Тақырыбы: Тіршілік қауіпсіздігі

 

 ТІРШІЛІК ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ҚАУІПСІДІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ

 

Ядролық жарылыстың қирататын факторлары

Радиацияға қатысты мәліметтер

Жарылыс болған ортадағы температура бірнеше миллион градусқа көтеріліп жарқыл шар ойнайды. Осы кезде жан жаққа өте күшті ультра күлгін сәуле тарайды. Бірте-бірте шардың ша сууы барысында көрінетін сәуле күшейеді, аяғында инфрақызыл сәулесі энергияның шығуың жалғастырады.

          Ультра күлгін, көрінетін және инфрақызыл сәулелер ядролық жарылыстың жарық сәулесін құрайды, табиғатында электромагниттік сәулелену болып табылады. Адам жанарының ультракүлгін және инфрақызыл сәулелерді көру қабілеті жоқтығынан жарқыл шардың өсу және сөну мерзімдерін көрмейді, алайда ол адамның көзін осы кезде де зақымдауы мүмкін. Қысқаша айтканда, адам ядролық жарылыстың басталған алғашқы сәтін біле алмайды.

         Жарық сәулесі жан-жаққа түзу бағытпен тарайды, мөлдір емес заттардан өтпейді. Жарқыл шардың жарық сәуле шашу уақыты (І, с) мен бомбаның қуаты (я,кт) арасында эмпирикалық байланысы байқалады t=. Әуедегі және жер үстіндегі жарлыстардың сәуле шашу уақыты сонда: q=1 млн.т. - t=10 с; q= 10 мың. т. - t=2,2 с. Соққы толқынымен жэне өткіш радиациямен салыстырғанда жарық сәулесі едэуір қашықтыққа әсер көрсетеді, оның негізгі көрсеткіші болып жарық күші (жарық импульсі) саналады.

          Жарық күші Дж/м² бірлігімен өлшеніп, сәуле таралу бағытына қарама қарсы перпендикуляр күйінде жайғасқан бір шаршы метр (1м²) бетіне жарқырау уақытты бойынша түскен жарық энергиясының мөлшерін көрсетеді. Оның басқаша алынған бірлік өлшемі 1 кал/см², анықтау үшін 1кал/см²=4,18 10⁴ Дж/м²(1 каллория-судың 1 г мөлшерін 19,5°С-тан 20,5°С-қа дейін көтеру үшін қажет энергиясы). Ауа райы ашық, ауасы мөлдір күндерде 1 млн. тонналық бомба жарылысында жарылыс орталығынан 17 км қашықтықта жарық күші шамада 240 кДж/м² тең (эуедегі жарылыс үшін). 100 мың т. бомба жарылысы үшін бұл көрсеткіштер 6 км қашықта болады.

       Жарықтың сәуле шығару ауқымы жарылыстың қуаты мен биіктігіне және атмосфералық жағдайларға байланысты болады, оның әсерінен қатты қирау және орташа қирау зоналарда тұтас жаппай, ал жеңіл қирау зонасында жекелеген өрт пайда болуы мүмкін. Толық қирау зонасында барлық нәрсе қирап, ұшатындары ұшырылып кеткендіктен өрт болмайды да, бірақ қатты түтіндейді. Тұтас жаппай өрт аумағында өрт дауылы көтеріледі; жанып жатқан өлкеге жан жақтан 50-60 км/сағ. жылдамдықпен ауа ұмтылып өртті одан әрі өрістетеді.

        Әсіресе бүл маңайда орналасқан жанар, жағар майлардың қоймалары тағы да басқа женіл от алдыратын заттар болса, олар өртті мүлде күшейте түседі. Жекеленген өрт алған территорияда қалың түтін, көміртек қышқыл төтығы және басқа да улы газдар басып кетеді.

Жарық сәулесі адамдардың денесін күйдіріп жанарын зақымдайды. Қуаты 1 млн. т. жарылыста ауа мөлдірлігі орташадай жағдайда 7 км қашықтықта адам денесі бірінші дәрежелі күйікке шалдығады (жарық күші 3 кал/см²).

       Бірінші дәрежелі күйікте терінің беті қызарып ісінеді, сыздап ауырады; екінші дәрежлі күйік шамада 6 км қашықтықта пайда болады (4-10 кал/см²), тері күлдіреп, талауратады; 4-5 км қашықтықта үшінші дәрежелі күйік өзін теріні жансызданып, ойық жара пайда болуымен білдіртеді. Бұл жерде жарық күші 10-15 кал/см². Бұл бірнеше секунд уақыт мерзімге сығымдалған ашық ауа райында күн сәулесі жер бетінің эр см²10 минут аралғында төгілген энергиясымен тең.

        Көзді зақымдауда жарық сәулесі үш түрлі әсер білдіреді: бірнеше минуттай уақытша көрмей қалу - бұл жарықтың ауытпалығына байланысты, әсіресе ымырт не түнгі кезеңде - жанары орнына өздігінен қайта оралады; алыс қашықтықтағы жарылысқа тіке қараудан болатын қабақтын көз шарасының көздің торлы қабағының күюі.

        Жарық сәулесінен өрістеген өрт салдарынан да адамдар әр-түрлі дәрежелі күйіктерге шалдығады.

        Оған қосымша өрттер аумағында оттегі жетіспегендіктен, көміртек қышқылымен уланғандықтан және ауаның ыстығынан адамдар   ауыр   жағдайға  ұшырайды.      Аздап   бұзылған   қорғаныс паналарында да бұл нәрселер орын алады деп күтілуде.

         Ядролық жарылыс кезеңінде атмосферада қуаты мол электромагниттік өрістері туындайды екен, олардың толқын ұзындығы 1 метрден 1000 метрге дейін болады. Аз уақыт мөлшерінде болғандықтан бүл өрістерді жалпы есебінде электромагниттік импульсі (ЭМИ) деп таниды.

        Адам организміне басқа зақымдаушы факторларымен салыстырғанда электромагниттік импульсі аса ықпалын тигізе қоймайды, бірақ оның әсерінен әр-түрлі электр аспаптарының (аппаратураның), байланыс жүйелерінің ток өткізгіш сымдары және кабельдері биік кернеу мен ток пайда болу себебінен күйіп кетуі мүмкін. Әсіресе бұл жағдай жер үстіндегі және төмен әуедегі жарылыстардың салдарынан болады. Мықты салынған жер астындағы қорғау паналардың өзінде бұндай құбылыстар орын алу мүмкін, өйткені электр желілері жер бетінен келеді. 1 млн. тонналық, төмен әуедегі жарылыстан пайда болған ЭМИ күшті қалпында шамада 30 км қашықтыққа тарайды. ЭМИ-тан қорғау үшін энергиямен жабдықтау желілерін, аппаратураны арнаулы әдіспен қоршау, еріп кететін ендімелерді орнату, жерден, топырақтан айырып, оңашалап қою керек,

         ЭМИ-бен бірге радиотолқындар тарайды, олар едэіур қашықтыққа жетіп радиоаппаратурада бөгеуіл болып естіледі.

