Тақырыбы. «Оториноларингология»

 

1. Оториноларингологияның даму тарихына қысқаша шолу

                                   

1. Оториноларингологияның медицина ғылымында алатын орны.
2. Көне заман ғалымдарының құлақ, мұрын және тамақ ауруларын емдеуге берген кеңестері. 

 

Медицина өз дамуында көптеген қателіктер мен адасуларға, жетістіктер мен түңілістерге толы күрделі жол кешкен көне ғылым. Әр дәуір өз білім дең гейінің дамуына сай сан алуан ауруларға көрсетілер дәрігерлік нақты ұсыныстар қалдырып отырған. Көне египет папирусының өзінен-ақ, Рамзес II табытынан әртүрлі ауруларды оның ішінде құлақты емдеу жолдарын табуға болады. Онда «құлақ ауырлығын кетіруге арналған емдік зат» деген рецепт бар. Көмей, мұрын қуысы және құлақ аурулары жайында гиппократ біршама нақтылау мәлімет берген. Ол дабыл жарғағының ботлатындығын бірінші біліп, оны «өрмекші торындай өте нәзік қабықша» деп сипаттаған. Ол жасаған хирургиялық емдер күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ, айталық, сұқ саусақпен таңдай бездерін алу , теңіз кубкасы түйіршігі мен жібек жіпті пайдалану арқылы  мұрын қуысындағы полипті (кішкене өскін ісіктер) алу. Ол құлақ ауруы кезінде есту жолдарына өсімдік майын тамызу керек деген кеңес береді. Ортаңғы құлақ қабығында ыстық суға, тағы басқаларға шылап алған жұмсақ мақта, дәке, шүберекспен құлақты орап қыздырма (компресс) жасауды да ұсынған. Цельс көз ауруынан гөрі, құлақ ауруы анағұрлым қауіптірек, өйткені ол аурудан адам жиірек өледі деген. Оның еңбектерінде сонымен қатар, есту жолдарындағы бөгде заттарды жуу, бүрку (спринцевание) арқылы немесе арнайы ілмекпен алу сияқты ұсыныстар айтылған.

Араб дәрігерінде де (Әбу Әлі әл Хусейн, 980 – 1037) Лор – мүшелері ауруларына көмек көрсету жолдары туралы ұсыныстар баршылық. Мысалы, Абуль-Казен құлақ қатты қатты ауырған жағдайда, құлақ қалқаны мңайындағы нүктелерді ыстық темірмен жеке-жеке күйдіріп емдеуді ұсынған.

Дегенмен, ол кезеңдегі мәліметтердіңбарлығы құлақ, мұрын және көмейдің көзге көрінетін жерлерінің аурулары туралы ғана еді.

Осыған қарамастан, көне заман мен орта ғасыр ғалымдарының оториноларингологияның қалыптасуына аса үлес қосқандары туралы арнайы атап айтқан орынды. 1314 жылы бірінші рет Мандино де Луцци өліденені союды жүзеге асырып, адам денесінің әртүрлі бөлімдері құрылымындағы ғажап жаңалықтар дүниесіне енуге жол ашты. Фаллопий (1523-1562) сондай жомен құлақ лабиринтін зерттеп суреттеді. Онда екі тесіктің (окон), иірімді өзектің, дабыл қуысының бар екендігін көрсетіп, оларға осы атаулады берген. Ол, әсіресе, бет нерві өтетін өзекті (канал) талдап зерттеген. Сондықтан өзек соның атымен аталады.

Евстахий (1570 жылы қайтыс болған) дабыл қуысы еттерін, дабыл қуысын мұрын-жұтқыншақпен байланыстыратын өзекті, яғни евстахий түтігін ашқан. Везалий (1513-1564) бірінші рет есту сүйекшелерін ашып, екеуін – балғаша мен төсше сүйекшелерін (әрі осы атауларды берген) анықтап суреттеген. Үзеңгіні беріректе Ингрессиас (1500-1580) ашып суреттеген. Дю Вернье 1683 ж. бірінші рет ұлудың құрылысын ашып, оны ішекті музыкалы аспаппен салыстырған және де негізгі мембрана талшықтарының ұзындығына байланысты әртүрлі тондағы дыбыстарды ажыратуға қабілетті деген болжам айтқан.

Вальсальва 1704 жылы үзеңгінің кіреберіс терезесінің шеттерімен бірігіп кетуінен кереңдіктууы мүмкін деген. Ол қазір біз айтып жүрген «отосклероз». Ол сонымен қатар, мұрынды жауып тұрып Евстахиев түтігінен ауа үрлеу арқылы құлақты іріңнен тазарту тәсілін ұсынған. Вальсальва , өзіне дейін өмір сүрген аристотель сияқты, ішкі құлақ пен құлақ лабиринті ерекше ауаға толы деп есептеген. Оның пікірінше, дыбыс толқыны әскерінен ауа иірімді өзектен кіреберіс сатысы арқылы ұлу иірімдерінен өтіп дыбысты қабылдайтынарнайы субстанцияны теңселтеді. Сөйтіп, біздің қалай еститініміз ғалымдарды көптан бері ойландырған. Кейбір құлақ ауруларын хирургиялық жолмен емдегісі келген талпыныстар да болғанын айта кеткен орынды. 1649 жылы Риолан құлақтың шуылы мен кереңдігі жағдайында (есту түтігіндегі саңлау жабылып қалғанда) емізікше өскінді ашу керек деген кеңес  береді. Құлақ лабиринтінде ауа емес, өзінше бөлек сұйық зат барын бірінші рет Котаний дәлелдеген (1736-1822). Бұл жаңалық отиатрия қалыптасуындағы маңызды кезең болып саналады. Ол соныменқатар, ішкі құлақтың екі су жүретін құбырын (водопровод) анықтаған. Купер бірінші рет 1800 жылы, ортаңғы құлақ қабынғанда дабыл жарғағын кесу жолын анықтады.

Россияда құлақ, мұрын және тамақ аурулары туралы бірінші үлкен оқулық медико-хирургиялық академияның профессоры И.Ф. Буштың (1771-1843 ж.ж.) «хирургияны оқытудың жетекші кітабы» атты еңбегіндегі көлемді тарау болады. Ол сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақ ауруларын зерттеп жазған, мұрын маңындағы қуыстардың аурулары туралы мәліметтер келтіріп, көптеген ауруларды дәрі-дәрмекпен және хирургиялық жолмен емдеуге  кеңес, ұсыыстар берген.

Сонымен, біз медицина ғылымы және іс-тәжірибесі бөлімдерінің бірі – оториноларингологияның тек біртіндеп және үлкен қиындықпен қалыптасқанын көріп отырмыз. Ал ауру саны сол кездердің  өзінде де, әрине, баршылық еді. Осыған дәлел ретінде өткен ғасырдың соңына қарай Россияда іріңді аурулармен ауырған балалар саны 90% болғанын айтсақ жеткілікті. Оториноларингология өз алдына жеке сала болып қалыптасқанға дейін, жоғарғы тыныс жолдары ауруларын – терапевтер, ал құлақ ауруларын – хирургтер емдеп келеді. өйткені, негізінен, құлақ аурулары хирургиялық көмек көрсетуді қажет ететін зардабты асқынуларға жиірек ұшырап отыратын.

Сөйтіп, оториноларингологияның қалыптасуына өзінің көрнекті өкілдерінің арқамсында терапия мен хирургия даүлкен үлес қосты. Клиникалық тәжірибенің жинақталуы мен физиология жетістіктері, зерттеу мен емдеудің жаңа тәсілдерін меңгеру нәтижесінде құлақ, мұрын, тамақ, көмей патологияның теориясы мен іс-тәжірибесі мәселелерін өз дәрежесінде көрсететін мамандықтарды жалпы мамандықтан бөлу қажеттігі туды. Бұл іске көмейді, мұрын, жұтқыншақ және құлақ іщшін қарап тексеру тәсілдерінің табылуы да айтарлықтай мүмкіндік туғызды. Осындай құралдардың бірі – есту жолы мен мұрын қуысының ең түбіне дейін сәуле шоғырын дәлдеп бағыттай алатын Гофманның дөңгелек айнасы. Ларингологияның өмірге келуіне, дәрігер емес, ән өнерінің белгілі оқытушысы Мануель Гарсия (1855 ж.) жасаған ұсыныс үлкен қозғау салды. Ол өз көмейінің әртүрлі дыбыстар қлыптастыратын сәтін көру үшін тіс дәрігерлері қолданатын кішкене айнаны пайдаланған. М.Гарсия бұл айнаны ауыз ішіне кіргізіп, ал қарапайым айнаны көз алдына ұстап тұрып өзініңдауыс саңылауы мен дауыс желбезектерін (байламын) көре алатын болған. Көмей ауруларымен шұғылданатын дәрігерлер бұл тәсілді тез пайдалана бастады, өйткені ол тек қарау үшін ғана емес, емдеуге мүмкіндік туғызды. Дәл осы тәсіл терапияның өз алдына жеке саласы – ларингологияны өмірге әкелді. Клиникалық тәжірибенің жинақталуы да бұл саланы бекіте түсті. Кейінірек мұрын қуысын қарау мүмкіндігі пайда болуына байланысты тағы да бір тармақ – ринология , сонымен қатар отиатрия қалыптасты.

Осы үш мамандық ұзақ уақыт бойы, Батыс Европада тіптен 1914-1918 ж.ж. дейін, әр қайсысы өз алдына бөлек болып келді. Россияда бұл үш мамандықты біріктіру біршама ертерек, яғни академик Н.П. Симановский дің 1893 ж. оториноларингологияның ең бірінші кафедрасы мен клиникасын ашқаннан кейін-ақ жүзеге асты. Бұл біріктіру үстірт әрекет емес, құлақ, мұрын және көмей маңындағы қуыстардың анатомо-топографиялық, физилогиялық, генетикалық өзара тығыз байланыстылығынан, әрі көптеген аурулардың пайда болып, дамуына олардың бірдей әсер ететіндігінен туындаған қажеттілік еді. Бірінші клиника Масквада 1896 жылы Масква университеті жанынан ашылып, ең озық Европа клиникалары деңгейінде жабдықталды. Оның негізін қалаушы, 89 еңбектің авторы, құлақ лабиринті  мәселелерімен шұғылданатын С.Ф. Штейн ееді.

Оториноларингология өз дамуында бірнеше кезеңнен өтті: 1) Клиника мәселелеріне байланысты мәліметтер жинақтау, зерттеу тәсілдерін дайындап жасау, анатомиялық және топографиялық-анатомиялық ізденістер, Лор – мушелер функциялары мәселелерін анықтау. Бұл кезең өкен ғасырдың 60-70 жылдарына деінгі уақытты қамтиды. 2) мамандықтың барлық салаларының тез қарқынмен дамуы, күрделі теориялық зерттеулер, емдеудің консервативті және хирургиялық тәсілдерін меңгеру, құлақ пен мұрын маңы қуыстарының іріңді аурулуры салдарынан болатын ауыр асқынуларымен күрес. 3) мамадар қалыптасуына жағдай туғызып, көмек ете білетін тамаша басшылықтардың өмірге келе бастауы , атап айтқанда А.Политцер (Австрия), Тойнби (Англия), Шварц (Германия) Н. П. Симановский (Россия) және т.б. есімдері оториноларингология тарихына оның дамуына негізгі кезең ретінде енді.

Қазігі уақытта оториноларингология өркендеу кезеңінде.ол, әсіресе, оториноларинголдогтардың операциялық микраскопты өз тәжірибелерінде іс жүзінде бірінші болып қолдануына байланысты. Құлақ, тамақ микрохирургиясының ғажап жетістіктері хирургия ауқымын кеңейте түсіп, мүше функциясын қалпына келтіру ісімен де шұғылдануға мүмкіндік туғызды. Емдеу мен диагностиканың жаңа тәсілдерін іс-тәжірибеде жүзеге асыру, түрлі ультрадыбыстар мен лазар энергиясын пайдалану ауыр дерттерден азап шегуші ауруларды емдеу мүмкіндігін кеңейте түсті. Қазіргі оториноларингология әртүрлі саңыраулықтың (оныңішінде өндірістік факторларға байланыстыларын да) мәселелерін қарастырады, сонымен қатар Лор – онкология мен организмнің Лор – мүшелер арқылы білінетін аллергиялық қал-жағдайы қазіргі оториноларингологияның басты көңіл бөлер обьектілерінің біріне жатады. Иммунитет, пластикалық хирургия мәселелері де қазіргі оториноларингология саласына еніп отыр.

Қазақстанда 6 дәрігерлік және бір дәрігерлерді жетілдіру институттарында маман оториноларингологтар дайындайтын 7 кафедра бар. Оның ішінде 5 ғылым докторы мен 52 кандидат, бір мыңға жақын ЛОР дәрігерлері жұмыс істейді. 1983 жылы Республикамызда осы мамандардың 1-съезі өтті.

                  

2. От Мұрын мен оның қосалқы  қуыстарының клиникалық анатомиясы,физиологиясы және зерттеу әдістері риноларингологияның даму тарихына қысқаша шолу.

 

1. Мұрынның анатомиялық құрылысы.
2. Мұрынның қосалқы қуыстарының физиологиясы.
3. Мұрын мен оның қосалқы қуыстарын зерттеу әдістері.

 

1. Мұрын анатомиялық құрылысы жағынан сыртқы мұрынға және мұрын қуысына бөлінеді.

Сыртқы мұрын мұрын сүйектерінен, жоғарғы жақ сүйегінің маңдай өсіндісінен тұрады. Мұрын сүйектері сырт жағынан жоғарғы жақ сүйегінің маңдай өсіндісімен қосылып мұрынның бүйір бетін құрайды, ал мұрын сүйектерінің өзара орталық байланысы мұрын қабырғасын құрайды. Мұрынның шеміршек бөлігі қос үшкіл, үлкен және кіші қырлы қосымша шеміршектерден құралған. Мұрынның сыртын май бездері бар тері жауып тұрады.

Сыртқы мұрын бет және көз артериясы арқылы қоректенеді. Сыртқы мұрын венасы мұрын қуысы венасымен жалғасып (анастомоз) бет венасына келіп құяды. Лимфа тамырлары лимфаны жақасты лимфа түйіндеріне әкеледі.

Мұрын қуысы жоғарғы жағынан алдыңғы бас сүйек ойығымен, төменгі жағынан ауыз қуысымен, ал сырт жағынан көз ұяларымен жалғасады және оны мұрынның қосалқы қуыстары қоршап тұрады.

Алдыңғы жағында ішкі тыныс алатын – танау (ноздри),  артқы жағында сыртқа тыныс шығаратын – хоаналар бар. Бұлар мұрын қуысын мұрын-жұтқыншақ қуысымен жалғастырады. Мұрын пердесі мұрын қуысын екі жартыға бөліп, оның медиальды қабырғасын құрайды. Мұрын пердесі үстіңгі жағынан перпендикуляр пластикадан, артқы және төменгі жағынан желбезек (сошник) сүйекшесімен, ал алдыңғы жағынан мұрын пердесі шеміршегімен жалғасады. Мұрын пердесінің алдыңғы үсті 4 бұрышты шеміршектен құралған.

2. Мұрын қуысының жоғарғы қабырғасы алдыңғы жағынан мұрын сүйектерінен, ортасында торлы сүйектен (елек тәріздес) артқы жағынан – сына тәрізді қуыстың алдыңғы қабырғасынан құралған. Торлы пластиканың көптеген тесіктері арқылы иіс сезу нервінің тармақтары өтеді.

Мұрын қуысының түбі жоғарғы жақ сүйегінің таңдай өсінділерінен және артқы жағынан таңдай сүйегінің көлденең (горизонталь) пластинкасынан құралған.

Сыртқы қабырғаның құрылысы бұдан күрделірек. Ол мұрын сүйектерінің ішкі бетінен, жоғарғы жақ сүйегінің маңдай өсіндісінен, қаңырақ сүйектен; торлы сүйектің клеткаларынан, таңдай сүйектің тік пластикасынан және артқы жағынан – сына сүйектің қырлы өсіндісінің ішкі пластикасынан құралған. Сыртқы қабырғасында үш кеуілжір орналасқан – төменгі, ортаңғы және жоғарғы. Бұлардың астында үш мұрын жолы бар. Олардан басқа мұрынның жалпы жолы бар. Төменгі кеуілжір күмбезі (свод) астында жас-мұрын каналының тесігі орналасқан. Мұрынның ортаңғы жолының бүйір қабырғасында жарты ай тәрізді саңылау бар. Оны бірінші рет Н. И. Пирогов анықтаған. Мұрынның ортаңғы жолына қарай гаймор қуысы, торлы лабиринттің алдыңғы және ортаңғы клеткалары, маңдай қуысы ашылады. Мұрынның жоғарғы жолына қарай торлы лабиринттің артқы клеткалары мен сына тәрізді қуыс ашылады.

Мұрынның кіреберіс бөлігі май бездері мен түктері бар терімен жабылған. Ол онан кейін аралық белдеуге, одан әрі шырышты қабыққа айналады.  Дем алу және иіс сезу зоналары мұрын қуысында орналасқан. Иіс сезу зонасы мұрын қуысының жоғарғы 3-ші бөлімінде, онда демеуші клеткалардан тұратын арнайы рецепторлық нейроэпителийлер орналасқан. Иіс сезу клеткаларының негізінен (қатты) талшықтар – аксондар басталып, ол горизонтальды пластинка тесіктері арқылы бас сүйектің қуысына өтеді де, иіс сезу нерв буылтығын (луковица) құрайды (І нейроном). Иіс сезу жолы онан әрі иіс сезу үшкілінің клеткалары мен алмұрт тәрізді бөлігіне жетеді (ІІ нейроном). Одан әрі сүйелді дене мен аммон мүйізі шетіне жетеді (ІІІ нейроном). Бұл бөлім иіс сезу анализаторының қыртысы аймағы болып саналады. Ал кірпікшелі эпителий (шырышты қабық), біріңғай салалы ет ткані мен тамырлар жататын қалған бөлігі тыныс алу аймағы болып табылады.

Үстіңгі жақ қуысы (Гайморова) көлемі жағынан (10-нан 18см дейін) ең үлкені. Оның алдыңғы беттік қабырғасын ұрттың жұмсақ тканьдері жауып тұрады. Қабырғаның шұңқырлау жері  анағұрлым жұқа. Оның астында артерия, вена және нерв өтетін көзасты тесігі бар.

Төменгі қабырға немесе альвеола өскінінің екінші кіші азу тіс пен екі бірінші азу тіс орналасқан бөлігіне сәйкес келеді. Қуыс мұрынның ортаңғы жолына ашылады.

Сыйымдылығы 3 – 5см ³  маңдай қуысының формасы да көлемі де әртүрлі болады, кейде ол болмауы да мүмкін.

Жаңа туған сәбиде маңдай қуысы болмайды, ол оның өмірге келген алғашқы жылынан бастап дамып, 25 жасқа дейін толық қалыптасып болады.

Торлы қуыс (торлы лабиринт) маңдай және сына тәрізді қуыстар аралығында ораласқан. Ол  2 – 14 ауа жүретін клеткалардан құралған, формасы мен көлемі әртүрлі болып келеді. Торлы қуыстың үстіңгі қабырғасы бас сүйектің алдыңғы шұңқырымен шектеседі. Сыртқы қабырғасы көз ұясына жұқа қабырға арқылы бөлініп тұрады. Торлы қуыстың ішкі қабырғасы мұрын қуысының сыртқы қабырғасының бір бөлігі болып табылады.

Сына тәрізді қуыс (негізгі) мұрын-жұтқыншақ күмбезі үстінде орналасқан.  Қуыс перде арқылы көлемі бірдей емес екі жартыға бөлінген. Қуыс алдыңғы екі жұқа қабырға тесігі арқылы жоғарғы кеуілжірдің үстіңгі жағындағы мұрынның жоғарғы жолына жалғасады.

Жаңа туған сәбиде сына тәрізді қуыс саңылау сияқты болып келеді, дамуы тек 20 жаста аяқталады. Мұрын қуысының көз ұясы және бас сүйек шұңқырымен жақын орналасуы – қабыну процесінің көз шарасы мен бас сүйек қуысына таралуына ықпал етеді.

Мұрын қуысы тыныс алу, қорғау, иіс сезу және резонаторлық функция атқарады. Тыныс алу функциясы – ауа ағымы танау арқылы жоғары қарай одан төмен қарай хоаналарға, одан әрі мұрын-жұтқыншаққа барады.

Егер де ауа иіс сезу және эссенциаль (хош иісті сезінетін) аймақтарына келмесе, иіс сезу клеткаларының, нервінің рецепторлары функциясы бұзылса – распираторлық гипоксия (тканьдегі оттегінің жеткіліксіздігі) пайда болады.

3. Мұрын мен оның қосалқы қуыстарын зерттеу әдістері.

Сыртқы мұрынды, оның бетте орналасқан қосалқы қуыстарын қарап тексереді. Екі қолдың сұқ саусақтарымен мұрын қабырғаларынан бастап түбін және ұшын, үшкіл нервтің шығу нүктелерін, алдыңғы маңдай қабырғасын, гаймор қуысын, жақасты, иекасты лимфа түйіндерін сипалап көреді. Сау лимфа түйіндері қолға байқалмайды, ал қуыс қабырғалары ауырмайды.

Тыныс алу функциясының жағдайын анықтағанда ең бірінші сол қол саусағымен мұрынның оң қанатын кеңсірік пердесіне басып, оң қолымен кішкене мақтаны сол жақтағы танауға тақайды да, науқастан ішке және сыртқа тыныс алуын өтінеді. Мақтаның қозғалысынан мұрынның өткізгіштігін анықтайды. Мұрынның келесі жартысының өткізгіштігін де осы әдіспен анықтайды. Бұл тексерісте мұрын арқылы тыныс алу еркін, қиын немесе тіптен болмауы мүмкін. Мұрынның тыныс алу функциясын ринопневмометр аппараты бұдан да дәлірек анықтайды.

Иіс сезуді өлшеу мұрынның әр жартысына иісі бар заттарды кезек иіскету немесе ольфактометрді пайдалану арқылы анықталады. Иіс сезу дұрыс (нормосмия), нашар (гипосмия), бұзылған (кокосмия) немесе  жоқ болуы мүмкін (аносмия). Мұрын қуысын қарауды риноскопия дейді. Инструмент арқылы алдыңғы, ортаңғы және артқы риноскопия түрлері жасалады. Алдыңғы және ортаңғы – мұрын кеңейткішпен, артқы риноскопия мұрын-жұтқыншақ айнасымен жасалады. Сонымен қатар, рентген сәулелерін қолдану арқылы мұрын мен оның қосалқы қуыстарының сүйекті бөліктерін зерттейді, олардың тік және бүйір проекцияда рентгенографиясы жасалады. Алдымен бастың тік қалпында мұрынның оң жартысын тексереді: шырышты қабық көп жағдайда қызғылт түсті, тегіс, кеңсірік пердесі дәл ортасында , мұрын кеуілжірлері үлкеймеген, жалпы мұрын жолы ашық болады. Келесі кезекте мұрынның сол жағын қарайды.

Мұрын кеңейткіші, түктерді қысып қалмас үшін, браншиді (ұшы) толық қабыстырылмаған жағдайда шығарып алу керек.   

 

3.   Жұтқыншақ анатомиясы мен физиологиясы, зерттеу әдістері. Өңештің анатомиясы мен физиологиясы, зерттеу әдістері

 

1. Жұтқыншақ анатомиясы мен физиологиясы, зерттеу әдістері.

2. Өңештің анатомиясы мен физиологиясы, зерттеу әдістері

 

1.Жұтқыншақ (глотка) – бас сүйек (ми сауыты) негізінен басталып VI мойын омытқасына дейін жетеді. Жұтқыншақ төмен жағынан өңешке өтеді. Анатомиялық-физиологиялықерекшеліктеріне және клиникалық көзқарастарға байланысты мұрын, ауыз және көмей жұтқыншағы деп үш бөлікке бөледі. Бұл бөліктердің шартты шартты шектеулері тілшіктің қатты таңдай сызығының артқы жалғас және тілшіктің жоғарғы шетінен өтетін сызық. Жұтқыншақтың мұрын бөлігі хоананың артқы жағындағы кішігірім қуыс. Оның күмбезі үстіне жұтқыншақтың бадамша безі орналасқан, бүйір қабырғаларынан есту түтігінің сіңір бөліктерімен қоршалған сағалары көрінеді. Жұтқыншақтың мұрын бөлігі, төмен жағынан жақсы көрініп тұратын, ауыз бөлігіне өтеді. Оның құрамына: жұмсақ таңдай мен тілшік, жұтқыншақтың көзге көрінетін артқы қабырғасы, тіл түбірі және екі аралығында бадамша без бен жұмсақ таңдай орналасқан таңдай доғаларымен қоршалған аран (зев) жатады. «Аран қанталаған», «Аранда қоймалжың қабат көрініп тұр» деп айту дұрыс емес.

Жұтқыншақтың артқы қабырғасының шырышты қабығында кейде айқын «гранула» түзетін ткань элементтері бар, сонымен қатар, артқы доғалардың арғы жағындалимфоидті бөліктері орналасқан. Жұтқыншақтың ауыз бөлігінің артқы қабырғасының шырышты қабығы тегіс эптелиймен қапталған, біраз мөлшерде бездері де бар. Тіл-жұтқыншақ нервімен нервтенеді. Бұл нервінің талшықтры қан тамырларына жақын жерден өтеді. Сондықтан қабынған кезде тамырлардың кеңеюіне байланысты ауыру, қыран-ашу сезімін тудырады.

