтап  қалды.  Одан  бұл  іс–әрекеттерінің  себебін  сұрағанда   иықтарын  көтеріп  «білмеймін»  деп  жауап  берді.

Осы  және  басқа  эксперименттік  факторлар  игеріп  алу  процесінің  бұзылмағандығын  көрсетті.

Корсаков  синдромында  із  қалдыру  процесінің  бұзылуы  емес,  қайта  жаңғырту  процесінің  бұзылуы  орын  алатынын  грузин  психологтарының  мектебінің  мәліметтері растайды.

И.Т.Бжаловтардың    басшылығымен  жасалған  Б.И. Бжанишвилидің   зерттеулерінде  Корсаков  синдромы  бар  аурулардың  оптикалық  бағдарламаларында  табансыздық,  дөрекілік  көрінді.  Бұл  деректер  А.Р.Лурия,  Н.К.Киященконың  қорытындыларымен  сәйкес  келеді.  Корсаков  синдромының  нейрофизиологиялық  механизмдеріне  ретроактивті  тежегіштердің  бұзылуы  жатады.

Корсаков  синдромының  естен  кетпес  ерекшелігіне  конфобуляция  жатады.  Оған  естің  сәтсіздіктерін  таңқаларлық  жағдайлармен  алмастыруды  жатқызамыз.

Осылай  бір  аурудың  айтуы  бойынша  ол  «бүгін  орманда  қозықұйрық  арқылы  жүрдім»  немесе  «оған  кеше  үйінде  керемет  кездесу  ұйымдастырды»,  осыны  суреттеу  үшін  ауру  Б-ктің   ауруының  тарихынан  көшірме  келтіреміз:

Б-к  есімді  науқас,  33 жасар  (дәрігер  Белоусованың  ауру  тарихы).  Психоневрологиялық  ауруханаға  №4 20.02.1944 ж.  Түсті,  13.05.1944 ж.  Қайтыс  болды.  Өткен  өмірінде  дені  сау  болған.  Мінезі – пысық,  жігерлі.  23.11.1941 ж.  жақ  беті  минаның  қиқымынан  жараланған.  Алғашқы  жараланған  14  күн  ішінде  жағдайы  ауыр,  санасы  адасқан.

Рентгенограмма  6.03.1943 ж.  сүйектік  дефектісі  бар  (4х3см),н екі  металлдың  қиқымы  сүйекке  енген,  тереңдігі  1 – 4  см.

Психологиялық  жағдайы.  Нақты  бағдарланбаған.  Жылдарды  дұрыс  айтады.  Ай  мен  күндерді  білмейді.  Әңгіме  барысында  алдымен  өзіне  мән  беретін  эйфория.   Науқас  әрдайым  жақсы  көңіл – күйде  болдады,  ештеңе  қынжылтпайды,  барлық  жайсыз  жағдайлар,  басынан  өткен  жарақаттар,  аурулар  оған  маңызды  емес.  Әрқашан  күлімдеп  жүреді,  дәрігерді  ілтипатпен  қарсы  алады,  өзін   жақсы  сезінетінін  айтып  отырады.  Әңгіме  айту  барысында  қатты  дауыспен  күліп  отырады.  Оның  тек  бассүйегі  жарақаттанып,  миы  ауырғанда  ұстап  жатқанын,  нан  жеуді  бұйратындарын  түсінбейді.  Сұрақтарға  бірден,  ойланбай  жауап  береді.

Бірақ  науқас  өткен  өміріндегі  оқиғаларды,  соғыстың  қашан  басталғанын,  үйленген  кезін  біледі.

Соңғы  2 – 3  аптада  әлсізденуі  күшейіп  жатыр,  неврологиялық  сиптоматикасы  жоғарылап,  екі  жақты   Кёрнинг  симптомы,  желкенің  регидтілігі  байқалуда. 

Науқас  экспериментке  қызықпайды,  тапсырмалар  орындай  алмайды,  мақалдың,  микрофлораның   ауыспалы  мағынасын  түсіндіре  алады,  бірақ  оны  3 минуттан  кейін  ұмытып  қалады.  10 сөзден  тек  2 сөзді  есінде  сақтайды.  Әңгімеден  үзінді:

Тәжірибеші:  «Ұзақ  неге  кептерлерге  ұшып  барды»?

Науқас:  «Мүмкін  ол  кптерлерде  жақсы  тамақ  бар  деп  естіген  шығар».

Тәжірибеші:  «Ал  ұядан  кім  кімді  қуа  бастады»?

Науқас:  «Ешкім  ешкімді  қумайды,  түсінбедім,  не  айтып  тұрсыз»?

Косаков  синдромы  естілген  нәрсені   қайта  жаңғыртудың  дәлсіздігінен,  көрген  нәрсенің    қайта  жаңғыртуының  дәлсіздігінен,  бағдарланудың  дәлсіздігінен  байқалады.  Кейде  өтірік  айтулар  да  орын  алады,  бірақ  аурулар  өз  есіндегі  кемшіліктерді  кей  жағдайда  түсіне  алады,  оны  түзетуге  тырысады,   бірақ  оның  шешу  жолдарын  таба  алмайды.

Көптеген  авторлар  (А.Р.Лурия,  В.А.Гиляровский)  Корсаков  синдромын  ақыл – естің  бұзылуымен  байланыстырады.  А.С.Шмарьян  (1948)  кеңістік  уақыт  генезисінің  бұзылуы  Корсаков  синдромының  дамуына  әкеліп  соғады.  Корсаков  амнестикалық  синдромы  мидың  ауыр  жарақаттарында пайда  болуы  мүмкін.

Үдеген  немесе  прогрессивтік    амнезия.

Естің  бұзылуына  тек  осы  шақтағы  естің  бұзылулары   емес, сонымен  қатар  өткен  шақтағы  оқиғаларда  естің  бұзылуы  байқалады.  Науқас  өткен  өмірін  есінде  сақтамайды,  оны  осы  шақпен  шатастырады,  оқиғалар  хронологиясын  шатастырады,  уақыт  пен  кеңістікте  бағдарлама  алмау  байқалады.  Бұл  амнестикалық  бағыттан  адасушылықта  өткен  шақтағы  кәсіптік  дағдылар  байқала  бастайды. 

Мысалы,  бір  науқас  (өткен  өмірінде  даяшы – мейрамханада)  түскі  ас  кезінде  басқа  емделушілерге  қызмет  көрсетемін  деп,  олардын  ішілген  асқа  ақша  төлеулерін  бұйырып,  ол  орындалмаса    қожайынға  айтып  беретінін  жар  салатын  болған.  Мұндай  естің  бұзылуы  көбінесе  үлкен  жастағы  адамдарда  байқалады.

Біздің  зертханамызда  науқастардың  топтарын  психологиялық  зерттеу  жүргізілді  (60 жас  пен  83  жас  аралығы).  Таным  процестерін  зерттеу  мына  әдістер  арқылы  жүргізілді:  10 сөзді  жаңғырту,  А.Н.Леонтьев  бойынша  жаттау,  есте  сақтау,  метафоралар  мен  мақал – мәтелді   түсіндіру.  Ең  алдымен,  есте  сақтау  процесінің  төмендігі   байқалды.  «Жаттап  алу»  деген   сөзді  науқастар  еш  қабылдамады  (бір науқас  ешқандай  сөз айта  алмады). 

Жан – жаққа  көз  жіберу,  секндтық  пауза  сөздерді  естен  шығаруға  алып   келіп  отырады.  Науқастарда  он  сөздің  ішінен  ең  көп  дегенде  4 сөзді  ғана  есте  сақтау  байқалады.

 

10. Интеллектісі бұзылған мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелері.

 

1. Интеллектісі бұзылған балаларды оқыту мен тәрбиелеу .

Балаларды оқыту және тәрбиелеу барысында жүргізілетін жұмыстар.  

2.Ақыл есі кем балаларды отандық тәрбиелеу мен білім беру жүйесі .        

Ақыл есі кем балаларды отандық тәрбиелеу мен білім беру жүйесіндегі          Л. С. Выготскийдің еңбектері.

 

Қазіргі кездегі зерттеушілер оқыту және тәрбие процестерінің бөлінбейтіндігіне, яғни оқыту-тәрбиелеу жұмысының бірлігіне көңіл аударуда. Баланы тәрбиелеу оның әрекетінің дамуымен (ойын, еңбек, оқу сабақтар немесе басқа да тәжірибелік әрекеттер) өте тығыз байланысты.

Балаларды оқыту және тәрбиелеу жұмысы қалыпты жағдайда жүйелілік негізінде, бірізділік пен белгілі бір концентрлік негізінде құрылады, бұл оларды бірізділікпен жеңілінен күрделіге қарай, қоршаған заттар мен жағдайлармен тікелей танысудан арақатынас пен маңызды қасиеттердің бөлінуіне, қоршаған орта туралы көріністерін талдап қорытуды қалыптастыруға мүмкіндік туғызады.

Барлық осы жағдайлар ақыл есі кем балалармен жүргізілетін жұмыс кезінде де өзінің мәнін сақтайды. Ақыл есі бұзылған тұлғаларға тұрақты, дамымайтын бұзылысы бар, көбіне таным процестері бұзылған тұлғалар жатады, ол бас ми қыртысының органикалық зақымдалуы арқасында пайда болады және ол диффузды мінез-құлықты иеленеді.

Ақыл есі кемдік жағдайында дефектке тән ерекшелік, бұл жоғарғы психикалық функциялардың бұзылысы – мінез-құлық пен іс-әрекеттің көрінісі мен регуляциясы болып табылады. Бұлар таным процестері бұзылған кезде байқалады (түйсік, қабылдау, ес, ойлау, елестету, сөйлеу, назар аудару), эмоционалды-ерік сферасы, моторика, тұлға толығымен бұзылады.

Ақыл есі кем балалармен жұмыс жүргізген кезде ең алдымен мақсатты бағытталған түзете оқытуда интеллектісі бұзылған балада үлкен потенциалды даму мүмкіндіктері иелентіндігін ескеру қажет. Неғұрлым мақсаттыбағытталған түзету-тәрбиелік жұмыс ерте басталса, соғұрлым интеллектісі бұзылған балалардың дамуында орын толтыру мен түзету толық болады.

Ерте балалық жастағы және мектепке дейінгі кедегі интеллектісі бұзылған балалардың даму мүмкіндіктері жүйке жүйесінің иімділігімен тығыз байланысты.

Мақсатты бағытталған оқыту қалыпты балаларға қарағанда мүмкіндігі шектеулі баланың қоршаған заттар мен әлеуметтік өмір туралы түсініктері, қарым-қатынас мүмкіндіктері, алған тәжірибені талдау мен өз бетінше анализдеу мүмкіндіктері едәуір төмен болғандықтан, оларға үлкен роль ойнайды.

Барлық түзету жұмысы орталық жүйке жүйесінің зақымының сақталған функциясына сүйенеді.

Мүмкіндігі шектеулі балалармен жүргізілетін түзету жұмысын құру үшін біріншілік бұзылыстың салдарынан екіншілік ауытқушылықтың пайда болғанымен анықталатын бұзылыс құрылымын ескеру қажет. Бұзылыстың құрылымын дұрыс анықтау түзету жұмысы ұйымында индивидуалды үйлесім табуына көмектеседі.

Қазіргі кезде Қазақстанда мектепке дейінгі интеллектісі бұзылған балаларды түзетуге көмек көрсетуінің кең таралған түрі олардың арнайы мектепке дейінгі мекемелерде (түзету) оқытылуы мен тәрбиеленуі болып табылады. Біздің елімізде қазіргі кездегі түзету педагогикасындағы зерттеулер дамуындағы ауытқушылықты ерте жастан бастап медициналық-психологиялық-педагогикалық түзетуге сүйенеді, ол дамудың түзету және диагностика бірлігіне, ғылымилық принципіне негізделетін тәрбиенің отбасылық-қоғамдық үйлесімділігімен байланысты.

Ерте кездегі түзету жұмысында отбасылық-қоғамдық үйлесімділікті қолданған кезінде маман-дефектологтың психологиялық-педагогикалық ықпалы арқылы баланы тәрбиелеуде отбасы маңызды роль атқарады. Интеллектісі бұзылған балаларды алдағы уақытта оқыту мен тәрбиелеу мектепке дейінгі арнайы мекемелерде жүргізілуі қажет. Осы арқылы баласының оқыту және тәрбиелеу процесіне ата-анасын белсенді атсалыстыру қажет.

Қазіргі уақыттағы үйлесімділікте жетекші әрекеттің кезеңдері туралы заң ескеріледі, ол бір жағынан, жаңа қажеттіліктерсіз әрекеттің жаңа әдістері мен жоғарғы интеллектуалдық мүмкіндіктердің пайда болуы мүмкін емес және екінші жағынан, интеллект белгілі бір деңгейге көтерілмейінше, жаңа қажеттіліктер пайда бола алмайды (Д. Б. Эльконин, 1995).

Мектепке дейінгі жастағы приоритеттік назар аудару бала өмірінің алғашқы жылдары оның тұлғалық, интенсивті физикалық, эмоционалдық, интеллектуалдық дамуының кезеңдері болуымен байланысты.