         Екінші қайтарма зақымдау факторларының әсерінен келген шығындар көлеміне қарай ядролық жарылыстың соққы толқыны мен жарық сәулесінің ықпалынан да асып түсуі мүмкін. Өте қауіпті боп табылатын жеңіл от алатын заттармен айналысатын көсіпорындар болады. Бұзылған қоймалардан ағылған газ тектес немесе сұйық заттар - жанар, жағармайлар, метан, пропан, бутан, т.б. ауамен араласып өртқауіпті, жарылыс қауіпті қоспаларды құрайды. Атылған кезде олар ядролық жарылысқа ұқсап соққы толқынын туындатады. Осы жарылыстардан соң ұзақ уақыт өрт дауылы өршеленеді, өйткені жанар сұйықтардың жану барысының жылдамдығы сағатына қалыңдығы 10-15 см-ден аспайды. Өрт ауқымы едәуір жерге жайылады. Егер ядролық жарылыс су қоймаларының бөгеттерін қиратса. онда бірталай ел-мекендер, инженерлік құрылыстар, ауыл шаруашылық өрістер, мал, өсімдіктер топан судың астында қалады. Күшті әсер ететін улы заттары, немесе басқаша айтқанда, авария қауіпі химиялық заттары бар кәсіп орындар талқандалса әуеге уытты заттар шоғырланған газтектес бұлттар көтеріледі, ал ол заттардың адамға және қоршаған ортаға ететін әсері ерекше.

          Әсіресе атом электр станциясының (АЭС) қалыптасқан жұмысы бүлініп, өзі қираса, оның айнала төңірегі - ондаған, керек болса жүздеген километрмен өлшенген территория, онсызда ядролық жарылыстан көптеп шыққан радиобелсенділік зақымды күшейте түсіп, радиобелсенділік заттарымен ластанады.

          Қорытып айтқанда ядролық зақымдану ошағында тұрған объектінің өзі оп-оңай зақымдағыш күшіне айналуы әбден мүмкін.

 

 ӨТКІШ РАДИАЦИЯ. РАДИОБЕЛСЕНДІ ЗАҚЫМ

 

        Гамма-сәулелену және нейтрондар ағымы әр-түрлі ядролық реакцияларының себенінен материя қойнауынан пайда болады. Бұндай реакциялар ядролық жарылыс кезінде болады және олардың бір түрі -радиобелсенділі элементтердің ыдырауы. Ыдырау үрдісі ядролық жарылыстың соңынан көтерілген бұлтта да, жерде де өтіп жатады.

 

       Өткіш радиация алғашқы 15-20 секундтар арасында, яғни жарылыс барысында және бұлттың 2-3 км биіктікке көтерілгенінше әсер етеді; осыдан кейін гамма-сәулеленуді және нейтрондарды әуе қабаты өзіне сіңіріп алады. Радиобелсенді зақым болса (ластау) тек ыдырау реакцияларынан (кейбір элементтердің тұрақсыз изотоптарының ядролары ыдырауынан) туындайды, ол да басым есебінде гамма-сәулелену болып табылады.

         Өткіш радиация мен радиобелсенді зақымның негізгі зақымдаушы көрсеткіші – сәулелену дозасы (шарпу мөлшері). Жіті сәуле ауруының дәрежелері шарпу мөлшеріне байланысты. Ілгеріде айтқандай гамма-сәулелену мен нетрондардың атомдарды, молекулаларды иондау қасиеті бар. Шарпу мөлшері деп сәулеленген ортаның (материяның) бірлік массасы сіңіріп алған иондатқыш сәуле ағынының энергия шамасын айтады. Шарпу мөлшерінің үш түрін ажырата білу керек:

-    экспозициялық   мөлшері   әуедегі   радиацияны   сипаттайды. Халықаралық  бірліктер   жүйесінде   (СИ)   ол   Кл/кг  мен   өлшенеді (Кулон/килограмм), оның басқа бірлік өлшемі (жүйеден тыс) рентген (р) деп аталады. 1 р шарпу мөлшерінде гамма-сәулелену ықпалынан құрғақ ауаның әр 1 см³ көлемінде (1=0°С, сынап бағанасы 760 мм) 2,08л>10⁹ жұп иондар түзіледі. 1 р=2,58 ІьІО"⁴ Кл/кг;

-   жұтылған   мөлшері   иондатқыш   сәулеленудің   биологиялық ұлпаларға ететін әсерін дәлірек білдіреді, ол СИ жүйесінде Грей (Гр) бірлігімен өлшеніп заттың 1  кг массасы  1 Дж энергиясын жұтып алғанын көрсетеді, яғни 1 Гр=1 Дж/кг. Жүйеден тыс бірлік өлшемі 1 рад, яғни 1 Гр=100 рад. Әуеде 1 р=0,87 рад, ал биоұлпаларында 1 р=0,95 рад. Есептеуге не айтылуға оңай болуы үшін рентген мен рад бір біріне тең деп санауға да болады;

-   эквиваленттік мөлшерін (балама мөлшері) білу үшін сапа коэффициентті (К) жұтылған мөлшерге көбейтеді. Балама мөлшері гамма   -   сәулелену   мен   нейтрондардың   биоұлпаға   ететін   әсерін салыстыруға (теңестіруге) арналған.

          Гамма -, бета - және рентген сәулелену үшін К=1;

          Энергиясы 20 кэВ-тан кем нейтрондар үшін К=3;

          Энергиясы 0,1 МэВ пен 10 МэВ арасындағы нейтрондар үшін К=10.СИ жүйесінде балама мөлшері Зиверт (Зв) бірлігімен, ал жүйеден тыс бэр бірлігімен өлшенеді, яғни 1 Зв=100 бэр=1 ГрК.

          Әртүрлі шарпу мөлшерлерін салыстыру жұмыстарын мынадай оңаша берілген байланыстар жеңіл жолға түсіреді:

          1 Зв=1 Гр К; 1 Зв=100 бэр; 1 Гр=100 рад; 1 Р 1 рад.

