Тақырыбы.  Климаттық жағдайлардың әсер етуі. Өнеркәсіптердің қауіптілігі.

1. Парниктік эффектің жылулық әсері
2. Климаттық жағдайлар, олардың қасиеттері
3. Өнеркәсіптердің қауіптілігі.

Климаттың құрылымдануының маңызды факторы болып жылыжайлық (парникті) эффект – ауаның жер бетіндегі қабатының қызуы есептеледі, ол негізінен атмосфераның ұзын толқынды (жылулық) сәулелерді жер бетінде көп сіңіретіндігінен болады, бұл сәулелер болса өз кезегінде Күннің сәулесінің Жер бетіне дейін жарықтық энергиясының жетуіне дейін түрленуінен туындайды. Жылыжайлық эффектіге ластаушы заттар қосатын үлесін алып қарасақ: көміртегі қостотығы 66%, метан - 18%, фреондар – 8, азот тотығы - 3%, ал қалған газдар - 5%. Жылыжайлық эффектіге әртүрлі газдардың әсер етуі әртүрлі болып келеді. алып қарасақ, метанның молекуласының әсер етуі 25 есе, ал фреондар – 11 мың есе көміртегі қос тотығы молекуласынан жоғары күшке ие.

Жылыжайлық эффекті атмосферадағы жылыжайлық газдар концентрациясы артқан сайын өседі, және ол өз кезегінде климаттың жылуына алып келеді.  Жылыжайлық эффекті атмосферадағы жылыжайлық газдар және булар концентрациясының артуымен өседі, және ол өз кезегінде климаттың жылынуына алып келеді. Қазіргі уақытта атмосферадағы көміртегі қос тотығының мөлшері 1 млнға шаққанда 336 бірлік құрайды. Жыл сайын ол 1-2 бөлікке артуда. Жылыжайлық эффектінің артуымен Арктика мұздарының еруі күшейеді. Алып қарастыратын болсақ соңғы 30 жыл ішінде Солтүстік мұзды мұхиттың мұзды қабатының қалыңдығы 40 пайызға азайды. Бірнеше онжылдық алдын ғана Солтүстік полюске тек жеке батыр тұлғалар ғана аяқ баса алатын еді. Бүгінгі күні ол жерге ыңғайлы каюта көмегімен орташа қуаттағы мұзжарғыш арқылы баруға болады. Гренландия мұздықтары, Альп тауы, Кавказ, Килиманджаро шыңдарының мұздары да еруде. Соңғы 9 жыл ішінде Гренландияның мұздықтарының еруі 3 есеге дерлік өсті.

Жылыжайлық эффектінің күшеюінің әсері. Көміртегі қос тотығының концентрациясы 400-500 бірлікке дейін артатын болса орташа алғанда бүкіл планетаның жер беті қабатының температурасы шамамен 1-1,5⁰С дейін көтеріледі, ал концентрация шамасы 60-700 бірлікке жететін болса, температураның көтерілуі 4-5⁰С құрайды. Климаттың жылынуы биосферада катастрофалық өзгерістерге алып келеді, құрғақшылық жиілейді, Арктика мұздықтарының еруі күрт өседі, Гренландия және басқа да таулы массивтер (Антарктиданың еруінің қосатын үлесі елеусіз, себебі жылыған кезде ол жақта жаңбыр және қар жаууы жиіліп, және мұз қалыңдығының артуы орын алады) қарлары мен мұздықтары ериді. Әлемдік мұхит деңгейі көтеріледі. 2030 жылға қарай мұхиттың деңгейінің көтерілуі 20 см шамасында, ал 2100 жылы – 60 см болжамданып отыр. Осының нәтижесінде теңізге жақын орналасқан елдер суға батады, соның ішінде халық жиі орналасқан Бангладеш, сонымен қатар Нью-Йорктың көп бөлігі, барлық жер асты жүйелері мен аэрапорттары суға кетеді. Солтүстік аймақтарда көп мыңдаған жылдар бойы жиналған мұздар еріп және ормандар орнына көлдер пайда болады.