Мамандар көрсеткендей туылғаннан бастап мектеп жасына дейінгі кезең оны адамдық қасиеттері мен саналарын қалыптастыру жасы болып табылады. Бұл кезеңнің ерекшелігі, басқа даму этаптарына қарағанда кез-келген арнайы білім мен дағдыны, сондай-ақ әртүрлі іс-әрекет түрлерін игеру үшін фундамент ретінде жалпы дамуды қамтамасыз етеді. Бұл кезде тек баланың мінез-құлқын айқындайтын бала психикасының қасиеті мен сапасы және оның қоршаған ортаға қарым-қатынасы қалыптасып қана қоймай, сондай-ақ жаңа пайда болған психологиялық түрі де көрінеді. Әр белгілі бір жас өзінің дамуына үлес қосады және таным мен мотивационды сферада психологияның жаңа түрлерінің пайда болуы үшін ерекше шарт құрады. Баланың жасына спецификалық түрде сапалардың бүкіл әлемдік дамуы мен қолдау көрсету өте маңызды орын алады.

Отандық мектепке дейінгі педагогика, түзету және жалпы педагогика сияқты әйгілі психолог және педаггогтардың теория жағдайларына негізделеді (П. П. Блонский, Л. С. Выготский, А. В. Запорожец,                     А. Н. Леонтьев, А. А. Люблинская, А. П. Усова, Д. Б. Эльконин және т.б.), олар оқыту мен тәрбиелеу бала дамуының шешуші факторы болатындығын көрсетті.

Дамуында ауытқушылығы бар балалармен түзету-тәрбиелік жұмысқа үйлесімділікті анықтау үшін маңызды жағдай бала дамуының сапалануы туралы мектепке дейінгі педагогиканың концепциясы болып табылады, ол әрбір жасерекшелік кезеңнің спецификасының шарттары толық қолдану қажеттілігін қарастырады (А. В. Запорожец, Л. А. Венгер, В. П. Зинченко,    Н. Н. Поддьяков және т.б.).

Баланы оқыту мен тәрбиелеу процесі әртүрлі жасерекшелік кезеңдерде айрықшаланады. Олардың әрқайсысына белгілі бір жетекші әрекет пен айналадағы адамдарға деген қарым-қатынасы тән (В. В. Давыдов,                 М. И. Лисина, Д. И. Фельдштейн, д. Б. Эльконин және т.б.).

Сонымен қатар, қазіргі кездегі үйлесімділіктің негізгі бағдары баланың айналадағы адамдармен қарым-қатынасы процесінде тұлғасының қалыптасуы туралы жағдай болып саналады. Оның қалыптасуының сәттілігі бала дамуының әлеуметтік жағдайына байланысты, екі негізгі қоғамның әлеуметтік институты – отбасында және мектепке дейінгі мекемелерде баланың ересектер мен құрдастарымен қарым-қатынас жүйесі (М. И. Лисина, Т. А. Репина, А. Г. Рузская, Е. О. Смирнова және т.б.).

Тәрбиелік – білім беру процесі бала дамуының негізгі психо-физикалық заңдылықтары мен индивидуалды ерекшеліктерін ескеретін ғылыми бағдарламаға сүйенеді. Баланы тәрбиелеуде және білім беруде тек индивидуалды және жасерекшелік жақындықтың бірігуі ғана олардың эмоционалды сәтті және толық психикалық дамуын қамтамасыз етеді.

Осымен бірге, әрбір баланың тұлғалық және жан-жақты даму қабілеті, білімді, іскерлікті, дағдыны игеру оның мектептегі оқуға психологиялық дайындығын қамтамасыз ету қажет.

Барлық осы жағдайлар дамуында ауытқушылығы бар мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу жайында сөз қозғағанда одан да кең маңызды мағынаға ие болады.

Л. С. Выготский өзінің еңбектерінде баланың дамуында биологиялық және әлеуметтік бірлігінің бар екендігін көрсетті. Адам миынсыз, адамдықң биологиялық алғы шарттсыз психиканың дамуы мүмкін емес. Сонымен бірге психикалық даму айналадағы адамдардың ортасынсыз мүмкін бола алмайды.

Баланың дамуы қалай жүреді? Даму баланың қоғамдық тәжірибені иелену жолымен жүреді. Әрбір жасерекшелік кезеңде қоғамдық тәжірибені иелену өз бетінше жүріп отырады, ол биологиялық жетілу деңгейімен анықталады. Сонымен, биологиялық және әлеуметтік үйлесім өзгеріп, жаңа қарым-қатынасқа түседі, ол физикалық және клиникалық даму деңгейінің үйлесімділігінде көрінеді. Баланың физикалық және клиникалық дамуы бірге жүреді, алайда ол әрбір баланың физикалық және клиникалық даму деңгейі сәйкес келетіндігін білдірмейді. Мысалы, 1,5 жастағы бала физикалық жағынан қалыпты дамиды, жақсы жүреді, ойыншықтармен ойнайды, бірақ элементарлы сөйлеу тілін игере алмайды. Ол уақытта сөйлеу тілін игеру әбден мүмкін болуы керек.

Ақыл есі кем балаларды отандық тәрбиелеу мен білім беру жүйесі          Л. С. Выготскийдің келесі жағдайларына сүйенеді: біріншілік және екіншілік бұзылыстың нәтижесінде пайда болған дефектінің күрделі құрылымы туралы; қалыпты және аномальды баланың жалпы даму заңдылықтары жайында; аномальды дамуды түзету мен орнын толтыру тек дамытып оқыту процесінде, сензитивті кезеңдерді максималды түрде қолдану кезінде жүзеге асуы мүмкін. Аномальды дамуды түзету мен орнын толтыру стихиялы түрде жүрмейді. Интеллектісі бұзылған бала қалыпты дамыған балаға қарағанда жан-жақты жүйелі педагогикалық ықпалды қажет етеді. Оқыту және тәрбиелеу қандай принциптерде ұйымдастырылуы қажет? Алдымен оқыту қалыпты және аномальды баланың жалпы даму тенденциясын ескеру қажет, яғни интеллектісі бұзылған бала онтогенетикалық дамудың барлық сатысынан өту керек. Алайда, ақыл есі кем баланың даму темпі қалыпты дамыған балаға қарағанда басқа. Бұдан басқа интеллектісі бұзылған балада белгілі бір мүмкіндіктерінің қалыптасуы өзінің қалыпты құрдастарына қарағанда басқа амал-тәсілдермен іске асырылады. Интеллектісі бұзылған бала мен қалыпты баланың жасерекшелік дамуының әр кезеңі максималды түрде қалыпқа жақындауына тырысу қажет.

Ақыл есі кем балаларды оқыту кезінде психикалық әрекет дамуының генетикалық даму принципін, соның ішінде танымдық және тәжірибелік принципін ескеру керек.

Түзету жұмысының келесі маңызды принципі оқытуды дамытушы түрі болып саналады. Дамытып оқыту жастың ерекшелігі сияқты, бұзылыс құрылымының ерекшеліктерін ескереді. Ол түзету-тәрбиелік жұмыстың ерте кезден бастау мүмкіндігіне, даму темпін жылдамдатуға және дамудағы ауытқушылықты алдын алуға бағытталуы қажет. Оқыту баланың жақын даму аймағын ескерген жағдайда ғана дамыта алады. Жақын даму аймағы дегеніміз не және ол оқыту мен тәрбиелеуде қалай қолданылады? Жақын даму аймағы бала өз бетінше орындай алмайтын, тек ересек адамның көмегімен орындайтын, баланың потенциалды мүмкіндіктерін білдіреді.

Жақын даму аймағын дұрыс қолданғандағы мысалға мектепке дейінгі арнайы мекемеге жаңадан түскен интеллектісі бұзылған балаға жуыну дағдысын қалыптастыру жатады. Ол, ереже бойынша, жуына алмайды және тіпті үлкендерге еліктеп те өз бетінше үйрене алмайды. Алайда, олардың даму ерекшеліктерін есепке ала отырып оқытуды арнайы ұйымдастыру кезінде бала бұл дағдыны тез және дұрыс игеріп кетеді. Осымен бірге басқа да күрделі дағдыларды игеруге дайындығы құрылады, яғни жақын даму аймағы кеңейеді.

Дамытып оқыту сондай-ақ дамудың сензитивті кезеңімен тығыз байланысты. Л. С. Выготский баланың дамуында берілген процесс, берілген функция жылдам және толық қалыптасатын кезеңдері бар екендігін көрсетті. Бұл кезеңдерді ол сензитивті деп атады, яғни белгілі бір функцияның, процестің, әрекеттің дамуына сезімтал болып келеді. Сонымен, мысалы, қалыпты дамыған баланың сөйлеу дамуы үшін сензитивті кезең бұл 1 жастан 3 жас аралығы. Егер де бұл кезеңде сөйлеу дамымаса, оның қалыптасуы алдағы уақытта маңызды қиыншылықтармен жүргізіліп, және ол арнайы оқытуды талап етеді.

12.Қояншық

 

1.Балалар қояншығы

Балалар қояншық ауруының белгілері.

2.Емдеу жолдары және алдын алу

Қояншық  ауруын  емдеу   принциптерінің  қағидалары. 

           

 Қояншық - этнологиясы жағынан әр алуан болғандықтан үнемі айқын   түсіндіріле бермейтін созылмалы процеске бейім келетін ауру. Қолайсыз процесс барысында қояншық кемақылдылыққа әкеп соқтырады. Ауру өте ерте шақтан (бірнеше айлықтан) бастап, еңкейген қарттық шаққа дейінгі кез келген жаста пайда болуы мүмкін. Алайда, көбіне қояншықтың басталуы кезі 20 жасқа дейінгі жастық шаққа сәйкес келеді.Қояншық едәуір көп таралған ауру. Кейбір авторлардың мәліметі бойынша бұл аурумен халықтың 1000 адамға шаққандағы 1-ден 5 адамға шаққандағы дейінгі бөлігі ауырады.

           Балаларда қояншықтың едәуір жиі кездесетініне қарамастан, әсіресе алғашқы кезеңде бұл аурудың диагностикасын анықтау аз қиындық келтірмейді.Оттегіні өте көп қажет етуге орай, кальций алмасуының тұрақсыздығынан балалар миы қояншыққа ешбір қатысы жоқ жанталасқан күйде (тыныс жолдары ауруы, ішек интоксикациясы, дене қызуы көтерілгенде) беруге бейім келеді.

           Балалар қояншығы диагностикасын анықтау тағы да мына себептерге орай қиыншылықтар келтіреді:ауру кәдуілгі жанталасқан ұстамадан сирек басталады. Аурумен абсанс, кіші ұстама, әр алуан текті енжар, қалдық ұстамалар едәуір жиі қабаттасады.Осы себептен барып, ұстама уақыт өте барып сараланады .Сол сияқты аурудың басталуы да түс көруден, көңіл күй кеселінің , оқтын оқтын көрінісі мен, кенетттен пайда болатын қорқыныштан, әртүрлі мүшелердегі түсіндіруі қиын ұстамалардан , мінез құлық өзгерісінен басталуы мүмкін.Бұл құбылыстардың заңды түрде қайталануы қояншық тұрғысында үнемі сақтандырып отыруы тиіс. Балалар қояншығы ересектерге қарағанда  көбіне ауыр өтеді, осы себептен көбіне парасаттылықтың бәсеңденуіне және әр алуан сөйлеудің бұзылуына әкеп соғады.

  Ауру симптомдарының бұл тобына талма түрінде байқалатын көңіл күй немесе сана кеселі жатады.

Психикалық балама термині (ұстаманың орнына, соған тең дәрежеде пайда болатын психикалық кеселдер) мүлде дәл атау емес, өйткені көңіл күйдің немесе сананың мұндай кеселдері ұстамаға байланысты оған дейін де және одан кейін де бола береді.

           Көңіл - күй кеселі қояншық ауруы бар науқастарда көбіне дисфория талмасы жабыраңқы - ызалы көңіл - күй байқалады.

  Мұндай сәттерде аурулар бәріне наразы,ерегіскіш,түнжыраңқы және ашуланшақ болып келеді,көбіне ә түрлі инохондриялық сипаттағы белгілі бір сандырық идеялары да қалыптасады.Мұндайда сандырақ ұстама түрінде пайда болып,бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін дисфория кезеңіндегі сияқты созылады.Кейде жабырқаңқы -ызалы көңіл-күйге клиникалық көрінісі жағынын басым болатын қорқыныш араласады.Көңіл-күйдің кеселі оқтын-оқтын едәір сирек эйфория ұстамасымен (көтеріңкі көңіл –күй)де білінеді.

Кейбір аурулар жабырқаңқы – ызалы ұстама кезде ішуге салынады немесе бет алды басы ауған жаққа қаңғырып кетеді. Сондықтан да дипсоманияиен (салынып ішушілік) немесе драматидмен (саяхатқа ұмтылушылық) ауыратын урулардың бір бөлігі қояншықпен ауырытын науқас болып табылады.

  Сананың кеселі сананың алжасу күйінде ұстама түрінде көрінеде. Кейде сананың алжасу күйі өтіп кетісімен белгілі бір кезеңде жату немесе ұлылық сандырағы идеясы тежеледі.

  Алжасу күйіндегі аурулар қиратушылық әрекеттерге бейім келеді, сондықтан өзі үшін де, қоршағандар үшін қауіпті келеді. Осындай сәтте жасалған кісі өлтірушілік өзінің дәлелсіздігімен және шектен шыққан қаталдығымен ерекшеленеді.

Сананың алжасу күйінің өзінен басқа қояншыққ аурулары үшін амбулаториялық жаттандылыққа тән.