          Ядролық жарылыс барысында шыққан өткіш радиацияның шарпу мөлшері (алғашқы радиация шарпуы) бомбаның қуатына, жарылыс өрталығынан қашықтыққа байланысты. Қуаты 1 млн.тонналық жарылыста, одан 2,8 км қашықтықта шарпу мөлшері 100 р, ал 100 мың. т. үшін ол 5 р-ге тең.

           Радиация          фотоматериалдарды          бүлдіреді,          кейбір

радиоэлектронды аппаратураны істен шығару мүмкін, бірақ жалпы техникаға, құрылыстарға зақымы көп емес. Алайда тірі организмге радиацияның кері әсері мол, ол шарпу мөлшеріне байланысты. Дағдылы жағдай күндері адам табиғи радиация мөлшерін қабылдап тұрады, жылына оның шамасы 0,0015 Гр-мен шектеледі (0,15 рентген ). 30 жылда қабылданған 0,05 Гр (5Р)мөлшері қауіпті деп саналмайды. Сәуле ауруына адамды (жэне малды да) 100 р-нен жоғары мөлшермен бір рет сәулелену шарпу шалдықтырады. Ұлғайтылған сәулеленуге түскен организм 4-ші тәуліктен бастап өздігінен сауығуға кіріседі, сөйтіп әр тәулікте барлық қабылдаған мөлшердің 3% жойып өтырады. Алғашқы бір ай мерзімінде организм зақымның 50%-нен құтылады. Алайда зақымның 10%-ті кері қайтпас зақым болып қала береді, ал зақымдану ауырлығын айыруға ұлғайтылған сәулеленудің биологиялық нәтижесі-барлық мөлшер сомасының 50%-ті-алынады. Сондықтан адам организмі бір мезгілде сіңірген және ұлғайтылып сәулеленуге түскен мөлшерін қатаң қадағалап өтыру керек. Бұрынырақ айтылғандай алғашқы радиацияға (өткіш радиация) шалдығу қауіпі негізгі нейтрон қарудан және жер үстіндегі ядролық жарылыстан төнеді. Сәуле ауруы адамның инфекцияға қарсы тұратын қабілетін (иммунитетін) пәсеңдетеді.

 

Радиобелсенді бұлттан түскен және жерде пайда болған (сіңген радиация) радиобелсенді өнімдер (шамасында 36 элементтерінің 200-ге жүық тұрақсыз изотоптар) радиобелсенді заттар (РЗ) деп аталады. Радиобелсенді заттардың түсі,дәмі, иісі адамға білінбейді. Қуатының әр мың тоннасына шаққанда 37 грамм осындай өнімдер шығады екен, бұлардың белсенділігі 3000 т радийдің гамма-сәулеленуіне тең болады. Бірақ зақымдану деңгейі шұғыл төмендеп отырады. Радиация деңгейінің (Р^) басылуы американдық ғалымдары Вей және Вигнер ашқан заңына қарай мынау формулаға тәуелді:

                                                   Р_t=P₁t^-½,

Р₁ - жарылыстан кейін бір сағат өткендегі радиация деңгейі (рад/сағ);

t - жарылыстан кейін өткен уақыт (сағ.)

          Уақыт 7 есе өткен сайын ол 10 есе шөгеді ("7-10" деген заңы). Мысалы жарылыстан 1 сағат өткенде белсенділік 100% - деп саналса, 7 сағаттан кейін ол 10% ал 49 сағаттан кейін 1%-тін құрайды.

          Чернобыль АЭС қирауында бұл заң басқаша болды, яғни радиация деңгейі төмендеуі "7-2" деген заңға саяды. Радионуклидтердің басым саны, жартылай ыдырау мерзімі қысқа болғандықтан, алғашқы бірнеше ай ішінде ыдырап таусылады. Ұзақ тұратындардан қалғаны

(-және - белсенділерге жататындар): церий - 144, Т_1/2=284 тәулік; цезий -134, Т_1/2=2 жыл; цезий-137, Т_1/2=30 жыл, стронций - 90, Т_І/2=28 жыл. Барлық радионуклидтердің әсері (қосып есептегенде) шамада 10 жыл арасынды орын алады деп күтілген. Алюминийдің жартылай ыдырау мерзімі Т_1/2=2,3 мин, марганецтің - Т_1/2 =2,6 сағ., 24-натрийдің - Т,_/2=15 сағ. 235-уран, 239-плутоний сияқты реакцияға қатысып үлгермеген әлементтердің жартылай ыдырау мерзімі ұзақ болғантықтан (235-уранның Т_1/2=6,85 10⁸ жыл) олардың радиация деңгейіне үлесі өте шамалы. Радиация деңгейі зарарданған аумақта Ампер/килограм өлшенеді (А/кг), 1Р/сағ=7,17 10"⁸ А/кг, яғни ол белгіленген уақыт мерзімінде шарпу мөлшерін көрсетеді. Радиация деңгейі 0,5 р/сағ шамасынан жоғары болған жағдайда ол жер зақымданған болып есептеледі. РЗ-дың басым массасы алғышқы 10-12 сағатта бұлттан түсіп үлгереді. Зарарданған жер аумағы жел бағытына қарай созылған эллипс тәрізді формасын алады (егер жел бір келкі болса). Оны елестете 4 зонаға бөлуге болады: Г-зонасында РЗ-дың толық ыдырауынан шыққан шарпу мөлшері (Д ) 40,0 Гр-ге тең (4000р); жарылыстан бір сағат өткендегі зона шетіндегі радиация деңгейі Р^ВОО р/сағ., бүкіл бұлт ізінің ауданынан алатын үлесі А=7%; В-зонасында-Д ~12,0 Гр(1200Р), Р₁=240 р/сағ., А=13%; Б- зонасында -Д ~ 4,ОГр(400р) Р,=80р/сағ, А=20%; А-зонасында-Д -0,4 Гр(40р), Р!=8р/сағ, А=60%. Жарылыстан бастап саналған белгілі уақытта (і^өлшеген деңгейі (Р^ар) жэне Д бір бірімен байланысты Д =5Р_Ьар1_зар. Толық шарпу мөлшерінің 50% бірінші тәулікке келеді, 7%-екінші, 3%-үшінші тәулікке, ал келесі тәуліктерде 2%-тен. Сондықтан радиобелсенді зақымнан мұқият түрде алғашқы үш тәулік арасында қорғану қажет, бұл уақыт аралығына шарпу мөлшерінің 60%-ті саяды.