Кейбір суық климатқа ие елдер (Скандинавия, Канада, Ресей) ұтыс жағдайында қалуы мүмкін, себебі олардың халық шаруашылығы үшін климаттық шарттар жақсарады. Бірақ жауатын жаңбырлар мен қар мөлшерінің азаюынан Солтүстік Америкалық елдерде дән дақылдарын өндіру көлемі азаяды, олар негізінен глобальды масштабтағы басты өндіруші елдер болып табылады. Э.Длуголецкий қазіргі уақытта климаттың өзгеруі салдарынан экономикалық залалдар өсуінің басы ғана басталуда деді: «Осы өсетін қарқында 2065 жылдың өзінде мұндай залал салдары болжамданып отырған әлемдік өнім мөлшерінен асып түседі. Бірақ әлем оған дейін дағдарысқа ұшырайды».

Рио-де-Жанейрода өткен конференцияның материалдарына қарамастан, яғни барлық елдерді көміртегі тотығын атмосфераға бөлу мөлшерін азайтуға шақырған құжаттамаларға қарамастан оң нәтижелер тек қана Греманияда байқалуда, ол мұндай шығарылымдар көлемін 10 % ға азайтты. Ресейде 1990 жылдары көмірқышқыл газының шығарылымдарын азайту 27,4% ға төмендетті, бірақ ол өндірістердің құлауы нәтижесінен болған еді, ал қазіргі уақытта өндіріс көлемі, және сәйкесінше шығарылымдар көлемі де өсуде. Өз кезегінде Индонезия көмірқышқыл газы шығарылымдары мөлшерін 40 пайызға, Қытай және Үндістан – 30 пайызға, Бразилия – 20 пайызға арттырды.

АҚШ-та көмірқышқыл газы шығарылымдарының ғаламдық мөлшері 27,9 пайыз құрайды, шығарылым мөлшері яғни 6 пайызға артқан. Бұл ел қоршаған ортаны қорғау жағынан өкінішті рекордсмен болып саналады. Көмірқышқыл газының орташа әлемдік шығарылымдары мөлшерін бір адамға шаққанда – 0,9 тонна (Ресей – 2,9, Үндістан – 0,3), ал АҚШ-та бұл көрсеткіш 5,3 тонна құрайды. Соған қарамастан шығарылымдар мөлшерін бұл «технологиялық аждаһа» азайтуға деген ұмтылысты байқатпай отыр. АҚШ Киоттық хаттамаға қол қоюдан бас тартты (16.2.1 бөлімді қара).

Альтернативті гипотезалар. Жылыжайлық эффектінің өсуі салдарынан және оның одан ары мұхит деңгейі көтерілуінен қашып құтылу мүмкін еместігі барлығына бірдей әсер етпейтіндігін ескеру қажет. Алып қарайтын болсақ, клииматтың жылуына мұхиттың ағыстар да кедергі келтіреді. Қазіргі уақытта Еуропа елдерінің климаттың жұмсақтығы көпшілік дәрежеде ағыстың жылулық бетті болуымен (олардың бір бөлігі Гольфстрим болып табылады) анықталады, олар қуатты ағыспен (шамамен амазонка өзені су көлеміндей ағынмен) Атлантика тропикалық аудандарынан келуде. Бұл сулар бірнеше жоғары тұзды, және сондықтан да Солтүстік Атлантика суларымен салыстырғанда ауырлау. Исландияға жақын маңда олар өте күшті салқындатылады, және өзінің жылуын атмосфераға береді, түбіне сіңе отырып және суық ағыс үшін бастау береді, және ол үлкен тереңдікте кері бағытта ағады – Атлантиканың оңтүстігіне қарай.

«Конвейер» қозғалысына алып келетін теңіздің ағу механизмінде Солтүстік Атлантиканың анағұрлым тұзды ауыр суларының төменге батуы маңызды роль атқарады. Егер Гренландия мұздықтарының еруі басталатын болса, онда жылу ағыстағы сулар анағұрлым кермекті болып және сәйкесінше аздап ауыр болады. Олар батпастан және «конвейер» тәрізді күйге өтіп және Солтүстік жарты шарға оңтүстіктен жылу беру болмайды. Нәтижесінде жылу емес, барлық Солтүстік Еуропа елдерінде салқындау орын алады (Ресейде тек Санкт – Петербургта ғана емес, сонымен бірге Мәскеуде, және тіпті одан да Оңтүстікте орын алуы мүмкін).