Жұтқыншақтың ауыз бөлігінде бадамша бездері орналасқан, оның патологиясымен осы уақытқа дейін, әр-түрлі мамандықтағы дәрігерлер шұғылданады. Өйткені, жалпы аурулардың көпшілігі осы бездердің жағдайына байланысты.

Әрбір бадамша без  жұтқыншақтың ауыз бөлігіндегі бүйір қабырғасында, яғни бадамша шұңқыршасында болады. Бұл шұңқырша алдыңғы және артқы жақтарынан етті құрылым – кішігірім доғалармен қоршалған. Доғалар тканьдері аса жұқа шырышты қабықтан көрініп тұратындықтан қызыл реңді болады. Мұны қабыну кезіндегі қанталаумен шатастыруға болмайды. Бадамша без шырышты қабық астында көп мөлшерде орналасқан лимфоцитті фоликулалардың ретикулярлық тканьдер жиынтығы болып табылады. Бадамша бездің бос сырт жағында имек бірнеше ойықшасы болады, бұл бадамша бездің қалың тереңіне кететін иірімді жолдарда шұңқырлардың сағалары. Фолликулалар осы ойықшалар бойына орналасқан. Ретикулярлық ткань бадамша бездің дәнекер тканьдерден тұратын стомасына жабысып жатады, ол бадамша бездің сыртында жалған капсулалы және жұтқыншақ еттерімен тұтасып кеткен.

Лимфа бадамша безінен төс-бұғана-емізікше етінің алдыңғы шетінде орналасқан түйінге құяды.

Таңдайдң, жұтқыншақтың, тілдің бадамша бездері, есту түтігі аймағындағы лимфоидты тканьдер жиынтығы – Пирогов-Вальдейер лимфалық жұтқыншақ сақинасын құрайды. Таңдай безінің ең басты функцияларының бірі – иммунитет қалыптасуына қатысу.

Жұтқыншақ жанында клетчаткалы кеңістік бар, оған қабыну құбылысы тараған кезде ауыр асқынулар болуы мүмкін:

1. Бадамша без маңындағы кеңістік – бадамша безін қоршап жатады және іші болбыр клетчаткаларға толы болады;

2. Жұтқыншақ артындағы кеңістік – жұтқыншақтың артқы қабырғасының арт жағына орналасқан, яғни омыртқа фасциясы (бұлшықеттің шелді қабығы, шандыр, таңғыш) мен мойын фасциясы араларында болады. Клетчатканың қалың қабатында мұрын мен мұрын маңы қуыстарынан және ортаңғы құлақтан қайтатын лимфаларды қабылдайтын лимфа түйіндері бар;

3. Жұтқыншақ маңы кеңістігі – тіс-жақ жүйесі мүшелерімен тікелей қатынаста болады. Жұтқыншақ бұлшықеттерімен медиальды, мұрын маңы шырышты бездері капсуламен (қабығымен) латеральды, алдынан –астыңғы жақ сүйектің бұлшықет тармақтарымен, арт жағынан – тамыр мен нервтің ірі бағандары өтетін тесігі бар бас сүйегі негізімен шектелген;

4.  Жұтқыншақ маңы мен жұтқыншақтың артқы кеңістіктері төмен жағынан көкірек қуысымен жалғасады. Жұтқыншақ қанмен сыртқы ұйқы артерия жүйесімен жабдықталады, бадамша бездері өз алдына аттас артерия қанымен қамтамасыз етеді.

Жұтқыншақты зерттеу әдістері. Жұтқыншақтың мұрын бөлігін тексеріп қарау – артқы риноскопия – мұрын қуысын зерттеуде айтылып кетті. Жұтқыншақтың мұрын бөлігін арнайы айнамен ғана емес, сонымен қатар саусақ арқылы да зерттейді. Ол үшін оң қолдың сұқ саусағын жұмсақ таңдайдан ары сұғады, ал сол қолдың сұқ саусағымен аурудың ұртын сыртынан тіс аралығына басады. Саусақпен басу арқылы жұтқыншақтың мұрын бөлігіндегі жаңа өскіндер мен аденоидтар көлемін, тканьдер консистенциясын анықтайды. Кейбір жағдайларда (ісік болғанда) жұтқыншақтың мұрын бөлігінің бүйір проекциясының рентгенографиясын жасайды.

Жұтқыншақтың ортаңғы бөлігін қарау – фарингоскопия – шпатель көмегімен жүргізіледі.Сол қолдағы шпатель арқылы тілді төмен басып, жұтқыншақтың ауыз бөлігінің шырышты қабығының реңіне, артқы қабырғасының, бадамша бездері доғаларының, тілдің жағдайына көңіл бөледі. Қарау кезінде алдыңғы риноскопияны жасаған кездегідей оң қол аурудың шүйдесінде жату керек. Крипталар (шырышты бездер) мен шұңқырларда пайда болған сұйықтықтарды тексеру үшін, оң қолдағы шпательмен алдыңғы доға аймағын артқа қарай басады. Сол кезде шұңқыршалардан не іріңді детрит не іріңді тығын шығады.

Қажет болған жағдайда бадамша бездің шырышты қабығы үстінен, артқы қабырғадан және т.б. жалқық (мазок) алуға тура келеді. Бұл үшін фарингоскопия кезінде зарарсызданған тампонды жұтқыншақтың ауыз бөлігінің әр жерлеріне игізіп пробиркаға салып алады.

Жұтқыншақтың төменгі бөлігін қарау көмейді зерттеген кезде жүргізіледі. Жұту рефлексі жоғарылаған жағдайда жұтқыншақтың шырышты қабығын кислокаин, тримекаин, кокаин дәрілерімен жуады.

2. Өңештің анатомиясы мен физиологиясы және зерттеу әдістері. Жұтқыншақ 5-6-шы омыртқа деңгейінде ересек адамда ұзындығы 25 см болатын бұлшқетті түтік, яғни өңешке (пищевод) айналады. Өңеш саңылауы шырышты қабықпен жабылған Оның астында жақсы жетілген шырышты қабат орналасқан. Бұл шырышты қабықтың ұзына бойына да, көлденең бағытта да оңай орын ауыстыруына мүмкіндік береді, мұның өзі ас түйіндерінің асқазанға кедергісіз өтуі үшін өте қажет.

Шырышты қабық қатпаршақтарға жиналады, осыған орай өңеш сңылауы әр бөлігінде, әртүрлі көрінеді. Өңештің бастапқы бөлігінде өңеш аузы« бар, ол жабық күйде тұрады, тек жұту қимылы кезінде, шырыш немесе тағам өткен сәтте, бұлшықет жұмысы әсерінен ғана ашылады.

Өңештің қабырғалары бұлшықеттерден құралған. Оның жоғарғы 1/3 бөлігі көлденең жолақты талшықтар түрінде болса, ал ортаңғыда – көлденең жолақты және бірыңғай салалы талшықтар, төменгі 1/3 бөлігінде – тек бірыңғай салалы бұлшықет болады. Бұл өңеш қабырғаларының жиырылу сипатын анықтайды. Жоғарғы бөлікке өңеш саңылауына ас түйінін өткізіп жіберу үшін қатты, қысып жиырылу, төмен жатқан бөліктерде тағамның төмен түсу қимылына сай толқынды жиырылу болады.

Өңеш қабырғасын құрайтын бұлшықет талшықтары ұзына бойы және айнымалы бағытта орналасқан. Бұлардың жиырылуы тағамның асқазанға жайлап түсуін қамтамасыз етеді.

Өңеш саңылауының үш «физиологиялық» таралуын ажыратады. Бріншісі – оның кіреберісінде, екіншісі - өңештің қолқамен жанасқан жерінде, үшіншісі - өңештің асқазанға өте беріс жерінде.

Бұл тарылулар өңеш саңылауының өтетін бөтен денелерді сезінуін қамтамасыз етеді. Ыстық, қышқыл немесе сілтілі сұйықтықтарды жұтқанда өңеш қабырғаларының күю дәрежесін көрсетеді, өйткені тек осы жерде ғана бұл заттар өңеш қабырғаларына ұзағырақ әсер етуі мүмкін. Өңеш қабырғалары мен кеңірдек арасындағы науада (желобок) көмейдің қайталама (кері жүру) нервілері жоғары көтеріледі. Сондықтан да өңеш қабырғалары ісінген жағдайда көмей бұлшықеттері (параличке) ұшырауы мүмкін. 

Бұл көп жағдайда осы аурудың ертерек білінген белгісін немесе ондағы лимфа түйіндерінің метастазалық бұзылуды көрсетеді. Әдетте бұл дауыстың бұзылуымен байқалады да, ауру алдымен оториноларингологқа қаралады. Өңешті зерттеу оның кіреберіс жерін (өңеш аузын) жанама ларингоскопия жасау, саңылауға контрасты заттар жіберіп, рентгенмен тексеру, қатты және эластикалық эзофагоскоптармен көру арқылы жүргізіледі.

Негізінен өңештің шырышты қабығы рецепторларының адекватты тітіркендіргішіне тактильді тітіркендіру жатады. Тағам түйірінің немесе бөгде зат қссымының әсерінен өңеш бұлшықеттері жиырылып, кейде түйілу пайда болады.

Бұл ағза қолқадан шығатын артериялар арқылы қоректеніп, кезегін нерв тармақтары арқылы нервтенеді. Көмейдің шырышты қабығын, өңеш аузын жергілікті сезімсіздендіру немесе жалпы сезімсіздендіру арқылы эзофагоскопия әдісімен өңештің бөліктерін зерттейді.

Қатты эзофагоскоп арқылы эзофагоскопия жасау.  Ауруды әртүрлі жағдайда: эзофагоскопия түтігін кіргізуге ыңғайлы жағдай тудыратын арнайы орындыққа отырғызып, аурудың  кеудесін орындық арқасына тіреп немесе атқа салт отырғызғандай жағдайында, бір қырынан арқасына жатқызып қарауға болады.

Өңеш бұлшықеттерін босаңсытатын дәрілерді , артық сілекей ағуды тоқтататын дәрілерді пайдалану қажет.

Өңешке кірердегі ең басты кедергі, оның кіреберісінен өткенде кездеседі, өйткені көп жағдайда ол тарылып тұрады. Эзофагоскопия түтігінің тұмсығын дәл ортадан көмейдің артқы қабырғасы бойымен «өңеш аузына»ь қарай жүргізу керек те, түтік тұмсығын өңеш саңылауы кіреберісіне абайлап, әрі батыл бағыттай отырып, алдымен өңештің жоғарғы бөлігіне , сонан кейін біртіндеп төмен қарай жылжытып өңештің барлық бөлігін тексеру қажет.

Фиброэзофагоскопия ауруларға жеңілдеу түседі және өңеш қабырғасын қарап, тексеріп қана қоймай, сонымен қатар биопсия, бөгде затты алып тастауға мүмкіндік болады.

 

4.   Көмей анатомиясы мен физиологиясы, зерттеу әдістері. Кеңірдектің анатомиясы мен физиологиясы, зерттеу әдістері.

 

1. Көмейдің анатомиясы мен физиологиясы.
2. Көмейді зерттеу әдістері.
3. Кеңірдектің анатомиясы мен физиологиясы, зерттеу әдістері.

 

1. Көмей (гортань) мойынның алдыңғы жағындағы қуыс ағза, тіласты сүйегі мен кеңірдектің бірінші жарты сақинасы арасында орналасқан

Көмейдің негізі – сыңыр және жұп болып келетін екі топ шеміршекті қаңқадан тұрады. Оның бұлшықеттерін де сыртқы және ішкі деп екі топқа бөліп қарау қажет. Көмейдің, сонымен қатар аталған шеміршектерді өзара жалғастыратын және тіласты сүйегі мен кеңірдекке түйістіретін бірқатар сіңір байламдары бар. Көмей жұтқыншақпен, қалқанша безбен, оның алқымымен, өңешпен тығыз анатомиялық байланыста болады.

Көмей қаңқасы: 1. Тақ шеміршектер – сақина тәрізді, қалқанша тәрізді, бөбешік (тілшік). II. Жұп шеміршектер – ожау тәрізді, сына тәрізді немесе Врисбергтік, мүйізді немесе Санториндік шеміршектер.

I. Тақ шеміршектер:

Сақина тәрізді шеміршек – көмейдің негізі, фундаменті деп санайды. Аты сақинаға ұқсастығынан шыққан, алға қарай бағатталған сақина немесе доғасы бар және шеміршектің артқы бөлігі сақинаның көзіне ұқсас болады.

Қалқанша тәрізді шеміршек – тақ шеміршектің ең ірісі сүйірленіп бірігетін төрт бұрышты екі шеміршек пластинадан тұрады. Бұны «қалдық» немесе «адамның алмасы» дейді, өйткені бұл дөңес ер адамдарда анығырақ көрінеді. Кадык үстінде сипағанда жақсы байқалатын жоғарғы қалқанша ойындысы бар.

Бұл бөлшектер көмей мен кеңірдек операциясы кезінде анықтауға жақсы көмек ететін дәлелдемелер.

Қалқанша шеміршектің әр қайсысының екі-екіден «қалқанша-шеміршек мүйіздері» деп аталатын дөңестері бар. Жоғарғы мүйіздердің көлемі үлкен, қалқанша шеміршек сонымен қатар тіласты сүйегінің үлкен мүйіздерімен жалғасады. Төменгі кіші мүйіздер, қалқанша шеміршектің нағыз буындары арқылы сақина тәрізді шеміршектің бүйір бетімен жалғастырады. Қалқанша шеміршек құрылысының бұл элементтері оның  сақина тәріздес шеміршекке қарай жақсы қимылдауын қамтамасыз етеді, бұл көмейдің барлық функциясы үшін аса маңызды (дауыс шығаруға).

Көмей қақпасы – жалпақтау жағы жоғары қараған жапырақ немесе теннис ракеткасы сияқты, ал сабы «кадыктың» ішкі жағына, қалқаншаның жоғарғы  ойындысының тура астына бекітіледі. Көмей қақпасы – қақпақ сияқты жұтқыншақ аузын жауып тұрады да тағам мен түкіріктің тыныс саңылауына түсіп кетпеуін қамтамасыз етеді.

II. Жұп шеміршектер:

Ожау тәрізді шеміршек. Атына қарай пішіні (оң және сол) ожау тәріздес болады. Олардың әр қайсысының «түбі» және «ұшы» бар. Әрбір ожау тәріздес шеміршектің түбірінен екі өскін көруге болады. Оның біреуі – алға қарай бағытталған, оған дауыс қатпары бекітіледі, сондықтан да ол дауыс өскіні деп аталады. Екінші өскін – шетке бағытталған, оған дауыс саңылауын ашып және қысып тұратын бұлшықеттер бекітіледі. Оны бұлшықетті өскін деп аталады.

Ожау тәрізді шеміршек нағыз буындар арқылы сақина тәрізді шеміршек «көзінің» жоғарғы шетімен жалғасады. Осыған байланысты бұлшықеттер жұмысы әсерінен ожау тәрізді шеміршектер фронтальды жазықтықта да және әрбір жеке шеміршектердің өз осін айлануы арқылы да орынауыстырып отырады. Бұл фонация кезінде, жұтқыншақтың шырышты қабығының бөтен денелерден тітіркенуі кезінде дауыс саңылауының жабылуына, ал тыныс алу кезінде кеңеюіне мүмкіндік жасайды.

Врисберг шеміршектері – ожау тәрізді шеміршектрді бөбешікпен жалғастыратын сіңірлердің қалың жеріне орналасқан. Бұл шеміршектер аталған сіңірді қатайтып, алмұрт тәрізді қуыс арқылы өтетін тағам түйінінің осы сіңірді жұтқыншақ саңылауына қарай итермеуін қамтамасыз етеді.

Санторини немесе сына тәрізді шеміршектер - әрбір ожау тәріздес шеміршектердің ұштарында болады және олармен нағыз буындар арқылы байланысқан. Бұл кішігірім шеміршектерді амортизаторлар деп санайды. Олар бөбешік төмен қарай ауытқыған кезде ожау тәрізді шеміршектердің ұштарына түсетін қысымда азайтады.

Көмейдің бұлшықеттері. Бұлар да екі топқа бөлінеді: 1. Ұзын немесе сыртқы; 2. Қысқа немесе ішкі бұлшықеттер. Ұзын еттер – төс сүйек сабын тіласты сүйекпен, қалқанша шеміршекпен, сонымен қатар қалқанша шеміршекті тіласты сүйегімен жалғастырады. Осыған орай олар: төс-тіласты, төс-қалқанша және қалқанша-тіласты бұлшықеттері деп аталады. Бұл еттер жұту мен дыбыс қалыптастыру кезінде көмейдің көтеріліп төмен түсуін қамтамасыз етеді.

Қысқа, ішкі бұлшықеттер – даус саңылауын кеңейтуші  және тарылтушы болып екі топқа бөлінеді. Дауыс немесе тыныс алу саңылауларын бір ғана жұп бұлшықет кеңейтеді: артқы сақина-ожау тәрізді бұлшықет. Ол сақина тәрізді шеміршек «көзінің» артқы жағынан басталады да, басқа шетімен ожау тәрізді шеміршектің бұлшықет өскінімен жалғасады.        

Дауыс саңылауын бірнеше бұлшықеттер тарылтып, жабады.

1. Сақина-ожау тәрізді бүйір бұлшықеттер. Сақина тәрізді шеміршектің бүйір жағынан басталады да, ожау тәрізді шеміршектің дауыс өскініне бекітіледі. Бұл еттер – артқы сақина – ожау тәрізді бұлшықетке қарама-қарсы (антогонист).

2. Көлденең ожау тәрізді бұлшықет, ожау тәрізді шеміршектің артқы беттерін жалғастырады. Дауыс саңылауын артқы бөлімдерде жабады.

3. Ожау тәрізді қиғаш бұлшықет, ожау тәрізді шеміршектің бірінің ұшынан келесісінің түбіне қарай жүреді. Ожау тәрізді шеміршектерді бір-біріне жақындастырады.

4. Дауыс бұлшықеттері. Дауыс қатпарларының негізін құрайды. Олар ожау тәрізді шеміршектердің дауыс өскіндерінің шығып, алға қарай бағытталып, қалқанша ойындысының астынан кадыктың ішкі жағына бекінеді.

5. Алдыңғы ожау-қалқанша бұлшықеттер. Ожау тәріздес шеміршек доғасының жоғарғы шетінен шығып, қалқанша шеміршектің екі пластинкасының ішкі жағына бекіледі. Бұл еттердің жиырылуы тыныс алу саңылауын тарылтып қана қоймайды, сонымен қатар, көмейдің дыбыс қалыптастыруына мүмкіндік туғызады.

Көмейдің сіңір байламдары. 1. Қалқаншы-тіласты. Қалқанша шеміршектің жоғарғы шетінен кең перде түрінде тіласты сүйегінің мүйіздері мен денесіне қарай көтеріледі. Оның жоғарғы сыртқы бөлімінде тесік бар. Осы тесік арқылы көмей саңылауына, бұлшықеттердің шырышты қабықтарына тамырлар мен нервтер келеді.

2. Ожау-бөбешік байламдары ожау тәрізді шеміршектің бүйір бетін бөбешікпен жалғастырады.

3. Конус тәрізді байлам сіңіраралық сызыққа орналасқан және сақина доғасын қалқанша шеміршектің астыңғы шетімен жалғастырады. Аталуына сай пішіні конус тәріздес болады.

4. Сақина тәрізді шеміршекті кеңірдек сақинасымен байланыстыратын сіңір. Көмей қуысын жауып жатқан шырышты қабық жұтқыншақтың шырышты қабығының жалғасы болып келеді. Аралық ожау тәрізді кеңістігіндегі дауыс қатпарлары мен бөбешіктің бос шетіндегі эпителий жазық келеді. Басқа жерлерде – кірпікшелі, көп қабатты. Шырышасты қабат әр бөлімдерде біркелкі жетілмеген. Оның көбірек шоғырланған жерлерінде көмейдің өмірге қатерлі ісіктері пайда болуы мүмкін. Осы аталған құрылымдар фронтальді кесіндіде жақсы көрінеді. Көмейді үш қабатқа бөліп қарастырады.

1. Жоғарғы – көмей кіреберіс, вестибуляр қатпарлары.

2. Дауыстың ортаңғы қатпарлары, дауыс саңылауы.

3. Төменгі (астыңғы) – қатпарасты немесе дауысасты кеңістің. Осылай бөліп қарастыру тек анатомиялық ерекшеліктерге емес, сонымен қатар көмейдің әртүрлі аурулары кезіндегі айрықша клиникалық белгілерге байланысты.

Дауыс қатпарлары қалыпты жағдайда бозғылт түсті, ал көмейдің басқа бөлімдері – қызғылт салрғыш түсті болады.

Көмей жоғарғы қалқанша артериясы арқылы қанмен қамтамасыз етіледі. Ол: 1) Мойын тұсынан шығатын кезеген нервтің жоғарғы көмей нервісімен нервтенеді.

Жоғарғы көмей нервінің екі: көмейдің шырышты қабығына келетін сезімтал және тек бір бұлшықетке келетін қозғалтқыш тармағы болады. 2) Кезеген нервтен шығатын көмейдің төменгі нервісімен нервтенеді. Сол жақтағы нерв кеуде қуысында қолға доғасын айналып мойынға қайтып келеді. Оң жақтағысы да бұғанаасты артерияны айналып, мойынға көтеріледі. Олар көмейдің әкетуші және әкелуші бұлшықеттерін нервтендіреді.

Дауыстың жасалуы – тыныс алған кезде дауыс қатпарлары алшақтап, олардың жанынан өтетін ауа ешбір дыбыс жасай алмайды. Ал фонация кезінде бұлшықеттердің барлық топтарының жұмысына байланысты, ауа қатпарлары жан-жаққа ығысады, бірақ бұлшықеттер әсерінен қатпарлар қайтадан барынша жабысып қалады. Дауыс желбезектерінің қабысуы, ашылуы сыртқа шығатын ауа ағымының тербелісін туғызады. Біздің айналамызда жеткен осы толқындарды біз дауыс дабыстары ретінде қабылдаймыз.  

Ерлердің әдеттен тыс жоғары дауысы – фальцет. Бұл жағдайда дауыс қатпарлары тек өзінің бос шеттерімен тербеледі. Сонымен қатар фальцетте дауыс қатпарлары жабылмай, олардың арасында сопақ пішінді саңылау қалады.

Дауыс күші – ауа қысымы мөлшері тудыратын дауыс қатпарлары тербелісінің амплитудасына, яғни сыртқа шығатын ауаның күшіне байланысты болады.

Дауыс жоғарылығы: 1) дауыс қатпарларының ұзындығы мен көлденеңіне; 2) дауыс қатпарларына түскен күшке; 3) олардың тербеліс жиілігіне байланысты. Мутация – «дауыстың сынуы» - ер балаларда көмейдің алдыңғы сыртқа көлемінің тез өсуінен болады. Мутация мезгілі оңтүстік облыстарда 10-12 жаста, солтүстікте 14-15 жаста.

2)     Көмейді зерттеу әдістері. Көмейді сырттай зерттеу әдісі, жаңа өскіндер пайда болған кезде, шеміршек ткані қабынған жағдайда, оның ассиметриясын анықтауға мүмкіндік береді. Көмейді сипалап басып қарау ең маңызды диагностикалық тәсіл болып табылады, әсіресе оның горизонтальды түрде жақсы жылжуы – шеміршектердің орын ауытыру кезіндегі сытырдың бар жоған анықтауға мүкіндік береді.Көмей қуысын қарау үшін тікелей және жанама ларингоскопия әдісін қолдануға тура келеді.

Жанама ларингоскопия – сабы бар көмей айнасы арқылы жүргізіледі, ал тікелей өзінен жарық сәуле беретін арнайы ларингоскопиялық құралдар арқылы жүргізіледі.

Жанама ларингоскопияда ауруды отырған жағдайда қарайды, ал  жарық  көзі – оның оң құлағы деңгейінде болады. Алдымен жарық сәулесін ұстап сонан кейін көмей айнасын сәл жылытып алу керек, ауруға тілін сыртқашығару керектігін өтініп, тілді орамалмен орап, сол қалпында өзгертпей ұстап тұру қажет. Ауру аузымен терең тыныс алуы керек, осы мезгілде төмен қаратылған айна ауыз қуысына жұмсақ таңдайға тигенше енгізеді. Ауруға «Э» және «И» дыбыстарын айтқызады. Бұл көмейді тыныс алу және фонация кезінде қарап, тексетуге мүмкіндік береді. Көмейдің шырышты қабығының реңіне, дауыс қатпарларының түріне, олардың фонация кезіндегі қозғалтқыштығы мен жабылғыштығына көңіл бөлінеді, қатпарлар қимылының симметриялығын анықтайды.

Рефлекс өте жоғары болған жағдайда жергілікті сезімсіздендіру үшін таңдайдың шырышты қабығына, жұтқыншақтың артқы қабырғасына, тіл түбіне дәрі бүркеді. Ол үшін мақталы зондты пайдалануға болады.

Ауру түріне диагноз қоюда жанама ларингоскопия толық мәлімет бере алмайды. Мұндай жағдайларда наркоз беру рқылы арнайы микроскоптың көмегімен тікелей микроларингологоскопия жасау қажет.