          Қорғану әдістерін жүзеге асырғанның өзінде сәуле ауруына шалдыққандардың 20% бірінші дәрежелі, 20%-екінші, 30%-төртінші дәрежелі болып шығады (орташа шамалаған есеппен). Осылардың 50%-ті 2-3 аптадан кейін емделу үшін емханаға жатқызылуы керек. Жарылыстың кезінде немесе РЗ-мен ластанған ауданнан радиацияны қабылдау себебінен туындаған сәуле ауруының клиникалық көрінісі бірдей. Ядролық жарылыс себебінен зарарданған жердің формасы эллипс тәрізді болуы міндетті емес. Егер жел бағыты жылдам өзгеріп тұрса, радиобелсенді бұлттың қимылы да бір қалыпты болмайды. Адамдар сыртқы гамма-сәулелену шарпуына түсуімен бірге РЗ-дың денеге жабысуға, тыныс алу жолдарымен ағзаға өтуге, тамақ, су арқылы ішек-қарынға түскенге байланысты сәулеленеді. Алайда бұл факторлар сыртқы гамма-сәулеленуге қарағанда шіли маңызды емес көрінеді.

Тек сүтпен және сумен бірге өткен 131-йод изотопы қауіпті болып саналады, өйткені ол қалқанша безде жиналады. Табиғат РЗ-мен ластануы атом электр станциялары талқандалып қалғанда да немесе өздігінен атылған кезде де болады. Ондай оқиға болды да. Ол белгілі Чернобыль АЭС-ның апаты (1986ж). АЭС-ның жұмысы да ядролық реакциялардан шығу энергиясын пайдалануға негізделген, алайда энергия шығару эдісі жарылыс түрінде емес, керісінше баяу қалпында өтеді және авария себебінен таралған радионуклидтердің құрамы біраз өзгеше келеді. Чернобыль апаты жағдайында радионуклидтердің (РЗ-дың басқаша атаулысы) жан-жаққа таралуы ұзақ мерзімге созылды және осы уақыт арасында ауа райы құбылмалы болып зарарданған зоналардың формасы желпеуіш тәрізді қалыптасты. Радиация деңгейі РЗ-дың құрамына байланысты 7 есе ұзарған уақыт сайын 2 есе басылып отырды. Дегенмен бір жыл өткеннен кейін радиация деңгейі 55 есе азайды. ЧАЭС аймағындағы ел-мекендерден халық түгел көшірілді, ауыл-шаруашылық өндіріске жердің 2 млн. гектар көлемінде тыйым салынды, өйткені оның бәрі зарарданылды деп саналған. Орманның 400 га ауданы сарғайып шықты.

 

СӘУЛЕ АУРУЛАРЫ. ЖІТІ СӘУЛЕ АУРУЫ.

 

          Сәуле шарпуы жасуша құрамына кіретін атом мен молекулаларды иондап қалыптасқан заттар алмасу процессін бұзады. Сонымен клетканың тіршілігін өзгертіп адамды сәуле ауруына шалдықтырады. Аз мөлшермен ұзақ сәулеленуге ұшырағанда созылмалы сәуле ауруы өршеленеді. Оны сәулеленуге ұшыраудың жиынтық мөлшері және сол мөлшердің ағзаға таралу сипаты бойынша, бүкіл дене мүшелері мен жүйкелер қызметінің бұзылуы арқылы анықтауға болады. Созылмалы сәуле аурудан ішек-қарын қызметі бұзылып, қызыл иектен, мұрыннан қан кетеді, сүйектері ауырады.

          Сырттай сәулелендіруден өрістейтін жіті сәуле ауруы (ЖСА) ерекше қауіп туғызады. Ауру барлық мүшелер мен жүйелер қызметінің бұзылуына негізделе дамып орталық жүйке жүйесі, қан жасау жүйесі, асқазан жолының зақымдануымен қалыптасады.

         ЖСА-ы сәулеленуге бір дүркін ұшыраған кезде 100 рентген мөлшерден бастап білінеді. Сәулеленуге ұшыраған адам алғашқы кезеңде оны сезбейді. Шарпу мөлшері бір мезгілде 5000 Р-нен асқан кезде ЖСА күрт дамиды, оның жасырын мезгілі болмай, организм алғашқы күндерінде-ақ өледі.

         ЖСА-ның 4 мерзімі болады:

-   бірінші мерзімде организмнің алғашқы реакциясы бірнеше сағаттан үш тәулікке созылады; адам тез арада әлсіреп қалады, жүрегі айнып құсуы мүмкін, артерия қысымының ауытпалығы білінеді. басы ауырады, көңіл-күйі төмендейді;

- екінші мерзімі (латент мерзімі) 2-3 аптаға деін созылуы мүмкін, бірақ неғұрлым шарпу мөлшері көп болса, соғұрлым мерзім қысқа; адам өзін уақытша сауықтанып қалғанын сезеді, сонда да тамаққа тәбеті төмендеп, ұйқысы бұзылады, аздап терлеуі сақталады, қан құрамы өзгере бастайды;

-  үшінші мерзімде, температурасы көтеріледі, ішкі ағзаларға және теріден сыртқа қан ағуы басталып, қан қысымы төмендейді, шашы  түсуі   мүмкін;   қан  үйысуы  бұзылады,   жалпы  организмнің қорғаныс күштері бәсеңдеп инфекциялық және басқа ауруларға жол ашылады; қанның жалпы қағындысы дамиды, дене өте әлсізденеді;

- төртінші мерзімі (сауығу мерзімі). Шарпу мөлшеріне қарай ден-саулықтың толық қалпына келу уақыты созылыңқырап келеді. ЖСА-мен бірге сәуле күйіктері де болуы мүмкін. Күйіктердің бүл түрлері тереңде   жасырын   түрде   дамып,   бұлшық   еттердің,   сүйектердің жансыздануына соқтырады. Және ЖСА-ның 4 дәрежесі болады:

- бірінші дәрежесі денеге радиацияның мөлшері Д= 100-200 рад. шамасында енген кезде өтеді, бұл жеңіл дәрежесі. Жасырын мерзімі 3-5 апта. Қан құрамында лейкоциттер саны азаяды, еттерге оттегі жетіспейді, инфекциялық аурулары асқынуы мүмкін;

- екінші дәрежесі (орташа дэрежесі) Д=200-400 рад; алғашқы 2-3 тәуліктерде организм күшті реакциясын көрсетеді. Жасырын мерзімі 15-20 тәуліктерге барады. Сырқау белгілері анық көрінеді. Жүйке жүйесінің функциялары бұзылады. Өлім шығыны 20%;

- үшінші дәрежесі (ауыр дәрежесі) - Д=400-600 рад; жасырын мерзімі 5-10 күнге созылуы мүмкін. Организмның алғышқы реакциясы айқын көрінеді. Ем көрсетілмеген жағдайда өлім шығыны 70-%-ке баруы мүмкін, адам инфекциялық ауруларынан не қан ағу салдарынан өледі. Емделу нәтижесінде денсаулығы 5-6 айдан кейін дұрыстала бастайды. Үшінші дәрежеде қан денешектерінің (лейкоцит, эритроцит, тромбоцит) саны қатты азаяды;

-         төртінші дәрежесі - Д>600 рад, адамды әдетте қазаға соқтырады.