Мұхиттың құрғақшылық климатына қосатын үлесі де айтарлықтай, ол Эль-Нинью-Оңтүстік тербелістері (ЭНОК) – аномальды (нормадан жоғары) Эквадор және Перу жағалауларында Тынық мұхитының беттік суларын едәуір жылытады, және ол бірнеше жылда бір рет қайталанады. ЭНОК жалғасу уақыты 6-8 айдан – 3 жылға дейін, орташа 1 ден 1,5 жылға дейін жетуі мүмкін. ЭНОК көпшілік жағдайда жаңа жыл мерекелеріне тура келеді (желтоқсанның аяғы) және сондықтан да Оңтүстік Американың жағалауының балықшылары оны Исус Христостың кішкене кезінде атымен байланыстырады. ЭНОК араларында апвеллинг келіп тұрады, ол перулік «Ла – Нинья (аудармасында – қыз дегенді білдіреді) атауына ие.

Судың әрбір жылынуы тек мұхиттың балық өнімділігін азайтып қана қоймай, сонымен бірге планетаның климатына да орасан зор әсерін тигізіп, су тасқындарына алып келеді. ЭНОК орын алу аудандарының Ресейден өте қашық орыналасқандығына қарамастан дәл сол құбылыстың қатысуында Каспий теңізінің деңгейі көтеріледі. Климаттың жылынуы салдарынан соңғы он жылдық ішінде ЭНОК жиілігі өсті. Олардың арасындағы орташа интервал 100 жыл ішінде 7 ден 5 жылға төмендеді.

Төменгі жазықтықтардағы климаттың жылынуы жоғары жазықтардағы салқындау есебінен компенсацияланады. Соңында, айтатын болсақ жылыжайлық эффектіге атмосферадағы аэрозольдардың блоктауын да айтуға болады, ол күкірттің отынды жағу салдарынан атмосферадағы концентрациясынң өсуі нәтижесін түзіледі. Атмосфераның салқындауына сонымен қатар бұлттылықтың өсуі де ықпал етеді (бұлттар күн сәулесінің жерге тікелей түсуіне кедергі келтіреді).

Соңында айта кету қажет, кейбір климатологтар климаттың жылынуы мүлде адам шаруашылығымен байланысты емес. Бұл табиғи процесс және ондағы адамзаттың антропогендік көміртегі арқылы қосатын үлесі тек қана 10 пайыз құрайды дейді.

Климаттың жылынуынан болатын жанама салдар. Климаттың жылынуының әсері жанама эффектілерінің кең спектрін тудыруы мүмкін, ол экожүйенің құрылымдануына, санитарлы және басқа да өмір шарттарына әсер етеді және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен сілкіністерге алып келуі мүмкін. Алып қарастыратын болсақ, қауіпті дерттер тасымалдаушылары (малярлы сона, шыбын, бронх тарату жәндіктері, шистоматоз тасымалдаушылары) жаңа жазықтық пен мекендеу орындарына ие болады. Осының салдарынан малярлар дерт туғызушылығы жылына 2 ден 50-80 млн жағдайға дейін арттыруы мүмкін. Су температурасының өсуі су қоймаларының анағұрлым интенсивті көркеюіне және холералық виброиндар (олардың жаңа штамдарының түзілуі де мүмкін) мөлшерін артырады. Құрғақшылық болса өз кезегінде аштық және тойымсыздық жағдайларын жиілетеді, ол әсіресе кедей елдерге қатты әсер етеді.

Табиғи апаттар.  Климаттың одан ары жылу мәселесін болжамдалу бағытына байланысты жан – жақты сөз тартысқа салғанымызбен, келесі, адамның атмосфераға деген қатысуы осы уақыттың өзінде Жер жүйесінің климаттық шартының бұзылуына дәлел бола алатын бірнеше апаттарға алып келгені факт болып табылады.