Диагнозды дәлелдей түсу үшін көмейді рентгенографиялық жолмен зерттеудің маңызы үлкен, әсіресе фронтальды жазықтықта жасалатын томографиялық зерттеудің орны ерекше. Бұл көмейдің барлық бөлімдерінің қал-күйін анқтауға мүмкіндік береді.

3) Кеңірдектің анатомиясы мен физиологиясы және зерттеу әдістері

Үлкен адамның кеңірдегінің (трахея) ұзындығы 10-12 см, 16-20 шақты жартылай сақиналардан тұрады. Кеңірдектің артқа қабырғасы жарғақты, фибриозды тканьмен құралған, өңеш қабырғасымен тығыз байланыста болады. Кеңірдектің бифуркациясы (екі бөлінуі) Т деңгейінде болады. Кеңірдектің мойын бөлімі қалқанша безінің алқымымен бүркемеленген. Кеңірдек пен өңеш аралығындағы науадан  кеңірдек қабырғаларына тармақтар беретін көмейдің әкетуші нервілері өтеді. Кеңірдек екі бронхқа бөлінгеннен кейін, оның әрқайсысы өз алдына бағанға айналады.

Оң жақ бронх сол жақтағыдан қысқалау және кеңдеу, әрі кеңірдектің жалғасы болып келеді, ал сол жақ бронх доғалданып басталады, сондықтан бөгде заттар көбіне оң бронхқа түседі.

Кеңірдек пен бронхты талшықты оптикасы бар иілгіш бронхоскоппен де, қатты бронхоскоппен де қарайды. Ауыз қуысы арқылы жүргізілетін бронхоскопияны – жоғарғы бронхоскопия деп атайды, алдымен салынған трахеостома арқылы жүргізілсе – төменгі бронхоскопия дейді.

 

5. Сыртқы құлақтың анатомиясы және физиологиясы.    Сыртқы құлақ аурулары

 

 Сыртқы құлақ бұған: құлақ қалқаны, сыртқы дыбыс жолы және дабыл жарғағы жатады. Құлақ қалқаны дыбысты ұстау қызметін атқарады. Адамның құлақ қалқаны жануарлардың құлағына қарағанда өте нашар қимылдайды. Жануарлар дыбыс қайдан шықса, сол жаққа қарай құлақ қалқанын бұрып дыбысты қабылдайды. Құлақ қалқанының тірегі серпінді шеміршектен түзеледі. Оның құрылысы өте күрделі. Төменгі жағы салбыраған, май ұлпаға толы қалың жұмсақ теріден түзіледі. Ол сырғалық деп аталады. Құлақ қалқанының сыртқы юоғарғы жиегі ішіне қарай оралған шиыршықтан, оған қарама-қарсы іштен сыртқа бағытталған қарсы шиыршықтан түзілген. Шиыршықтардың  алдында – қалқан құрылысы болады. Оның алдыңғы шеті – құлақ бүртігінен, одан төмен-қарсы бүртікпен шектеледі. Ал ортаңғы бөлігінен сыртқы дыбыс жолының тесігі басталады. Құлақ қалқанының үлкендігінен пішіні әркімде  әртүрлі болып  келеді. Сыртқы дыбыс  жолы немесе құлақтың тесігі құлақ қалқан қуысынан басталады. Содан қуыс артқа және жоғары бұрылып, одан кейін алға бұрылып және төмен кетіп, двабыл жарғағына келіп тұйықталады.  Құлақ түтігінің ирек болуының биологиялық  маңызы зор. Ол – қорғану. Құлақ қалқанынан ұстап, жоғары  немесе  артқа қарай тартса,  ирек түтік түзіледі, сонда құлақ ішін қорғауға, тазалауға болады. Дыбыс жолының ұзындығы  3,5 см. Оның ішкі бетінің терісінде түктер және шайыр бездері орналасады. Бездерден сары түсті құлақ шайыры шығады. Дыбыс жолының қойнауында түктер мен шайыр бездері болмайды. Дыбыс түтігінің  ішіндегі түктермен шайы бездері дабыл жарғағын шаң тозаң, қорғап тұрады.

Дабыл жарғағы сыртқы құлақты ортаңғы құлақпе ажыратып тұрады. Оның ішкі яғни ортаңғы құлақ жағы дөңес имек болады. Осы дөңес беті сілемейлі қабықшамен, ал сырт жағы ойыс болып, тері эпидермиімен қапталады. Дабыл жарғағы өте жұқа. Сондықтан да оның дөңес жағында жарғақтың күндік тұсынан құлақтың болғашық сүйекшесінің жабысқаны көрініп тұрады.

Құлақтың сыртқы есту тесігі дыбыс толқындарын дабыл жарғағына жеткізу міндетін атқарады. Дабыл жарғағы сыртқы құлақ пен адбыл қуысын немесе ортаңғы құлақты бөліп тұрған перде сияқты қалыңдығы 0,1мм әр түрлі бағытқа таралап өрілген талшықтардын тұрады. Оның ауданы 75шаршы мм, пішіні, түбі ішіне қарай бағытталған құйғыш тәрізді. Дабыл жарғағы сыртқы есту тесігі арқылы келетін дыбыс толқындарының әсерінен соған сәйкес тербеліске келеді.

Сыртқы құлақ аурулары.

Туа пайда болған кемістіктер. Елімізде 10000 бала сыртқы және ортаңғы құлақтың кемістіктерімен туады. Құлақ қалқанын қалпына келтіруде плстикалық операциямен отариноларингологтар мен  стоматологтар айналсады. Бірақ қазіргі уақытта оторинолариногологтарға осы топтағы адамдарға есту қабілетін  жақсарту үшін операция жасауға тура келеді. Құлақ қалқанын қалпына келтіру, оның күрделі бедеріне байланысты, хирургияда пластикалық операцияның ішіндегі ең қиыны болып есептеледі. Құлақ қалқанының бірнеше дәрежедегі кемістіктерін ажыратады: микротия (құлақ үлпершегінің, бөлігі тері білігі түріндегі иірім бөлігі), анотия (құлақ қалқанының және сыртқы есту түтігінің толығымен болмауы). Екі жағдайда да құлақ қалқанын қалыптастырады. Ол үшін консервіленген шеміршек, пластмасса және теріні қолданады. Құлақ кемістіктері көп жағдайда басқа ағзалардың даму кемістігімен байланысты (бүйректердің болмауы, фимоз, гипомастия, жүректің туа болған аурулары). Одан басқа да жақтардың, шайнау бұлшықетінің сілекей безінен сыртқы бөлігі жарықтары да жатады. Құлақ қалқаны мен сыртқы тесікті орнына келтіруде хирургиялық еммен бірге есту функциясын жақсарту мақсатында ортаңғы құлақты қайта құруға барады.

Құлақ қалқанының үсуі. Құлақ қалқанының бастан белгілі бір дәрежеде алшақ тұруына байланысты, оның алдыңғы бетінің қан тамырлары тері асты клечаткаларымен қоршалмаған, сондықтан құлақтың үсуі мүмкін. Сыртқы мұрын үсігіндегідей оның да 3 кезеңі бар: эритема, көпіршіктену, гангрена. Емдеуді ң принципі сыртқы мұрын үсігін емдеуме бірдей.

Сыртқы құлақ қабынуы. Сыртқы отит – сыртқы есту жолы терісінің қабынуы. Екі түрі бар – жайылған және шектелген. Аралас қабынуға құлақ ішінің ауруы, қышу, бұлғақтың ағуы тән. Сыртқы отит терінің жарақаттануынан туады, мысалы, диабет кезіндегі қасыну. Қазіргі уақытта сыртқы отит кезіндегі микробтың крінісі өзгерген. Егер 25-30жыл бұрын негізгі патогенді өсімдік алтын түсті стафилокок болса, қазір көк іріңді таяқша, протей, ішек таяқшасы жиі себіледі. Микробиологиядағы  мұнадй жетістіктер медицина сі-тәжірибесінде түрлі кокк флорасын басатын және оған сезімтал емес микроорганизмдердің басымдылығына жол беретін антибиотиктерді кеңінен қолдануымен түсіндіреді.

Есту тесігінің шиқаны. Сыртқы отиттің шектелген түрі – шиқан, ол сыртқы есту тесігінің шеміршекті бөлігінде болады. Шиқанға құлақ түйінін басқанда үдейтін құлақ ішінің ауруы тән. Егер шиқан есту түтігінің алдыңғы қабырғасында болса, аурудың күшеюі шайнау қимылында, самц төменгі жақ бунымен шектелген қабырғаның орнынан жылжуымен байлансыты байқалады. Құлақ түйінің алдыңғы және ратқы аймақтарындағы түйіндер үлкейіп ауырады. Тез қабыну құбылысы есту тесігі шеміршегінің төменгі қабырғасының ойығы арқылы шықшыт безіне таралып, ауру ісік, секрет, есту тесігі  аңылауының тарылуымен сипатталады. Емдеу жолы. Аралас сыртқы отитте ептеп есту тесігін жуады, іріңін шығарады. Ішкі сезу қабілетін кемітетін дәрілер жібереді және сол жерге май жағады. Құлақтан көк іріңді таяқшалар бөлінгенде 2% синтомецин имульсиясын, 1% полимексин майын қоладанады. Физиотерапия – есту түтігі терісін тубус арқылы УФ сәулесімен қыздыру, УВЧ – терапия. Антибиотиктер  тағайындайды. Күніне төрт рет 500000ЕД пеницилин, 4 рет 400000ЕД тетрациклин, олететрин жіберу, майлар. Ірің өз бетінше ашылмай қатты ұзақ уақыт ауырғанда оны ашу керек.

Отомикоз. Ққұлақтағы бөлінген заттан табылға саңырауқұлақ түріне байланысты – көгергіш, ашытқы – терапиялық емдік заттарды таңдап алады.

Көгергіш саңырауқұлақ табылғанда нитрофунгин, генционды фиолет, хинозол: ашытқы табылғанда – леворин майын, Кастеллани сұйықтығын тағайындайды. Ішетін дәрілерден нистатин, декамин қолданылады. Саңырауқұлақты ауруларды емдер алдында антибиотиктерді белгілеп, жалпы денсаулық нығайту емін, В, С группасындағы витаминдеді белгілеп, сезімталдықты кеміту терапиясын жүргізу керек.

Сыртқы есту тесігіндегі бөгде зат. Олар ұсақ жәндіктер, дән, темір бөлшектері т.б. сияқты әртүрлі заттар болуы мүмкін. Ауру құлағының ішіндегі кедергіге, есту қабілетінің төмендігіне, кейде, әсіресе бөгде зат әрі кетіп дабыл жарғағына жанасқанда, ауыратынына шағым айтады. Диагнозды анықтау үшін, анализдің маңызы зор. Бөгде заттың нақты сипатын отоскопия жасағанда ғана алуға болады. Ауруға жедел жәрдемді қажетті шарттарды орындағанда ғана көрсетуге болады: бөгде затты көзбен бақылап алғанда: тиісті құрал-саймандар болса: аурудың басы сенімді түрде қимылдамайтын жағдайда болғанда.  Бұлай болмаған күнде ауру жағдайын нашарлатып, бөгде затты аламын деп есту түтігін, дабыл жарғағын, есту сүйекшелерін зақымдап алуы мүмкін. Қабырғасы тегіс есту тесігінен бөгде затты арнайы ілмектің көмегімен алу қолайлы. Сыртқы есту  тесігін Жане шприцімен жуу да тиімді. Бұндай жағдайда сұйықтықты есту тесігінің артқы жоғарғы қабырғасына бағыттау керек.

Сыртқы құлақ жарақаты. Сыртқы құлақ пен тіс жақ жүйесінің тығыз анатомиялық байланысы зақымданудың үйлесімді түрде болуын тудырады. Мұндай жағдайда жедел жәрдем беру, тек мүшенің анатомиялық құрылымын сақтап қалу емес, сонымен қатар, оның қызметін де орнына келтіру үшін бағытталу керек. Мысалы, автомобиль апатында адам иегін қатты соғып алды, соның әсерінен буын өсіндісінің басы артқа қарай шығып кетті. Мұнда самай  - төменгі жақ буынының беті зақымданып қана қоймайды, сыртқы есту тесігінің алдыңғы сүйекті қабырғасы да жарақаттанады. Есту етсігінің саңылауы тарылып, есту қабілеті төмендеуден құлақ іші ауырады, есту тесігінен қанды зат ағады. Жедел жәрдем беруші дәрігер, есту тесігінен қан кетуді тоқтатып қана қоймай, киін тесіктің тарылып қалмай, самай-төменгі жақ буын қызметін қалпына келтіру шараларын да жүргізуі керек. Ол үшін сынықтарды распатормен түзетіп, есту тесігін май сіңірілген турундамен бітеу керек. Ауру сезімін бәсеңдету үшін 2% новокаин ерітіндісін құлақ түйіні аймағына жіберіледі. Сіреспеге қарсы сақтандыру мақсатында сарысу антибиотиктер тағайындалады. Буынның қалпына келуін ті дәрігері бақылауға алу керек. Сыртқы құлақтың жарақаты шықшытты сілекей безімен бет жүйкесінің  зақымдануымнн бірге жүруі мүмкін.

Оталгия.  Құлақтың өзіндегі патологиялық құбылыспен байланысы жоқ, құлаққалқаны маңындағы немесе құлақтың терең ішіндегі қатты,  ұстамалы ауруды оталгия дейді.  Оталгияның болу себептері сыртқы және ортаңғы құлақтармен бірге  нервтенетін мүшелердегі патологиялық бұзылыстар болуы мүмкін. Тіл жұтқыншақ, үшкіл,  кезеген жүйке ұштарының тітіркенуі құлақтың әр бөлімдеріне берілетін аурудың пайда болуына әкеледі. Бұл нерв ұштарының қозу ошақтары ауыз, жұтқыншақ және мұрынның шырышты қабықтарында болуы мүмкін. Тіс жегісі, әсіресе, сегізінші төменгі, тіл түбірінің, самай-төменгі жақ буынының құрыдлымдық өзгерістері құлақтың қатты, ұстамалы ауруына себеп болады. Аурулар басында отариноларингологтарға келеді, өйткені оталгияда құлақтың ауруы негізгі симптом болады. Тек мақсатқа сай сұрақтар ғана басқа шағымдарды анықтайды: тіс, мұрын қуысының аурулары. Тексергенде одиноидтың, мұрын кеуілжірінің артқы төменгі шетінің өсіп кеткені, көмейдегі әсіресе тілшіктің қабыну процесі анықталады.  Сондықтан да отолгиямен ауырған аурулар міндетті түрде невропатологпен стоматологқа қаралуы керек. Кейде сегізінші төменгі тісті емдегенде құлаққа берілетін аурудан құтылуға болады. Клиникалық көрінісі тұрғысынан  оталгия жүйке ауруларына ұқсас. Мысалы, Костен синдромында құлақ шуында ауырады, бас айналады, есту қабілеті төмендейді, бастың төбе аймағы ауырады. Самай-төменгі жақ сүйек буыны аурып, сонда сытыр пйда болады. Бұндай синдромның туу себебі тістеудің бұзылуынан болуы мүмкін. Бұл жағдайда буын басы сыртқа қарай шығып кетіе, тасты – дабыл саңылауынан өтетін жүйке тамырларын басып тастайды. Стоматолог емі ісіктің қайтуына көмектеседі.

 

6.  Ортанғы құлақтың. анатомиясы мен физиологиясы және  зерттеу әдістері

 

1. Ортаңғы құлақтың анатомиясы
2. Ортаңғы құлақтың физиологиясы.
3. Есту түтігі жұмысын зерттеу.

 

1. Сыртқы есту түтігі өзін дабыл қуысынан бөліп тұратын дабыл жарғағымен бітеді.

Дабыл жарғағы (барабанная перепонка) «ортаңғы құлақ анасы», болып табылады, яғни жарғақты қараған кезде байқалатын барлық белгілер оның арғы жағындағы ортаңғы құлақ қуысы ішіндегі процестер көрінісі болып табылады. Бұл дабыл жарғағының құрылысы жағынан ортаңғы құлақтың басқа бөлімдерінің шырышты қабығымен бірдей. Сондықтан да, болып жатқан немесе болып кеткен процестер дабыл жарғағында өз ізін қалдырады., кейде өмір бойына сақталып қалады: жарғақтың тыртықты өзгерісі, тесілуі (перфорация), әк тұздарының жиналуы және т.б. Дабыл жарғағы екі бөліктен тұратын жұқа, кейде күңгірт мембрана (жұқа перде). Оның үлкені керілген, кішісі керілмеген. Керілген бөлігі үш қабаттан: сыртқы  - эпидермальды, ішкі және өзара тығыз өрілген, көп талшықты, ортаңғы – фиброзды қабаттан тұрады.

Керілмеген бөлігі ек екі қабаттан тұрады, оның фиброзды қабаты болмайды.

Үлкен адамда дабыл жарғағы есту түтігінің төменгі қабырғасымен салыстыра қарағанда 45° бұрышта, ал балаларда бұл - 20° шамасында болады. Осыған байланысты балалар құлағының дабыл жарғағын қарағанда құлақ қалқанын төмен және артқа қарай тартуға тура келеді. Дабыл жарғағы дөңгелек, диаметрі 0,9 см шамасында. Қалыпты жағдайда көкшіл-*сұр түсті және дабыл қуысына қарай шамалы тартыңқы келеді. Осыған байланысты оның дәл ортасында «кіндік» деп аталатын ойықша бар. Дабыл жарғағының барлық бөлшектері бірдей есту түтігі осіне қарағанда бір жазықтың бойында тұрған жоқ. Жарғақтың алдыңғы төмен бөлімдері тігірек орналасқан, сондықтан да есту түтігіне бағытталған жарық шоғы осы бөліктен көрініп, жарық шағыласын (блик) жарық конусын береді. Бұл конус дабыл жарғағының қалыпты жағдайында бір күйде болады. Оның танымдық және диагностикалық маңызы бар. Одан басқа, дабыл жарғағында алдымен артқа, жоғарыдан төмен қарай жүретін балғаша сабы бар. Балғаша сабы мен жарық конусы арқылы жасалған бұрыш алға қарай ашылған. Бұл оң жақтағы жарғақты сол жақтағыдан ажырата білуге мүмкіндік береді. Балғаша сабының жоғарғы бөлімінде кішігірім төмпешік – балғашының қысқа өскіні көрінеді. Бұл өскіннен алға және артқа қарай балға қатпарлары (алдыңғы және артқы) кетеді, ол жарғақтың керілген бөлігін керілмеген бөлігінен бөліп тұрады. Жарғақты әр түрлі өзгерістерді табуға қолайлы болуы үшін алдыңғы-жоғарғы, алдыңғы-төменгі, артқы-жоғарғы, артқы-төменгі деп 4 төтбұрышқа бөледі. Шартты түрде бұл төтбұрыштар балғаша сабы арқылы және жарғақ кіндігі арқылы өтетін бірінші түзуге тік жүргізілген түзулер арқылы ажыратылады.

Ортаңғы құлақ бір-бірімен байланысқан үш бөліктен тұрады: есту өзегі, дабыл қуысы және емізікше өсіндінің ауа жүретін қуыстар жүйесі. Бұл қуыстардың барлығы бір шырышты қабықпен жабылған және қабынғанда ортаңғы құлақтың барлық бөлімінде осыған сәйкес өзгерістер пайда болады.

Дабыл қуысы (барабанная полость) – орталық құлақтың ортаңғы бөлімі, құрылысы күрделі, көлемі кішігірім, бірақ қызметі жағынан маңызды. Қуыстың алты қабырғасы бар:  1. Жарғақты (сыртқы) – дабыл жарғағының ішкі бетін алып жатыр, (сыртқы) – дабыл жарғағының ішкі бетін алып жатыр, тек оның жоғарғы бөлігі ғана сүйекті болады. 2. Алдыңғы қабырға (ұйқы артериялық) – бұл арқылы ішкі ұйқы артериясының сүйекті түтігі өтеді, сондықтан алдыңғы қабырғаның жоғарғы бөлімінде есту түтігіне келетін тесік бар және дабыл жарғағын керетін бұлшықеттер жылжитын канал (өзек) орналасқан. 3. Төменгі қабырға мойындырақ венасының буылтығымен шектеседі, ол кейде дабыл жарғағына біршама шығып тұрады. Артқы қабырғаның (емізікше) жоғарғы бөлімінде, қысқа өзекке келетін тесік бар. Ол дабыл қуысын емізікше өсіндінің ең ірі және тұрақты ұясы – үңгірмен жалғастырады. 4 Медиальды (ішкі лабиринтті) қабырға негізінен сопақша формадағы ұлудың негізгі шиыршығына сәйкес келетін томпақ мүйістен тұрады. Осы томпақтың артына қарай және сәл жоғары кіреберіс терезесі, ал артқа және төменіректе ұлу терезесі бар. Кіреберіс терезесінде үзеңгінің негізі бар, ұлу терезесі екінші дабыл жарғағымен жабылған. Медиальды қабырғаның жоғарғы шетінен бет нерві артқа қарай бағытталып, кіреберіс терезе қуысының жоғарғы шетімен шектеседі, онан кейін төмен бұрылып, дабыл қуысының артқы қабырғасының қалың ішіне орналасады. Өзек біз-емізікше тесікпен аяқталады. Жоғарғы (қақпақша) қабырға бас сүйектің ортаңғы шұңқырымен шектеседі.

Есту түтігі (евстахий түтігі) ересек адамдарда ұзындығы 3,5 см шамасында, ол сүйекті және шеміршекті бөлімнен тұрады: Есту түтігінің жұтқыншақ тесігі – мұрынның төменгі кеуілжірлерінің артқы деңгейінде жұтқыншақтың кірпікшелі мұрын бөлігінің бүйір қабырғасын ашылады. Түтік эпителийлі шырышты қабықпен жабылған. Оның кірпікшелері жұтқыншақтың мұрын бөлігіне қарай қимылдап, ортаңғы құлақ қуысын инфециядан сақтайды. Кірпікшелі эпителий, сонымен қатар, түтік арқылы дренаждық (ірің шығару) функциясын атқарады. Түтік саңылауы жұту қимылында ашылады да, ауа ортаңғы құлаққаенеді. Бұл жағдайда ортаңғы құлақтың сыртқы және ішкі қысымы теңеседі. Бұның есту мүшесі қызметінің қалыпты болуы үшін маңызы зор. Екі жасқа дейінгі балаларда есту түтігі қысқа және кең болады.

Емізікше өсіндінің клеткалар жүйесі ауа жүретін клеткалар дамуы дәрежесіне байланысты әртүрлі болады. Сондықтан да, оның құрылысын әртүрлі типке бөледі: пневмониялық, склероздық, диплоэтикалық.

Үңгір (антрум) -  дабыл қуысымен тікелей байланысатын үлкен клетка. Үңгір бас сүйектің артқы шұңқырларымен және ортаңғы сигма тәрізді қуыспен, сыртқы есту жолымен шектеседі. Оның артқы қабырғасы арқылы бет нерві өтеді. Сондықтан да, үңгір қабырғаларының бұзылу процестері шектес жатқан аймақтардың өте ауыр зардаптарына әкеліп соғады. Үңгір ересек адамдарда 1 см-ге дейін тереңдңкте жатады. Сәбилерде алғашқы жылдары, емізікше өсінді бетіне жақын орналасқан. Самай сүйегіндегі үңгір проекциясы «Шипо үш бұрышы» шамасында болады. Ортаңғы құлақтың шырышты қабығы – мукопериосттың ешқындай бездері болмайды, бірақ олар, қабыну кезіндегі метаплазия (тканьдердің қайта жасалуы) құрылысына байланысты болуы мүмкін.

Ортаңғы құлақтың нервтенуі өте күрделі. Осы кішкене ғана жерде көптеген нервтер топталған. Лабиринттік қабырғада нервтер өрімі анығырақ білінеді, олар тіл-жұтқыншақ (глоссит – тілдің қабынуында оталгия құбылысының болуы осыған байланысты және керісінше) нервісінен шығатын дабыл нервтерінің талшықтарынан, сонымен қатар ішкі ұйқы артериясынан келетін симпатикалық нерв талшықтарынан құралыған. Дабыл нерві дабыл қуысының жоғарғы қабырғасы арқылы, кішітасты нерв түрінді шығады да, құлақ маңы безіне жақындап, оны парасимпатикалық талшықтармен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, ортаңғы құлақтың шырышты қабығы үшкіл нерв талшықтарынан да нервтенеді, бұл құлақтың жіті қабынуында болатын қатты ауру реакциясын тудырады. Дабыл ішегі, дабыл қуысындағы бет нервінен тасты-дабыл саңылауы арқылы шығып тіл нервіне жалғасады. Тілдің алдыңғы 2/3 бөлігіндегі тұзды, ащыны және қышқылды сезіну осы дабыл ішегі арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар, дабыл ішегі жақасты және тіласты сілекей бездерін парасимпатикалық талшықтармен қамтамасыз етеді. Бет нервінен үзеңгі бұлшықетіне қарай тармақ кетеді, ал оның көлденең бөлімінен кететін кішкене тармақша самай сүйегінің жоғарғы жақ пирамидасына шығады, ол үлкен тасты нерв, жас безін парсимпатикалық талшықтармен қамтамасыз етеді. Бет нервінің өзі, біз-емізікше арқылы шығып, «үлкен қаз табан» талшықтар торын жасайды. Бет нерві құлақ маңы сілекей безінің қабығымен тығыз жанасады, сондықтан қабыну және ісік процестері бұл нервтің парезі мен параличінің дамуына әкеліп соғады. Бет нервінің топографиясын, әр жаққа тарайтын тармақтарын білу, оның зақымданған жерін анықтауға мүмкіндік береді.