Алжасу күйімен айрықша күй деп аталатынның кейбір ұқсастықтары бар. Айрықша күйде сананың айқын байқалатын өзгерісі мен кейінгі амнезид болмайды, бірақ оған көңіл-күйдің өзгеруі, ойлаудың кеселге шалдығуымен сенсорлық синтез кеселі деп аталатын қабылдаудың айрықша бұзылысы тән. Ауру абдырап, қоршқыныш күйін кешеді. Оған қоршаған заттар өзгеріп, қабырғалар тербеліп, аяғы жайылып кеткендей болып көрінеді т.б. Бұл жағдайда ауру уақытта сезінудің өзгеруін бастан кешіреді және т.б. Айрықша күйдің ұзақтығы алжасу күйіндегідей болып келеді.

Этиалогиясы мен патогенезі. Өткен заманнан бері қояншықты симптоматикалық (белгілі аурулар - ми, менинго - энцефалит жарақаттарынан пайда болатын және ешбір сыртқы зиянды әсерсіз, тек тұқым қуалау себептерімен ғана түсіндірілетін. Симптоматикалық қояншыққа ошақтық, мысалы, ауру сипатында, әсіресе ұстама кезінде пайда болатын өзгерістер, ал тұқым қуалаушылыққа кәдуілгі қояншықтық сипатта пайда болатын диффузиялық бұзылыстар неғұрлым тән болады деп есептеліп келді.

  Қояншықты  сипаттай  келіп  И.Павлов: «оның  негізгі  белгісі  кенеттен  тұтанғыш  мінез,  ашуланшақтың  оқтын – оқтын  болатын  шектен  шыққан  күші болып  табылатын »  деген  еді. Қоояншық  ауруындағы  негізгі  жүйке  процестері  күштілігімен  және  селқостығымен  ерекшеленеді. Ауру да  жүйкесіндегі  селқостықтың  күшеюіне  байланысты  белгілі  бір  уақытқа  дейін  қояншықтың  ошақта  жиналатын  қозуы  шоғырланады,  содан  соң  бұл  селқостық  үзіліп, қояншық  пайрокцизміне  әкеп  соғады.  Соның  ішінде,  егер  қозу  қарқынының  индукциясы  қимыл  талдағышы  бойымен  таралады,  бұл  клиникалық  тұрғыдан  жанталасу  ұстамасы  түрінде  көрінеді.

Қояншық   ұстамасының  көп  дәрежеде  әр  алуан  болуы  ауру  нүктелерінің  әр  қилы  орналасуымен  түсіндіріледі.

Пароксизм  сипаты,  оның  саралану  дәрежесі  жүру  нүктесінің  мидың  басқа  учаскілерімен  байланысының  байлығына  байланысты  болады.  Мұның  өзі  орталық  жүйке  жүйесінің бірлігі  туралы  Павлов  ілімін  жүзеге  асыруда  айрықша  маңыз  алады.

Жүйке  процесінің  селқостығын  қояншық  ауруы  бар адамның  ойлау  ерекшелігімен,  оның  егжей – тегжейлікке,  белгілі  бір  көріністер  төңірегінде  тосылумен  түсіндіруге  болады. Қояншық  ауруының  эмоциялық  реакциясы  селқостық  күшімен  сипатталады, осыдан  барып,  қояншық  өш  алушылық,  заттарға  шектен  тыс  үйірлік,  ызалы  реакцияға  өте  бейімділік  сияқты  ерекшеліктерімен  байланысты  болады.

Емдеу  жолдары  және  алдын алу.  Қояншық  ауруын  емдеу  кезінде  екі  принципті  қағидаға  сүйену  керек:

1) ең  тиімді  дәрі – дәрмек  пеноның  мөлшерін  ең  аз  дәрежеден  бастап,  қатаң  таңдап  алумен  бірге,  сондай – ақ,  қояншыққа  қарсы  дәрілер  қоспасын да  жиі  пайдаланамыз;

2)   мөлшерін  біртіндеп  өзгерте  отырып ,   емді  ұзақ  жүргіземіз. Ескерген  жай  емді  бірден  үзуге  болмайды, өйткені  шұғыл  асқынудан  қояншық   статусы  пайда  болуға  дейін  қауіп  туады.

Көбіне  ұстамасы  аз  байқалатын  қояншықты  емдеу  үшін  триметин  кеңінен  қолданылады. Қояншықты  емдеу  үшін  жекелеген  препараттар  әр  түрлі  құрамалары: бромды,  люминал,  хлораканды люминал,  кофеинді  люминал  қолданылады.

Қояншықты емдеуді  аз  мөлшерден  бастап,  сол  ауруға  үйлесімді  мөлшерді  табу  үшін  біртіндеп  жоғарылата  беру  керек. Ауруға  басқа  препаратты  ауыстырғанда  алмастыратын  дәріні  де  біртіндеп  ауыстыру  керек. Қояншық  статусын  алдын  алу  үшін  (дереу  медициналық  жәрдем  қажет  ететін ызалы  күй)  клизма  арқылы  хлоралгидратты  құю  қажет.

Алдын  алу. Қояншық  туғызатын  зиянды  факторлардың  алдын  алу  керек. Сол  сияқты  мидың  инфекциялық  ауруларынан,  жарақатты  бұзылыстардан,  әсіресе  бала  туу  кезіндегі  жарақатқа  ұшыраудан  және  басқаларынан  сақтану  керек.

Атеросклероз созылмалы, дербес жалпы ауру. Бұл едәуір жас адамдарда да кездескенімен, көбіне егде адамдарда кездеседі. «Ми атеросклерозын» кебіне «ми артериосклерозы» деген атаумен теңестіре атайды. Ар-териосклероз — жиынтықтық ұғым. Бұл ұғымға бір жалпы сыртқы белгісі — артерия қабырғаларында өзге-ріс (тығыздану, склероздену) болатын әр түрлі нозоло-гиялық дерттер енеді.

«Артериосклероз» сөзі жиынтық ұғым және казір қол-данудан шығып бара жатыр. Бұл — артериянын, тығыздалуы деген ұғым береді. Ол атеросклероздық өзгерістерден басқа гипертониялық ауру кезіндегі гиалиноз, артерияның ортаңғы қабығының алғашқы калышнозы, аллергиялық және инфекциялық аурулар кезіндегі (мәселен, мерезде) артериянық кабынуы түрінде болуы мумкін, т. б.

Ми (церебральдық) атеросклерозы бірқатар жүйкелік-пснхикалық өзгерістермен қоса жүреді де аурудың қолайсыз барысында айқын білінетін кемақылдыққа не-месе тіпті өлімге соқтырады.

Симптомдар. Ми атеросклерозының көрінісі ауру кезеңіне, оныд байқалуына, өту барысына және басқаларға байланысты әр түрлі болады. Едәуір жиі ауыру, тітіркену, көп шаршау, жұмыс қабілетінің төмендеуі түрінде неврозға ұқсас симптоматикаға әкеп соғады. Әсіресе акыл-ой жұмыс қабілетінің темендеуі бұл ауруға тән. Ауру үмытшақ болып, қиындықты көп ойлайды, тез. шаршайды.

Сол сияқты бастапкы ми атеросклерозына тән белгі жеке бастың бұрынғы белгілерінің күшеюі. Бүрын шүбәланғыш адамдар ашықтанашық күдікшіл, бейқам жандар — одан әрі жеңіл ойлы, үнемшілдер өте сарақ, мазасыз адамдар тіпті әбігершіл бола түседі.

Аурудың даму дәрежесіне орай естің бұзылуы мен жүмыс қабілетінің төмендеуі барған сайын айқын көрінеді. Ауру өзінің не істеу керектігін үмытады, белгілі бір затты қайда қойғанын есіне түсіре алмайды, жаңа-ның бәрін қиындықпен еске алады. Әсіресе ағымдағы оқиғаларды (ауру өткенді еске едәуір жақсы сақтайды), адамдардың есімдері йен даталарды (хронологнялық бағдардың бүзылуы) еске сақтау қиындайды. Мұнық өзі өз жайкуйіне сынмен қарайтын ауруды қойын кітапшасын жиі пайдалануға мәжбүр етеді. Кейбір жағдайларда мәселе Корсаков синдіромына тән күйге апаруы мүмкін. Аурудың өршуімен бірге аурудың ойлауы да өзгереді, ол өзінін, бүрынғы икемділігінен және ұшкырлығынан айрылады. Айналадағыларды мезі ету сөзшеңдік байкалады, ауру ең бастысын қиындықпен бөліп алып, бір тақырыптан екінші тақырыпқа қиындықпен ауысады. Ми атеросклерозына өте тән белгі айқын білінетін эмоциялық түрақсыздық, оны жігерсіздік деп атайды. Ауру жылауық болады. тез жалынып жалбарынады. Музыканы тыңдағанда кинофильм көргенде көз жасын төкпей түра алмайды. Сәл кайғы мен қуанышқа жылайды немесе жылаудан қуануға және керісінше тез ауысады. Нақ осы ми атероеклерозшен ауыратын адамдар сезімге осал болады. Сол сияқты ашушаңдыққа бейімділік байқалып, болар болмас себептен шұғыл ашу шақырып, біртіндеп үлғая түседі. Ауруға маңайындағылармен араласу барған сайьга қиындайдьь әзімшілдік сезім күшейе береді. Сонымен бірге ауруда талап қоюға шыдамсыздық байкалады, шектен тыс жәбірленушілік пайда болады. Ойлау мен ес бүзылуынын, айқындығы, эмоциялык ұстамсыздық пен мінезқүлық өзгешелігі атеросклероздық кемақылдықтың басталғанын байқатады.

Ми атеросклерозы егде жаста пайда болатын қояншық ауруы себептерінін, бірі болуы мүмкін. Бірқатар жағдайларда сарыуайымшылдық өз денсаулығына карағанда айрықша күдікшілікті білдіреді, ал кейде көптеген ипохондриялық шағым туындайды. Эйфория сирегірек кездеседі. Кейде сандырақ және галлюцинациялы өзгермелі сана жедел пайда болады (көбінечтүнде). Бұл әдетте бірнеше сағатқа, оқта-санда бірнеше күнге созы-лады. Ми тамырларының   атеросклерозына ұшыраған ауруда созылмалы сандырақ күйі, көбіне паранойялык, сипатқа ие болып, едәуір жиі кездеседі. Әдетте бул — қызғаныш, ипохондрия, дәукестік сандырағы болады. Сондай-ақ баска сипаттағы сандырак идеялары (жаңашылдық, эротикалық сандырақ және т. б.) кездеседі.

Айкын атеросклерозға   тән симптом инсульт болып табылады. Күтпеген жерден сананың терең алжасуы — көбіне кома болады (сана алжасуы сопор немесе есеңгіреу түрінде де кездеседі). Егер зақымдану өмірлік маңызды орталықтарды   камтыса, мұның ақыры өлімге соғады. Басқа жағдайларда ауру күйінің белгілі бір ди-намикасы байқалады. Көбіне бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылатын қома сонормен ауысып, сананьщ айқындалуы біртіндеп калыпқа келеді. Бүл кезеңде ауру коматоздық күйден біртіндеп шығады. Бүл жағдайда ауруда бағыттан адасушылық пен шатысушылықпен қатар тілдік әрі қимылдық козу, мазасыздық, үрей пайда болады. Жанталасу күйі де болуы мүмкін. Инсульт салдары өзгеше неврологиялык бүзылыстар (сал, афазия, агнозия және т. б.) болып кана қоймай, кебіне айқьга байқалатын кемақылдық туріндегі психикалық бү-зылыстар болады.

Инсульт үнемі күтпеген жерден пайда болмайды, бірқатар қубылыстар жүреді. Инсульттің хабаршысы бас айналу, басқа кан шабу, қүлақ шуылдау, көз алды қарауыту, немесе жалтылдаған қара дақ, кеуденің белгілі бір жартысында парестезия түрінде болады. Инсульт алдындағы куй әдеттегі инсультпен аяқталуы міндетті емес, кейде іс тек өткінші бұзылыстармен ғана шектеледі.

Инсульт әр түрлі себепші факторларға байланысты кенеттен пайда болуы мумкін. Мысалы, оған психикалық куш тусу (ыза, қорқыныш, үрей), ж:ыныстық және маскүнемдік ұстамсыздық, асқазанның қатты тоюы, іш жүрмеу себеп болады.

Неврологиялық және соматикалық бузылыстар. Ате-росклерозы бар аурудың жиі басы айналады, ауырады, қүлағы шуылдайды (гуіл, ыскырык, ысылдау, тоқыл-дау түрінде және т. б.), көбіне тамыр соғысы синхрон-ды болады. Сол сияқты ауру үйқысының бүзылғанына шағым айтады( кешкісін үйқтаған ауіру әдетте едәуір тез оянады да, ұйықтай алмайды, сол сияқты үйкының ырғағы бүрмалануы мүмкін). Неврологиялык зерттеу кезінде көбіне көз карашығының кішіреюі, жарыкты нашар қабылдау, нәзік қимылдар үйлесімінің бүзылуы, сіңір рефлекстерінін, көтеріңкілігі жиі аңғарылады. Аурудың ауырлық дәрежесіне қарай неврологиялық бұзы-лыстар, әсіресе, инсульттен кейіи барған сайын айқьщ бола туседі. Бұл кезде дөрекі түрдегі органикалық симптоматика байқалады (сал, афазия, апраксия және т. б.).

Соматикалық өзгерістер былайша болады. Щеткі тамырлар мен ішкі ағзалардың склероздық өзгерістері байқалады (әсіресе жүрек, қолқа, бүйрек), жоғары артериялық қысьш, тахикардия, кейде дүркіндүркін чейнстокс тыныс алуы пайда болады, сопақша сыртқы түрі де өзгеше көрінеді. Ол өз жасьшан ерекше көрінеді, терісі сарғайып, болжыраған және әжімді болады, тері асты тамырлары тығыздалып, бүгіліп калады,. бүл әсіресе самайдан байқалады.