1998 жылы бұрын соңды тарихта болмаған су тасқындары болып өтті, одан 54 ел зардап шекті. Қытайда Янцзы өзенінде 2500 адам қайтыс болды, ал 56 млн адам қансыз қалды. Бангладеште мүлде күтілмеген жаңбыр жаууының ұзаққа созылған науқаны болды, оның нәтижесінде елдің 2/3 бөлігі бір ай бойы су астында қалды, 21 млн. адам қансыз қалды, күріш жиын- терімінің едәуір мөлшері жойылды. Орталық Америкада «Митч» Ураганы орын алды. Ондағы желдің жылдамдығы рекордтық күшке дейін жетті – 270 км/сағат. Оның солтүстікке қарай жылжуы қуатты атмосфералық тылмен блокталды, және сол ураганның ортасында қалған Орталық Америка аудандары кейбіреулері бір аптада 2 м дейінгі жауын шашынды бастан кешірді. Ең күшті жауын шашын Гондурас, Никарагуа елдерінде орын алды, олар өздерінің жиын- терімінің 70 пайызын жоғалтты. 11 мың адам қайтыс болып және сонша адам із-түссіз жоғалды. Климаттың өзгеруі дауылдарды жиілейді және олардың күшін сарқылмас етеді. 1995 жылы Атлантикада теңіз бетінде ең суық рекордтық температура анықталды, және сол жылы аудандарға 19 тропикалық дауыл келді, ол орташа алғанда әрбір 49 жылда қайталанатын жағдайларда екі есе жиі.

ХХІ ғасырда осындай жойқын күшке ие су тасқындары және дауылдар жыл сайын орын алатын болды. Алып қарасақ, 2005 жылы Американдық штаттар Луизиана, Миссисипи және Аалбамада Катрин ураганы болды, оның келтірген залалы Митч ураганынан кем емес. 500 адам өліп, және 500 мың адам тұратын Жаңа Орлеан толық бұзылып, қаладағы су деңгейі 8 метрге дейін жетті.Өлген адамдар санын азайту тек қана ураган орын алған аудандағы адамдарды эвакуациялау есебінен мүмкін болды. Мұнда ураган мұнай платформаларының едәуір бөлігін қиратты, және соның салдарынан мұнайға деген баға күрт өсті. 2005 жылы тамыз айында толастамаған қар жауу және еруі Орталық және Шығыс Еуропада күшті су тасқынына алып келді. Бұл апат аумағына Австрия, Швейцария, Франция, Германия, Чехия, Румыния, Венгрия, Словения, Хорватия, Молдавия және Болгария тап болды. Су тасқынының зардабы құрбаны болып 60 адам тіркелді, оның ішінде 31 адам Румынияда, және 20 адам Болгарияда қайтыс болған. Болгарияның бес ауданында, соның ішінде Софияда барлық дерлік құнарлы топырақ жойылды. Ол елде арнайы табиғи апаттар және катастрофалар бойынша Министрлікті құруға себепші болды. Материалды шығынның сол апат салдарынан болған Еуропадағы жалпы сомасы 1,5 млрд. евродан асып түсті.

Тұрақсыздандырылған климат өте күшті ыстыққа алып келуі мүмкін. Техаста осындай ыстық мезгілде ыстықтан 100 адам қайтыс болды, ал Үндістанда сол жылы сол адамс шыдамас ыстықтан 3 мыңнан аса адам көз жұмды. Өте қорқынышты құрғақ аптап ыстық ауа райы Оңтүстік-Шығыс Азияда және Амозонка өзенінің ауданында көптеген өрттер шығуына себеп болды: тропикалық ормандар, яғни өздігінен жануы қиын ормандарды өрт шалды. 1998 жылы құрғақшылық салдарынан Ресейде соңғы он жыл ішінде ең төмен егіншілік терімі алынды. 1998 жылғы экономикалық шығындар 72 млрд. доллар шамасына жетті, ол алдыңғы рекордтық шамадан 1996 жылғы 60 млрд. асып түсті.