Ортаңғы құлақтың күрделі нервтенуі тіс-жақ жүйесі нервтенуімен тығыз байланысты. Сондықтан құлақ пен тіс-жақ патологиясын қамтитын бірқатар аурудың түрлері бар.

Дабыл қуысында: балғаша, төстік және үзеңгіден құралған «есту сүйекшелерінің тізбегі» орналасқан. Бұл тізбек дабыл жарғағынан басталып, өзара екіантогонистік (қарсы) бұлшықет буындарымен қамтамасыз етілген кіреберіспен бітеді. Бұл екі қарама-қайшы бұлшықеттің бірі жиырылған жағдайда үзеңгі негізін кіреберіс ерезесінен «тартып шығаратын» үзеңгі  бұлшықеті, ал екіншісі дабыл жарғағын керетін, керісінше, үзеңгіні осы терезеге қарай тартатын бұлшықет. Бұлшықеттер арқылы есту сүйешелерінің барлық жүйесінің өте сезімтал, динамикалық тепе-теңдігі жасалады. Бұл тепе-теңдік құлақтың есту функциясы үшін аса маңызды.

2. Ортаңғы құлақтың физиологиясы. Есту түтігі ортаңғы құлақтағы ауа қысымын теңестіру, секретті тасымалдауымен бірге қорғау функциясын атқарады, сонымен қатар дыбыс тербелістерінің ішкі құлаққа өтуіне әсер етеді. Есту сүйекшелері тізбегінің, дабыл жарғағы мен лабиринт терезесінің функциясы – дыбыс ықпалынан пайда болатын тербелісті ішкі құлақ ішіндегі сұйықтық – перилимфаға жеткізу болып табылады. Сөйтіп ішкі терезеден ұлу терезесіне қарай жүретін ауа тербелісінің пайда болуын жүзеге асырады.

Бұл жүйенің сезімталдығы өте жоғары. Ол дабыл жарғағының 1/100 диаметрін тербелтетін дыбыс тітіркендіргіштерін қабылдай алады, ал ішкі құлақ тітікендіргішті акустикалық ағын қозғалысы арқылы қабылдайды, бұл жағдайда ығысатын көлем эритроциттің көлеміне тең. Ішкі құлақ ішіндегі сұйықтықтың қозғалысы тек екі терезенің де мембранасы жылжымалы болған жағдайда ғана мүмкін болады. Егер де үзеңгінің кіреберіс терезеге немесе ұлу терезесінің мембранасына ауысуына кедергі жасайтын жағдай туса, онда перилимфа қозғалысы болмайды, өйткені сұйықтық өздігінен жылжи алмайды. Мұндайда дыбыс өткізгіштікжүйенің бұзылуына байланысты есту кемістігі пайда болады.

Дабыл жарғағы, дыбыс тербелісін ұстаудан басқа «экран» ролін де атқарады, яғни ұлу терезесінің мембранасына аттас фазада дыбыс толқынының тікелей қысымынан қорғайды. Егер де жарғақта кемістік болса, онда дыбыс толқыны екі терезеге де бірдей күшпен әсер етеді де, перилимфаның кіреберіс терезесінен ұлу терезесіне қарай жылжу қабілетін азайтады.

Дыбыс энергиясын ішкі құлақтың ецепторлық бөліміне тиімді өткізу үшін вестибуляр терезесіне түсетін дыбыс қысымы, ұлу терезесіне түсетін дыбыс қысымынан 60 есе күштірек болуы керек. Мұны, біршама, дабыл жарғағының экрандаушы роліне де жатқызуға болады.

3.      Сыртқы және ортаңғы құлақты зерттеу аурудың сипатын, қай жерді қамтитынын білуге арналған арнайы сұрақтардан басталады. Сыртқы құлақ пен ортаңғы құлақты зерттеудің басты әдісі – отоскопия – сыртқы есту тесігі мен дабыл жарғағын зерттеу. Құлақ воронкасы мен Зигленнің пневматикалық воронкасы арқылы қарап көрумен қатар, кейде дабыл жарғағының құрамдарын (бөлшектерін) 5-тен 32 есеге дейін ұлғайтып көрсететін микроскопты да пайдалануға тура келеді.

Отоскопия жасаудың тәртібі. Ауру зерттелетін құлағын дәрігерге қарата, басын кері бұрып отырады. Дәрігер сыртқы есту тесігі аймағына рефлектордан жарық бағыттайды. Оң құлақты қарап көру үшін құлақ воронкасын есту тесігінің бастапқы бөлімдеріне оң қолмен кіргізеді де, ал сол қолмен құлақ қалқанын артынан және жоғарғы жағынан тартады. Сол құлақты қарау үшін керісінше, құлақ қалқанын оң қолмен тартып, сол қолмен воронканы құлақ ішіне кіргізеді. Құлақ воронкасының диаметрі әртүрлі, сондықтан аурудың сыртқы есту тесігінің көлеміне қарай туралап алады. Есту тесігіне кірген құлақ воронкасын  сәл жоғары-төмен оңға-солға қозғауға болады, ол дабыл жарғағының барлық бөлімдерін мұқият қарауға мүмкіндік береді. Толық мәлімет алу үшін дәрігер оның барлық белгілі бөлімдерін тексеріп, сонымен қатар жарғақтың керілген және керілмеген бөліктерінде болатын өзгерістерді (жарық конусының , тесіктің бар-жоғын және т.б.) байқауы керек.

Есту түтігі жұмысын зерттеу. Ортаңғы құлақты функционалдық жағынан зерттеу – есту түтігінің жұмысын және өткізгіштігін анықтау болып табылады. Есту үтігінің желдеткіштік ролінің күштілігі соншама – ол есту сүйекшелер тізбегі мен дабыл жарғағының қалыпты жұмысын қамтамасыз ететінортаңғы құлақ қуысындағы қысымды теңестіріп қана қоймайды, сонымен қатар ортаңғы құлақтағы болатын қабыну процестерін алдын-ала болдырмауға да көп ықпал етеді. Оның функциясын тексерудің үлкен іс-тәжірибелік маңызы бар. Есту түтігінің өткізгіштігін арнайы құралдар көмегімен анықтайды, олар түтіктің өткізгіштік дәрежесінің, Герасимовтың «құлақ манометрлері» бар. Олар түтіктің өткізгіштік дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Есту түтігі өткізгіштігінің бірнеше дәрежесі бар: 1. Монометр түтігіндегі сұйықтық жәй жұтыну кезінде жылжиды. 2. Сұйықтық мұрын қуысы жабық кездегі жұтынуда жылжиды. 3. ұйықтықтың жылжуы мұрынды жауып сіңбіргенде байқалады. 4. Сұйықтық құлақты Политцер баллонымен үрлегент кезде жылжиды. 5. Сұйықтық есту түтігінің жұтыну сағасына кіргізілген металл кататер түтігінің есту түтігіне үрлеу кезінде жылжиды.

Түтіктің өткізгіштігін бұдан да тереңірек зерттеу – естуді жақсарту мақсатында ортаңғы құлаққа жасалуға тиісті операция алдында, арнайы әдістер мен күрделі электронды құралдар көмегіарқылы жүргізіледі. Осындай тәсілдердің  бірі – тимпанометрия -   импедансты тіркеу. Есту түтігіндегі қысымды жасанды жолмен көтеру арқылы тимпанограмма графигін алады. Бұл тек дабыл жарғағы бүтін жағдайда ғана қолданылады.

Ортаңғы құлақ элементтері жұмысы айқындайтын тағы бір әдіс импедансометр пайдаланылады. Бұл тұйықталған қуыстың сыйымдылығы өзгерген жағдайда дыбыс қысымы деңгейін өзгертуге негізделген. Акустикалық рефлекс ортаңғы құлақтың тұйықталған қуысы сыйымдылығының функциясы болып табылады. Осы зерттеулерді жүргізуге - импедансометр  пайдаланылады. Алынған қисық сызықтардың сипатына қарап дабыл жарғағының арғы жағында экссудаттың бар жоғын, үзеңгі немесе сүйекшелердің денеде бекітілуін, есту түтігі қызметінң бұзылуын біледі.

 

7. Сыртқы  және  ортаңғы  құлақтарды  зерттеу  әдістері.

 

1.Отоскопия  жасаудың  тәртібі екция.

2.Есту  түтігі  жұмысын  зерттеу

 

Сыртқы  және  ортаңғы  құлақты  зерттеу  аурудың  сипатын,  қай  жерді  қамтитынын   білуге  арналған  арнайы  сұрақтардан басталады. Сыртқы  құлақ  маңын  емізікше  өсіндіні  сипап  көру,  құлақтың  осы  бөліктерінің  жағдайы  туралы  мәліметтер (құлақ  қалқанының , емізікше  өсіндісінің ісінуі, қол  тигенде  ауруы) береді,  құлақ  аймағындағы  лимфаденит,  сыртқы  есту  тесігінің  сыздауығы, шиқаны  немесе  мастоиидит сияқты  аурулардың  бар, жоғын  хабардар  етеді.  Сыртқы  құлақ  пен  ортаңғы  құлақты  зерттеудің  басты  әдісі – отоскопия – сыртқы  есту  тесігі  мен  дабыл  жарғағын  зерттеу.  Құлақ  воронкасы  мен  Зигленнің  пневматикалық  воронкасы  арқылы  қарап  көрумен  қатар,  кейде  дабыл  жарғағының  құрамдарын ( бөлшектерін)  5-тен  32  есеге  дейін  ұлғайтып  көрсететін  микроскопты  да  пайдалануға  тура  келеді.

Отоскопия  жасаудың  тәртібі. Ауру  зерттелетін  құлағын  дәрігерге  қарата,  басын  кері  бұрып  отырады.  Дәрігер  сыртқы  есту  тесігі  аймағына  рефлектордан  жарық  бағыттайды.  Оң  құлақты  қарап  көру  үшін  құлақ  воронкаысн  есту  тесігінің  бастапқы  бөлімдеріне  оң  қолымен  кіргізеді  де,  ал  сол  қолымен  құлақ  қалқанын  артынан  және  жоғары  жағынан  тартады.  Сол  құлақты  қарау  үшін  керісінше, құлақ  қалқанын  оң  қолымен  тартып,  сол  қолымен  воронканы  құлақ  ішіне  кіргізеді. Құлақ  воронкасының  диаметірі әртүрлі,  сондықтан  сыртқы  есту  тесігінің  көлеміне  қарай  туралап  алады.  Есту  тесігіне  кірген  құлақ  воронкасын  сәл  жоғары – сәл  төмен  оңға-солға  қозғауға  болады,  ол  дабыл  жарғағының  барлық  бөлімдерін  мұқият  қарауға  мүмкіндік  береді.  Толық  мәлімет  алу  үшін  дәрігер  оның  барлық  белгілі  бөлімдерін  тексеріп,  сонымен  қатар  жарғақтың  керілген  және  керілмеген  бөліктерінде  болатын  өзгерістерді  ( жарық  конусының,  тесіктің бар-жоғын  және  т.б)  байқауы  керек.

Есту  түтігі  жұмысын  зерттеу. Ортаңғы  құлақты  функционалдық  жағынан  зерттеу – есту  түтігінің  жұмысын  және  өткізгіштігін  анықтау  болып  табылады. Есту  түтігінің  желдеткіштік  ролінің  күштілігі  соншама – ол   есту  сүйекшелер  тізбегі  мен  дабыл  жарғағының   қалыпты  жұмысын  қамтамассыз  ететін  ортаңғы  құлақ  қуысындағы  қысымды  теңестіріп  қана  қоймайды  сонымен  қатар  ортаңғы  құлақтағы  болатын  қабыну  процесстерінің  алдын-ала  болдырмауға  да  көп  ықпал  етеді.  Оның  функциясын (қызметін)   тексерудің  үлкен іс-тәжірибелік маңызы  бар. Есту  түтігінің өткізгіштігін  арнайы  құралдар  көмегімен  анықтайды.  Олар  түтіктің  өткізгіштік  дәрежесінің  географиялық  суретін  береді.  Воячектің, Светлаковтың,Герасимовтың  «құлақ  манометрлері» бар.  Олар  түтіктің  өткізгіштік  дәрежесін  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Есту  түтігі  өткізгіштігінің  бірнеше  дәрежесі  бар:

1.  манометр  түтігіндегі  сұйықтық  жәй  жұтыну  кезінде  жылжиды.

2.  Сұйықтық  мұрын  қуысы  жабық  кезіндегі  жұтынуда  жылжиды.

3.  Сұйықтықтың  жылжуы  мұрынды  жауып  сіңгіргенде  байқалады.

4.  сұйықтық  құлақта  Политцер  болонымен  үрлеген  кезде  жылжиды.

5. Сұйықтық  есту  түтігінің  жұтыну   сағасына  кіргізілген  метал  катетер  арқылы  есту  түтігіне  үрлеу  кезінде  жылжиды.

Түтіктің  өткізгіштігін  бұдан  да  тереңірек  зерттеу – естуді  жақсарту  мақсатында  ортаңғы  құлаққа  жасалуға  тиісті  операция  алдында,  арнайы  әдістер  мен  күрделі  электронды  құралдар  көмегі  арқылы  жүргізіледі.  Осындай  тәсілдердің  бірі -  тимпанометрия – импедансты  тіркеу. Есту  түтігіндегі  қысымды  жасанды  жолмен  көтеру.  Осы  қысымды  мөлшерлеп  жіберу  арқылы  тимпанограмма   графигін  алады.  Бұл  тек  дабыл  жарғағы  бүтін  жағдайда  ғана  қолданады.

Ортаңғы  құлақ  элементтері  жұмысын  айқындайтын  тағы  бір  әдіс – импедансометрия.  Бұл  тұйықталған  қуыстың  сиымдылығы  өзгерген  жағдайда  дыбыс  қысымы  деңгейін  өзгертуге  негізделген.  Акустикалық  рефлекс  ортаңғы  құлақтың  тұйықталған  қуысы  сиымдылығының  фукциясы  болып  табылады.  Осы  зерттеулерде   жүргізуге -  импедансометр  пайдаланылады  алынған  қисық  сызықтардың   сипатына  қарап  дабыл  жарғағының  арғы  жағында  экссудаттың бар  жоғын,  үзеңгі  немесе  сүйекшелердің  денеге бекітілуін,  есту  түтігі  қызметінің  бұзылуын  біледі.

Есту  түтігінің  өткізгіштігін  тіптен  қарапайым  әдіспен  де  анықтауға  болады.  Ауруға  танауын  кеңсірек  пердесіне  қысып  мұрнын  жабуын,  онан  кейін  ауаны  қатты  күшпен  мұрны  арқылы  шығаруын  өтінеді.  Осы  тәжірибелерді  жүргізу  сәтінде  дабыл  жарғағын  қарап  көреді.  Егерде  есту  түтігінің  өткізгіштігі  жақсы  болса -  жарғақтың  артқы  бөлімдерінің  жылжығанын  көруге  болады.  Бұл  әсіресе  лупа немесе    операциялық  микроскопы  бар  Зигленнің  пневматикалық  воронкасын  пайдаланған  кезде  жақсы  көрінеді.

 

8.   Мұрын аурулары: жетілүдегі ауытқұлар,Экзема, шиқан, сикоз, мұрын атрезиясы

 

1. Жетілудегі ауытқулар
2. Экзема және оның белгілері
3. Мұрын шиқаны, сикоз аурулары
4. Мұрын атрезиясының емдеу жолдары.

 

Жетілудегі ауытқулар. Мұрынның туа болған кемтарлығынан оның толық болмауы, мұрын сүйектерінің болмауы, қосмұрын, мұрын ұшының айырланып бітуі, мұрын ортасының жыланкөзі, жоғарғы жақ сүйегінің маңдай өсіндісінің жетіспеушілігі, мұрын түбінің саңлауы, кеуілжір кемістігі кездеседі. Осы ауытқушылықтардың бәрінің негізінде ұрықтың эмбриональды дамуының бұзылуы жатады.

Емдеу – оперативтік түрде болады. Оның мерзімі ауру түріне қарай әртүрлі.

Экзема. Мұрын алды экземасы бет, құлақ, бас экземасымен бірге лимфаденит және жиі коньюнктивитпен қоса жүреді. Мұрынның кіреберіс экземасымен жіті түрінде қызарып, ісіп, теріде күлдіректер пайда болады. Мұрынның кіреберіс бұрышындағы тері сыдырылады. Созылмалы түрінде мұрын тесіктері, перденің басталар бөлігі және мұрын қуысы түбінің бір бөлігі қалың қабыршақтармен және іріңдіктермен жабылады. Кейінірек мұрын қанаты мен жоғарғы ерінде инфильтраттар пайда болады, кейде терінің түлеуі байқалады.

Емдеу. Экзема туғызатын себепті (тұмау, мұрын ішін шұқу) жою, тиісті тамақ режимін белгілеу, жалпы денсаулықты нығайту емі ( балық майы, мышьяк, темір, витминдер, теңіз жағасы). Сол жерге май жағу. Жарықтар мен  сызаттарды 5 – 10 %  ляпис ерітіндісімен күйдіру.

Мұрын шиқаны май бездері мен түк қалтасына микробтар түсуінен болады. Көбіне диабетте, зат алмасуы бұзылғанда байқалады. Шиқан мұрынның кіреберісінде көбінесе алдыңғы жоғарғы бұрышында немесе жоғарғы ерінмен шектес жерде болады. Шиқанның дамуында өте қатты ауру сезімі пайда болады. Мұрын ұшының немесе қанатының терісі қатты қызарып саусақпен басқанда ауырады. Мұрын кіреберісінің ішкі бетін тексергенде  сүйірленіп келген, қызыл, шекарасы айқын бүртіктерді көтеруге болады, олардың ұшы кейде ағарып тұрады. Бірнеше күннен кейін шиқан іріңдеп жарылады.

Емдеу. Мұрын аймағы және жоғарғы ерін шиқандарын емдеуде қатаң ұқыптылық керек, өйткені бастың қан жүйесі өте жақсы дамыған лимфалық және веноздық торлармен байланысты. Шиқанды тілген кезде ми синуситтердің  флебиті және жалпы сепсис байқалған. Сондықтан емнін мәнісі мұрынның кіреберіс аймағын қыздыру, кварц шамы, УВЧ және мұрын ішін жұмсартатын майлар жағу; 1:1000 қыздырған риванол ерітіндісіне немесе 1:5000 фурациллинге батырылған мақтаны 1 – 2 сағатқа мұрын ішіне қою; денсаулықты нығайту емі, протеинотерапия, аутогемотерапия – 5 – 8 мл; ауруы қайтпағанда пенициллинотерапия жасау. Жалпы тыныштық сақтау. Диабетті анықтау үшін қан мен зән құрамын зерттеу.

Сикоз (шаш түбінің қабынуы) – паразиттік және паразиттік емес болуы мүмкін. Паразиттік емес сикозда мұрынның кіреберсінің түк қабы қабынады. Аурудың алдында түк тамырында сарғыш көпіршіктер пайда болады. Кейін олар ашылып ішіндегі заты қабыршықтарға айналады. Сырқат мұрын алдының қышып қабыршықтар пайда болатынына шағым айтады.

Емдеу. Эпиляция жасау (пинцетпен немесе арнайы қысқышпен түктерді жұлу), мұрын алдын спиртен сүртіп соңынан май жағу керек.

Паразиттік сикозды ерекше саңырауқұлақтар тудырады. Балаларға ит пен мысықтан жұғады.диагнозды микроскоптық зерттеу негізінде қояды (теріні қыру арқылы).

Емдеу. Рентген сәулесі арқылы түктерді эпилепсия жасау, жұмсартқыш майлар, жалпы денсаулықты нығайту.

Мұрын атрезиясы (мұрын тесігінің бітуі) туа пайда болған немесе жүре пайда болған, алдыңғы немесе артқы болуы мүмкін. Туа болған алдыңғы атрезия сирек кездеседі, олар жарғақты болады. Көбіне жүре пайда болған алдыңғы атрезия кездеседі, ол сифилис кезіндегі жараның, волчанканың, сүзектің әсерінде, күйгенде немесе жарақаттанғанда болады.

Диагноз қою қиын емес. Толық атрезия болмаған жағдайда оны зондпен анықтауға болады.

Емдеу. Хирургиялық жолмен  тыртықтанған тканьді тілу және екінші рет бітіп қалмауы үшін тері бөлшегімен жараның бетіне эпидермизация жасау.

Хоанальды атрезия  туа болған және жүре пайда болған, бір немесе екі жақты, толық немесе әр жерде болады. Атрезияның пайда болуында мұрын қуысы бөлімінің немесе мұрын – жұтқыншақтың әртүрлі жаралары себеп болады.

Атрезия жарғақты немесе сүйекті болуы мүмкін. Екі жақты атрезия мұрынмен дем алудың, иіс сезудің жоқтығымен, мыңқылдап сөйлеумен және төменгі мұрын жолында созылмалы шырыштың жиналуымен сипатталады. Бір жақты атрезияда кішкентай балалардың төменгі мұрын жолында ақшыл жабысқақ шырыш жиналады. Ересек балалар ауыратын жағымен сіңбіре алмайды. Осы жақтағы мұрынан кіргізген зонд диафрагмаға барып тіреледі, ал сау жақтан ол тереңге мұрын – жұтқыншаққа жетеді, яғни оның жолы ұзағырақ болады.

Диагнозды алдыңғы және артқы риноскопияның, зондпен тексеру және резеңке баллон тәжірибесінің негізінде қояды.

Емдеу. Хирургиялық жолмен кеңсірік желбезегін кесу, атрезияны мұрын жағынан жауып тұратын шырышты қабықты алып тастау, конхотом, долотоммен сүйекті жапқышты алып тастау, шырышты жапқыш жапырақшаларын қыршып алып тастау және тампон салу.

Мұрынның жақын орналасқан бөліктері арасында пайда болған қосқышты синехияны гальванокаустикадан және басқа операциядан кейін байқауға болады. Экссудаттың пайда болуына байланысты мұрынның жақын жатқан эпителиі жоқ бөліктері бір – бірімен жабысып бітіп кетеді. Сол сияқты синехия мұрын қуысындағы әртүрлі жаралар әсерінен де пайда болады. Осының салдарынан мұрын бітіп, шырыш бөлінеді. Олар рефлексті тұиау, құлаққа шуыл, әртүрлі невралгиялар тудыруы мүмкін.

Диагноз алдыңғы риноскопия және зонд арқылы қойылады.

Емдеу. Хирургиялық жолмен: тыртықты тартпаларды тіліп жіберу, стерилді майға батырылған тампонды жараның ашық бетіне салып, толық жазылғанша оны өзгертіп тұру. Кейде мұрын қуысын кеңейту үшін мұрын пердесін шырышасты тілуге немесе сол жердегі кеуілжірдің бір бөлігін алып тастауға тура келеді.

Мұрынан қан кету. Жалпы немесе жергілікті себептер әсерінен болуы мүмкін. Жалпы себептерге инфекция аурулары жатады. Сүзек көбінесе мұрынан қан кетумен басталады. Мұрынан қан кету көбінесе дифтерияда, қызамықта, қызылшада, тілемде (рожа), грипте байқалады. Мұрынан қан кету – алейкия, лейкамия, перпициозды акемия, пурпура, скорбут сияқты аурулар белгісі болуы мүмкін. Нефритте, бауыр циррозы, жүрек ауруларында да мұрынан қан кетеді. Кейде мұрынан қан кету дәрігерлерге бүйрек, бауыр немесе жүрек аурулары туралы ой салады. Бұндай жағдайда несеп пен қанды зерттеу керек. Қан қысымын көтеретін – секіру, жүгіру жаттығулары да тамыр жүйесінің тұрақсыздығында қан кетуді тудырады. Кейде жас қыздарда етеккірдің орнына мұрынан қан кетеді. Гемофилияда  мұрынан қан кету өте қауіпті. Кейде мұрының бір жағынан үнемі қан кету мұрын қуысы айналасындағы ісіктің хабаршысы болуы мүмкін.

Жергілікті себептердің ішінен: ұрғаннан, құлағыннан кейінгі қан кетуді айту керек. Мұрыннан қан кету алдыңғы бас сүйегі ойығынын сыну белгісі болуы мүмкін. Мұндай жарақаттарда кейде мұрыннан жұлын сұйықтығы ағады. Көбіне мұрын пердесінің алдыңғы шетін саусақпен зақымдаудан жиі қан кетеді.

Балаларда қанның мөлшері белгісіз болуы мүмкін, өйткені қанның бір бөлігін бала жұтып қояды. Сондықтан әр уақытта баланың жұтқыншағын қарау керек.