Этиология, патологиялық анатомия және патогенез. Атеросклерозды дербес нозологиялық бірлік ретінде бөліп алу үшін көптеген байқаулар жүргізілген. Атеросклероз негізіне липидтік алмасудьщ бұзылуы жататындығы дәлелденген (ен, алдымен холестериннің). Мүнын өзі артерияньщ ішкі қабығын липидтердің жиналуына, одан соң дәнекёр тканьнін, реактивті өсуіне әкеледі. Осыньщ салдарынан тамыр қабырғасы өагеріп, ми қан айналымынын. эр түрлі азырлығы жүреді, содан барып жүйке тканінщ белгілі бір дәрежеде бүзылуы байқа-лады.

Тамырлардын. бүзылу механизмін түсіндіруге біркатар теариялар ұсынылған. Ең көп таралғаны — икфильтрациялық теория. Бүл теорняға сәйкес атеросклероз кезінде тамырлар өзгерісінщ дамуында артерия қабыр-ғасында қанды айналымға келтіретін липидтер жиналады.

Алайда кейінгі жылдары липидтердін, жиналуының алдында көбіне тамыр кабыргаларыньщ алғашқы өзгеруі жүреді дегенді дәлелдейтін. зерттеу пайда болды.

Бұл өзгерістердщ дамуына ыкпал ететін факторлар әр түрлі интоксикация, инфекция, вазомоторлық кеселдер, алмасу процесінің жалпы бұзылуы болуы мүмкін. Липидтік алмасудьщ бүзылуын туғызатын себептерге келетін болсақ бұлар әлі онша түсінікті емес. Эндо-кринді жылжулардың, тамақтану мен өмір салтының ерекшелігі, орталық жүйке жүйесінін, жай-күйі, дене бітімінің ерекшелігі, тұқым қуалауға бейімділік және басқалардың мәні туралы деректер бар.

Ауру барысы мен болжам. Ауру барысы көбіне аурудың злғашқы жылдарында толқын тәрізді сипатқа ие болады. Болжамнық ауырлығы тамырлардың зақымдану дәрежесімен ғана емес, сондайақ процестің жергіліктенуімен де айқындалады.

Емдеу жолдары және алдын алу. Дүрыс тамақтанудан басқа атеросклероз   профилактикасында   (холесте-рин мен майлы тағамдарды шектеу) алкоголь мен темекімен улануға жол бермеу керек. Содан соң еңбек пен демалысты дұрыс үйымдастыру, жүйелі түрдегі дене жаттығуларының, әсіресе орталық жүйке жүйесіне шектен тыс күш түсіруден сактанудың үлкен маңызы бар. Атеросклерозды емдеу. (патогенетикалық және симптомати-калық) клиникалық көріністің бүкіл ерекшеліктерін қатаң ескере отырып жүргізілуі тиіс. Ауру алғаш байқалғанда йод препаратын қолданған дүрыс.

Йод препараты.мен емдеу кезінде йодизмнің мүмкін болатын құбылыстарын үмытпау керек. Соңғы жылдары линетол (күніге бір рет ертенгісін тамаққа дейін  20 мл-нан) және Диоспонин препаратын (0,02—0,2 грамнан күніге 2 рет тамақтан кейін), сол сияқты новокаинмен курстық емдеу де қолданылады.

Атеросклерозды емдеу үшін диетаның және С витаминінін, үлкен мәліііерін қабылдаудың маңызы зор. Атеросклероз   психозідарында   нейролептикалық   дәрілер: аминазин, нозинан левомепромазин, тизерцин, этаперазин   қолданылады.   Нейролептиктерді .қолдаиуды   аз мөлшерден бастайды.  Үрейшілдікте транквилизаторлар реланиум, нозенам, седуксен пайдаланылады. Атеросклерозда седативті дәрілерді байқап пайдалану керек. Өйткені мазасыздық күшейе түсуі мүмкін. Бірқатар жағдайларда антикоагулянттар пайдаланылады. Атросклероз гипертониялық аурулармен ұштасқанда гипотензиялық дәрілер белгіленеді.    Атеросклероздық   кемақылдықта  фосфоры мен глютаминді   қышқылы бар   препараттар церебрализин, ноотронил, стугерон липоцеребрин, фитин және т. б.) қолданылады. Атеросклерозы бар ауірулардың іщкі ағзаларға   бақылау жасауы (әсіресе   жүрек пен ішекке)   өте маңызды. Инсульт кезінде ішкі   веналық эуфилин қолданылады (40 проценхтік глюкоза ертіндісі-нің 10—20 млмы ерітілген 2,4 проценттік ертіндінің 5 -  10 мл-мы). Мүмкін болғанынша ертерек 4—6 минөт бойына енгізеді. Геморрагиялық инсульттарда хирургиялық жолмен емдеу жиі қолданылуда.

ГИПЕРТОНИЯЛЫҚ АУРУЛАР КЕЗІНДЕП ПСИХИКАЛЫҚ КЕСЕЛДЕР

Гипертония ауруы — ең кең тараған аурулардьщ бірі. Онымен көптеген мамандык аурулары, оның ішін-де психиатрлар да бетпе-бет келуде. Гипертониялық аурулардың этиологиясы мен патогенезі мәселесі (оның алдын алу мен емдеу сияқты) қазіргі медицинаның ең бір өзекті мәселесіне жатады. Гипертониялык ауру әр түрлі психогендік (психиканы жарақаттайтын) сәттер туғызатын аздыкөпті психикалық куш түсу күйі нәти-жесійде пайда болады. Басқа сезбен айтқанда гипертониялңқ ауру негізіне жататын тамыр тонусының өзгерісі жоғарғы жүйке қызметінщ психогенді бұзылыстарын туғызады. Алайда аффектілік күш түсудін, психогендік пайда болатын жайкүйінің гипертония ауруынын шығуында үлкен: маңызы болғанмен, ол бірден-бір патогендік әсер болып табылмайды. Сол сиякты тұкым қуалау жастык бейімділік, эндокринді жылжулар сияқты фак-торлардың да әсері бар.

Симптомдар. Гипертония ауруына басқа да патологиямен қатар (көбіне жүрек немесе бүйрек бұзылыстары) ми кеселдері ете тән болады. Бұл жеңіл гипертониялық криздерден бастап, ең ауыр дерт — инсультпен аяқталатын ми қан айналымы бүзылыстарының әр түрлі типінен байқалады. Гипертониялық аурулар кезінде ми қан айналымы кеселі әсерінен елімге ұшырау саны жағынан жүректен қайтыс болғандардан екінші орында.

Ми қан айналымының белгілібір кеселмен байла-ныстң көптеген неврологиялық бүзылыстардан басқа (парёз, сал түріндегі аздыкепті бекем ошактық бүзы-лыстар, еезімталдықтың өзгеруі афазид, апраксия және т. б.) гипертониялық аурулар үшін гипертониялык, психоздар деп аталатын әр алуан психикалық бүзылыстар тән. Гипертониялык аурулар салдарынан пайда болатын психопатологиялық қүбылыстар аурудьщ кез келген түрі мен сатысында кездесуі мүмкін. Сонымен бірге психикалык, бүзылыстар сипаты мен гипертониялық ауру сатының арасында белгілі бір арасалмақ бар. Мыса-лы, неврозға үқсас симптоматика аурудьщ 1 (бастапқы) сатысына тән болса, ал кемақылдықтың дамуы III (соңғы) сатыда байкалады.

Бүдан азырақ   кездесетін кеселдер кездеседі. Олар өршіген салға ұқсас күй, ми ісігінің клиникасының туғызатын синдром, сананың транзитті алжасуы, сарыуайым-сандырақ синдромы, едәуір сирек кездесетін желікпе күй және т. б. Сол сияқты аралас клиникалық көріністер де байқалады.

Гипертониямен ауыратын науқас ашушаңдыққа, бас ауыруына, үйқысынын, нашарлығына, көп шаршайтыны-на үнжырғасы түсуіне, жүмыс қабілетінің төмендеуіне шағым айтады. Сонымен бірге сылбыр, жігерсіз және жылауық, өте жәбірленгіш болады. Бір қатар ауруларда осы кезде астениялық синдром басым болса, екінші біреулерінде ашушаңдық пен . күйгелектік басым болады. Әр түрлі жабысқақтық күйлер бойды билеп алады. Ауру жабысқақ есеп, жабысқақ естелік пен күдікшілдікке беріледі, әсіресе жабысқақ қорқыныш ауру үшін азапты бола түседі. Ауру кардиофобиядан азап шегеді, өлімнін, жабысқақ қорқынышын, биіктіктің, қозғальш келе жатқан келіктің, үлкен топтьщ және басқаның жабысқақ қорқынышын бастан кешіреді.

Гипертония ауруы кезіндегі психопатияға үқсас күй кебіне бүрынғы мінез-қүлық ерекшеліктерінін, асқынуынан пайда болады. Бүл ми атеросклерозының бастапқы сатысынДа байқалады. Ауруға араласу барған сайын қиьшдыққа түседі, аффектілік ызалануға тез беріледі, қарсы пікірге төзбейді, тез жылайды.

Гипертониялық ауруға едәуір тән болатын көрініс көңіл-күйдің төмендеуі болып табылады. Белгілі бір жағ-дайда бұл кезде мұңдыенжар күй, баска бір жағдайда үрей мен мазасыздық басым болады. Қауіпқатер көбі-не дәлелсіз сипат альга кейде күтпеген жерден, кейде түнде байқалады. Сол сияқты гипертониямен.ауыратындарда күтпеген жерден күшті қорқыныш пайда болады. Сандырақ идея кебіне сарыуайымшылдық күймен бай-ланысты болады. Ипохондриялық сандырақ, қарым-қатынас және аңду сандырағы неғүрлым жиі кездеседі, сол сияқты қызғаныш идеясымен езін-өзі айыптау идеясы, сирегірек басқа мазмұндағы. идеялар да байқалуы мүмкін.

Сана алжасуына тән күйлер мынадай: обнубилациядан басталып, ең ауыр бүзылыс — комамен (инсульт кезінде) аяқталатын әр түрлі дәрежедегі есеңгіреу синдромымен қатар сананың алжасу күйі, түс тәріздес (онейроид), елестік және аменциялық күйлер пайда болуы мүмкін. Гипертония ауруына тән белгі естің бұзылуы сәл

үмытшактықтан бастап, дөрекі кеселдерге дейінгі әр алуан дәрежеде байқалады. Кейде типтік Корсаков синдромы кездеседі. Бірқатар жағдайларда гипертониялық ауру айкын білінетін кемақылдыққа әкеледі. Деменция инсультқа байланысты, сондайақ онсыз да пайда болуы

мүмкін.

Алдын алу және емдеу жолдары. Гипертониялық аурудан сақтану үшін аффектілік күш түсетін барлык факторларды жоюдың үлкен маңызы бар. Үй ішілік қарым-қатынасты ретке келтіру, еңбек иен демалысты дүрыс үйымдастыру, дене жаттығуы, тамақ режімі, интоксика-цияньщ болмауы — осы факторлардын, бәрі гипертониялық ауру профилактикасына ықпал етіп, ал бастапқы сатысында жақсы емдік тиімділік береді.

Гипертониялық ауруды емдеу комплексті және катаң дараланған болуы тиіс. Гипертониялық психоздарды емдеу үшін әсіресе жылан раувольфиясы (резерпин, серпазил) жақсы пайда береді. Соңғы уақытта гипертониялық ауру кезінде раувольфияның тағы бір препараты — алкалоидтың жиынтығы, оның ішінде резерпині бар раунатин табысты колданылуда. Фенотиазин қатарындағы препараттардан нозинан тизерцин, ал кейбір жағдайларда (шүғыл козу, аффектілік күш түсуді білдіретін берік сандырақ идеялары) галоперидол жақсы әсер етеді. Әсі-ресе невірозға үқсас симптоматикада транквилизатор-лар тиімді. Аурудын, бастапқы сатысында электрлі ұйқымен емдеу пайдалы.

Диуретин, теобромин, сальсолин (көбіне папаверинмен бірге құрамда) пайдаланылады, сондайак иазутин мен диабазол белгіленеді.

Тиісті жағдайларда тромбоэмболиялық асқынулардан сақтану үшін антикоагулянттар қолданылады.

Гипертониялық криздерде эуфиллин, дибазол, күкірт қышқыл магнезиясы инъекциялары жүргізіледі.

Медикаментоздық емдеу үнемі ойластырылған пси-хотерзпиямен, диетатерапиямен, дұрыс ұйымдастырылған күн режимімен ұштастырылуы тиіс.

ГИПОТОНИЯЛЫҚ АУРУЛАР КЕЗІНДЕП ПСИХИКАЛЫҚ

КЕСЕЛДЕР

Гипотониясы бар ауруда гипотониялық криз байқалып, бас айналу, шүғыл әлсіздік, вазомоторлық бүзылыстар, кейде талма күй пайда болады.

Ауру көбіне бас ауруына, бас айналуына, әдетте тік калыптан келденең қальшқа ауысқанда басы айналатынына шағым айтады, қүлағы шуылдайды, босаңдана түседі, тез шаршайды.