 

СӘУЛЕЛЕНУ ШАРПУЫНА ТҮСКЕН АДАМДАРҒА КӨРСЕТЕТІН АЛҒАШҚЫ КӨМЕК

 

         Радиация деңгейі жоғары болған жерде көмекшілердің радиацияға ұшырау қауіпінен сақтану себебінен тұрғын халыққа алғашқы медициналық көмек көрсетуі қыиндыққа соғады. Мұндай жағдайда зардап шегуші адамдардың өзіне-өзі және біріне-бірі жәрдем көрсетіп зақымданған территорияда мінез-құлық, тәртіп ережелерін сақтаудың маңызы өте зор. Мысалы жерге жатуға болмайды, су көздерінен су ішуге, тамақтануға рұқсат етілмейді.

         Радиация деңгейі төмендегенде ғана зақымдау ауқымында зардап шеккендерге көмек толық көрсетіледі.

Алғашқы көмек көрсеткенде ең алдымен адамға радиацияға қарсы арналған антидот беріп, сәулелену шарпуын тоқтатады, яғни науқастың денесінің ашық жерлерін, бетін антихимиялық пакеттегі ерітіндімен сүртеді, противогаз кигізеді, киімінен шаң-тозаңды қағады және керек болса алғашқы медициналық көмектің қажетті түрлерін көрсетеді (жараны таңады, қан тоқтатады, жақтау қояды, т.б.). Сонан соң зардап шеккенді зарарданбаған жерде орналасқан медициналық мекемеге не қорғаныс ғимаратқа апарады (мүмкін болса зембілмен тасымалдайды). Жіті сәуле ауруды емдеу шараларын тек мамандар өткізе алады. Науқасты жақын арада емханаға апаралмайтын жағдайда оны күтуге тура келеді; оған жалпы мына шараларды қолданады. Күшті сәуле шарпуына шалдыққан адам сәуле ауруының бірінші кезеңдегі белгілерін көрсете бастайды, сондықтан оның төсекте жатқаны жөн және оны көп немесе жағымсыз түрде қозғалтуға болмайды. Жатқан бөлме қараңғылау, тыныш, ауа температурасы 18-20°С шамасында болуға тиіс, науқасты салқындатып алмауға тырысу керек. Құсуды тоқтату үшін аэрон немесе аминазин таблеткаларын 1-2 рет береді, қан құсуда мұз бөлшектерін жұтқызады. РЗ су немесе тамақ арқылы организмге өтті деген күмән болса ауруға адсорбенттердің біреуін береді (активтендірілген көмірдің 25-30 г., күкірт қышқылды барийдің 50г, сары топырақтың 25-30 г сайодиннің 1-3 г қоса) да артынан су ішкізеді. Адсорбент РЗ-ды өзіне байлап қанға сіңуді азайтады. '15-20 минут өткен соң 2-3 л су ішкізіп асқазанын құсу арқылы шаяды. Аяғында ішін өткізетін дәрі береді - бұл әдіс РЗ-ды организмнен дереу шығару мақсатында қолданады.

        Науқасқа кеңінен әсер келтіретін антибиотиктер және шоктан сақтайтын аурусыздандыратын (ауыр жарақат, күйіктер болған кезде) дәрілерді береді. Тамақтану жағынан ешқандай арнайы шек қойылмайды, тек тамақтың жеңіл, бірақ қуатты, оның құрамында белок, А,С,В-тобының витаминдері болғаны дұрыс. Тамақ аз мөлшерден жиі-жиі беріледі, организмге сусындар –сәл тұздалған су, шырындар және т.б. жағымды боп саналады.

         Емханада науқастар 4 санатқа бөлінеді: бірінші санатқа жедел көмекке мұқтаж болғандар (қабылдаған шарпу мөлшері 400-600 рентген және одан да көбірек), екінші - емдеу шараларды кідіртуге болатындар (400 р-ге дейін), үшінші - екі аптаға дейін емді керек етпейтіндер (250 р-ге дейін), төртінші санатқа шарпу мөлшерін 1000 р-ге жуық немесе одан да жоғары сіңірген науқастар жатады. Сәуле мөлшерін білу үшін дәрігерлер организмнің алғашқы реакциясына қарайды.

        Жіті сәуле ауруымен бірге әрине қосымша жарақаттар (қан кету, күйю, т.б.) да есепке алынады.

 

РАДИАЦИЯЛЫҚ БАРЛАУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ АСПАПТАРЫ

 

        Радиобелсенді заттардың иісі, түсі жоқтығынан, көзге көрінбейтігінен адам өздігінен олардың барын-жоғын біле алмайды. Тек арнайы аспаптар арқылы жердің, судың, азық-түліктің, ауаның, әр түрлі заттардың зарарданғанын зерттеп, радиация деңгейін өлшеп анықтауға болады. Ондай аспаптарды қолдана отырып барлаушылар зарарданған территорияны барлауға кіріседі, сонан соң ол жерде тіршілік ету мүмкіншілігін не болмаса зияндығын, қауіптілігін анықтап шешеді. Аталған салада арнайы аспаптар қолдануда, олардың кейбіреулерінің жұмыс істеу принципі радиацияның атомдарды иондау қасиетіне негізделген. Иондарға бөлінген ауа молекулалары ауаның электр тоқты өткізу қасиетін келтіреді, яғни оны электрөткізгіштік теп атайды.