Қан кету орнын анықтау оңай емес, азғантай қан кетуді ең қарапайым әдіспен тоқтатуға тырысу керек. Қан ағып тұрған жақтағы мұрын қанатын мұрын пердесіне саусақпен басу, баланы дұрыс қалыпта ұстау. Баланы жатқызуға болмайды, өйткені бұндай жағдайда қан мұрын – жұтқыншаққа кетіп бала оны жұтады, ол асқазанды тітіркендіріп, рефлексті түрде құсықпен сыртқа шығады. Ең дұрысы баланы отырғызу. Жағасын ағытып, қанның тез ұюы үшін мақта тығынымен мұрын кіреберісін жабады. Аяқты қыздырып, кеңсірікүсті мен маңдайға суық суға батырылған дәке немесе мұз қою керек. Басқа шаралардан тамырларын тарылту мақсатында баланың саусақтарын суық суға салу керек. Егер қарапайым шаралар көмектеспесе қан кеткен жерді табу керек. Алдымен мұрынды ұйыған қаннан тазартып, егер бала өте кішкентай болса, 1:10000 адреналин ерітіндісіне батырылған мақта қояды. Қанаған жерді мұрын пердесінің алдыңғы шетінен бастап іздейді. Әдетте қанау көзі осы жерден табылады. Қанды тоқтату үшін бұл аймақ айналасын мұрын зонды арқылы кристалды хром қышқылымен күйдіреді. Алдын ала қанаған жерге кокаин мен адреналин ерітінсіне батырылған мақта қояды. Соның нәтижесінде қан тоқтайды. Қышқыл қалдығын 2 пайыз сода ерітінждісіне батырылған мақтамен сүртіп тастайды.

Егер қан хром қышқылынан тоқтамаса алдыңғы жағынан тығын жасау керек, яғни мұрынға сутегі асқын тотығына батырылған стерилді мақта немес дәке қойып, қанап тұрған жерге қатты басу керек. Тығынды 24 сағатқа қояды. Оны алдымен сутегі асқын тотығымен немесе физиологиялық ерітіндімен жібітіп барып, алу керек.

Егер алдыңғы тығындау көмектеспесе иілмелі катеттердің көмегімен артқы тығындау жасау керек. Дәкеден тығыз тығын жасап жібек жіппен ұзын шетін қалдыра байлайды. Катетер де, тығын да стерилді болуы керек. Дәрігердің қолы операция үшін дайындағандай таза болуы керек. Иілмелі катетерді төменгі мұрын жолы арқылы мұрын – жұтқыншаққа енгізу керек, оның шетін жұтқыншаққа корцангпен ұстап ауыз арқылы шығарады. Оған тығынның жібін байлайды. Мұрындағы катетер ұшын тартып, оны кері шығарады сол кезде өзімен бірге байланған тығын да жылжып ауыз қуысына еніп жұмсақ таңдайға тіреледі. Саусақпен тығынды мұрын – жұтқыншаққа итереді, сөйтіп мұрын қуысының артқы тесігі тығынмен тығыздалып жабылады. Осыдан кейін алдыңғы тығын жасайды: мұрыннан шыққан екі жіпке дәке білігін байлайды. Ауыздан шығып тұрған үшінші бос жіп тығынды алып тастау үшін қажет. Оны жабысқақ пластырь арқылы бетке бекітіп қояды. Артқы тығынды қан кетуді басқа әдістермен тоқтата алмаған жағдайда ғана жасау керек, өйткені ол ортаңғы құлақтың қабынуына соқтырады. Сондықтан тығынды 24 сағаттан кейін алады: алдымен алдыңғы мұрындағы тығынды, содан кейін ауыз арқылы жіпті тартып артқы тығынды алады.

Дәрі – дәрмекпен  емдеу.  Қан кетудің қарқынына байланысты 3 күн бойы  К тобындағы витаминдерді береді, 5 пайыз хлорлы кальций. Тері астына жылқы сарысуын айдайды. Егер бала қатты қансыраса 300 – 500 мл физиологиялық ерітіндіні тері астына айдайды, қан құяды, көкбауыр аймағына және қан кеткен жерге рентген сәулесін тағайындайды.

Мұрын қуысындағы бөгде заттар

Балалардың мұрын қуысында бөгде заттар жиі кездеседі, өйткені олар қолдарына түскен майда заттарды мұрнынан тыққанды жақсы көреді. Оларда бөгде зат хоана арқылы мұрын қуысына сирек түседі. Кейде мұрын қуысында снаряд ұшқыны немесе бытыра тұрып қалуы мүмкін. Мұндай жағдайда бет сүйегі жарақатында болады. Көбінесе мұрын қуысынан түйме, шемішке, маржан, жеміс сүйектері, қағаз қиқымы табылады. Сонымен бірге мұрын қуысынан тіс те табылған. Оған тістердің дұрыс өспеуі себеп болады.

Мұрынның шырышты қабығы бөгде зат түскенде қызарып іседі. Ұшы сүйір бөгде зат оны жарақаттайды да, грануляция дамып бөгде затты жауып, ол ісікке ұқса  болады. Сондықтан диагноз қою қиындайды.

Бөгде зат әдетте төменгі мұрын жолында болады,  олар көбінесе төменгі кеуілжір мен мұрын пердесінің арасында қыстырылып қалады; сирек жағдайда ортаңғы мұрын жолынан табылады, мысалы жарақаттанғанда. Кейде ұзақ уақыт мұрын қуысында жатып қалған бөгде зат әк және фосфор  тұздарымен өсіп кетуі мүмкін, осындай жағдайда ринолдар пайда болады. Ол кейде үлкейетіні сонша, оны алу үшін операция жасау керек болады.

Симптомдары (белгілері). Мұрынға түскен бөгде зат рефлексті түшкіру, жас ағу кейде бас ауруын туғызады, одан кейін рефлекс өшеді. 3 – 4 күннен кейін: 1) мұрынның біржағы бітеді; 2) мұрын қаңқасынан бір жақты жағымсыз иісті ірің ағады, кейде қан араласады; 3) кейде біржақты бас ауруы пайда болады.

Ажырату диагностикасында аурудың жас шамасына көңіл аудару керек: бөгде зат көбінесе балаларда болады, одан басқа жас балаларда мұрындағы үштік сифилис сияқты мұрыннын қосалқы қуыстарының іріңдеуі сирек болады.

Емдеу. Бөгде затты алып тастау. Бөгде зат әртүрлі невроздар, мұрынның қосалқы қуыстарының, жас жолының тіпті менингоэнцефалит ауруларын туғызуы мүмкін. Бөгде затты алып тастау толық жазылуға себеп болады. Ең қарапайым әдіс – сіңбіру. Балаға бөгде заты бар мұрыннан ауыз арқылы желді қатты үрлетеді, ол үшін саусақпен мұрынның екінші қанатын мұрын пердесіне басып тұруы керек. Егер бөгде зат шықпаса, риноскопия жасап тұқыл ілмекпен алу керек. Ол үшін баланы дәрігер көмекшісі ұстап, ал дәрігер – маман тұқыл ілмекті бөгде зат үстінен енгізіп, арттан алға қарай жылжытып мұрын қуысынан шығарады. Нервісі нашар, қорқақ  балаларға кейде қысқа уақытқа сезімсіздендіру жасауға тура келеді.

Тәжірибесіз қолмен пинцит арқылы бөгде затты алу  талабы оның одан да әрі кетіп қалуына себеп болады, сондықтан оған ешқашан жол беруге болмайды.

Мұрын жарақаты

Құлағанда және бір затпен мұрыннан ұрғанда пайда болады. Соққы күшіне және құлау ауырлығына байланысты жұмсақ ткань, сүйек немесе шеміршек зақымданады.

Мұрын қаңқасының зақымдану сипаты соққының күшіне ғана емес бағытына да байланысты. Бүйірден ұрғанда сол жақтағы мұрын бөлігінің маңдай өсіндісімен байланысқан жері ажырап кетеді. Сонымен бірге қарсы жақтағы маңдай өсіндісі сынып, мұрын сүйегі маңдай тігісінен шығып кетеді және мұрын пердесі сынады.

Алдынан ұрған кезде мұрын сүйегі ажырап кетеді. Мұрын қыры батып, бұрын жалпайып қалады, мұрын пердесінде қанды ісік пайда болады, кейде төменгі бөлігі орнынан жылжып жоғарысына қысылады. Аралас сынықты жарақат байқалады: мұрынның бүйір қабырғасының ойысуынан басқа, бүйір сынықтары мұрын ішіне түсіп кетеді. Ауыр жарақат алғанда мұрын түгел басқа жаққа жылжып кетуі де мүмкін. Мұрын қырынан ұрғанда торлы сүйек пластинкалары сынуы мүмкін, егер мұрын сүйегі пластинкадан  ұзын болса, ол сынбайды.

Мұрын күмбезі сынғанда, әдетте торлы сүйек пластинкалары да зақымданады. Кейде сыну мидың шайқалуымен бірге жүреді. Оқпен жарақаттанғанда сыртқы мұрыннан басқа қосалқы қуыстардың біреуі ал кейде көз, құлақ, бас сүйегі де зақымданады.

Симптомы (белгілері): а) субъективті – қатты ауру, мұрын бітіп, иіс сезім бұзылады; б) объективті – көбіне есінен тану, көгеру, мұрынан қан кету. Бытыраңқы сынықтарда сынықтар жылжып, ткань жыртылып, сонымен бірге тері асты эмфиземасы болып, ол сіңбірген уақытта күшейеді, бұл мұрын қуысының шырышты қабағының жыртылуына байланысты. Барлық жағдайда да мұрын пішіні бұзылады. Мұрын сүйектерінің жылжуы кезінде  олардың қозғалысы мен шықырлайтынын байқауға болады. Осы белгілердің бәрі әдетте дене қызуының көтерілуімен жүреді. Кейін мұрын қуысында жабыспалар болуы мүмкін, ол перде мен мұрын қуысының латеральды қабырғасы арасында болады. Ал жас – мұрын каналы зақымданғанда жас ағады.

Шеміршек қабығы мен мұрын пердесі шеміршегі арасында қан жиналуы мүмкін. Инфекция түскенде ол абсцеске айналады. Оқпен жарақаттанғанда көбіне қабырғалары зақымданып, кейін ол мұрынның және оның қосалқы қуыстарының қабынуына соқтырады.

Қуыстағы бөгде заттың сыртына ткань өсіп, тыртықтанып, ол көбіне іріңді–  қабынуды тудырады.

Диагнозды анамнез, сыртқы зертттеу, алдыңғы риноскопия және рентгенологиялық зерттеулер незізінде қояды.

Емдеу. Тез арада мұрын қаңқасының жылжыған бөліктерін қалпына келтіру, тыныштық сақтау, сырттан мұз қою, вазелиге батырылған стерилді дәке тығынымен мұрынды тығындап қою, тығынды күнде, әрі кткенде 48 сағаттан кейін өзгертіп тұру керек.  Мұрын  жарақаттында  тығындау  арқылы  қанды  тоқтатып, бөгде  затты  алу  керек.  Егер  зат  әрі  кетіп  қалып,  оны  алу  қаупі  туса,  онда  оны  тек  қатты  бас  ауырса  немесе  неврология  ауыруы  болса  ғана  алады.  Сульфаниламид, пенсиллин  терапиялары  тағайындалады.

Мұрынның  қосалқы  қуыстары   іріңдегі  тиісті  операцияла  жасалу  керек. Сыртқы  мұрын  пішіні  бұзылысытарына  пластикалық  операция  жасалады.

 

9.  Мұрын қуысындағы бөгде заттар. Жас балалардың ринофарингиті

 

1. Дифференциальды (ажырату) диогностикасы.
2. Жіті тұмау ауруы.
3. Мұрын дифтериясы (күл ауруы).
4. Қызылша кезіндегі тұмау.
5. Мұрынның тілме (рожа) қабынуы.
6. Гипертрофиялық ринит.
7. Атрофилық тұмау.
8. Озена (сасық тұмау).
9. Аллергиялық тұмау
10. Поллиноз (шөптік тұмау)
11. Вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау.

 

Емшектегі баланың кез келген риниті міндетті түрде ринофарингитке айәналады, өйткені бұл құбылыс бір мезгілде мұрын-жұтқыншақта, ал кейде көмей, кеңірдек, бронхтар және өкепеде де болады.

Ринофарингит – шырышты қабықтың бактериялық (микробтар, улы заттар), термиялық, механикалық және химиялық тітіркендіргішке нервтік-рефлекстік реакциясы. Емшектегі бала қоршаған ортаға және тамақ режимінің бұзылуына ерекше жеңіл жауап береді. Гипоторфиктер мен шала туғандар үшін ринофарингит – кейде өлімге әкелетін ауыр ауру. Тамақтың белгілі түрлері  мен режим ауру туғызғыш агенттерді қабылдаушылықты өзгертуі мүмкін. Жіті ринофарингиттер емшектегі және ерте жастағы балаларда жиі кездеседі (6 айдан 2 жасқа дейінгі). Оны аденовирус инфекциясы алып келеді (вирусты немесе безгек вирусы, назофарингиттер). Бұл ауру жыл мерзіміне байланысты емес және ауа-тамаша жолымен беріледі.

Ринофарингит – бүкіл организм ауруы.

Клиникасы. Мұрынан су ағып,ол алдында ашық, мөлдір, кейін шырышты созылмалы немесе іріңді болады.  Ол мұрын айналасы мен жоғарғы ерінді тітіркендіреді. Дене қызуы көтеріледі, кейде қалыпты жағдайда болады. Бірнеше күннен кейін бала жазылады. Вирусты назофрингитте шырышты-іріңді заттың аралас жолақты түрде жұтқыншақтың артқы жағынан, жұмсақ таңдайдың қызарған шетінен шығуы тән. Мойындырық венасы бойындағы және желкенің лимфа түйіндері үлкейген: ересектеу  балаларда қабыну құбылысына барлық лимфоаденоидты жұтқыншақ сақинасы қамтиды. Жітілеу түрінде көбіне артқы тұмау  пайда болады, мұнда мұрынның артқы бөліміне инфекциялы ірің іркіліп, соның әсерінен таралған ъоан тесігінен  мұрын-жұтқыншаққа қиындықпен ағады. Артқы тұмау алдыңғы құрғақ тұмаумен бір мезгілдеболуы мүмкін. Алдыңғы құрғақ тұмауда сыртқа шығатын шырыш мұрын қуысынан  мұрын кіреберісіне өтетін тар жерінде кеуіп қалады, өйткені бұл жердегі шырышты қабық бездеоге кедей және құрғақ.

Аурудың ауыр түрінде мұрынның бітетіні сонша , бала онымен дем алып, емшек еме алмайды. Бір-екі сорғанан кейін бала емшекті алмай қояды. Аузымен дем алып, содан кейін қайта сорады, тағы емшекті тастайды, тез шаршап, салмағын жоғалтады, ұйқысы нашарлап, (кейде олар осы құсудан басталады) , іш өтіп, кебуі мүмкін. Іштің кебуі (метеоризм) дем алуды одан әрі қиындатады. Ауызбен дем алғанда бала ауа жұтып (аэрофагия) іштің кебуін күшейтеді.

Кейде бала тез және үстірт дем алады, бұл жағдайда мұрын қанаттары қимылдамайды және мұнда пневмония деп атауға болатындай ыңқыл болмайды.

Мұрын қатты біткенде бала жеңіл дем алу үшін баласын арқа жібереді, яғни жалған опистотонус (дененің артқа қарай керіліп, сіресіп дірілдеуі) пайда болып, парентеральды инфекцияға әсер ретінде әрқашан баланың еңбегі қатайып тұрады. Кейде опистотонус тырыспадан кейін болады. Емшектегі баланың жоғарғы тыныс жолдарының вирусты инфекциясы 2-4 күндей өте жоғары, көбіне ұзаққа созылған үздік-үздік немесе үнемі болатын жоғары температурамен өтеді. Бұған ортаңғы отит немесе жұтқыншақ арты абесцесі, сонымен бірге трахеобранхит немесе несеп жолы инфекциясы себеп болады.

Уақыт өткен сайын бөлінетін зат қойылып, мөлшер азаяды ақырында бала жазылады. Көбіне рингофаригиттен соң бронхит, бронхоневмония немесе басқа инфекциялық ауру пайда болады. Ерте жастағы балаларда ринофрингиттің ең жиі асқынуына ортаңғы құлақтың жіті қабынуы жатады.

Дифференциялды (ажырату) диагностикасы. Жіті ринофарингиттен гонококты тұмаудың  айырмасы, ол бала дүниеге келгенен басталады, көз ауруымен сәйкес келеді. Оны грамм бойынша бөлінген заттың түсін анықтау арқылы ажыратады. Туа болған сифилистік тұмау, әдетте баланың 3-4 апта өмірінде бөксе және шығыар тесік айналасы сифилисімен , бауыр және көкбауыр гипертрофиясымен бірге жүреді. Бірақ кейде сифилистік тұмау тек пысылмен сипатталады (мұрынның шырышты қабығының десквамативті құбылысымен түсіндіріледі).

Одан арғы бақылау, қанның серологиялық реакциясы және қаңқаны рентгенологиялық зерттеу аударудың мәнін анықтауға көмектеседі.

Клиникалық көрініс бойынша (қабықтың жоқтығы) және бактериологиялық зерттеу негізінде дифтериялық тұмаудың жоқтығын дәлелдеуге болады. Ересектеу жаста біржақты тұмауды мұрындағы бөгде заттан ажыратуға тура келеді.

Емдеу. Мұрынның өткізгіштігін сақтау керек. 1: 10000 адреналин ертіндісін баланы емізер алдында 4 тамшыдан әр мұрынға тамызып, соңынан 1% проторлог немесе колларголды 4 тамшыдан күніне 2 рет құю жалпы қабылданған әдіс болып есептеледі. Басқа дәрілерден 1% эфедрин пенициллинмен қоса (200000ЕД), риванол ерітіндісі (1 : 1000,5 тамшыдан күніне 2 рет) қолданылады. Витаминдер тағайындап, мұрынның кіреберіс жерін және жоғарғы ерінді вазелинмен майлау керек. 3 жасқа дейінгі балалардың мұрнына ментол препараттарын беруге болмайды, өйткені одан тырыспа болуы және дауыс саңылауы туралы мүмкін. Дұрыс тамақтандыру, аяқтарына ванна, грелка қою керек. Міндетті түрде кіші дәретін зерттеу керек.

Жіті тұмау. Жиі кездесетін аурулардың бір түрі. Оның себептеріне бактериялық, термиялық, механикалық және химиялық тітіркендіргіштер жатады. Олар нерв рацепторларына әсер  етіп   жіті тұмау тудырады. Ең жиі себебі – инфекция. Оған от басындағы бірнеше адамның бірінен соң бірінің аударуын және баланы уақытында бөлек шығармау салдарынан жаппай аударуды айтуға болады.

Өзіне тән қоздырғыш әлі анықталмаған. Жіті тұмау, организмге  қолайсыз жағдайда, мұрын қуысында болатын кәдімгі кокк флорасы белсенділігінің артуына байланысты туады. Ол сүзгіштен өтіп кететін вирустар арқылы да болуы мүмкін. Темперетураның күрт өзгеруі, құрғақ ауаның тез жаңбырға өтуі осы аурудың  болуына қолайлы жағдай туғызады. Өте жылы немесе жылылығы жеткіліксіз киім де тұмаудың тууына себеп болады. Шаң, күйе, көмір ұнтақтары (теміржол қатары) тұмау тудырады. Аналардың айтуынша баладағы жіті тұмау ауылға барса жазылып кетеді. Жіті тұмау әр уақытта екі жақты. Ол өзінше жеке немесе басқа ауру симптомы  болуы мүмкін(қызылша, сүзек).

Симптомдары. Жалпы әлсіздік,кейде қалтырап, мұрын-жұтқыншақ құрғайды, мұрын қышып, түшкіріп, одан кейін мұрынның екі жағы кезек-кезек бітіп қалады. Ауру осы белгілерімен шектеулі мүмкін, бірақ кейде әрі дамиды: иіс сезімі күрт төмендейді, дәм сезімі, дауысы өзгереді, мұрынның алды мен жоғарғы ерні қызарып эрозия пайда болады. Біртіндеп бөлінетін зат өзінің сипатын өзгертеді, ол қоюланып, созылмалы муциндерге бай болады, ауру ұзаққа созылғанда ол шырышты-іріңді немесе іріңді түрге айналады. Ұйықтаған кезде бөлінетін зат азаяды тіпті тоқтайды, бірақ бала қай жағында жатса, сол жағындағы мұрын бітіп қалады. Қалпын өзгерткенде ол да өзгереді, өйткені ол қанның құйылуы мен тамыр торларының кеңеюіне байланысты болады. Біртіндеп бөлінетін заттың мөлшері мен құрамы өзгереді, мұрын ашылып, иіс пен дәм сезу пайда болады. Температура  бірінші күндері субфибрилді болып, кейін қалпына келеді. Жіті жағдайында құлақ шуылдап бітіп қалады, бас ауырлап, ауырады, кейбір жағдайларда үшкіл нерв неврологиясы, жалпы әлсіздік, селқостық пайда болады. Кейде жіті тұмау төмен қарай кетіп жұтқыншақтың шырышты қабығын, өңеш, бронхтар мен өкпе қабынады.

Риноскопияда мұрын қуысының шырышты қабығының қанталаған төменгі кеуілжір  мен барлық шырышты қабықтың ісігігені  және мұрын түбі мен оның әртүрлі бөлімдерінде көп мөлшерде шырышты-іріңді созылмалы зат көрінеді.

Фарингоскопияда және артқы риноскопияда шырышты қабықтың қанталағаны, артқы қабырғада ірің және барлық лимфаденоидты жұтқыншақ сақиналарының қанталап ісінгені байқалады.

Емдеу. Аурудың басында мұрынға мақта домалақтарын қояды. Ол қабынған шырышты қабықтың ішке кірген ауа ағынымен тітіркенуінен қорғайды. Тұмаудың жіті кезеңінде сіңбірмеуге  тырысу керек, төсек режимі тағайындалады. Аяққа жылу қою (горчица араластырылған ыстық суға аяқты салып қою), тер шығатын дәрі (0,2 – 0,3 г күніне 2-3 рет), дәрі ұнтағын мұрын ішіне үрлеу жақсы әсер береді. Мұрын ішіне жұмсартқыш майлар жағу, 5 тамшыдан күніне 2 рет вазелин майын тамыз керек. Жітілу кезеңінде мұрынға 1 – 2 %эфедрин немесе 5 тамшыдан, күніне 2 рет 1 : 1000 адреналин, одан кейін 5 тамшыдан күніне 2 рет 2% проторгол немесе 2% колларгол құю керек.

Мұрынға жаңа дайындалғанпенциллин ертіндісін (5 мл 1 - 2% эфедрин ертіндісінде  200000 ЕД ) құю да жақсы әсер етеді. Жас балаларға  ментол тамшысын тағайындауға болмайды, себебі дауыс саңылауы рефлекторлы жабылып қалуы мүмкін.

Алдын алу (профилактикасы). Қоршаған орта ауасын таза ұстауға қамқорлық жасау, бөлмелерді дымқылдап тазарту, ұйықтар алдында бөлмені жақсы желдетіп алу. Емшектегі баланы ауа райына қарамай таза ауаға шығарған жөн, ересектеу балаларға да ауа райының  қай жағдайында болмасын ашықауада серуендеу пайдалы. Балаларды тым жеңіл де, тым жылы да киіндіруге болмайды, қатты қызыған тері нәзік болады. Организм жылыны , суықты, дымқылды т.б. жақсы көтеруге бейімделген болуы керек. Ауа және күн көзі ваннасы, әртүрлі су процедурасы, дене шынықтыру жаттығуларын жасап, одан кейін салқын сумен денені сүрту (17 – 18⁰), жаздық және қыстық спорт түрлерімен  айналысу өте пайдалы. Мұндай шаралар организмнің шынығуына жәрдемдеседі. Мұрнымен дем алуды қалпына келтіру (егер ол бұзылған болса), бұзылған тісі емдеу, егер емге келмесе алып тастау керек.

Мұрын дифтериясы (күл ауруы). Дифтерия инфекциялық ауру, оны дифтерия таяқшасы қоздырады. Клиникалық жағынан шырышты қабықтың  қабыршақтануысен, патологиялық анатомияда – эпителийдің  ұйып (коагуляция) шіруімен, эпителийасты жабындыда  экссудаттың пайда болуымен және тромбокниз әсерінен экссудаттың ұюымен сипатталады. Осы құбылыстың бәрі қабаттың пайда болуына әкеледі.

Дифтерия мұрынның  жеке ауруы болуы мүмкін және мұрынан мұрын-жұтқыншаққа, жұтқыншаққа, көмейге (төмендеу түрі) түсуі немесе керісінше, екіншілік жұтқыншақ пен мұрын-жұтқыншақ дифтериясынан хоана арқылы мұрынға  таралуы мүмкін (өрлеме түрі). Жекленген түрі емшектегі балаларда да болады. Мұрынның біріншілік дифтериясы әлсіздікпен, қалжыраумен басталады. Дененің қалтырауы міндетті түрде емес, температура көбіне субфибрилді. Мұрын біткендей сезім пайда болып, көбіне оның бір бөлімінен көп мөлшерде қанды ірің бөлінеді. Қанды іріңнің болуы әдеттен тыс, тереңдіктегі қан жүйесінің бұзылғандығын көрсетеді. Бұл бөлінетін кір түсті, ащы болады, сондықтан мұрынның кіреберісі мен жоғарғы ерін қызарып, жарылып, қабыршақтанады (тері дифтериясына ұқсас), аймақтық лимфа түйіндері ісіп, басқанда ауырады.