Кейбір ауруларда астениялық симптомикадан басқа сарыуайымшылдық күй әдеттен елеусіздеу алмайтындай пайда болады. Бірқатар жағдайларда ауру мазасыз жә-не күдікшіл болып, кептеген ипохондриялык шағым  айтады. Кейде жабысқак. қорқыныш — фобия байқа-лады.

Емдеу жолдары.  Психостимуляторлар. Витаминоте-рапия (С және В), женьшень, қытай лимоннигі, пустырник, пантокрин, кофеин, көтеріңкі протромбинди антикоагулянттар пайдаланылады, психостимуляторлар.

Гипотония ауруы кезінде   медикаментозды емдеуді физиотерапиямен, емдік дене шынықтырумен еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастырумен үштастырады.

ОБЛИТЕРАЦИЯЛЫҚ (ЦЕРЕБРАЛЬДЫ) ТРОМБАНГИНТ КЕЗШДЕІГІ ПСИХИКАЛЫҚ КЕСЕЛДЕР

Ауруда бас ауруы, бас айналу, әлсіздік ұйқышылдық, көп шаршау пайда  болады. Жүйке-психика бұзылыстарының клиникасы әр алуан және әлі де жеткіліксіз зерттелген. Ошақтык, симптоматикадан баска кояншыққа : үқсас жай-күй, шизофренияға ұқсас көрініс, сана алжасуының күйіне сипаттама берілген.

Ауру айқьга білінетін кемақылдыққа әкеп соғуы мүмкін.

Алдын алу және емдеу жолдары. Алкоголь мен темекі тартуды толық тоқтату тыныштық, ауруды қобал-жудан ұсынылады. Медикаментозды дәрілерден витаминотерапия (В₁ және С), т. б. көптеген дәрілер пайда-ланылады.

Еңбек сараптамасы. Тамыр ауруларының бастапқы кезеңінде ауру қатты шаршауына байланысты үлкен күшжігер жүмсайтынына қарамастан әдеттегі кәсібін жалғастыра береді. Айқын білінетін жүйкепсихикалық бүзы-лыстардағы кемтарлық ауруды III, II және тіпті I топтағы мүгедекке ауыстыруға негіз болады.

Соттық-психиатриялық сараптама. Жауапқа тартуға қабілеттілігін немесе қабілетсіздігін белгілеу мидың тамыр патологиясы бар аурудың психикалық күйіне, психикалық бұзылыстардың дәрежесіне байланысты. Айқын білінетін патологияда (кемакылдық, сандырақтық барлығы және т. б. ауру жауапқа тартуға қабілетсіз болып табылады.

    

13.  Олигофрения

 

1.Олигофрениядағы психикалық кеселдер.

Олигофрениядағы психикалық кеселдер туралы түсінік.

2.Олигофрения түрлері.

Олигофрения түрлеріне анықтама беру.

3.Емдеу жолдары.

Емдеу жолында қойылатын талаптар туралы түсінік.

       

       Олигофрения грек тілінде кемақылдылық деген мағына білдіреді. Ол ең алдымен мидың экзогенді бұзылыстары, метабализм кеселі, туа біткен кемтарлық , хромосомдық ауытқу себепші болатын патологиялық күйі.

       Этиологиялық  ықпалы жағынан олигофреннің үш тобы болады.

       Бірінші-топ-тұқым қуалайтын Даун ауруы себепші болатын. Эндогенді табиғаттағы Олигофрен.

       Екінші топ-ұрыққа ішкі құрсақ әсері мен тұқымға әр түрлі зияндылық, мысалы, вирустық ауру мен улану, оның ішінде анасының алкоголизмі есебінен пайда болатын олигофрен.

       Үшінші топ –асфексия және босану кезіндегі жарақаттан пайда болған олигофрен. Сол сияқты бұған ерте бас сүйек-ми жарақаты мен нейроинфекция әсер етеді.

        Соңғы кезде зат алмасудың тұқым   қуалаушылыық ақауы себепші болатын олигофренге үлкен назар аударылуда.

         Қазіргі уақытта олигофрен  проблемасы көптеген бағытта қарқынды зерттелуде.Олигрофеннің генетикалық аспектілері зерттелуде, мұндағы алынған деректердің нәтижесінде этиология мен патагонезіді анықтауға әрі ақыл-ой жағынан  жетімсіздіктің пайда болуының алдын алу үшін генетикалық аппаратқа ықпал ету мүмкіндігі  туып отыр. .

        Олигофрениядағы психикалық кеселдер ең алдымен  көбіне парасаттылығы жағынан жетімсіз психиканың дамымауынан көрінеді. Олигофрениядан зардап шегетін  балалар дамудан кенже қалады, оларда сөз кем дмиды, ал кейде мүлде дамымай қалады. Олар үш-бес жастан бастап одан  да кейін жүреді,  ауыр  жағдайда тіпті  қимылдық  дағдыны да ала  алмайды. Олардың  қимылдарының  үйлесімі  болмайды. Сыртқы  түрлері  де  едәуір сиықсыздықпен  ерекшеленеді, дене  бітімі пропорциясыз келеді. Ойлау  шұғылы  бұзылады, сезімдік жағы да төмен болады. Ерік  процестері қарапайым  құштарлықпен  шектеледі. Олигофрениядағы  психикалық   бұзылыстар  едәуір  тұрақты және  бүкіл  өмір  бойында сақталады.

  Психикалық  жетімсіздіктің  үш  дәрежесі бар. Бұларды  идиодтық,  имбецельдік  және  дебильдік деп атайды.

  Идиоттық  грекшеден аударғанда  «нақұрыстық»  деген сөздер  шыққан. Ол олигофренияның  неғұрлым  ауыр түрі. Бұған тән белгі маңайдағыларға  нашар  әсер етуі  болып  табылады. Мұнда  әдетте  сөз дамымайды. Маңайдағылардың  сөзі  өте  қиындықпен қабылданады. Сөздің мәні де түсініксіз  балады. Нақұрыстықтан азап шегетін адам маңайдағылардың  тұрақты  күтімін қажет етеді, олардың көмегінсіз тіршілік ете алмайды. Ол  маңайдағыларға да енжар  қарайды. Нақұрыстық едәуір тұрақты ауру  және ең қиындықпен жасалады.

  Имбецильдік  латын тілінде «әлсіз,  елеусіз» деген мағына беретін  олигофренияның орташа сатысы. Нақұрыстыққа  қарағанда  психикалық  даму едәуір  жоғары болады. Маңайдағыларға да жауабы да  ширағырақ болады. Ауру  сөз  қызметін меңгерген алайда сөз  қоры бірнеше ондаған сөздермен шектеледі. Ойлау  өте  қиын. Пайымдау  шектен тыс  жұтам. Дербес емес, маңайындағыларға еліктеп  көшіре  қайталайды, ауру өзіне өзі  қызмет етудің қарапайым дағдысын меңгереді. Ауру  өз бетінше тіршілік ете алмайды, сондықтан  қамқорлық пен  күтімді қажет етеді. Имбецильдің  сезімінің  ара жігінің  ажыратылуы қиын, бірақ  нақұрыстыққа қарағанда  оңайлау келеді. Афектілік  қызмет те алуан түрлі. Қарапайым жағдайларда  ауру  қысылып, жасқаншақтанып  ұялады. Сондай – ақ  жәбірленгіш  өштешкіш  болады. Кейбіреуі  ашушаңдықпен, ызаланғыштықпен  ерекшеленеді. Аурудың психикалық  ақауы  дене және неврологиялық кеселмен  ұштасады.

  Дебильдік  латынша  «әлсіз» деген ұғымды  білдіреді. Олигофренияның  жеңіл түрі.

  Дебильдік  едәуір  қиындықпен  білінеді, өйткені  имбецильдік  сияқты  дөрекілік  кеселдер  болмайды. Жігін  ажырату  әсіресе  мына  жағдайлардан  қиындай  түседі:  аурудың  жеткілікті  сөз  қоры болады, егер  жақсы механикалық  ес болса бұл одан әрі оңай емес, мұның  өзі  пайымдаудағы  әлсіздікті қиындата түседі. Дебильдікті  ақыл-ой  жағынан  жетімсіздіктің  неғұрлым  жеңіл түрінен  айыра білу керек. Парасаттық жағынана  жетімсіз  балалардың  жеке басы дамымайды:  аңғырт  келеді,  сыншылдығы  жеткіліксіз,  танымдық  қызметі  төмен  болады.

  Эндогенді  табиғат  олигофрениясы. Мұның  ішінде  ең бір  таралған  түрі  Даун синдромы  болып  табылады.

  Бұл синдромда  хромосомдар санының  өзгеруі  жүреді. Адамдағы  хромосоманың  қалыпты  саны  46 болуы  керек.

  Аурудың  сыртқы  бейнесіне мыналар тән: көзі  қитар,  ішкі  бұрышының  терісі  қатпар келеді,  шекесінде  қызыл  шұңқыры бар,  дөңгелек  жалпақ  бетті,  мұрны  кішкентай  жоғары  жақ  болады. Тіл мен жоғарғы  еріннің  ұлғаюы  байқалады. Тістері  сирек  әрі  ұсақ болады. Аузы  кішкентай  ашылып  жүреді. Басы  кішкентай,  саусақтары  жуан, әрі  мыртық  болады. Ішкі  мүшелер дамуында  сиықсыздық  кездеседі.

  Неғұрлым  зерттелген  олигофреннің  түрі  фенилкетонурия  болып табылады. Бұл  аурудың  негізі  фенилаланиннің  тирозинге  өңделуіндегі  бұзылыс  себеп  болады.  Осының  нәтижесінде  фениаланиннің  жинақталуы  мен оның  алмасуындағы  жартылай  өнімдердің  көп  мөлшерде  түзілуі  жүреді.

  Өмірінің  алғашқы  айларынан бастар ауру балаларға  фенилалин  жоқ  арнайы  диета  белгілеу  дерттің  алдын алады. Диотерацияны  бірнеше  жыл, кемінде 3-4  жыл  бойы  үздіксіз  жүргізеді. Ерте  басталған  әрі  қысқа  мерзімді  диотерапия  кеш  басталған әрі  ұзаққа  созылған  диотерапияға  қарағанда  қолайлы  әсер  етеді.

  Олигофренияның  бұл тобына  токсоплазмоз  себепші  болады. Ауру  ана токсоплазмамен  баланың  жолдасы  арқылы  ұрыққа  жұқтырады. Ерте  жұққан  ұрық  өліп  қалады.

  Олигофрения  жаңа туған  нәрестенің  гемолитті  ауруында  дамиды. Мұның  негізіне  ана қан мен ұрықтағы  антигенді  қасиеттердің  сәйкес  келмеуі  жатады.

  Олигофренияны  емдеуде  медициналық  және  педагогтық  шараларды  комплексті  түрде  кеңінен  пайдалану  қажет. Витаминотерпаия,  гаммало,  глутамин  қышқылы,  церебролизм  қолданады. Ми  қызметін  жандандырып,  церебральді  метаболизмді  күшейтетін  дәрі-дәрмектер  кеңінен  пайдаланылады.

  Психотикалық  декомпенцатцияда  дара  мөлшерде  нейролептикалық  дәрілер: аминазин,  френолон,  трифтазин,  галоперидол,  этаперазин, седуксин  және де  финилепсин  қолданылады.

  Олигофрения  терапиясындағы  негізгі  бағыттың  бірі  комплексті  емдеу – педагогикалық  шараларды  қолдану  болып  табылады.

  Ақыл – ой жағынан  артта  қалған адамдардың  мінез – құлқын  түзетудің  үлкен  маңызы  бар.

  Әлеуметтік  түзету  шараларының  мәні  оның  жеңіл  дәрежесі – дебильдікке  шалдыққандардың  едәуір  бөлігін  қоғамдық  пайдалы  еңбекке  тарту  болып  табылады. Бұл шараларды  жүргізгенде  ақыл – ойдың  жетілмеу  дәрежесін  ескерумен  бірге  назарға  ақаулық  типі  алынады. Оның  ішінде  аурудың  сезімдік  орындылығы  сияқты  жайлар  ескеріледі.

  Соттық  - психиатрлық  сараптамада  олигофреннің  айқын  білінетін  дәрежесі – нақұрыстық пен  имбецильдік  қылмыстық  жауапқа  тартуға  қабілетсіз  болып  саналады.  Ал  дебильдікте  қылмыстық  жауапқа  тартуға  қабілеттілік,  парасаттық  ақау  дәрежесіне  байланысты. Сонымен  бірге  аурудың  парасаттық  жағы емес, сондай – ақ  аффектілік,  ерік  процестері  ескеріледі. Пайымдау  деңгейі  мен сыншылдық  дәрежесін  айқындауға  айрықша  көңіл  бөлінеді.

 

14. Сананың бұзылуы

 

Сананың бұзылуы туралы түсінік.

1. Псевдодеменция.

 Псевдодеменция ауруының  алғашқы белгілері.

2. Деперсонализация.

Деперсонализация ауруының пайда болуы.

 

          Сананың  бұзылуы  көбірек  қарастырылған  сұрақтардың  бірі.  Психиатрия  кітаптарда  сананың  бұзылуы  әртүрлі  түсініктер  жазылғанмен  ол  қиындыққа  соқтығысады.  Бұған  себеп  психиатриядағы  сана  түсінігі  философияға  психолгиялық  түсініктерге  жүктелмейді.

    Сана  әр  түрлі  аспектіде  қаралуы  мүмкін.   философияда  оның  маңызы  зор,  шынайы  мен  материалды бір-біріне  кері   қою  жоспарында  қолданылады. 