 

 

Электрөткізгіштігі көтерілген ауа орналасқан камераға екі жағынан кернеу берілсе, онда жүйе арқылы ток жүреді. Енді токты өлшейтін микроамперметр қоссақ қарапайым радиация деңгейін өлшегіш (аспап) жобасын елестетуге болады. Міне осындай принцип бойынша істейтін ДП-5В атты кеңінен қолдаыылып келеді. ДП-5В атты аспабы гамма-радиацияның деңгейін өлшеуге арналған, яғни онымен 0,05 мр/сағ мен 200 р/сағ аралығындағы радиация деңгейін білуге болады. Аспап қақпасы бар қорапта орналасқан, айналаны зерттегенде оны бекіту баулары арқылы ыңғайлап адам мойынына асып алады, сөйтіп ұзартқыш таяқтың басына бекітілген сәуле қабылдаушы блогін зерттеліп тұрған заттқа жақындатады. Радиацияның деңгейін микроамперметр көрсетіп тұрады, қараңғы кезеңінде оның көрсеткіщіне жарық түсіруге арналған тетігі қасында. Микроамперметрдің өлшеу сапасына қарай көрсеткіші 6 сатыға бөлінген және сатыларын өзгертіп отыру үшін арнайы ауыстырғыш қарастырылған. Әр зерттеу алдында көрсеткіш тілін нольмен теңестіретін тетікті басу керек. ДП-5В аспабының салмағы 3,2 кг, кернеу беретін КБ-1 батарейдің үш данасы қораптың табанында орналасқан, ал олардың күші аспап үзілмей жұмысқа қосылып тұрғанда 55 сағатқа жетеді. Жалпы, ДП-5В аспабын пайдалану тәртібі қораптың ішіндегі нұсқауда дәлірек берілген.

 

 

        Автомобильдерге, және басқа жылжитын техникаларға орналастыру және бақылау істерін атқару үшін ДП-ЗБ деген аспаптың түрі арналған; оның жұмыс істеу принципында және құрамында ДП-5В прибордан айырмашылығы көп емес. Өлшеу қабілеті 0,1 р/сағ. мен 500 р/сағ. шектеледі.

        Адам денесіне қабылдап алған радиация мөлшерін біліп түру үшін жеке радиация өлшегіштер дайындалған - олар: ИД-11, ИД-22, ДП-22В (ДП-24) және басқарлары. Пайдалануға ыңғайлы,киім қалтасына сиятын бұл аспаптар белгілі уақыт аралығында адамның толық алған шарпу мөлшерін көрсетіп отырады. Сондықтан адам шектелген шарпу мөлшерді денесіне өткізбеу үшін осы аспаптармен өзін-өзі қадағалап жүреді.

 

 

РАДИАЦИЯ ӘСЕРІНЕН ҚОРҒАНУ ТӘРТІПТЕРІ.

 

        Радиация әсерінен қорғану белгілі бір тәртібіні мақсаты-халықты, жұмысшыларды, АҚ-тың әскери емес жасақтары құрамындағы қызметкерлерді радиация қауіпі бар жағдайда сақтандыру, радиацияның шарпу мөлшерінің белгіленген шамадан аспауын қадағалау болып табылады. Осыған орай әр-түрлі қимылдарға регламентация салынады.

        Бұл тәртіптер нақты жағдайларға байланысты болғандықтан алдын ала есептеліп дайындалады. Қазіргі кезде сегіз типтік (үлгі) қорғану тәртіп әзірленіп ұсынылады:

        1-3 - жұмыс істемейтін тұрғындар үшін;

        4-7 - шаруашылық объекті жұмысшылары мен қызметкерлері үшін;

        8 - АҚ- тың әскери емес жасақтарының құрамдары үшін. Бейбіт кезінде негізгі қорғау тәртібі - халықты көшіру-іске қосылады (мысалы Чернобыль АЭС апаты болғанда пайдаланды).

 

     Жоғарыдағы аталмыш тәртіптердің әрқайсысы үш кезеңге бөлінеді:

        1 - радиациядан қорғайтын паналарда (РҚП) болу уақыты;

        2 - қорғаныс паналар мен кәдімгі ғимараттарда болудың алмасу кезеңі;

        3 –тәулігіне бір-екі сағатқа ашық ауаға шығуы мен кәдімгі ғимараттарда   болуы   мен   үйлестіру   кезеңі   (қорғаныс   паналарда үзіліссіз, ұзақ уақыт болуын адамдар ауырсынады, сондықтан оларға қысқа мерзімге ашық аулаға шығуға рұқсат беріледі).

        Қорғаныс паналардың және басқа ғимараттардың өздеріне тән радиацияны әлсірету коэффициенті (К_әлс) болады. Ол ғимараттардың ішінде ашық даламен салыстырғанда радиация деңгейі неше есе төмендейтінін көрсетеді.

       Қорғану тәртіптерін түсіндіріп көрсетуі:

       №1 - ауыл тұрғындары үшін, ағаш тамдардың К_элс=2, РҚП-дың К_элс = 50 (жабылған жыралар, жертөлелер);

      №2 - бір қабатты жер тамдардағы тұрғындар үшін кірпіш, тастан соғылған үйлердің К_олс=10, РҚП=50;

      №3 - қала тұрғындары үшін, көп қабатты үйлердің К_элс =20-30, РҚП-дың К_элс =200-300 (көп қабатты үйлердің төлесі);

       №4 - ағаш құрылыстарда К_элс =2 орналасқан Шаруашылық объектіде (ШО) істейтін жұмысшылар үшін, РҚП-дың К_элс =20-50;

        №5 - бір қабатты, кірпіштен жасалған ғимараттарда орналасқан ІНО-де (К_элс=10) істейтін жұмысшылар үшін, РҚП-дың К_олс=50-100;

        №6 - бұл тәртіп № 5- ге ұқсайды, бірақ РҚП-дың К_злс =100-200;

        № 7 - бұл тәртіп № 5 - ұқсайды, бірақ РҚП-дың К_элс 1000;

        № 8 -АҚ-тың әскери емес жасақтары құрамы үшін; құтқару және авариялық қалпына келтіру жұмыстары барысында бұл қорғану тәртібі еңгізілуінде келесі ережелер көзделеді;

        -радиация деңгейі биік жерде адамдардың болу уақыты қатал қадағаланады;

        -жұмыстар алмасу тәртібімен (смена ретімен) жүргізіледі; адамдар   қабылдаған   радиация   шарпу   мөлшерін   бақылап отырады;

        -жеке қорғаныс құралдарың, медициналық қорғаныс құралдарын және техниканың, ғимараттардың қорғаныс қасиеттерін пайдаланады.

        Қорытып айтқанда аумақтың радиобелсенді заттар арқылы ластануы халықтын жүріп-тұруына, құтқару және кезекті күттірмейтін жұмыстарды жүргізуге едәуір қиыншылықтарды туындатады.

        Қорғану тәртіптерін орнымен пайдалану, төтенше жағдайларда жетекшілер уақтылы шешім қабылдау үшін алдын ала арнайы жасалынған кестелер және графиктер қолданылады. Мұндай кестелерде ғимараттардың радиациядан қорғайтын қасиеттері, аумақтағы радиация деңгейі, белгіленген, рұқсат етілген дозалар, т.б. мәліметтер есепке алынады.