Риноскопиялық көрінісі. Мұрын пердесі мен кеуілжірде орналасқан сұр түсті қабат көрінеді; бара-бара қабат мұрынның барлық қуысын жабады; мұрын саңылауы бітіп, дем алу қиындайды, кейде қабат мұрынның артқы бөлімінде болады. Кейде мұрын дифтериясы шырышты қабықтың қабыршақсыз катаральды немесе катаральды-жаралы қабынуы түрінде өтеді. Қабат көрінбейді , кейде мұрынның шырышты қабығында қабыршақтанған беткей жолақтар (изьязвления) көрінеді. Аурудың мұндай түрі байқаусыз қалады. Бірақ мұрыннан бөлінетін қанды ірің әр уақытта дифтерия туралы күдік туғызуы керек. Катаральды құбылыстар кенет круппен (көмей дифтериясы) асқынуы мүмкін. Оны әдетте біріншілік ошақ ретінде қабылдайды. Жас балаларда мұрын дифтериясы – ауыр ауру; бала әлсіз, селқос, тамақ алмайды, көп ұйықтайды, ауызбен дем алып, аузы ашық, температурасы жоғары, 2 – 3 күн бойы дене қалтырап, кейін кетіп,3 – 4 күннен кейін қайта басталуы мүмкін. Осы уақытта мұрыннан қанды ірің бөлінеді.

Емшектегі балаларда  мұрын дифтериясы  кезіндегі жалпы интоксикациясы (улану) басқа белгілерсіз, тамақ алуы нашарлауынсыз болуы мүмкін. Диагноз қойылып, көмек көрсетілмеген жағдайда бала тез өліп кетеді.

Ересек балалардың мұрын дифтариясы басқалармен салыстырғанда жайлы өтеді, ұзақ уақыт бойы ауру мұрын қуысында болып, кейде қосалқы қуыстарды  қамтиды.

Арнайы емдеудің, әсерінен дифтерия әрі қарай дамымайды, сырқаттың жалпы жағдайы жақсарып, қабаттар біртіндеп кетеді. Оның орнында жалақтар қалады. Ол тез эпителиймен жабылады. Шырышты қабық бозарып өз қалпына келе бастайды. Терең жалақтар орнында тыртықтар қалады, кейде кеуілжір мен перде арасында синехия (жабысу) пайда болады.

Дифтерияның асқынған түрінде қосалқы қуыстарға (гайлер және торлы), дем алу жолының төменгі бөліміне (жұтқыншақ, көмей, кеңірдек, өкпе), ортаңғы құлаққа, сонымен бірге жүрекке, бүйрекке және нервке (токсикалық сал ауруы) жайылады. Ауыр септикалық түрінде баланың қансырауына соқтыратын мұрыннан қан кетуін асқыну деп есептеу керек. Капиллярлардан кеткен шағын қан көбіне қабаттарға  сіңіп оны қара түске бойды.

Диагноз – анамнез, ауруды жалпы зерттеу, алдыңғы, артқы риноскопия және бактериялық анализ негізінде қойылады. Аурудың бастапқа кезін кәдімгі тұмаумен шатастыруға болады. Қанды ірің, қаббаттың болуы, лимфаденит, жалпы токсикалық жағдай және бактериологиялық зерттеу ауруды ажыратуға көмектеседі.

Бірақ бактериологиялық зерттеу дифтерия таяқшасын әр уақытта анықтай алмайды. Мұндай жағдайда аурудың барлық клиникалық ағымын қарау қажет. Бактериологиялық зерттеулерде көбіне жалған дифтерия таяқшасы табылады. Микроорганизмнің бұл түрі клиницистке әруақытта баланың дифтериямен  ауыратынына , сондықтан қайта зерттеу жұмысын жүргізу керектігіне сілтеме болып есептеледі. Нағыз ддифтерия тұмауынан басқа фибринозды тұмау да кездеседі. Ол жұмсақ өтеді. Клиникалық көзқарас бойынша мұнда антитоксин жіберу көсетілген. Бациллосақтаушылардың мұрнының бөлінетін заттан дифтерия таяқшасы табылады, ал клиникалық көрінісі бойынша дифтерия анықталмайды (қабаттар, қанды ірің болмайды). Бациллосақтаушылар инфекцияны тарата отырып өздері тек кейде организм әлсірегенде ауырады. Мысалы, кез-келген кездейсоқ инфекциядан кейін (грипп немесе операциядан соң).

Бациллосақтаушыларға жасалған антитоксин нәтижесіз, өйткені ол таяқшаны өлтіре алмайды. Олардың мұрындағы таяқшалар белгісіз уақытқа дейін болып, кейін жоғалуы мүмкін.

Бациллосақтаумен күрестің ең тиімді әдісі тамақтың сапасын, организмнің жалпы жағдайын жақсарту, ұзақ уақыт таза ауада болу. Үй ішін  жақсылап желдеткен жөн. Мұрынға күніне бірнеше рет  5 – 10 минуттан пенициллинге  батырылған мақта тығып, сонымен бірге бұлшықетке пенциллин жіберіп көру керек.

Емдеу. Клиникалық ағымы анық болған жағдайда жедеел бұлшықетке дифтерияға қарсы сарысу жіберу керек. Оның мөлшерін баланың жасын қарай анықтайды: емшектегі балаға бірден 5000 – 8000 ЕД антитоксин жібереді және осы мөлшерді күнде (ауыр түрінде 8-10 сағат сайын) қабаттар толық кетіп қалғанша қайталайды. Ауыр жағдайда антитоксинді қан тамырына жібереді, ол үшін емшектегі баланың еңбегі мен ұзынша синусы, ал ересек балалардың шынтақ венасы қолданылады. Тәулігіне 6 – 8 рет 30000 – 50000 ЕД, баланың жасына қарай, бұлшықетке пенцилин айдайды. Сонымен бірге, жүрек пен ішектердің жағдайын бақылап тұру керек. Бөлме ауасы дымқыл болуы керек, қабаттар тезірек түсуі үшін содамен (1 – 2%) булау көрсетілген.

Қызылша кезіндегі тұмау – оның симптомдары ішіндегі бірінші белгісі. Ол теріге бөртпе шығудан 2-3 тәулік бұрын жұмсақ және қатты таңдай энантемасымен бірге пайда болады. Одан әрі тұмау аурудың барлық кезеңінде болып бөртпелер бозарғанда ғана кетеді. Ауыр түрінде мұрынның шырышты қабығының беткі қабаттары некрозданып, кейін эпителий пайда болды. Тұмау таңғы отитпен бір мезгілде жүріп және мұрынның қосалқы қуыстарын қамтиды.

Қызылша тұмауында кейде қан кетіп, жиі дифтериямен бірге жүреді.

Диогноз – анамнез, риноскрпия,  стоматоскопия (Филатов дағы), сол кездегі трахеоларингит негізінде қойылады. Бөлінетін затты бактериологиялық зерттеудің маңызы зор. Бөртпе болған жағдайда диагноз қою жеңіл болады.

Емдеу. Басқа инфекциялардағы сияқты режим және тамақ, қалған ем жіті ринит еміндей.

Скарлатина кезінде мұрынның қосалқы қуыстарының қабынуы жиі байқалады.

Диагнозды скарлатинаға тән құбылыстар жиынтығы (токсикоз, бөртпе, баспа, тұмау) негізінде  қояды.

Емдеу. Ауыр түрінде алғашқы 2күнде стрептококқа қарсы көпвалентті сарысу жібереді; жалпы пенциллин терапиясы және жергілікті түрде  мұрынға пенциллин құяды (күніне 2 рет 5 тамшыдан 5 мл 2% эфидрин ертісіндегі 200000 ЕД )  қалған жағдайда ем жіті ринит еміндегідей.

А және Б вирустары туғызатын эпидермиялық грипте жіті тұмау өте ауыр жүреді, бас ауырып, қабыну құбылыстары қосалқы қуыстарға, ортаңғы құлаққа, көз коньюнктивасына жиі таралады. Иіс сезімі едәуір нашарлайды.

Сенозды катарда тұмау сыртқы және ішкі ортаның қолайсыз жағдайы  әсерінде пайда болады (салқын тию, қапырық бөлмеде көп уақыт болу). Мұнда тұмау жеңілірек өтеді.

Тұмаудың екі түрінде де кейде қанды ірің бөлінеді. Қан көрінісінің диагностикалық белгі ретінде пайдасы болуы мүмкін: эпидемиялық грипте салыстырмалы лимфазитозымен және эозинофилдер санының төменделуімен көрінетін лейкопения  байқалады. СОЭ жылдамдығы баяулаған. Мезгілдік қатарда нейтрофилді лейкоцитоз болады. СОЭ-нің жылдамдығы орташа.

 Емдеу. Тұмаудың екі түрінде де: төсекте жату, А және С витеминдерге бай тамақ, мұрынға пенциллин құю  (5 мл 2%  эфедрин ертіндісіндегі 200000 ЕД ) .

Мұрынның тілме  (рожа) қабынуы. Мұрын кіреберісінің жарылуымен және мұрын пердесінің алдыңғы шетінің жарасымен азап щеккен адамдарда кездеседі. Ауру температураның қатты көтерілуімен және бастың қатты ауруымен жүреді.

Риноскопиялық зерттеуде  шырышты қабық қатты қанталап, ісінген, ауырады, үстінде көпіршіктер болады (буллезды түрі). Тілме стрептококі сонымен бірге мұрынның қосалқы қуыстарын да жиі зақымдайды. Ол кейін рецидивтік тілменің көзі болуы мүмкін.

Диогноз. Теріде тілме өзгерістерінің болуына байланысты (қанталау, инфильтрат) диагноз қою қиын емес. Мұрынның шырышты қабығындағы жекеленген ауруында көпшіліктердің болуы және аймақтың лимфаденитпен қоса қабынуының жайылу қабілеті диагноз қоюды жеңілдетеді.

Емдеу. Бет пен мұрын қуысын кварц шамамен қыздыру, пенциллинотрапия, стрептоцид ішу.

Гипертрофиялық ринит. Мұрынның шырышты қабығының қалыңдауымен сипатталады; әсіресе бұл төменгі кеуілжірді қамтиды. Гипертрофия ішкі және сыртқы (шаң, газ, аурудың кейінгі жағдай, климаттың нашарлығы) себептер әсерінен кавернозды немесе дәнекер тканьнің дамуына байланысты пайда болады. Шырышты қабық гипертрофиясы мұрын пердесінің әртүрлі бөлімдерінде дамуы мүмкін – кеңсіріктің артқы шеті т.б. Гипертрофиямен бір мезгілде гиперсекрецияны басатын және керісінше құбылыстар байқалады. Ауру үнемі мұрыннан бөлінетін іріңді затқа, кезек-кезек бітіп қалуына, басы ауырлап ауыратынына, кейде иіс сезімінің жоғалуына немесе нашарлауына, құлақтағы шуылға шағым жасайды; оқушыларда оқуға ынтасыздық, қабілетсіздік, ұмытшақтық байқалады.

Алдынңғы және артқы риноскопияда кеуілжір тегістеніп, біркелкі үлкейген пердеге тиіп туруы мүмкін немесе оның тек бір бөлігі ғана үлкейген болады. Мысалы, артқы шеті малина сияқты бүртіктеніп немесе мұрынның түбіне бозғылт-қызғыш ісік түрінде түсіп тұруы мүмкін.

Анықтау қйынға түспейді, бірақ зондпен тексеріп, шырышты қабықты 1 %  кокаин ертіндісімен майлау керек. Жаққан кокаинертіндісі әсерінен шырышты қабықтың ісігі қайтып, тканьде тек томпайған жерлер, яғни жалған гиперплазия болады. Зондпен тексергенде шырышты қабықтың қамырланғаны және оның қимылының біршама азайғаны   байқалады.

Ринрскопия іріңнің мөлшері мен жиналған   жеріне көңілаударады. Егер ол мұрын  түбінде болса, онда аденоидты вегетация, төменгі  кеуілжірдің артқы шетінің гипертрофиясы  немесе гиперплазиясы не бөгде  заттың болуына болжау керек.

Егер бөлінетін зат мұрынның ортаңғы жолында болса, онда алдыңғы қуыстың (жоғарғы жақ, маңдай немесе алдыңғы торлы клетка)  ауырғаны.

Бөлінетін іріңді заттың іис қуысында болуы (перде мен жоғарғы кеуілжір арасы) артқы торлы клетканың немесе негізгі қуыстың ауырғанын  көрсетеді.

Алдыңғы риноскопияда, бұдан басқа, мұрын пердесінің қалпына көңіл аудару керек: кейде қисаю да мұрынның бітуіне себеп болады. Перде қисайған кезде  мұрынның бітуіне себеп болады. Перде қисайған кезде мұрынның  кеңейген жағында төменгі кеуілжірдің үлкен гипе,ртрофиясын анықтайды.

Емдеу.  Мұрынның әр тесігіне 5 тамшыдан күніне 2 рет 1% сода ертіндісін, кейін 5 тамшыдан күніне 2 рет 2%  проторгол не колларгол ертіндісін құяды.

Гипертрофия түрінде 30%  трихлоруксус қышқылымен күйдіреді. Ұшына мақта оралған зондты қышқылға батырып, шыныға сығады, одан кейін аодын ала сезімсіздендіріп, төменгі кеуілжірдің өн бойын (1-2%  кокаин немесе 1% дикаин ертіндісімен) мұрын пердесіне тигізбей мақтаны алға артқа жылжытып күйдіреді. Консервативтік емдеу  нәтижесіз болғанда гальванокустика қолданылады. Оның әсері екі жақты – артық тканьді бұзады және қалған ткань көлемінің кішіреюн қамтамасыз етеді. Алдын ала мұрынның төменгі кеуілжіріне кокаин жібереді. Каутерді суық қалпында хоанаға дейін кіргізіп, ұшын кеуілжірге жақсылап тақтайды. Каутерді қызарғанша қыздырып, артынан алдына қарай жүргізеді де, мұрыннан  қызған қалпында шығарады. Ыстық каутер мұрын пердесіне тисе синехия пайда болуы мүмкін. Жас мамандар арнайы мұрын айнасын қолдануына болады, өйткені онда мұрын пердесін қорғайтын пластинка бар.

Галванокаустика азды-көпті реакция туғызады және бұрынғыдан да көбірек ісінеді. Бірнеше күннен кейін шірік қабыршақ түсіп, шырышты қабық кішірейеді және дем алу өз қалпына келеді. Мұрынның екінші жартысына гальванокаустиканы, бірінші толық жазылғаннан кейін 10 – 12 күннен соң жасайды. 1 – 2% эфедрин тамызып, шірік қабыршақтық тезірек түсуі үшін вазелинмен майлап қоюға болады.

Гиперплазияны, әсіресе артқы, ең жақсысы мұрын ілмегі арқылы алып тастау. Кеуілжірге тиіспей тек шырышты қабықтың шамадан тыс өскен жерін ғана алып тастауға тырысады. Тиісті сезімсіздендіруден кейін ілмекті хоана шетіне дейін кіргізіп, шырышты қабықтың қалыңдығы жерін ұстап алады да сымды ақырын тартады. Кесілген шырышты қабықты алып тастайды. Қан кетуді тоқтату үшін жеңіл мақта тығынын салып, тыныштық сақтап, мұрынға суық қояды, салқын сұйық тамақ береді. Тығындағы 36 – 38 сағаттан кейіналып тастайды, ол үшін алдымен оны 3% сутек перекисімен дымқылдап алады.

Кеуілжір қаңқасын кесу керек болған жағдайда оны кесетін арнайы құрал немесе ұшы иілген қайшы қолданылады. Тканьді көп мөлшерде алып тастауға болмайды.

Артофиялық тұмау. Шектелген немесе диффузды болуы мүмкін. Мұндай аурулар әкті шаңның көп жерінде және ауасы құрғақ  жерде көбірек кездеседі.

Шектелген атрофиялық тұмау мұрынның бүйір қабырғасында, әртүрлі себептермен кеуіжірді кеңінен алып тастағаннан кейін дамуы мүмкін. Алынып тастаған бөлімнің орнында бездердің және қуысты тканьнің жоғалуымен бірге тыртық пайда болады. Мұндай құбылыс жарақаттану салдарынан да болуы мүмкін.

Шектелген атрофия мұрын пердесінің алдыңғы бөлігінде болуы мүмкін. Табиғи майы жоқ бұл жер шаң, т.үтін, күйенің зиянды әсеріне ұшырағыш. Бұл жерде қышыма туғызатын қабықтар пайда болады, әдетте балалар қабықты саусағымен алып тастайды, соның салдарынан зақымданып қанап, микроорганизмдер  жеңіл кіреді. Аурудың келесі кезеңінде алдымен дөңгелек жара пайда болады, ол шеміршек үсті зақымданғанда мұрын пердесінің тесіліп кетуіне соқтырады. Бұл сияқты тесілу инфекциялы аурудан кейін де болуы мүмкін. Кейде тамақ алудың нашарлауына,  тромбтың пайда болуына, коагуляциялық некрозға және мұрын пердесінің шеміршек бөлігінің тесілуіне соқтырады, одан кейін шеті тегіс жылтыр дөңгелек тесік қалады, түсі мұрын пердесінің шырышты қабығының түсіндей болады.

Туберкулез жарасын сифилис  жарасынан ажырата білу керек. Туберкулез жарасының шеті әдетті босаң  грануляциямен жабылған. Сифилис жарасы сүйекті және шеміршекті бөліктер шетінде болады. Қанның серологиялық реакциясы оның диагнозын жеңілдетеді.

Емдеу. Механикалық жарақатты (саусақпен шұқу) кетіру және мұрынға жұмсартқыш майлар қою.

Диффузды атрофиялық құбылыс шектелген түрінен дамуы немесе бірден диффузды сипатта болуы мүмкін, кейде сәбилерде де байқалады. Атрофияланған шырышты  қабық өте жұқа, онда шырыш бездерді аз,  тесікті дене нашар дамыған, эпителий өзгерген. Алдыңғы риноскопияда кеуілжір шамалы шығып тұрады. Шырышты қабық құрғақ, мұрын жолы бос, сондықтан мұрын-жұтқыншақтың артқы қабырғасын (ол да құрғақ) көруге болады.

Озена (сасық тұмау). Мұрынның шырышты қабығының қатты айқын атрофиясымен, қабықтың пайда болуымен және жағымсыз иіспен сипатталады.

Бұл ауру этиологиясын түсіндіру үшін көптеген нәтижесіз теориялар ұсынылған. Оның этиологиясында көптеген себептер жиынтығының маңызы бар. Озенаның пайда болуында нерв жүйесі жағдайы, яғни трофикалық қызметінің бұзылуы шешуші роль атқарады. Балалық шақта инфекцияның және қайтадан болған қабыну құбылысы әсерінен мұрын қуысының нерв жүйесі өзгереді, яғни онда терең трофикалық өзгерістер болып, ол ақыр аяғында қабыршақ пайда болуымен бірге атрофиялық құбылысқа әкеледі.

Халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы. Олардың мәдени дәрежесінің өсуі және дәрігерлік көмектің тұрғандарға жақындауы озенамен ауыратын ауру санын күрт қысқартты, бұл аурудың жұмсақ жайлы өтуіне әкеледі.

Бұрынан келе жатқан трофонервтік теорияны қолдаушылардың қатесі нерв жүйесін тіке түсінуінде: аурудың  шығу себептері қанат-таңдай түйіні реакциясының бұзылуынан деп есептеді.

Мұрын қуысының үлкендігі сонша, мұрын-жұтқыншақтың  артқы құрғақ қабырғасы көрінеді. Озенамен ауырғанда үнемі бірге жүретін құбылыс – ол құрғақ фарингит және құрғақ ларинготрахеобронхит. Аурулар көбіне құлақтың бітіп қалатынына, шуылға және аутофония құбылысына шағым айтады.

Жалпы емдеу  - аутогемотерапия, қан құю, протеинотерапия және вакцинотерапия (соңғысын кері құбылыс болмас үшін 5 күнде бір рет жасайды). Вакцинаны әр-түрлі бактериялардан жасайды, оны озенамен ауыратын аурудың мұрын қуысынан алады.

Сонымен бірге күніне 1 мл, алоэ сығындысынан укол жасайды, бір курстағы жалпы дозасы 30 мл және мұрынның бактериясына әсер ету үшін күніне 2 рет 0,25 мл, барлығы 20 – 30 стрептомицин иньекциясын жасайды. Онымен қоса бромид ішеді.

 

10.    Мұрының қосалұы қуыстары ауруларының асқынулары.

 

Жергілікті тұмау – қабыршақты жұмсарып алып  тастау, шырышты қабақтың  секреторлық  жұмысын  жақсарту  мақсатыныда  тітіркендіргіш  заттарды  қолдану; мұрын қуысына 1% никотин қышқыл,сілті ерітінділерін (1% сода ерітіндісі, ең жақсысы - глицерин араластырған ) бүрку ( пульверизация ), сонымен  біргі  вазелин  майымен бүрку , оны күніне 2 рет 5 тамшыдан әр мұрын  тесігіне тамызу да  жақсы  болады. Егер қабыршақ түспесе мақта  тығынын  жасайды: стерилді вазеленге  батырыған  стерилді мақта тығынын күн сайын 1,5-2сағатқа мұрын ішіне тығынды алған кезде онымен бірге қабыршақ  та алынады . Шырышты қабықты тітіркендіру үшін люголь ерітінісін қолдануға болады.  Түнге қарай  мұрынға  вазелеин  немесе май жағады.

Хирургиялық әдіс шырышты қабықты және оның нерв рецепторларын қатты тітіркендіруден,мұрын қуысын тарылтудан тұрады,өйткені тар мұрын қуысында қабыршақтар аз жиналады.

Жас шамасына қарай әртүрлі әдістер қолданылады.

1. Температурасы 40⁰-тан төмен  емес химиялық жағынан таза  

парафинмен мұрын пернесінің шырышты қабығы астына және мұрын түбіне бүркеді.Эмболия болмас үшін парафинді қатты күйінде кіргізеді.

2. Мұрынның шырышты қабығы астына парафин орнына бұзаудың

үлкен жіліншігі  айдашығының кесіндісін жіберуге болады (оны алдымен арнайы тазартудан өткізу керек).

3. Мұрын қуысын оның сыртқы қабырғасы немесе жоғарғы жақ қуысы арқылы тарылтады.

Аллергиялық тұмау.          Мұрынның шырышты қабығы рефлекстік невроздың көзі болуы мүмкін. Бір тітііркендіргіштің өзі әртүрлі рефлекс туғызады;түшкіру, секіру, қан тамырының кеңеюі,(вазодилятация) – бұл организмнің тітіркендіргішке қалыпты жауабы. Кейде әлсіз тітіркендіргіш қарқынды реакция туғызады, дәл сол уақытта осы тітіркендіргіш басқаларында ешқандай реакция тудырмауы мүмкін. Бұл рефлекстік құбылыстарды (түшкіру, секірет бөлу, жас ағыу) ұзақ уақытқа созылуы  басқа клиникалық көрініске өтіп, патологияға әкеледі.

Аллергиялық тұмау тобына тшөптік және вазомоторлық тұмау жатады. Бұл аурулар жеке мүше бұзылыстарымен бірге жүреді, мысалы, дауыс саңылауының тарылуы, қыз балаларда еттеккірдің мезгілсіз келуі (дисменорея) , қояншық ұсамасы.

Себептері:1) зат алмасудың бұзылуы, (мешел, арктритизм, диабет); 2) нерв және ішкі секреция бездері жүйесінің тұрақсыздығы (жыныстық жетілгенге дейін ер балалар жиірек, қыздар еттеккірден кейін жиірек аурады); 3) асқорыту жолының әсіресе бауырдың ауруы (егер бауыр биолокты заттарды жеткіліксіз ыдыратса , онда олар организмге улы );

4) мұрын ішіндегі әртүрлі жағдайлар мұрын пердесінің тікенегі (шипы), полиптер – шырышты қабықтың үнемі созылмалы тітіркенуін тудырады. Осы факторлар әсерінде организм аллергиялы болады. Бұл жағдайларда қан ұюының жоғарылағынын,қан қысымының төмендегенін және қан құрамының өзгергенін (лейкопения және эозинофилия) байқауға болады.

Тұқмау ұстамасын тудыратын тітіркендіргішті аллерген дейді.

Аллергендер кейде жалғыз, көбіне көптеген болады. Олар: 1) Сарысу – баланың сезімталдығын арттырады;  бұл сезімталдық иньекциядан кейін көрінедімұндай жағдайда – анафилакция  - иммунитетке қарама-қарсы жағдай туралы сөз болады; 2) белокты заттар – малдың да (ет, тері туындылары ), өсімдіктің де (гүл тозаңы); 3) кристаллоидтар  (кей бір аурулар асперин не антеперинді қабылдай алмайды), мұндай жағдайды идиосинкразияға (дәрәге организм сезімталдығы артуы) жатқызады.Аллергендер организмдерге ішке дем алғанда, кейде жұтынғанда түседі. Қатты жарқыраған шам, дымқыл, күн көзі сияқты физикалық агенттер және психикалық ( қатты әсердегі көңі-күй – толқу,уайым) аллерген болуы мүмкін. Олар организмде антидененің пайда болуына мүмкіндік жасайды деп есептеледі. Оларда кейбір мүшелерді (мұрынды) таңдап орналасу қабілеті бар. Аллергендердің организмге қайталап енуінен көп мөлшерде гистомин түзіледі. Тек гистомин  жөптік және вазомоторлы тұмауда байқалатын тамырлар кеңеюін  тудырады.