    Сана – түсінігі  адамның,  өмірлік,  әлдеуметтік  тұрғыда  шынайы  қарастырылған  көрініс  (түрі).  Марксизи  адам санасының  тууын  (пайда  болуын)    маймылдың  адамға  айналуындағ  еңбек  процесімен  байланыстырады.  Еңбекк және  шынайы  әңгімелесуде өзіндік  ойы  (сана)  пайда  болыд,  оның  қоршаған  ортамен  қоғамдық  (әлеуметтік)  өмңрмен  байланысты  екенін  түсінді,  қоғамдық  қарым-қатынас  жүйесіндегі  өз  орынын  түсінді.  Адам  санасы  объективті  әлемді  ғана  көрсетіп   қана  қоймай,    оны  жүзеге  асырады.

    Психологияда  сана  түсінігін  шешуде  өзіміздің  ғалымдар  марксисті-лениндік  философияға  жүгінген.  Сана  жоғарғы  ми  функциясының  сөзбен  байланысы  рктінде  қарастырылған.

    Психологияда  сана  түсінігіне  Рубенштейн  басты  назар  аударған.  Сана  бұл,   «субъектінің  объектілік  шындығын  мойындау»   процесі  объектінің  субъктіге  қарсы  келу  білімі  деп  айтқан.  Сана  мен  қызмет байланысына  Леоньтевта  аса  назар  аударған.  Санасы  «субъективті  өнім  ретінде,  қоғамдық  қарым-қатынасьтағы  зат  әлеміндегі  адам  қызмктінің  ерекшеленген  түрі  ретінде» - түсінуге  болады.  өнімде  көрініс  емес  қызмет  есептеледі,  объектив  ретіндегі  заттай  мағына.

    Сана  тек  қоршаған  орта жайлы  ған  емес,  өзі  жайлы  да білімді  енгіздіреді - өзінің  жеке  тұлғалық  қасиеті  жайлы  Леонтьев,  «өзіндік  сана»  терминін  өзінің  жеке  тұлғалық  қасиетін  мойындау  мағынасында  қолданған.  өзіндік  сана  және өзіндік  «мен»  санасы  қоғамдық  қарым-қатынас  жүйесіндегі  мойындау  және басқа  ештеңені  меңземейді.

    Сана  түсінігі  психиатрияда  философия  және  психологиямағынасымен  сай  келмейді.  Ол  жұмысшы  болып  табылады.    Психиатрия  Снежневский  айтқандай  егер санаға  философиялық  тұрғыда  қарасақ,  онда біз  әр бір  психикалық  ауруларда  жеке  көрінісі  миымызда  бұзылады  деп  айтуымыз  керек.  Сондықтан  клиницистер  бұл  терминді  нақты  бір   ауытқу  формаларында  қоладанады.

   Бұл  көзқараспен  Роубенштейн де  келіседі,  оның  айтуынша  психикалық  бұзылысмен  сана  бұзылуы  арасында  спецификалық  белгілер  бар. 

    Снежневскийдің  сана  туралы  бұл  түсінігі  неміс  психиаторы  Ясперстің  көзқарасымен  бағаланады  ал  сананы  әртүрлі  психикалық  фенрмендер  болып жатқан  көрініс  ретінде  қарастырады.  Көңіл-күй  бұзылу  салдарынан  сана  психикалық  қызметке  тәуелсіз  болуы  мүмкін  және  керісінше  де  болуы  мүмкін.  Ауру  тарихында  мынадай  сөйлемдерді  кездестіруге  болады,  науқас  саналы  түрде  болымсыз  нәрселерді  айтады,   саналы  түрде  ойлау  қабілеті  бұзылады  т.б.  Сананың  анықтығымен   тұмандану  Ясперс  енгізген.  Ясперстің  соңынан  сана  тұмандауының  критериясы  ретінде:

• уақыт,  мекен,  жағдайдағы  бейімсіздік;
• қоршағанды анық  қабылдаудың  (көрудің)  жоқтығы;
• айдың  әртүрлі  дәрежедегі  байланыспауы;
• субъекті  құрылыс  аруы  мен  болып  жатқан  жағдайды  еске  түсіруде  қиналу  алынады.

    Сана  тұмандану  анықтауда  атап  өтілген  барлық  берілгендердің  шешуші  маңызы  бар.  Бір  немесе  бірнеше белгілердің    сана   тұмандануына  дәлел  емес  (Тиляровский,  Снежневский).

    Сананың  естіместей  жағдайы,  кеңінен  таралған сана  бұзылуының  синдромы  болып  сананың    естіместей  жағдайда  болуы  синдромы,  олкөбіне  ОЖЖ  бұзылуында  нифекциялық  ауруладда,  улануда  кездеседі.

    Сананың  естіместей  жағдайда олуы  сыртқы  қоздырғыштарға  кедергі  сияқты  болады.    Науқас  сұраққа  зорға  жауап  береді, күрделі,  қиын  сұрақтарды  түсінбейді.  Қимылында  жайбырақаттық,  сөйлеместік,  қоршаған  ортаға  қатысы,  жоқтығы байқалады.  Науқасқа  бәрібір  болады.    Ұйқысы  тез  келеді.  Қоршаған  ортаға  бейімділігі  байқалмайды.   Бұл  жағдайда  1  мин.  бірнеше  сағатқа  созылады.

    Сана  делериозды  тұмандануы.  Бұл  жағдайдың  айырмашылығы  тез байқалады.  Қоршаған  ортаға  бейімденудің  бұдада  байқалады,  бірақ  ол  әлсіздіктен  болады.    Бейімсіздік  қана  емес  уақыттағы  жалған  бейімділік  туады.

    Сана  делериозды    жағдайда  иллюзия,  галлюцинация  байқалады.  Меңіреу  науқастарға  қарағанда  делерия  науқастары  сөзшең  болады.  Делерия    өскен  сайын  сезім  алдануы  көрініске сай  болып қалады:  мимика  бақылап  отырған  көрермен  сияқты  болады.  түрі  қорқып  немесе  қуанып  тұрғандай  болады,  мимика  біресе  қорқынышты, біресе  қызығушылықты  білдіреді.  Көбінесе  делерия  жағдайында  науқастар  қоып  тұрады.  Ереже бойынша  делерия  түнге  қарай   күшейеді.  Делериозды  жағдай  көбінесе  бас  миының  жарақат  алған,  инфекция  алған  науқастарда  байқалады.

    Сананың  онероидты  (түс  көру)  жағдайы.  Алғаш рет  Мейэр  Гросс  шынайы  өмірмен  санадағы  қияли  көріністердің    қосндысын  жазған.  Науқастар  планетарлық саясат  жасайды,  Марс  тұрғындарының  арасында  болады.  Көбінесе  ауқымды  қиялы  көріністер көрінеді:  науқастар  «қала  өніміне  қатысқанын,  зәулім  мұнаралардың  құлағанын»,  метроның  істен  шыққанын  т.б.  көреді.

    Кейде науқас  өз  қиялын  тоқтата  алады,  бірақ  көп  уақыт  өтпей  оның санасында,  өзіне  байқалмастан  осы  сияқты  қйялдар  тағы  да туа  бастайды,  өзі  көрген,  естіген,  оқыған  тәжірибелердің  басқаша  құрылуы  арқылы.

    Заманауи  зерттеуші  Меграбен  деперсонализация  қиындығын  ерекше  гностикалық  сезім  ауытқысы  мен  байланыстырады.

      Меграбен  бойынша  гностикалық  сезім  келесі  қасиетті  байқатады: 

4. нақты – сезім  формасында,  зат   пен  сөз  білімін  талқылайды;
5. мен  деген  бізді  психологиялық  сезімділік  қасиеттіілігін  қамтамасыз  етеді;
6. қандайда  бір  түстегі  эмоциялық  ырғақ  кіреді.

    Патологиялық  жағдайында  гностикалық  сезім    рай  тану  және  өзіне  тануда  ерекше  сезіледі.  Гностикалық  сезімнің  бұзылуы  өзіне  тану  ауытқысына  ғана  емес,  жеке  тұлға  өзгеруіне   де  әкеледі.   Бұл  Белозерцева  диссертазациясында  сенімді  көрсетілген.  Бехтерев  мектебінің  жұмыс  материалдарында  автор  айтқандай  науқас  ми  қызметінің    өзгеруі  жаңа  субъект  қызметін - өзіндік   көру  (қабылдау)  қызметін  тудырады.  Бұл  қызмет  адам  үшін  маңызды  орын  алды.    Науқастар  бұрынғы  істерін  тастап  ештеңе   ойламайды. 

    Бехтерев  келтірілген  көптеген  ауру  тарихында  өзіндік  қабылдау  қорытындыларына  ұмытылу  науқастық  сандырақ  жағдайға  жеткізеді.    Оларға  әсер   етіп  жатқан  дұшпанды  іздеу  барысында  науқас  қоршаған  ортаны  бақылайды,  олармен  қарым-қатынасын  қорытындылайды,   ұсынылып  жатқан  гностикалық  жағдайдан  босау  мақсатында  шынайы  әрететтер  жасайды  және  тағы  да өз  жағдайымен   «дұшпан   әрекетін»   қорытындылайды.

    Ос  қызмет  барысында  және  шынайы  қарым-қатынаста  сандырақ  психикалық  сферада  жаңаша  түсінікпен  әсер  етуде.

    Белозерцеваның  қорытындысы,  енгер  сау  адамда өзінің  сезінуі   жеке  мінездемесіне  қатыс  балмаса  оны  алдыңғы  жоспарға  қояды.  Жеке   тұлға  тәуелсіз  адам  қалайды  ма  оны,    қаламайды  ма  оны  мағыналы 

Болып  қалады.  Басты  мотивтің  мақсатқа  жылжуы  байқалады.  Сау  субъектіге  тән  ағза  жағдайының  қызметіне  байланысты  үзілу  бұзылады.  Патология  жағдайында  биология  басқа  рай  атқарады. 

    Бұл  ауру  биологиялық  ретінде  иерархия  мотивімен  жеке  тұлға  қызметін  қайта    құруда  детерминациялайды.  өзіндік  бақылау  қызметінің  мотиві  мүмкін  еместі  мойындау  өзінің  психикалық  сезінуінің  өзгеруімен  туады. 

    Ауру  жеке  тұлға  бірден  емес  оның,  адамның  әлеуметтік  дамудың  меңгеру  қызмкті  арқылы  тарайды.

    Жеке  тұлға  потенциялық  өзгерістері  өзіндік  санасы  қалыпты  дамуда  жүзеге  асады  антогенездегідей,  субъектінің  практикалық  қызметінде,  оның  шынайы  қарым-қатынасының    қайта  құрылуында  -  бұл  жағдайда  өз жағдайының  сандырақтық  интерпретациямен  жүзеге  асады.

    Бір  уақытта  науқас  психиаторлық  клиникадамын  және  онымен  дәрігердің сөйлесіп жатқанын   айтады.  Шынайы  және  қияли  болмыстық  барлығы  байқалады.  Ясперс  бұл  жағдайды жаза отырып,  шынайы  өмірдің  бөлек  жағдайлары  қияли  фрагметтерге  бейімделетінің  айтқан,  бұл  жағдайда   сананың  түбегейлі  ауытқуынан болады деген.  Науқас  бейімсіздік  танытып  қана  қоймай,  қоршаған  орта  жайл  қияли  интерпретация  тудырады.

    Егер  делерия  кезіндегі  науқас  шынайы  өмірден  бөқлек  бір  элементтерді  айтса,  анероид  науқастары    шынайы  жағдайда  не  болып  жатқанын түсінбейді,  ести  алмайды.

    Сананың   қараңғылық  жағдайы.  Бұл  синдром  ғайыптан  туып,  ұзаққа  созылмай  тез  тоқтап  қалады.  Сондықтан  оны  транзиторлы  келуші  деп  атайды.      Сананың   қараңғылық  жағдайы  терең  ұйқылы  аяқталады.  Белгілері амнезия. Естеліктер  толығымен  жоғалады.  Бұндай  жағдайда  науқастар  әдеттеліп  қалған  жағдайын  істей  береді.  Мысалы,  науқастың  көзіне  пышақ түссе  ол  кесе  турай  бастайды,  ол  әрекеті  бойынша  іс-әрекет  жасайды – оған  бәрібір  нан ба,  қағаз  ба,  адамның  қолы  ма  айырмашылығы  жоқ.  Бұндай  жағдайда  галлюцинацияда  байқалады.  Бұндай  жағдайда    науқас қауіпті  іс-әрекеттер  де  жасауы  мүмкін.

    Галлюцинациясыз,  эмоциялық   өзгеріссіз  өткен  қараңғылық  жағдайы  «амбулаториялық  автоматизм»  деп  аталады.  Бұндай  ауытқумен  ауыратын   науқастар,  үйден  қандай  да  бір    мақсатпен  шығып  белгісіз  себептермен қаланың  басқа  бұрышынан  табылады.  Санасыз  бұндай  саяхатқа  олар  жолдан  өтіп  көліккеде  отыра  береді.

    Сананың   қараңғылық  жағдайы  қысқа  болуы  мүмкін,  олabsence  (жоқ)  деп  аталады.

    Псевдодеменция.  Сананың   қараңғылық  жағдайының  бір  түрі  псевдоде

менция  болып  табылады.  Бұл  ОЖЖ ауыр  деструктивті  өзгерісінен  тууы

 мүмкін.  науқас  заттың  атын  ұмытады,  бейімсіз  болады,  сыртқы  қоздыр

ғыштард  зорға  қабылдайды.  Жаңа  байланыс  құру  қиын,қозғалыстағы

тұрақсыз  галлюцинация,  иллюзиялық  жалған  көрулерді  айтуға  болады.