        Қорғану тәртіп Азаматтық қорғаныстың бастығы бұйрығымен еңгізіледі, сондай-ақ тоқталады: алдымен ТЖ туралы хабар берісімен жұмысшылар РҚП-ға жасырынады, ТЖ барысында объектідегі радиациялық жағдай барлау әдістерімен анықталады, осыдан кейін радиация деңгейіне байланысты қорғану тәртіптің нөмірі белгіленеді.

        Адам, техника, жабдықтар, киімдер және басқа заттарға радиометриялық бақылау жасау үшін арнайы приборлар көмегімен (үлгісі, ДП-5 аспабы) олардың сыртындағы радиация деңгейін өлшейді (мр/сағ.). Азық-түлік өнімдері, су, малға беретін жем-шөп қаншалықты ластанғанын білу үшін, оларды радиометриялық лабораторияларда тексеріп, радионуклидтердің меншікті белсенділігін өлшейді (Ки/кг,Ки/л).

Радионуклидтердің белсенділігі Кюри (Ки) және Беккерель (Бк) бірлік өлшемдерімен көрсетіледі - СИ: 1 Бк=1 ыдырау/секундта, 1 Ки=3,7 10¹⁰ Бк. Осыдан, заттардың бетіндегі белсенділігі - Бк/м², көлемді белсенділігі - Бк/м³, меншікті белсенділігі - Бк/л бірліктермен өлшенеді.

         Тұрғындардың қалыптасқан жағдай күндерінде жыл сайын қабылдап отырған радиация шарпу мөлшері шамалап есептегенде төменде көрсетілгендей болады екен:

         -ғарыш кеңістіктен келетін радиация - 0,03 бэр - 13,9%; жердің табиғи радиация көздері - 0,04 бэр - 18,6%; радон ыдырауының өнімдерінен:

         -көбінесе жабық үй-жайларда болған кезде - 0,06 бэр-27,2%; үй-жайлардан тыс жерде - 0,02 бэр - 10%; азық-түлік өнімдерінің өздігінен болатын радиобелсенділігінен (ішкі радиация шарпуы) - 0,037 бэр - 17,2%;

         -медицинада       қолданылатын       радиодиагностика       және радиотерапия әдістерінен - 0,025 бэр - 11,6%;

         -қосымша радиация көздері (теледидардан, ұшақтарда жүру т.б.) - 0,00Ібэр-0,5%.

         Осының бәрін қосқанда адам жылына 0,213 бэр радиация шарпу мөлшерін алады; басқа мәліметтерге қарағанда орташа шарпу мөлшері 0,5 рентген құрайды.

         Барлау кезінде радиация деңгейі 0,5 р/саг. көп болғаны байқалса (жер бетінен 0,7-1 м биіктікте өлшенеді), бұл маңайда жер радиация жағынан зақымдалған болып есептеледі.

         Үй ішінде радиация деңгейі 90 мр/сағ аспауға тиіс.

         Соғыс кезеңінде рұқсат етілген радиация шарпу мөлшерін сәл көтеріп белгілейді: алғашқы 4 тәулікте - 50р, 30 тәулікте - 100 р, 3 ай арасында - 200р, бір жыл уақыт мерзімінде - 300 р.

 

ЯДРОЛЫҚ ЖАРЫЛЫС ПАРАМЕТРЛЕРІН БОЛЖАУ.

 

         Ядролық жарылыстан туындаған радиациялық жағдайды болжау үшін келесі мәліметтерді білу қажет: ядролық жарылыстың қуаты (q, кт), болған уақыты, координаттары, желдін бағыты мен жылдамығы.

         Желдің параметрлерін метеостанциялар біліп хабарлап отыруға тиіс. Желдің бығыты мен жылдамдығын жер бетінен 0-2, 0-4, 0-6, 0-8, 0-10 км биіктікке дейін, яғни радиобелсенді бұлттың көрерілуіне байланысты, анықтау керек.

         Жарылыстың параметрлерін қарапайым тәсілдермен зерттеуге де болады. Мысалы :

        - жарылыстың дыбыс толқыны  1   км қашықтықты  3  секунд аралығында өтеді;

         - егер саңырауқүлақтың шаң бағанасы (аяқшасы) шатырымен қосылып тұрса, бұл жер үсті жарылысы болғаны;

         - аяқшасы шатырды қуып жететін жағдайда жарылыс биіктігі Н 20, м;

         - егер аяқшасы шатырды қуғанымен оны жетпесе, онда - Н   20,м.

         Осы екі соңғы жарылыстар - әуе жарылыстары деп саналады, бұлар жердің радиобелсенді ластануына көп ықпал етпейді.

         Радиобелсенді бұлт өз биіктігіне 8-9 минут аралығында көтеріледі және бұл уақыт жарылыстың қуатына байланысты емес. Жарылыстың қуатын анықтау үшін һ/<1 қатынасты шамалап өлшеу керек. Бұл жерде һ - жерден алғанда бұлттың жоғарғы шетінің биіктігі; <1 - өз биіктігінде тұрған бұлттын көлденең диаметрі. һ жэне d параметрлерді линейка арқылы анықтауға болады (қолды созып ұстағанда).

         Қатынасы мен жарылыс қуатының арасында шамалаған байланыс байқалады екен:

 

h/d	5	2,5	1,5	1,0	0,9
q,кт	1	10	100	1000	10000

       

         Радиобелсенді ластану зоналардың өлшемдері анықтамалар арқылы табылады, оларды "Азаматтық қорғаныс " штабтарда нақтылайды.

          Радиация шарпуының басым дозасы бірінші тәулікке келеді (50%), алғашқы бес тәулік арасында ол 60% жетеді, ал бір айда - 70%.

 

ХАЛЫҚТЫҢ ЯДРОЛЫҚ ЖӘНЕ РАДИОБЕЛСЕНДІ  ЗАҚЫМ ОШАҒЫНДА ЖҮРІП-ТҮРУ, ӘРЕКЕТ ЕТУ ТӘРТІБІ

 

         Халықтың ядролық зақым ошағында тірлік жасайтын тәртібі жарылыс кезінде паналау орындарында немесе олардан тыс жерлерде болуына байланысты белгіленеді. Қорғаныс ғимараттарға паналанғандар, онда белгіленген тәртіпті, қызмет көрсетуге жауапты қызметкерлердің талаптарын орындауға міндетті.