Поллиноз (жөптік тұмау) – жылдың белгілі бір уақытында, шөптердің гүлдеу кезеңінде ғана болады. Ол ауыр ұситама түрінде көрінеді, сол уақытта шырышты қабық жіті риніттегідей болады. Ұстаманың алдында және одан ккейін мұрын қуысының шырышты қабығы әдеттегідей қалыпты жағдайда болады. Ұстама мұрын бітунен басталып, кейде субфибрильді температура болып, мұрын жыбырлап, қайта-қайта түшкіре береді. Сол уақытта мұқрыннан көп мөлшерде сұйықтық бөлінеді. Бұл құбылыс көзді (шаншу, коньюнктивит) жұтқыншақты кеңірдекті, көмейді бронхтарды да қамтиды.Аурудың құлақтары, бітіп шуылдайды. Түнде ұстама  сайабырлап, күндіз қайта қайталайды. Біртіндеп тұмау қарқыны әлсіреп, бөлінетін зат өзінің сипатын өзгертеді – шырышты  - іріңді және  іріңді болады. Бұл тұқмау 4 – 6 тәулікке созылады. Кейін тынышталып шырышты қабық, демалуы өз қалпына келеді. Кейбір ауруларда бұл тұмау астма ұстамасына айналады немесе соған сай келеді. Профилактика жағынан ауырған адамға климат жағдайын өзгерту ұсынылады.Шөптердің гүлдеу кезеңінде гүл тозаңы тұнбасынанбірнеше инъекция ( 5-6 күн сайын) жасау керек, мұндай емнен кейін аурудың 30%жазылғаы байқалған. Одан басқа, шырышты қабықты май қабатымен жабу үшін вазелин майын бүрку керек. Хлорлы кальций (дозасы жас шамасына қарайды) ,бром препараттары, димедроль (күніне 2-3 рет 0,01 – 0,02 гр). Физотерапиядан жоғарғы моынның симпатикалық түйінінің диатермиясы жақсы әсер береді.

Вазомоторлы (тамыр қозғалтқыш нерв) тұмау. Тұмаудың бұл түрі жоғарыда айтылған аллергондерды тудырады (гүл тозаңнан басқасын) және ол жылдың барлық мезгілінде болуы мүмкін. Поллиноздан айырмашылығы олардың қарқыны және ұзақтығы аз – бірнеше сағатқа ғана созылады.

Риноскопияда шырышты қабықтың көгергені, төменгі кеуілжірдің үлкейгені және көптеген ауруларда оның пердемен жанасқаны көрінеді.Ұстамадан кейін  шырышты қабық  қалпына келеді, бірақ оның кейбір бөліктерінде ісік қалады.

Бұл тұмау темперетурасыз өтеді. Вазомоторлы ринит жіиі вазомоторлы синуиттен қатар жүреді. Мұндай ауру сылбыр өтіп, шырышты –серозды экссудат болады.

Емдеу. Организмді жалпы шынықтыру, еті мен тұзы аз тамақ , дәрі-дәрмектерден – бром, фосфор, мышьляк, темір, хлорлы кальций, балық майы препараттарын ішу. Мұрын біткенде әдеттегі формула бойынша эфедрин немесе адреналин тамшысын тамызу, мұрыннан ағуды азайту үшін атропин тағайындайды.

Кейбір ауруларға мұрын ішіне новакаин  блокадасын жасаған жақсы нәтиже береді.

Мұрындағы патологиялық құрылымдарды (поллиптер) алып тастау керек. Мұрын пердесі әртүрлі қисайуя мүмкін. Көбіне ол көлденең жатады, кейде аралас, яғни көлденең және тік жазықтықта қисайуы мүмкін.Мұрын пердесінің шығып кеткендігі жиі байқалады, көбнесе төрт бұрышты шеміршектің алдыңғы шеті шығады.

Этиологиясы. Мұрын пердесінің қисайуы кейде туғанда-ақ анықталады (даму кемістігі ). Көбіне олар 6-8 жастан басталады.Сыртқы мұрын жарақаты әсерінен жиірек болады. Ең кішкентай жараұаттың  өзі перденің әдеттен тыс «өсу аймағы» болу мүмкін. Босанған кездегі зақымның да маңызы бар (қысқаш салғанда). Қисайу себептернің бірі – перденің және оны қоршаған бет сүйегінің сәйкссіз өсуі. Мұрын пердесінің қисайуы оның ауруы (хондрит, периостит)  организмнің жалпы ауруы (мешел) және оның майысқақ жеріне ісік қысымының түсуі нәтижесінде болуы мүмкін. Перде қисайған кезде оның томпақ жағындағы төменгі кеуілжір өсіп кетеді. Сөйтіп мұрынның бітуі қисайу мен гипертрофияға байланысты. Гипертрофиядан басқа сенген (атрофия) жерлер де байқалады. Бұлардың итиологиясы бірдей.

Симптомдары (белгілері).Тыныс алу, кейде сезу қызметтері бұзылады.Қисайған жақтағы мұрын түтігінің бітуі, әртүрлі паталогиялық рефлекстер, мысалы, бірнеше қайталап түшкіру, көп мөлшерде сұйықтықтың бөлінуі (гипперсекреция), вазомоторлы тұмау, өңеш саңырауының тарылуы, әсіресе жас балаларда, рефлексті жөтел, бронх  демікпесі. Көп жағдайда мұрын пердесін саусақпен зақымдағанда мұрыннан қан кетеді.

Кейде мұрын пердеснің алдыңғы шетінің шығып кеткені байқалады. Егер кірер жол бос болса, риноскопия көмегімен қисайуды оңай байқауға болады. Томпақ жағындағы шырышты қабық жұқа, созылған, біршама семген,ойық жағында – тығыз гипертрофия болады.

Емдеу. Хирургиялық жолмен. Дегенмен мұрын пердесінің кейбір қисайуларына операция қажет емес, ол тек мұрынмен дем алу, иіс сезу бұзылғанда, есту қабілетіне әсер еткенде ларинготрахеобронхиттің жиі болу себебі болғанда ғана қажет. Әсіресе,балаларға операция жасау үшін өте сақтық керек, өйткені өсіп келе жатқан  организмде бет сүйегінің өсуіне байланысты мұрын қуысындағы өзара қатынастар өзгеруі мүмкін; Одан басқа кеңінен жасалған кесу «өсу аймағын» жоя отырып перденің өсуіне әсерін тигізеді. Операцияны 15-16 жастан кейін жасайды. Шырышты кесуді арнайы аспаптармен жасайды. Ол үшін перденің шеміршек үсті астына 2%  кокаин ертіндісін жағу және 0,5% новакаин ертіндісін жіберу арқылы сезімсіздендіреді. Шырышт ықабық бөлімдерін де осылайша дайындайды (тканьдерді «гидрафликалық» блау ). Шыдамсыз ауруларға операцияны наркоз жасап жатқызып жасайды. Алдымен терң наркоз береді, одан кейін масканы алып тастайды. Мұрын пердесінің (төрт бұрышты шеміршектің) алдыңғы шетінен шамамен 1 см шырышты қабығын тіледі. Тілу бағыты  мен формасы  орны мен пердені қисайу формасына байланысты. Тілудің перденің сол жағында жасаған ыңғайлы. Шырышты қабықты операциының нәтижелі болуына қанша керек болса, соншасын шеміршек үстінен іріиді (босатады) ,содан кейін шырышты қабықтан біршама жоғары жерден шеміршекті кеседі, бірақ бұл кезде қарама-қарсы жақтағы ірелген шырышты қабықты зақымдап алмауға тырысу керек. Сөйтіп, мұрын пердесі қанқасын жалаңаштайды да, мұрын айналасының айырына қыстырып алып кесу, тістеу, шеміршекпен сүйек бөлімдерін ұрып, ойып алу арқылы алып тастауға тиісті жерлерді біртіндеп алады. Дегенмен мұрынның кіреберісіндегі және мұрын қырынды әрқашан жіңішке  шеміршек жолағын қалдыру керек. Дәке орамдарымен   мұрын қуысы екі бөлімінің шырышты қабығын бір –біріне қысады .Осымен операцияны бітіреді. Дәке тығынды 24-48 сағаттан соң алып тастайды да, оның орнына мақтаның кішкене түіршіктерін салып қояды.

 

11.   Жұтқыншақ – көмей аурулары. Бронхтар ауруы. Бөгде заттар

 

ЖҰТҚЫНШАҚ АУРУЛАРЫ.

Баспа (ангина ) – жұтқыншақтың (глотка) (көбіне таңдайдың) бадамша безінің лимфалық тканьдерінің қабынуы.

Бұл жалпы инфекциялық ауру. Оны стрептококк, стафилококк, пневмококк сияқты микроорганизмдер қоздырады. Ауру организмді қарсылығы төмендегенде және сырттан немесе мұрын, ауыз қуыстарынан ауру тудырғыш микроорганизмдер түскенде туады. Аурудың сипаты, орны, ауру не жеңіл өтуіне қарап катаральды, фолликулалы ( көпіршікті), лакуналы (шұңқырлы) баспа деп ажыратады. Катаральды баспада дене қызуы онша жоғары емес, бірақ кішкентай балаларда жоғары да болуы мүмкін. Ауру көбіне тамақтың құрғап қалуына, одан кейін жұтынғанда ауыратынына шағым жасайды.

Тексеріп қарағанда, таңдай бадамшасының ісіп қызарғаны көрінеді. Фолликулалы және лакуналы баспа ауырлау өтеді. Мұнда температура көтеріліп, жұтынғанда тамақ қатты ауырады, жақасты және иекасты  лимфа түйіндері үлкейеді. Қанда лейкоцитоз (25*10⁹ дейін), СОЭ ( 50 мм/с-қа дейін ) жылдамдайды.

Фолликулалы баспада бадамша безде ақшыл-сарғыш нүктелер көрінеді, ал лакуналы баспада – ақ немесе ақшыл сары жабыспалар (налет) көрінеді.

Емдеу – асқынып кетпес үшін төсекте жату, сульфаниламид препараттарын ішу, микроорганизмдерге сезімталдығын, тексергеннен кейін, антибиотиктерден иньекция жасау керек. Шәй, шырын сулары өте жақсы көмектеседі.

Жаралы – қабықты ( немесе ғалымның атымен Симановский – Плаут Венсен ) баспа ұршық тәрізді  таяқшаның ауыз қуысындағы спирохетамен симбиозынан пайда болады. Ауру көбінесе әлсіреген адамдарда болады. Ол жұмсақ таңдайдың бір бадамшасының шырышты қабығындағы ақшыл сары түсті жеңіл алынатын жабыспалармен сипатталады. Ауру адам ауыздан шығатын жағымсыз иіске, сілекейдің көп бөлінетініне, ауырған жақтағы лимфа түйіндерінің ұлғайғанына шағым жасайды. Температурасы онша көтерілмейді. Диагнозды жабыспалармен жоғарыда аталған микробтар табылғанда қояды.

Емдеу – жылытылған сутектің асқын тотығымен (3% ), натрий тетраборатымен шаю. Ауыр жағдайда жабыспаларға глицериндегі 10% новорсенол ерітіндісін жағу керек. Моноцитральді баспада кенет дене қалтырап, қызуы 40º-қа дейін көтеріледі. Тамақ ауырып, жақасты лимфа түйіндері ұлғаяды, бадамшада күлгін сарғыш түсті жабыспалар көрінеді. Қанды тексергенде моноциттердің көбейгені анықталады.

Емдеу – симптоматикалы түрде венаға аскорбин қышқылын, тері астына стрихнин жібереді.

Баспаның асқыну түрінің бірі – абсцесс. Жұтқыншақ арты абсцесі – жас балаларда кездеседі. Мұнда температура қатты көтеріліп, жұтыну қиындайды, мұрынмен дем алу бұзылады, дауыс міңгірлеп шығады.

Қатты ауыратындықтан бала тамақ ішуден бас тартады. Тексеріп қарағанда жұтқыншақтың артқы қабырғасының ісігіне анықталады. Бұл абсцеске басты ыңғайлы қалыпта ұстау тән (артқа және ауырған жаққа қарай қисайту). Кейде төменгі жақтың артқы бұрышы тұсында мойынның ісігені  байқалады.

Диагнозды саусақпен ісікті басып көтергеннен кейін қояды.

Емдеу – операция жасау арқылы. Абцесті ашқаннан кейін ірің көмейге кетіп бала тұншығып қалмас үшін оны бірден етпетінен жатқызады. Кейін жылы сусын ішу, дезинфекциялық ерітінділермен шаю, антибиотиктер тағайындайды. Егер абсцесті дер кезінде ашпаса, ол төмен түсіп, соның әсерінен көкірек қуысы қабынып, кеңірдек қысылып, көмей ісінуі мүмкін. Бұндай асқыну өмірге өте қауіпті.

Бұл  абсцесті ерекше емдеуді қажет ететін туберкулез немесе омыртқа сифилисі әсерінен туатын салқын жұтқыншақ арты абсцесінен ажырата білу керек. Мұндай салқын абсцесті ашудың қажеті жоқ.

Перитонзиллярлы абсцес ( паратонзиллит,флегмонозды баспа) – созылмалы тонзиллиттің асқынуы. Ауру жұтынғанда тамақтың қатты ауыратынына (көбіне бір жақты), қалтырап, буындары қақсайтынына, жүрегі ауырып, дене қызуы көтерілетініне және ауызды қиындықпен ашатынына ( тризм) шағым айтады.

Тамақтағы лимфа түйіндері қатты ұлғайып, ауырады, дауыс міңгірлеп шығады. Қатты ауыруына байланысты тамақтан қалады.

Емдеу – абсцесті ашып, соңынан қабынуға қарсы емдер қолдану керек.

Баспаны аран (көмей қуысы) дифтериясынан (күл) ажырата білу керек, өйткені өмірге қауіпті бұл ауру кейінгі уақытта кездеседі.

Дифтерияның лакуналы (шұңқырлы) баспадан айырмашылығы

Белгілері	Дифтерия	Баспа
Бадамша ісігі Жабыспалар     Жабыспаның түсі Жұтынғандағы ауру сезімі мойынның лимфа түйіндері   Температура   Пульс микробиологиялық зерттеулер	Айқын емес бадамша без көлемнен аспайды. Қиындықпен түседі. Тастағаннан кейін қанайды. Ақ, ақшыл сұр, күлгін сүр жайлап ауырады. Қатты ұлғайған, жайлап ауырады. Мойнның ісінгені байқалады. Біртіндеп көтеріледі. Беткейлік аритмия, дифтерия таяқшасы	Жұмсақ таңдай, тілшік доғаларының ісігі байқалады, бадамша без көлемінен асып кетеді. Оңай алынады. Сарғыш Қатты ауырады. Кейбір түйіндер ұлғайған, ауырады.   Аурудың бірінші күнінен бастап өте жоғары температураға сәйкес коктар.

Дифтерия деп болжаған ауруды бөлек шығарып, санэпидстанцияға хабарлау керек. Дифтерияға қарсы сарысу жіберіп, ауруды инфекциялық ауруханаға жіберу керек.

Созылмалы тонзилит – үлкен адамдарда да, балаларда да жиі кездесетін ауру.

Бұл аурудың шығуына мұрынның, тістің қабынуы, организм қарсылығының төмендеуі себеп болады. Ауру негізінен ауыздан шығатын жағымсыз иіске, баспаның жиі қайталанып тұратынына шағым жасайды және тамағында бөгде зат тұрғандай сезінеді. Кейде созылмалы тонзиллит баспасыз да пайда болады, кей уақытта кешкісін дене қызуы көтеріліп, денесі ауырлап, әлсіздік пайда болады, басы ауырады.

Бұл аурудың 3 түрі бар:

1. Сирек болатын баспа (компенсированный);
2. Жылына 1-2 рет болатын баспа (субкомпенсированный);
3. Күн сайын болатын баспа (декомпенсированный).

Емдеу – баспаның 1 және 2 түрін консервативті түрде емдейді.

Үшінші түрінде жүрек-тамыр, нерв жүйелерінде, несеп – жыныс мүшелерінде асқынулар байқалады (миокардит, невроз, сепсис, нефрозонефрид т.б). Кейбір авторлар көптеген ауру түрлерін (86 нозологиялық бірлікке дейін) асқынуға жатқызады.

Емдеу – оперативті түрде.

Фарингит – жұтқыншақтың артқы қабырғасының шырышты қабығының қабынуы. Оның жіті, созылмалы, аллергиялық түрлері бар.

Жіті фарингитте тамақ жыбырлап, құрғақ жөтеледі, тамағы ауырып, ол құлаққа беріледі.

Тексеріп қарағанда жұтқыншақтың шырышты қабығы қызарып, ісіген, кейбір жерлері шырышты – іріңді секретпен жабылған.

Емдеу – тамақты тітіркендірмейтьін жұмсақ тағамдар, жылы сұйықтықпен тамақты шаю, майлы-сілтілі ингаляция жасау. Созылмалы фаренгитті катаральді, гипертрофиялы және атрофиялы деп ажыратады.

Жұтқыншақтың созылмалы қабынуының шығуына мұрынның және оның қосалқы қуыстарының қабынуы, созылмалы тонзиллит, диабет, асқазан – ішек жолы, жүрек, бауыр, өкпе, бүйрек аурулары әсер етеді. Ауру созылмалы сілекейдің көптігіне, жиі жөтелетініне (әсіресе таңертеңгісін), жөтелген кезде кейде лоқсып құсатынына шағым жасайды. Тексеріп қарағанда, шырышты қабықтың, әсіресе бүйір біліктерінің, қабынғаны көрінеді.

Емдеу – аурудың шығу себебін жою керек. Ауырған адамның жағдайын жақсарту үшін сілтілі процедуралар жасайды. Люголь, колларгол, күміс нитраты ерітінділерін жағады.

Көмей аурулары

Көмейдің (гортань) тіс -жақ жүйесі патологиясына байланысты туатын аурулары негізінен тұрмыста және соғыстағы зақымдануларда болады, өйткені жақтардың жұтқыншақтың жарақаттануында тыныс жолының тарылуына (стеноз) байланысты көмек көрсетуге тура келеді. Кейде кейбір дәріні мыс, йод тұнбасын, көтере алмаудан көмейдің тарылуы пайда болады. Мұндай жағдайда жедел жәрдем көмегі керек. Оның үстіне бала кездегі көмейдің кейбір қабынулары кез-келген мамандықтағы дәрігердің қажетті көмек көрсете білуін талап етеді.

Жіті ларингит. Көмейдің шырышты қабығының көп таралған ауруларының бірі – жіті ларингит. Бұл жеке ауру түрінде дауыстың зорығуы нәтижесінде тууы мүмкін. Көбіне ол тұмаумен, тыныс жолдарының жіті ауруларымен қатар жүреді. Кейде ауру өндіріс орындарындағы шаң – тозаңның, газдың әсеріне байланысты болады. Жіті катаральды ларингитте көмейдің шырышты қабығындағы өзгерістер шырышты қабығындағы өзгерістер шырышты қабықтың қабынуымен, көмейдің барлық бөлімдерінің қан кернеуімен (гиперемия) сипатталады, ол әсіресе дауыс қатпарларында айқын көрінеді. Қалыпты жағдайда қатпарлардың шеті үшкір, жұқа, фонация кезінде барлық жері жабылады, ал қабынғанда қатпарлар қалыңдап, шеттері болбырланып, олардың керілу және жабылу қабілеті өзгеріп, фонациясы бұзылады. Қабынған кезде дем алу қуысына жиналған секрет қатпарлардың жабылуына одан әрі кедергі жасайды.

Симптомдары. Дауыстың бұзылуы, тамақтың жыбырлауы, жөтел. Дауыстың бұзылуы әртүрлі дәрежеде болуы мүмкін. Дауыс жуан, төмен, қарлыққан болады. Дауыс кейде мүлдем шықпай қалады (афония). Ларингоскоппен қарағанда көмейдің барлық бөлімдерінің тегіс қызарғаны, дауыс қуысында шырыш пен іріңді, жабысқақ секреттің жиналғаны көрінеді.

Емдеу. Дауыс режимі, яғни қатты сөйлеуге тыйым салу. Егер аурудың кәсібі дауысқа түсетін салмаққа байланысты болса, онда оны дауысы толық орнына келгенше жұмыстан босату керек. Тамақтану режимінің де үлкен маңызы бар – суық, өте ыстық, ащы тағамдарды жеуге болмайды. Көмейдің шырышты қабығын қыздыру үшін жылытылған сүт, минерал суын ішу керек, сонымен бірге мойынды жылы орайды. Аяқты ыстық ваннада ұстау, бумен булау (инголяция) да емдеу өте тиімді. Сонымен қатар көмей қуысындағы кепкен қабыршықты жібітіп түсіру үшін сілтілік бұлауды да қолданады. Мұның өзі жөтелді азайтады. Ісіген жағдайда тамырлар қабырғасының өткізгіштігін азайту үшін дәрілер қолданады (пипольфен, димедрол, супрастин, хлорлы кальций). Балтырға горчичник қояды.

Созылмалы ларингит. Ауру үш түрде кездеседі: катаральды, гиперпластикалы, атрафиялық. Барлық түрге де көмейдің дауыс қызметінің бұзылуы тән. Бұл аурудың көбінесе кәсіптік зиянды заттар, темекі шегу, дауыстың зорығуы әсер етеді. Темекі түтіні жоғары температурада болатындықтан көмей, кеңірдек, өңештің шырышты қабығын кептіреді және осы қабықтың үнемі қызарып, қанталап тұруына, сөйтіп қабыну құрылысының созылуына әкеледі. Қабыну әсіресе шылымды көп шегетін адамда таңертеңгілік жөтел туғызатын қақырықтың көп мөлшерде бөлінуімен қосарлана жүреді. Бұлай болатын себебі, темекінің түтіні көмейдің, өңештің және бронхтардың кірпікшелі эпителий қызметін басып тастайды. Сондықтан жөтел рефлексі күндіз бәсеңдейді, жиналған қақырықтың дауысасты кеңістігіне тасымалдануы қиындайды. Түнде эпителийдің функционалдық қызметі біршама орнына келіп, қақырықты көмейдің төменгі бөліміне әкеледі, бұл жөтел рефлексін тудырып, қақырықтың сыртқа шығуына себеп болады. Қақырық қабырғаға жабысып қалса қиындықпен бөлінеді, сондықтан жөтел қатты болуы мүмкін. Мұндай жағдайда көмейдің шырышты қабығы зақымданып қабыну құбылысының созылуына себеп болады.

Созылмалы катаральды ларингит. Бұл ауруға көмейдің барлық бөлімінің шырышты қабығының тұрақты, көмескі және біркелкі қанталауы тән, сонымен бірге аздап ісік те көрінеді.

Созылмалы гиперпластикалы (гипертрофты) ларингит. Ожау тәрізді қуыс аралығы шырышты қабығының дауыс, кіреберіс қатпарларының қалыңдауы тән. Қалыңдаған дауыс қатпарлары дауыс саңылауын толық жаба алмайды, сондықтан саңылау толық жабылу үшін бұлшықеттің жұмыла жұмыс істеуін қажет етеді, бұл еттердің шаршауына, нәтижесінде дауыстың бұзылуына әкеліп соғады. Дауыс қатпарларының қалыңдауы аралас және шектелген түрде болуы мүмкін. Созылмалы ларингиттің бір түрі «әнші түйіні». Бұл жағдайда дауыс қатпарларының бос шетінде, алдыңғы және ортаңғы бөлім шекарасының 1/3 қатпарларының жабылуына кедергі жасайтын кішігірім төмпешіктер пайда болады. Ларингиттің бұл түрі әдетте дауыстың зорығуына байланысты.

Емдеу – шырышты қабыққа әсер ететін дәрі-дәрмектермен  комплексті емдеу, лазерокоагуляция, криодеструкция, сонымен бірге шырышты қабықты гипертрофияға ұшыраған бөлімін хирургтың қатысуымен алып тастау.

Созылмалы атрофикалық ( құрғақ) ларингит. Өте қиын емделетін ауру, өйткені, мұнда тек ауруға уақытша жеңілдік беретін, ауру сезімін алуға бағытталған терапия әдісін ғана қолдануға болады. Созылмалы ларингиттің бұл түрінің негізінде тек көмейдің шырышты қабығында емес, сонымен бірге мұрын, жұтқыншақ, кеңірдектің шырышты  қабықтарындағы дистрофикалық құбылыстарда жатады. Бұл шырышты қабықтың жүйелі ауруы оториноларингологқа келген ауру тамағының қатты құрғап, бөгде заттың болуы сезіміне, дауысының кейде жоғалып кетуіне, бұзылуына, қабыршақтың пайда болуына шағынады. Ақырғы диагнозды ларингоскопия жасау арқылы қояды. Мұнда көмейдің бозарып қансыздагғанын, шырышты қабығының және дауыс қатпарларының жұқарғанын анықтайды. Толық жабылмауына байланысты дауыс қуысы саңылауынан жабысқақ сары түсті қақырықтың жиналғаны көрінеді.

Емдеу – арнайы көмей шприцімен оның саңылауына шырышты қабықты дымқылдап қабыршақты жібітіп түсіретін және дем алған кезде шырышты қабықты құрғатпайтын ерітінділер жіберу.