    Науқас  өте  көңілшек,  ақкөңіл  болады.  көбінесе  кішкентайларды  еске  түсіреді.  Ақылды  науқас,  аяғында  қанша  саусағын  бар  десе,  нәскиін  шеіп санайды.  Біз  сананың  бұзылуындағ  кейбір  формаларына  тоқталдық.  Шын  мәнінде  бұл  көрініс  клиникада  әртүрлі,  бірақ  біздің   мақсатымыз  клиникада  жазылатын  сана  бұзылуымен    оқырмандарды  таныстыру  еді.

    Әр  түрлі  сана  бұзылуымен  қатар  клиникада  өзін  танудағы  бұзылу  формасы – деперсонализацияда  байқалады.

    Деперсонализация.  Бұл өз  ойының   «іс-әрекетінің  өзіндік  «менің»  өзгерулерден  қабылдау.  Көбіне  бұл дене схемасының  бұзылуынан  болады.   ол  біздің  санамызда  өз  дене  мүшеміздің  қалыптасуындағы  көрініс  бұзылулары.

 

15.Тұтығуы бар балалардың сөйлеу тілі бұзылысының себептері мен теориялық жағдайы.

 

1.Психикалық-педагогикалық зерттеулердегі тұтығуы бар балалар мәселелерінің теориялық аспектілері.

Сөйлеу тілі бұзылысының себептері, тұтықпаның пайда болуы.

XX ғ.  басындағы тұтығу ұғымының үш теориялық бағытын  түсіндіру.

2. Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалардың клиникалық   сипаттамасы.

Тұтығудың білінуі, тұтығудың алғашқы  белгілері.

 

Тұтығу-сөйлеу аппараты бұлшықеттерінің қалшылдаған (дірілдеген) күйімен байланыстырылған сөздің қарқынды- ырғақты ұйымдастырылуының бұзылуы.

Сөйлеудің әртүрлі бұзылуы туралы зерттеудің даму тарихындағы ертеден келе жатқан мәселелердің бірі болып тұтығу табылады.

Ерте заманда тұтығу бас миына ылғалдылықтың жиналуымен байланысты деп (Гиппократ) есептеді, немесе артикуляциялық аппарат бөлшектерінің арақатынасы дұрыс еместігіне байланысты болатын ауру деп есептеді (Аристотель). Тұтығу кезінде сөйлеу аппаратының орталық немесе перифериялық бөлімдерінде болатын бұзылулардың ықтималдылығын Гален, Цельс, Авиценна мойындаған.

XVII-XVIII ғ.ғ. қарсаңында тұтығуды сөйлеудің перифериялық аппаратының жетілмегендік салдарынан болатындығы деп түсіндіруге тырысты. Мысалы, Санторини қатты таңдайдағы жарық кезінде тілге шырын сіңеді және осы шырын сөйлеуді қиындатады, тұтығу пайда болады деп есептеген. Вутцер тіл қозғалғанда тілдің ұшы жасырынатын төменгі жақтың патологиялық тереңдеуі деп түсіндірді. Эрве-де-Шегуан тілдің ұзындығы және ауыз қуысының өзара арақатынасының дұрыс еместігі немесе оның тым тығыз қысқа жүген болып бекітілуі тұтығуға себепші болады деп есептеген.

Өзге де зерттеулер тұтығуды сөйлеу мүшелері қызметіндегі әртүрлі бұзылыстармен байланыстырды: дыбыстық саңылаудың дірілдеп жабылуы; тым жылдам дем шығаруы; ауыз қуысында тілді ұстайтын бұлшықеттің спазмалық қысқарылуы; сөйлеудің және ойлау процестерінің үйлеспеуі.

Зерттеушілердің бір тобы тұтығуды психикалық процестердің бұзылуларымен байланыстырды. Мысалы, Блюме сөйлеу ойлау процесін басып озғанда тұтығу туындайды деп есептеген. Бұл сәйкессіздікті теңестіруге қысыммен ұмтылғандықтан сөйлеу аппараты бұлшықеттері «тырысу тәрізді күйге» келеді.

XIX ғ. Басында француздық зерттеушілердің бірқатары сөйлеу аппаратының перифериялық және орталық бөлімдерінің қызметіндегі әртүрлі ауытқудағы тұтығуды сенімді түрде түсіндіре бастады. Сонымен, врач Вуазен (1821) сөйлеу мүшелерінің бұлшықет жүйесіне мидық реакцияның жетіспеуімен тұтығуды байланыстырды, яғни орталық жүйке жүйесі  қызметімен байланыстырды. Врач Дело (1829) тұтығуды дыбыстық аппараттың органикалық зақымдануы немесе бас миының толық емес жұмысының нәтижесі ретінде түсіндірді. Ол тұтығушының, өз сөзіне акустикалық назар аударатындығын алғаш рет атап көрсетті.

Врач Коламба-де-л Изер тұтығуды дыбыс аппараты бұлшықеттерінің инервациясының жетіспеуінің салдарынан туындайтын ерекше контрактурасы деп есептеді.

Осы зерттеушілерінің көпшілігі, мысалы, М.А. Сикорский (1889) тұтығуды сөйлеу сферасы қызметінің бұзылуы дірілдеген (қимылдаған) невроз ретінде қарастырған. Ал Гр. Каменка (1900) тұтығуды психоз, Г.Д. Неткачев (1909) сөйлеу аппаратындағы (мүшесіндегі) дірілдеген қимылдармен бейнеленетін таза психикалық қайғы-қасірет ретінде анықтады.

XX ғ.  Басында тұтығу туралы әртүрлі барлық ұғымдарды үш теориялық бағытқа жинақтауға болады:

1. Тұтығу-сөйлеу орталықтарының тітіркену әлсіздігінен шығатын координацияның спастикалық неврозы ретінде Сикорский былай деп жазды: «тұтығу дегеніміз- сөйлеу аппаратының бөлімдерінің бірінде болатын тырысулардың нәтижесінде үздіксіз артикуляцияның аяқ-астынан бұзылуы».Кейінірек П.К. Анохин «функционалды (қызметтік) жүйе» деп атаған ұғымға жақындады. Яғни, М.А. Сикорский тұтығуды бүтіндей сөйлеу функциональды жүйе қызметінің бұзылуы деп есептеді. Алғашында бұл теорияның жақтаушылары буын координациясын басқаратын аппараттың туылғаннан пайда болған тітіркену әлсіздігі деп атап көрсетті. Тұтығу- бұл қалшыл тәріздес спазмалар.
2. Тұтығу психологиялық мінездеменің ассоциативті бұзылуы ретінде деген бағытты Т.Гепфнер және Э. Фрешельс ұсынды. Э.Фрешельс тұтығуды ассоциативті афазия деп есептеді. Бұл теорияны жақтаушылардың қатарында Г.Д. Неткачев, Ю.А. Флоренская деген ғалымдар болды. Г.Д. Неткачев тұтығуды жеңу үшін психотерапевтін көзқарасы керек деген пікірді ұсынды. Осыдан кейін тұтығудың механизмін түсіну үшін психологиялық ықпал жасау өзінің даму жолына түсті.
3. Тұтығуды психологиялық травма негізінде дамитынын қарастырды. Бұл теорияны жақтаушылар индивид тұтыққанда айналасындағы адамдармен қатынасуға қашқақтайды,  осындай жолмен адамдардың аяушылық сезімін туғызғысы келеді.

XIX ғ. соңында XX ғ. басында тұтығу-бұл күрделі психофизиологиялық бұзылыс деген пікір анықтала түсті. Тұтығудың негізінде физиологиялық мінездеменің бұзылуы жатыр, ал психологиялық көрініс екінші орында тұр деген пікірді кейбір зерттеушілер ұстанды. Зерттеушілердің бір бөлігі тұтығудың негізінде психологиялық ерекшеліктер, ал осы психологиялық жетіспеушіліктердің салдары ретінде физиологиялық көрініс жатыр деп есептеді. Тұтығуды күту неврозы, қорқыныш (үрей) неврозы, сапасыздық неврозы, жабысқақ неврозы ретінде қарастыруға тырысты.

XX ғ. 30 жылдарда және 50-60 ж.ж. тұтығу механизмін И.П.Павловтың адамның жоғарғы нерв жүйке қызметі туралы іліміне, дербес жағдай невроз механизмі туралы сүйене отырып қарастыра бастады. Тұтығу басқа да невроздар сияқты патологиялық шартты рефлекстің қалыптасуынан және тежелу, қозу процестерінің шамадан тыс шақыратын әртүрлі себептердің салдарынан туындайды.

И.П.Павлов жүйке қызметі екі механимнен, екі процестен тітіркендіргіш және тежелуден тұрады деп есептеді.

 В.М. Шкловский пікір бойынша тұтығудың патологиялық процесс ретінде формалды анықтаудың өзі қазіргі заманғы кезеңде жеткіліксіз әрі жүйелі сөз қозғау неврозы механизмі бойынша сөйлесу барысында пайда болатын сөйлеудің дискоординациялы бұзылысы тұтығу болып табылады деп есептейді, және ол мектепке дейінгі жастағы балаларда әдетте үлкен емес, ал үлкендерде ол жиі басым болатын екінші психовегетативті бұзылыстармен және клиникалық бірінші болып ұсынылған.

Авторлардың көпшілігі тұтығу-бұл сөйлеудің талмалы бұзылысы тек симптомдардың бірі болып қалатын ауыртпалы полиморфты жағдай деген көзқарасты бөліседі. Сондықтан тұтығудан зардап шегетін адамды ауру ретінде қарастыру керек, және көпшілік жағдайда комплексті емдеу әсерін қажет ететін адам ретінде қарастыру керек.

Тұтығудың толық симптоматикасы алғаш рет И.А. Сикорскийдің «Тұтығу» (1889) еңбегінде ұсынылған болатын.

Балаларда тұтығудың пайда болуына септігін тигізетін психогения мәселесін аша отырып, Н.А. Власова қатты психикалық жарақатпен қатар мектепке дейінгі жастағы балалардың  жоғарғы эмоциялық қозбалығымен тығыз байланысты хроникалы қақтығысты жағдайларға мән береді. Тұтығудың  пайда болуында бас миы қыртысындағы жүйке процесстерінің қарым-қатынасының бұзылысы бірінші роль атқарады. Үлкен жарты шарлардағы қыртыс әрекетінің жүйке бұзылысы бір жағынан жүйке жүйесінің нормадан ауытқуына дайындығымен шартталуы мүмкін. Екінші  жағынан жүйке бұзылысы жағымсыз, экзогенді факторлардан туындауы мүмкін. (Селиверстов В.И.)

Қазіргі нейрофизиология тұрғысынан тұтығушы баланың жүйке жүйесінің тоқтауға қозудың басымдығымен сипаттайды. Тежелу механизмдерінің баяулығы сөз қозғау бөліктеріндегі тоқтаған қозу орталықтарының қалыптасуын жеңілдетеді. Г.Н. Крыжановский ойы бойынша мұндай обьектілер патологиялық күшейтілген қозудың генераторы деп аталады және жүйке жүйесінің көптеген ауруларында патологиялық жүйенің қалыптасуының әмбебап механизмін құрайды.

XX ғ. Басында Э.Фрешельс атап  өткендей «сөйлеу бұзылысын сезіну» пайда болатын психикалық жағдай «тұтығудың ерекше негізі» болып табылады.

Н.И. Жинкин,  тұтығуды өзін реттеудің бұзылуы ретінде қарастыра отырып, сөйлеудің шығуына қауіптену және  айту деффектілі болған сайын сөйлеудегі өзін басқару солғұрлым қиындайды.       

Бұл жағдайда бірнеше рет қайталаудан кейін патологиялық шартты рефлекске айналады және жиірек пайда болады, енді сөйлеу алдында процесс циркулярлы бола бастайды, өйткені дефект қабылдаудан шыққанға қарай ұлғая түседі.

2.   Мектепке дейінгі жастағы тұтықпа балалардың клиникалық                  сипаттамасы

Тұтығу- сөйлеу кемістігінің ішіндегі ауыр түрі. Ол баланың психологиясын жарақаттайды, дұрыс келе жатқан тәрбие процесін тоқтатады, сөйлеу қатынасына кедергі жасайды, айналасымен әсіресе балалар арасындағы қарым-қатынасын қиындатады .

  Тұтығу сөздің еріксіз тоқталуы, сонымен қатар жеке дыбыстар мен буындарды қайталауға әкеп соғатын жағдайларда пайда болады .

Бұлар сөйлеу кезінде сөйлеу мүшелерінің (ерін, тіл, таңдай, жұтқыншақ, көкірек еттері, диафрагма, ішкі еттер) бұлшық еттерінің дірілдеп тырысу салдарынан болады .

Тұтығу сөйлеу аппараты бұлшықетінің жағдайымен шартталған сөйлеудің темпі және қалыптылығы, ырғағы бұзылысы ретінде анықталады. Сөйлеудің бұл бұзылысының басталуы әдетте сөйлеу функциясының интенсивті қалыптасуы кезеңіне келеді.

  Баланың сөйлеуінде мүдіріс пайда болмастан тұтығу туындаған кезде сөйлеудің артикулярлы-тыныс алу механизмдері қалыптаса бастайды. Әртүрлі зиянкестердің (эмоциональды стресс) салдарынан сөйлеудің әртүрлі деңгейіндегі функциональды жүйелерінің өзара қатынасында өзгерістер жүреді. Бұл өзгерістер олардың қызметтерін сәйкестендірмейді және артикуляторлы бұлшықеттердің қимылына қалыптан тыс сигналдардың берілуіне алып келеді. Яғни сыртқы көрініс тұтығу болып табылады.

  Осы түсінік бойынша сөйлеудегі мүдіріс қимыл көрсеткіштерінің нақты параметрлерін хабарлайтын кері афферентация (кинестетикалық және есту) арқасында жасына  сай  мәнерлі сөйлеудің барлық функционалды жүйесін өзгертеді: сөйлеу қызметімен тікелей байланысты емес сөйлеудің моторлы орталығына қосымша импульстер жіберіледі, бейімделу рефлекс жүйесі қоздырылады. Қанқа және мимикалық бұлшықеттердің сөйлегендегі сәйкес қимылы осы процестердің клиникалық көрінісі болып табылады.

Тұтығудың білінуі.  Тұтығу кейде аяқ астынан пайда болады, кейде білінбей жүріп, бірте-бірте күшейе береді. Ол ішкі және сыртқы тітіркену мен жүйке ауруларының сипатына байланысты кезекпен бірде бәсендеп, бірде күшейеді.

Сөйлеу жағдайы жалпы физикалық және эмоционалдық ортасымен тығыз байланысты. Мысалы, тұтығу ауырған кезде, шаршағанда, баланы жазалаған соң күшейеді. Сол сияқты ауа-райына, мезгілдеріне, өмір талабына, тамақтануға да байланыстылығы байқалады.

Сөйлеу кезінде тыныс алу, дыбыстың немесе артикуляциялық аппаратында пайда болған тырысу тұтығудың негізгі сыртқы белгісі болып табылады.

Тұтығудың белгілері. Тұтығудың негізгі белісі сөйлеу процесі  кезінде тырысу болып табылады. Тырысу формасы бойынша / клоникалық, тоникалық, аралас/, таралуы бойынша /дем алу, дыбыс шығару,артикуляциялық аралас/ және жиілігіне қарай сипатталады.

Тұтығу күшейіп ауыр түріне айнала бастаған кезде ілеспелі жалғас қимылдар байқалады. Ілеспелі жалғас қимылдар-сөйлеу кезінде бетте, мойында, денеде, аяқ-қолда пайда болатын дірілдеп тырысу құбылыстары. Ол қимылдар әр түрлі болып келеді: көз қысу, танауын желпілдету, басын төмен салбырату, шалқайту, саусақтарын қысу, аяқтарын соғу, денесін түрлі қозғалысқа келтіру. Ілеспелі қимылдар ерікті және еріксіз болып екіге бөлінеді. Тұтыққан адам сөйлеуін жеңілдету үшін сөйлеуін еліктеу сөзерінен бастайды: / а-а, ну, былай, сосын, сол т.б./. Мұндай құбылыс эмболофразия деп аталады.

Тұтығу  белгілерінің барлық баяндалған түрлері тұрақсыз, өзгере береді. Тұтығудың түрі де ауысып отырады: бірде дыбыстар мен буындар қайталанып береді, бірде аяқастынан тоқталып қалады.

Тұтығудың жағдайы үнемі ауысып отырады. Мысалы, бір бала бір уақыттақатты тұтығып немесе жақсы сөйлеуі мүмкін. Тұтығатын бала жалғыз өзі ойыншықтармен ойнағанда, жақын адамдармен тұтықпай сөйлеседі. Ал басқа адамдар оған түрліше әсер етеді: жақын адамдармен сөйлескенде, ол өзін еркін сезінеді, сондықтан тұтығу аз болады. Бөтен адамдардың арасындағы әңгімелесуде бала қорқуы мүмкін немесе ұялады. Сөйтіп тұтығу күшейе түседі.

  Тұтығудың пайда болуында бас миының қыртысындағы (оның күші мен қимылының шамадан тыс күш жұмсауы) нерв процестерінің өзара қарым-қатынасы бұзылуы бірінші роль атқарады. Үлкен жарты шарлар қыртысының әрекетіндегі нервтік тежелу, бір жағынан жүйке жүйесінің жағдайымен, оның нормадан ауытқуға алдын-ала жақындығымен байланысты болуы мүмкін. Басқа жағынан, нервтік тежелу қолайсыз экзогендік факторлармен келісілуі мүмкін. Баланың жоғарғы жүйке әрекеті аймағындағы ерекше жол және нәзік аймағының – сөйлеудің бұзылысы жүйке тежелуінің бейнесі болып табылады, ол артемия және қалтырау құбылыстармен сөйлеу әрекетінің координациясының бұзылуында көрінеді.

  Сөйлеу қиындығы сөйлеу бұзылысымен басқа тілге қашумен, эмоционалды-еріктік сферасының толық жетілмеуімен байланысты тұлғаның патологиялық дамуы жағдайымен, қиын ойды жеткізу қажеттілігі және т.б. жағдайлар туғызуы мүмкін.

  Мектеп жасына дейінгі балада басталған тұтығу жүйке психикалық бұзылыс немесе бас миының органикалық генезі патологиясында байқалатын симптоматикалық немесе «екінші» тұтығуға қарағанда өзіндік сөйлеу патологиясы ретінде қарастырылады.

Әдебиет мәліметтері бойынша тұтығумен мектепке дейінгі жастағы балалардың 2 % зардап шегеді екен. Тұтықпа балалардың арасында ұлдар мен қыздардың арақатынасы шамамен 3-4 ке 1 құрайды. Жас ұлғайған сайын тұтығу кішірейеді немесе мүлдем жойылады, бірақ аурулардың бірқатарында олар қалып қояды, және ол ұл балаларда қыздарға қарағанда жиірек кездеседі.

Соңғы жылдары аса дамыған елдерде балалардың тұтығуының өсуі байқалады, ол күнделікті өмірге жалпы ақпарат құралдарының, видео ойындардың, аудиовизуалды мәліметтердің баланың қатпаған жүйке жүйесіне ауыр болып тиюімен түсіндіріледі.

Тұтығушының сөйлеуі кідіріс, тоқтау, жеке дыбыстарды, сөздерді, буындарды қайталаумен бірге жүреді. Тұтығушыларға сөйлеуге қосымша сөз (эмбалофазия), «қиын» сөздерді «оңаймен» ауыстыру, сөзге сәйкес қимылдар тән.

Тұтығудың негізгі симптомдары болып сөйлеуді бастау немесе сөйлеу процесінде бұлшықеттердің еріксіз жиырылуы түріндегі сөйлеу аппаратындағы талма болып табылады.

Тоникалық сөйлеу талмасы бірнеше топтарда бұлшықет тонусының лезде жоғарлауымен сипатталады. Ол  сөйлеуде немесе ұзартылған вокализациядағы ұзақ кідірісте акустикалық түрде көрінеді. Мұнда тұтығудың жалпы қорқынышы байқалады, оның түрі қысылуды көрсетеді, аузы не жартылай ашық, не ерінмен жұма жабылған.

Клоникалық сөйлеу талмасы жеке сөздерді дыбыстарды немесе буындарды қайталаумен бірге жүретін сөйлеу аппаратының бұлшықеттерінің ырғақты көп рет жиырылуымен көрінеді. Клоникалық және тоникалық сөздік талмалар бір тұтығушыда бақылану мүмкін және сөйлеу аппаратының барлық бөлімінде көрінуі мүмкін: тыныс алу дауыстық және артикуляциялық. Тұтығудың клиникалық бейнесінде сөйлеу дефектісінің хронизациясында ерекше, жиі аралас талмалар кезедеседі: тынысалу- артикуляциялы, тынысалу-дауыстық, артикуляциялы-дауыстық және т.б.

Тұтығушыда сөйлеуі, тері қабатының өзгерісі, жүрек соғысының жиілігі, гипергидрозбен көрінетін вегетативті реакциямен бірге жүреді. Мұндай реакциялар мамандармен симптомо-адреналды ретінде бағаланады.

Мектепке дейінгі жастағы балаларға қарағанда ересек тұтығушыларда  логофобия байқалады. Логофобия өзіне сөйлеу талмасы пайда болуына үнемі қорқыныш туғызады.

Тұтығудың екі түрін бөліп көрсетеді – 2-6 жас аралығындағы мектепке дейінгі жастағы балаларда дамитын эволюциялық және орталық жүйке жүйесі ауруларында әртүрлі жаста пайда болатын симптоматикалық.

Эволюциялық  тұтығу  невротикалық негізде немесе бас миының органикалық зақымдалуы белгісінде пайда болуына байланысты аурудың невротикалық немесе невроз тәрізді деп бөледі. Көрсетілген факторлардың үйлесімді әрекеті тұтығудың аралас формасы үшін тән. Жүру барысы бойынша эволюционды тұтығу стационарлы, прогредиентті, регридиентті және рецедивтеуші болып бөлінеді.

Невротикалық тұтығудың дамуы

Невротикалық тұтығудың дамуы 4 негізгі жүйеде ұсынылуы мүмкін.

1. бірінші жүйеге сөйлеу қимылының бастапқы дірілдеуі орын алатын тұтығу түрі жатады, мұнда бала балалықпен басталған бұзылысты байқамайды.
2. Екінші жүйеге бала өзінің сөйлеуіндегі бұзылыстарды байқай бастайтын және еріксіз дыбыс шығарудағы қиындықты жеңуге күш сала бастайтын созылмалы жағдайы жатады.
3. Жеткіншектік және одан жоғарғы жастарға жататын аурудың үшінші жүйесінде бірінші орынға қалтыраудың күшеюін туғызатын сөз айтудағы және сөйлеудегі қиындықтар туралы ұғымдар орын алады. Тұтығумен ауырған адамның мінез-құлқы енді қысылу, сенімсіздік, сөйлеуден қорқу, өз сөйлегенін бақылауымен өтеді.
4. Төртінші жүйеде тұтығу көпшілік жағдайда әлсірей бастайды. Ересек шақта тұтығу өте сирек байқалады, көрінсе де ол ескі дағдылардың қалдығы ретінде болады.

Невротикалық тұтығу күшті немесе хроникалық психикалық жарақаттану жағдайында 2-6 жаста және одан жоғарыда өтуінің толқындылығымен сипатталады. Кейде тұтығу пайда болмастан бұрын, баланың қатты психикалық жарақат кешіруінің соңынан, біраз уақыт мутизм бақыланады.

Мұндай балаларда ерте сөздік немесе қозғалыс дамуы жас ерекшелігіне сәйкес келеді, ал жеке жағдайларда одан озуы мүмкін. Сөздік талмалы көріністер әртүрлі болады: жиі клиникалық артикуляциялы талмалар белгіленеді, олар эмоциялық күштенуде күшейе түседі, сонымен қатар сөйлеу басындағы тонико-клиникалық талмалар. Тұтығудың жағдайлы шартталған күшейтілуі айқын көрінген. Дефектіге тұлғалық реакция сөйлесу арқылы қарым-қатынасқа түсуден бас тарту, сөйлеу алдындағы толғану түрінде көрінеді. Дислалия түріндегі дыбыс шығару дефектілері орын алады, бірақ түзетуге салыстырмалы оңай беріледі.

Балаларда  тұтығудан басқа невротикалық көріністер байқалады: қорқыныш, көңіл-күй ауытқуы, қобалжу. Бұл балалар жаңа жағдайға қиын бейімделеді, соның бірі балабақша жағдайына. Бірақ мектептке дейінгі жаста тұтығу балаға әлеуметтік мінез-құлықта айтарлықтай әсер етеді. Олардың құрдастарымен байланыстары өзгеріссіз қала береді.

Невротикалық тұтығудына зардап шегетін балалардың қозғалысы қайталаудан сенімсіздікпен, ұйымсыздықпен сипатталады.Ұсақ қимылдарды орындауда дәлсіздік, күйгелектік орын алады. Ерікті дауысты және ым-ишаралы қимылдар нормадан онша ерекше емес. Жақсы динамикалық координация, қимылдың ауысуы және бірмезгілділігі,  ырғақтық жеткілікті дамуы, моторлы дағдылардағы жоғарғы жаттыққандық байқалады.

Неврозға ұқсас тұтығу анте-пери немесе постноталды генездегі органикалық церебральды жетіспеушілік фонында пайда болады. Оның белгілері шашыраңқы неврологиялық симптоматикасы және церебрастениялық синдромның әртүрлі деңгейде көрінуімен байқалады. Соңғысы шаршау, жоғарғы тітіркендіргіштігі түрінде көрінеді. Кейбір жағдайларда мінез-құлық қиындықтар және қозғалыс тежелісімен сипатталатын психопатқа ұқсас синдром диагностикаланады.

  Тұтығу 3-4 жаста фразалық дамудың интенсивті дамуы фонында психогенді сәттермен байланысты пайда болады және ауырлай түсіп жайлап генерализациялану тенденциясының талмалы көрінісіне ие болады. Неврозға ұқсас тұтығуы бар балалар дизартрияның өшкен түрі немесе анық дислалия болуын байқайды.

Неврозға ұқсас тұтығу түрінен зардап шегетін балалар қозғалысы әртүрлі бұзылыстарға ие. Аурулар статистикалық және динамимкалық координациясын жасауға қиналады, қозғалыстың бірмезгілділігі бұзылады, ырғақты сезу дамуы бәсеңдігі байқалады. Жағдайлардың бірқатарында қозғалыс реакциясының жылдамдығқындығы зардап шегеді.