Жабысқақ қақырықтың түсуі мен қабыршақтың жұмсаруын жеңілдету үшін сілтілі бұлау жасайды. Тиімді болу үшін бұлауды бірнеше қайталау керек болады. Сондықтан ауруға уйде майлы препаратты ыдырататын қалта булағышын қолдануына болады. Стационар инголаториясы тек көмей мен өңешке ғана емес ұсақ бронхтар мен альвеолдарға да жететін аэрозолі бар аппараттармен жабдықталған. Организмге аэрозоль түрінде келген дәрі-дәрмектер бауырдан өтіп кіші қан айналу шеңберіне жетеді. Сөйтіп олардың белсенділігін ұзартады. Айта кететін жағдай, аэрозольдардың температурасы дәрі-дәрмектік препараттардың фармокологиялық қасиетіне және өңештің, бронхтардың, көмейдің шырышты қабығының кірпікшелі эпителиінің қызметіне әсер етеді. өйткені кірпікшелі эпителийдің түктері 30º температурада қимылын тоқтатады, ал бұлау үшін қолданылатын минерал сулары 37º-38º-та өзінің белсенділігін жоғалтады.

Көмейдің жіті және созылмалы стенозы, стеноздың кезеңдері, жедел жәрдем.   

Дауыс саңылауының тарылуын тудыратын патологиялық құбылыстар көмей ауруларының ерекше категориясын құрайды.

Көмейдің жіті стенозы. Дауыс саңылауының жіті тарылуы тек көмейдің шырышты қабығының қабынуынан ғана емес, сонымен бірге жарақаттану, кейбір дәріні қабылдамауынан туатын аллергиялық ісіктерден де болады. Кейде тыныс саңылауына кенеттен бөгде дененің (тамақ қиқымы, ішіп отырған сұйықтың, алып-салмалы тістің бөлшегі т.б) түсуі әсерінен дауыс саңылауын кеңейтетін бұлшықеттің тартылуына байланысты жағдаймен шұғылдануға тура келеді. Кейде мас адамдардың ауыз қуысы, жұтқыншақ, көмейдің рефлекс аймақтарын бақылау қабілетінің төмендеуіне байланысты тыныс саңылауының тамақ түйірімен жабылып қалуы кездеседі.

Көмейдің жіті стенозын тудыратын себепке байланысты жедел жәрдем беруде дәрігерлік тактика (әдіс) құрылады, яғни консервативтік немесе хирургиялық шаралар қолданылады. Дәрігердің мұндай жауапты ісінде аурудың шын мәніндегі жағдайын анықтай білуінің үлкен маңызы бар. Ол үшін дауыс саңылауының тарылу дәрежесіне байланысты көмейдің клиникалық көрінісін білу қажет. Көмей стенозының клиникалық көрінісін, тек дауыс саңылауының ені ғана анықтайды. Қалыпты жағдайда ересек адам 1мин. 7 л ауа жұтатыны белгілі, яғни 225 см³  таза оттегі. Тыныс саңылауы тарылған жағдайда өкпеге осындай көлемдегі ауа өту үшін дем алу актісінде ішке дем алу – үзіліс – сыртқа дем шығару түрінде қайта құрылу жүру керек. Дем алу актісінің реттелуі автоматты түрде жүреді және оған дем алу орталығын қоздырушы қандағы көмірқышқыл газы ерітіндісінің мөлшері әсер етеді. Көмірқышқыл газы көбейген жағдайда ( ол дем алу саңылауы тарылғанда байқалады) дем алу актісінде қайта құрылу жүреді, яғни тарылған тыныс саңылауынан аз мөлшердегі қажетті ауның өтуі үшін ішке дем алу ұзағырақ, ал үзіліс сыртқа дем шығару сияқты қысқа болады. Сөйтіп, инспиративті демікпе пайда болады, яғни ішке дем алу қиындайды. Клиникалық көзқарас бойынша көмей стенозының 4 кезеңін ажыратады. Бұл аурудың өмірін алып қалу үшін қолданатын әдісті дұрыс таңдауға мүмкіндік береді.

І. Компенсация ( қалпына келу) кезеңі. Мұнда дем алу актісін реттейтін механизмдер есебінен компенсация немесе қабыну пайда болады. Тарылған тыныс саңылауынан өтетін ауаның мөлшері: дем алу қимылының саны азаяды, ішке дем алу мен сыртқа дем шығару қысқа, қатты болады және бұның артынан, сонымен бірге қысқа үзілістен кейін, ұзақ ішке дем алу келеді. Тыныштық жағдайда адам демікпені байқамауы мүмкін, ол күшке салмақ түскенде ғана байқалады. Әдетте бұл кезеңде аурулар мазасызданбайды.

ІІ. Салыстырмалы компенсация кезеңі. Бұнда организм әлі де болса қосымша механизмдердің жұмылуы ( мобилизация) арқасында дем алу саңылауының тарылуынан туған қиыншылықты жеңе алады. Бірақ ауаның қажетті көлемін үлкен кедергімен толтырады. Инспираторлық демігу айқындала түседі. Ауруда қобалжу, мазасыздық білініп, акроцианоз                 ( тырнақтарының көгеруі) пайда бола бастайды.

ІІІ. Компенсацияның бұзылу кезеңі. Ауру уй ішінде өзін қоярға жер таппай қатты мазасызданады, қалай да ішке кіретін ауны молайту мақсатымен өзінің жағасын жыртуы мүмкін. Аурудың бетін суық тер басып, көздеріне үрей толып, шарасынан шығатындай болады. Бет терісі қызара көгеріп, ілезде мойын мен кеудеге таралады. Бұл кезеңде дем алу жиілейді, бірақ ол үстірт болады және дем алу қимылы өте әлсіз білінеді, өйткені көкірек клеткасы қимылсыз, тек көмей томпағы (адамово яблоко ) ғана жоғары –төмен қатты қимылдар жасайды. Дауыс пен жөтел дыбыссыз, пульс жиілейді, есі өзінде болады.

VI. Асфикция кезеңі. Бұл көмей стенозының  ақырғы кезеңі. Бұған естен айырылу немесе есінен шатасу тән. Дем алу анықталмайды не Чейн- Стокс түрінде болады. Бет терісі көгеріп, бозғылт тартады. Көзінің қарашығы күрт үлкейеді, бірақ жүрек қызмыті тоқтамайды.

Жедел хирургиялық жәрдем.   Тамақтағы тыныс саңылауының жіті тарылуына жедел көмек көрсетерде дәрігер тыныс жолын ашу әдісін жағдайға байланысты таңдап алуы керек. Тұншығып дем ала алмай жатқан ауруға жәрдем берердегі дәрігердің кездесетін ең басты қиындығы – ол аурудың жағдайын тез және дұрыс анықтай білу, мазасыздану жөніндегі бар мүмкіншілікті бағдарлау, тұншығудың күшею себебін анықтау, тамақтағы вена тамырларына қан толып кернеуіне, ал кейде ауру мойнының анатомиялық ерекшеліктеріне         ( май клеткасының мөлшері, мойынның қысқлығы) байланысты хирургиялық көмек көрсету қиындайды.

Классикалық трахетомия жасауға мүмкіндік болмаған жағдайда дәрігер аурудың өмірін аман алып қалып, трахетомия жасайтын емдеу мекемесіне жеткізу үшін операция жасау керек. Қолайсыз жағдайда жасалатын осындай хирургиялық жәрдемнің түрі (  көлік үстінде, далада, қоғамдық орындарда т.б) – коникотомия.

Коникотомия – сақина тәрізді шеміршектің жоғарғы бөлімін қалқанша шеміршектің шетімен байланыстыратын сүйір байламның кеңірдекке орналасқан жерінен ашу. Қалқанша шеміршек пен сақина тәрізді шеміршектің шеткі  аралығындағы кішігірім шұңқырларын жауып тұратын, басты артқа қайырғанда қолға жақсы білінетін сүйір байлам аймағында ірі қантамырлары болмайды, артжағында көмей қуысы орналасқан осы байламды тек қана тері жауып тұрады.

         Коникатомия жасау үшін ауру отырып, басын артқа қайыру керек, сонда сүйір байламның түтік салатын жері айқын көрінеді. Дегенмен, ол жер дәрігер саусағының ұшымен қалқанша шеміршекті алдыңғы шетінен кішігірім шұңқырға дейін сипап қарағанда дәлірек анықталады. Осылай анықтағаннан кейін уақытты өткізіп алмас үшін анестезия жасамай –ақ, тері мен сүйір мен байламды көлденеңімен кесіп дауыс асты қуыстың саңылауына жетуі керек. Мүмкін болса осыаймақтың артқы бөлімдерін зақымдап алмауға тырысу керек. Кескен жерге енгізетін түтік өте жалпақ болмау керек, өйткені мұндай жағдайда айналасындағы тканьдерді басып қабыну процесін туғызуы мүмкін.

Трахеотомия – көмейдің әртүрлі аурулары мен зақымдануларында ауруды аман алып қалу әдісі. Бұл ерте заманнан белгілі әдіс. Дегенмен осы уақытқа дейін хирургиялық емдеуде бұл өте жауапты операцияның қатарына жатады. Уақытын өткізбей дұрыс жасалған трахеотомия адам өмірін сақтап қана қоймайды, сонымен қатар толық жазылуын да қамтамасыз етеді. Трахетомияны  төмендегі ережелер бойынша салады:

1. Аурудың қалпы. Шалқадан жату қалпы көбірек таралған, бірақ кейбір жағдайларда трахеостомияны аурудың басын артқа жіберіп отырған қалпында салуға тура келеді.Ең алдымен жұмыс істеуге ыңғайлы болу үшін мойынның астына кішкентай жастық қояды, тек хирург кеңірдекті ашқан уақытта, онымен жұмыс істеу жеңілдеу болу үшін және кеңірдекті кесуге санаулы секунд қалғанда жастықты аурудың арқасына қарай жылжытады.
2. Анастезия. Көп жағдайда, жедел операциядағы трахестомияны жергілікті сезімсіздендіру арқылы жасайды, ал кейде өте тығыз жағдайда, ауру тұншыққанда, операцияны ешқандай  сезімсіздендірусіз жасай береді. Егер операция жоспарлы түрде болса, онда қазіргі уақыттағы тиімді сезімсіздендіру интубациялық наркоз болып есептеледі. өйткені хирургиялық әрекетті басқарылмалы демалу арқылы жасауға болады. Жерпгілікті сезімсіздендіру новокаин мен тримекаин (1-2 %) ерітінділерін қолданады.
3. Мойынның алдыңғы бетін бағдарлау бұл кеңірдек қабырғасына дұрыс жетуге көмектеседі, (көмейдің томпақ жері, сақина тәрізді шеміршектің доғасы , мойындырық ойындысы). Мойынның алдыңғы бетінің терісін тура ортасынан кесу керек. әйтпесе хирург қателесіп кеңірдектің жанынан өтуі мүмкін.
4. Трахетомияның түріне байланысты хирург: жоғарғы, ортаңғы трахетомия – оң жақта, төменгі трахетомия – сол жақта тұруы керек (бұл әртүрлі деңгейде кеңірдекті ашқанда кесудің ыңғайлы болуы үшін қажет).
5. Теріні көмей томпағының ортасынан мойындырық ойындысынан     5-6см жерден кеседі.
6. Тері мен теріасты клечатканы бүйірлі скальпелмен кескеннен кейін мойынның ақ сызығын яғни төс-тіласты етінің жалғасқан жерін табады. Теріні жан-жаққа ысырғаннан кейін осы сызық көрінсе алған бағыт дұрыс деп есептеуге болады.
7. Кесілген тері бойымен мойынның ақ сызығын кесу керек. Оның астында жатқан қалқанша безінің алқымын зақымдап не жаралап алмас үшін, бұл сызықты скальпелмен емес қайшымен қию керек. Ең алдымен осы ақ сызықтың ортасы кезіндегі тканьді екі пинцетпен көтеріп қайшымен көлденең қияды. Осы қиған жерден астынан және үстінен науа тәрізді зонд енгізіп, оның үстімен мойынның ақ сызығы тілінген тері бойымен кеседі.
8. Бұлшықеттерді жан-жаққа ысырғаннан кейін кеңірдекті жауып жатқан қалқанша бездің қан тамырлы алқымы жақсы көрінеді. Қалқанша безі алқымына жоғарғы трахеостомия жасау үшін кеңірдектің бірінші сақинасын ашады. Төменгі трахетомия жасау керек болған жағдайда қалқанша без алқымын жоғары жылжытып, кеңірдектің 3-5 сақиналарын ашады.
9. Кеңірдек саңылауын ашу алдында қанды толық тоқтату керек. Жөтел рефлексін басу үшін кеңірдектің шырышты қабығына кеңірдек сақина байламдарының арасынан 1 мл 5% кокаин немесе  1% дикаин ерітіндісін жіберіп сезімсіздендіреді. Жоғарғы трахеотомияда кеңірдектің екінші және үшінші, ортаңғы трахеостомияда – үшінші және төртінші , ал төменгіде – төртінші және бесінші сақиналарын кеседі. Жоғарғы трахеотомияда кеңірдектің екінші сақинасын кескенде дауысасты қуыстың шырышты қабығын зақымдап алмауға тырысады, өйткені бұл аймақтың ткані зақымданса және трахеостомия түтігі ұзақ уақыт тұрғанда грануляция болып, кейін тұрақты тыртық пайда болады. Осыдан көмейдің саңылауы тарылып, ауру ұзақ уақыт трахеостомия түтігімен жүріп қалуы мүмкін.
10. кеңірдек сақиналарын сүйір скальпелмен кеседі. Кеңірдектің артқы қабырғасын зақымдап алмау үшін оның қабырғасын толық кесе алатындай (0,5см) скальпелдің ұшын ғана қалдырып, бүйірін дымқыл мақтамен орап алған жөн. Екі сақинаны немесе сақинааралық байламды кескеннен кейін, ол жерді кеңейту үшін жаракеңейткішті енгізеді де, трахеостома түтігінің сәйкес нөмерін (1-5) қояды. Кеңірдек қабырғасындағы жараның көлемі қанюның диаметріне сәйкес болмаса, ал тері бүкіл ұзындығында тігілген болса, түтіктер темірден болуы мүмкін. Дем алған кезде әсіресе жөтелгенде ауа теріасты клечаткаға өтіп эмфиземаның тууына себеп болады. Ол алдымен мойын, бет аймақтарын қамтып, кейін көкірек қуысына таралады. 

Жедел трахетомия жасағаннан кейін, барлық күшті көмей стенозын туғызатын себептерді болдырмауға жұмсау керек.

Көмейдің созылмалы тарылуы (стенозы). Көпшілік жағдайда қатерсіз өскіндердің болуына байланысты бұл ауру оториноларингологияда үлкен проблема түзеді. Көмейдің созылмалы стенозымен ауыратын ауруларды емдеудегі негізгі жұмыс – ақыр аяғында аурудың трахеостома арқылы емес, мұрын арқылы табиғи жолмен дем алуын қамтамасыз ететін шаралар жүргізу.

Көмейдің қатерсіз өскіндердің ең көп таралған түрі фиброма. Ол дауыс қатпарларының бос шетінде, алдыңғы бөлімге жақын немесе осы қатпарлардың жоғарғы бетінде болады. Гистологиялық көрініске фиброма дәнекер тканьнен тұрады және эпителиймен жабылған сырт көрінісінде олар сарғылт реңді, жіңішке аяқтары бар, дауыс қатпарламалары шетінен шыққан сфералық формадағы безді елестетеді. Кейде мұндай жаңа өскіндердің дәнекер тканьдерінде көптеген қан тамырлары болады, мұндай жағдайда ісік қызғылт көк түсті. Бұл – ангилофиброма. Олар өте баяу өседі және қай жерде шоғырланғанына байланысты ерте (ісік байламның бос шетінде орналасып фонация кезінде дауыс саңылауының жабылуына кедергі жасайды) болуы мүмкін.

Емдеу. Тек хурургия – жергілікті сезімсіздендіру немесе наркоз арқылы операциялық микроскоппен шағын инструменттерді қолданып алып тастау.

Балаларда папиллома кездеседі, бұл ауру қайталанып көмейдің барлық бөлімдеріне тіпті кеңірдекке жайылуға бейім, сондықтан оны көмейдің папилломатозы дейді.

Емдеу. Ауыз арқылы немесе көмейді ашқаннан кейін (ларингостомия) қайталап хирургиялық әрекет жасау паллиативті шараларға жатады. Біршама үміт беретін ем лазер сәулесін қолдану.

Тіс жақ  жүйесі патологиясын тудыратын көмейдің жаңа өскіндерінің ішінде ларингоцеле (жөтелгенде шырышты қабығының астына ауаның енуі). Ол кіре беріс қатпардың қалыңында пайда болады.

Емдеу. Хирургиялық – сыртқы жол арқылы ларингоцеленің қабығынын алып тастау.

Көмейдің қатерлі ісігі.

Көмей аймағында кездесетін қатерлі ісікке оның барлық бөлімнің зақымдайтын рак жатады. Көбіне еркектер аурады, оның ішінде шылым шегетін адамдарда, шекпейтіндерге қарағанда 25 есе жиі кездеседі. Көмейдің рак ісігі симптомының өсу жылдамдығы оның қай жерде пайда болғанына байланысты. Ісіктің ең «жайлы» жері дауыс қатпарлары. Дауысасты аймағының рагі де кеш диагноз қойылатын ісікке жатады, сондықтан ауру ұзақ уақыт бойы ештеңе сезбейді, дәрігерге дем алуы қиындаған уақытта немесе қанды қақырық тастағанда барады. Жұтқыншақтың көмей бөлімінің рак ісігінде аурудың тамағыжыбырлап, мазасызданады, кейде ауру сезімі құлаққа беріледі. Сондықтан кез келген маманға бірінші белгісін анықтау үшін онкологиялық сақтық керек.

Ісіктің таралуына байланыстыкөмей рагінің 4 кезеңін ажыратады: 1. Ісік көмейдің тек бір бөлімінде ғана болады, мысалы, дауыс қатпарында. Метастаздар болмайды. 2. Ісік көмейдің барлық бөлімін қамтиды (барлық дауыс қатпарларында), метастаздар болмайды. 3. Ісік көмейдің басқа бөлімдеріне өтеді (дауыс қатпары, кіреберіс қатпары, тілшік), метастаздар сол жердегі лимфа түйіндерінде. 4. Көмекейдің көлемді ісігі – көршілес мүшелерге таралады (тілдің түбі, өңеш). Алшақ және жақын метастаздар, кахексия. Тек қана жаңа өскіннің сыртқы түріне қарап қойған көмей рагінің диагнозы әр уақытта дәл бола бермейді. Дауыс қатпары қимылының нашарлауы немесе қимылсыз қалуы, көмей бөлімдері түсінің әртүрлі өңге енуі: бір дауыс қатпарының қалыпты түрде, ал екіншісінің қанталауының үлкен маңызы бар. Көмейдің фронтальды томографиясы оның ісігіне тән белгілерді көрсетіп береді. Диагноз қоюда шешуші роль биопсияға тиеді.

Емдеу. Сәулелік хирургиялық, химиотерапиялық. Қазіргі уақытта көмейді толық алып тастайтын аурулар саны, ісіктің диагнозын ертерек қоюға, сақтықпен емдеу әдістерін зерттеп қолдануға байланысты едәуір азайды. Дегенмен, кейде сол аймақтағы лимфа түйіндерін, теріасты клетчаткасын, вена тамырларын алып тастауда, тотальды ларингоскопия әлі де болса онкологтардың қаруы болып келеді.

Емдеудің аралас әдісі қолданылады: хирургия, одан кейін химиотерапия немесе сәулелендіру, одан кейін хирургия мен химиотерапия.

Көмей туберкулезі мен мерезі.

Көмей туберкулезі (құрт ауруы) әр уақытта екіншілік ауру, яғни мұнда міндетті түрде өкпе туберкулезі болуы мүмкін. Үнемі жөтелуден көмейдің шырышты қабығына көп мөлшерде қақырықтың жиналуынан жапқыш эпителий зақымданады. Туберкулез микобактериялары бар қақырық шырышты қабықтың зақымданған жерімен жанасып қабынудың тез өрбуіне мүмкіндік туғызады. Инфильтраттар пайда болып, ол кейін іріген ойындыларға айналады, қабыну кезеңдерінің әр қайсысы көмейде өзіне тән көріністермен ерекшеленеді, ол көбіне қабыну ошағының қай жерде болуына байланысты. Егер өкпе туберкулезі ауруында дауыс қарлығып, ларингоскопияда көмейдің әр бөлімдері әр түсте көрінсе немесе қатты ауыратын жара болса, онда бұл көрініс көмейдегі туберкулез құбылысына өте ұқсас болады. Жаралар өте терең болуы мүмкін және олар перихондриттің дамуына мүмкіндік береді.

Емдеу осы ауруға тән – фтивазид, ПАСК, арнайы мекемелерде бақылау.

Көмейдің мерезі әртүрлі кезеңде кездесуі мүмкін. Алғашқы сатысы рак пен туберкулез сияқты, алдымен көмейдің шырышты қабығы түсінің әртүрлі болуымен сипатталады (бір дауыс қатпары қалыпты түсте, екіншісі қызарған). Тек осындай ларингоскопиялық көрініс дәрігердің көңілін аудару керек және ол диагнозды анықтап, ауруды арнайы мекемеге жіберуге міндетті (анамнез ауру шағымы, серологиялық зерттеу, ларингоскопия, биопсия).

Бронхтар ауруы. Бөгде заттар. Бронхтар ауруында негізінен жедел көмек көрсету, (бөгде заттар), диагнозды анықтау, бронх ісігіне биопсия алу оториноларингологтың міндетіне жатады. Бронхтағы бөгде заттар (5 жасқа дейін) балаларда жиі кездеседі (95%). Ойнап жүргенде балалар әртүрлі заттарды жұтып қоюы мүмкін – ойыншықтың темір немесе плпстмасса бөлігі, әртүрлі дәндер (қарбыз, шемішке, жаңғақ т.б.) Ересек адамдар көбіне тіс протезін, сүйек т.б. жұтып қояды.бронхтың бөгде зат кезіндегі клиникалық көрінісі көптеген факторларға байлансты: бөгде заттың көлемі, оның сыртқы, неден тұратыны. Алдымен ұзаққа созылатын қатты жөтел пайда болып, кейін бәсеңдейді. Бұл жөтел рефлексінің бәсеңдеуіне байланысты. Көп жағдайда кеңірдек кеңістігіне түскен бөгде зат «жүзгіш» болады, яғни жөтелген кезде кеңірдекте қозғалып жүреді. әдетте мұндай заттар шемішке немесе қарбыз дәні. Дем алу саңылауына түскен мұндай бөгде зат кеңірдектің бронхқа бөлінетін жеріне дейін жетіп жөтел рефлексін тудырады. Ол дауыс саңылауының кеңейген кезіндегі қатты ішке дем алу мен тез іштен дем шығарудан тұрады. Ауа ағымымен бөгде зат жоғары көтеріледі, сол уақытта дауыс қатпарларына тиіспей дем алу саңылауына өтіп кетсе, ол өз бетімен сыртқа шығарылады. Бронхтағы клиникалық көрінісі бөгде заттың бронхты толық не жартылай жауып тастауына байланысты. Көбіне ол оң бронх бағанына кетеді, өйткені оң бронх кеңірдектің жалғасы есебінде, ал сол бронх одан доғалданып кетеді. Егер бөгде заттың көлемі бронх саңылауымен бірдей болса, онда оны толық бітеп, өкпенің коллапсы туады: өкпе шекарасынан жылжиды,дауыстың дірілі күшейеді, тыңдап тексергенде дем алу болмайды, қарсы жағында эмфизема пайда болады. Ентікпе анықталды. Мұндай көрініс өте тез немесе біртіндеп, бөгде зат бронхтың шырышты қабығының қабынуын, ісінуін туғызғанда дамуы мүмкін.

Жалпы тексерумен ( қарау, перкусия, аускультация – тыңдау) мұқият жиналған мәліметтерден басқа көкірек қуысын рентгенге түсіру керек. Бөгде зат анықталмаған жағдайда контрасты ерітінді жіберіп бронхография жасау керек болады.

Бронхтағы бөгде затты алуда жедел жәрдем беру әдісі – негізінен бронхоскопия жасау: жоғарғы, ауыз қуысы арқылы және төменгі, мұнда алдын ала трахеостомия жасауға тура келеді. Төменгі бронхоскопия, оны жасауға көп уақыт керек болғанда, тіпті қайталауға тура келгенде жасалады.

Қазіргі уақытта бронхоскопия жасауға қолданылатын приборлар түкті оптикалы иілгіш және иілмейтін, шетінде қондырған жарық шамы бар темір түтік түрінде болуы мүмкін. Дем алатын бронхоскоптар да бар, олар наркозбен бронхыларды зерттеп, олардың бөліктерін қарап тексеруге мүмкіндік береді. Диагностикалық бронхоскопия бронхтарды тексеріп, гистологиялық зерттеу үшін материал алу керек болғанда жүргізіледі.

 

                      Пайдаланылған әдебиеттер

1. С.Е. Тайбағаров, Ю.М. Овчинников «Құлақ, тамақ және мұрын аурулары».  Алматы «Білім» 1994.
2. А.Г. Басова  история сурдопедагогики. М. Просвещение, 1984. 
3. Күзембаева Ә. Адам анатомиясы. Алматы 2001
4. Қ. Дүйсембин, З. Алиакбарова. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы (Оқулық). Алматы 2003.
5. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенова А.А., Нілдібаева Ж.Б. Алматы – 2005, «Адам физиологисы».
6. Жандар Керімбектің Ермаханы «Тәнтану. Адам анатомиясы», Алматы – 2004.
7. Тайбағаров С.Е., Ю.М.Овчиников Алматы білім – 1994, «Құлақ, тамақ және мұрын аурулары».