         Қорғаныс паналарға келген адамдар өздерімен бірге жеке қорғаныс құралдарын әкеліп, оларды пайдалануға дайын ұстап тұру керек. Бұл жерде болуының ұзақтығы және басқа ережелерді азаматтық қорғаныс штабы сол жердің радиобелсенді зақымдану дәрежесіне байланысты белгілейді. Штаб мәліметтерді хабарлап қорғаныс шаралары жөнінде жарлықтар беріп отырады. Паналау ғимараты орналасқан жерде ядролық жарылыстан кейін 1-сағат өткен уақытта радиация деңгейі 240 р/сағ. - ге жуық немесе одан көп болса бұл жерде үш және одан да көп туәлік, 80 р/сағ-нен 240 р/сағ-ге дейін -үш тәулікке дейін, 8 р/сағ-Мен 80 р/сағ-ге дейін -бірнеше сағаттан бір тәулікке дейін жасырыну керек. Сондықтан паналай жерге келу алдында 4 тәуліктен кем емес уақытқа жететін тамақтың қоры, адам басына бір тәулікке судың 3 л жететіндей мөлшерін және дәрі-дәрмек, керекті заттарды қамдау (дайындау) керек.

        Мерзімі өткеннен кейін паналаушылар штабтың рұқсатымен үйлеріне көшеді. Ауаға шыққанда, әсіресе шаң жолмен жүргенде жеке қорғаныс құралдарын пайдалануы қажет. Үйлерден аса қажетті жағдайлар болмаса бірнеше тәулік бойы шығуға болмайды, соның өзінде үйден тыс жерлерде болуы тәулігінде 4 сағат аспауға тиіс.

 

Егер паналау ғимараты зақымданып, бүлініп қалса, онда да адамдар одан шығуға мәжбүр болады. Сол үшін штабтың шешімі бойынша, алдын ала ауданда барлау жүргізіліп, көшу жолдары (маршрут) белгіленеді. Ғимараттың негізгі шығу есігі (жолы) көміліп қалған жағдайда қосалқы есіктерден немесе төбесін бұзып шығады. Кей кезде адамдарды қорғану жерлерден мерзімінен ерте шығарып көшіруге тура келеді, өйткені жабық ғимаратта ұзақ отыру қиындыққа соғады. Осындай жағдайларда паналаушылар жеке қорғаныс құралдарды киіп ғимараттан ұйымдасқан түрде қызмет көрсету жасақтары бастығының бұйрығымен сыртқа шығады.

 

           Ашық жерде қалған адамдар ядролық жарылысы басталған заматта жарылысқа сыртын бере, бетін төмен қаратып, қолын бауырына алып жерге жату керек. Жасырылу үшін сай, ор, арық сияқты орындарды пайдалану керек. Соққы толқыны өткен соң 15-20 секундтан кейін орнынан тұрып дереу тыныс алу жолдарын қорғау мақсатында противогаз, респиратор, олар болмаса мақта —дәке таңғыш кию, немесе мұрын мен ауызды орамалмен, бөкебаймен таңып алған жөн, және киімдерінің шаң тозаңын қағып, тездетіп зақым ошағынан шығып кеткен дұрыс.

           Келесі жүріп-тұру ережелерін әркімнің білгені жөн. Радиацияның деңгейі уақыт өткен сайын төмендейді. Медициналық профилактикалық дәрі-дәрмектерді (антидоттар) сәуле шалдыққанға дейін, оған үлгермесе шарпуына шалдыққаннан кейін бірден қолдануы оның салдарын едәуір жеңілдетеді. Антидоттарды сәуле шарпуына түспеген адам да қолдануына болады. Зақымдалған территорияда темекі шегуді, ашық қалған азық-түлік пен суды ішіп, тамақ жеуге болмайды. Тамақ әзірлеу үшін ол жерде радиация деңгейі сағатына 1 рентгеннен, ал тамақ ішу орында сағатына 5 рентгеннен аспау керек. Зақым ошағынан шығар кезінде шаңдатпай жүріп, жайдақ суды айналып өткен жөн. Жарылыстың салдарынан осал болып қалған үйлерге жақындамай кең жолмен азаматтық қорғаныс барлау топтарының қойылған белгілері бойынша жүрген дұрыс. Жолшыбай кездескен зардап шеккен адамдарға қолдан келгенше көмек беруге әр кім міндетті.

           Ядролық зақым ошағынан шыққаннан кейін мүмкін болса барынша дезактивациялау және санитарлық өңдеуді жасаған дұрыс болады. Киім тазартылады (қағылады, жуылады) немесе толық ауыстырылады, адам денесін моншаға, душқа түсіп жуады, әйтпесе дененің ашық жерлері, көздері, мұрын мен ауыздары сумен шайылады. Су тапшы болған жағдайда дәке тампонды суға малып, дененің ашық жерлерін бірнеше рет ысқылап сүртеді. Ысқылау жоғарыдан төмен қарай жүргізіледі, оқтын-оқтын тампонды ауыстырып отырады. Қыстың күні киім-кешекті, аяқ киімді, қорғаныс құралдарын дезактивациялау мен санитарлық өндеуді зақымданбаған қарды пайдалануға, ал жазда санитарлық өндеуді өзенде немесе басқа да ағын суда жасауға болады.

Радиоактивтік зақымдау қауіпі тікелей төнген кезде немесе бұлттың көшу бағыттағы елді мекендер мен аудандарда мынадай шаралар жүзеге асырылады: жеке қорғаныс құралдары әзірленеді, паналау орындары дайындық жағдайына келтіріледі, өндірістік қызметін тоқтатпайтын кәсіпорындар ерекше жұмыс тәртібіне өтеді, ғимараттардың саңлаулары бекітіледі; арнаулы паналау орындары жоқ болған жағдайда тас үйлер мен жертелелер пайдаланылады; халық босқа жаққа көшірілуі де мүмкін ; радиацияға қарсы антидот ішу қажет болады; ауыл тұрғындары өздерінің малдарын ұзақ уақыт тұруға дайындалған қораларға айдап кіргізіп, есіктерді, қақпақтарды мықтап жабады; Сонан соң өздері тығыз бекітілген жасырын орындарға кіреді.

          Радиобелсенді зақымданған ауқымда қалған адамдар төмендегі мәлімметтерді білгені дұрыс:

          -үйлердің ішінде радиация деңгейі сыртқа қарағанда төменірек болады, өйткені үй қабырғарлары, төбесі сәулені өзіне ішінара сіңіреді. Сондықтан да жақын-жақын орналасқан үйлерде жеке тұрған ғимаратпен салыстырғанда радиация деңгейі төменірек болуға тиісті. Сәуле шарпуын азайтуға терезелерді, есіктерді, үй айналасын құм, топырақ салынған қаптармен қыштармен қалыңырақ қалап қойған жағдай дұрыс септігін тигізеді. Радиацияны молырақ сіңіретін материалдарға қорғасын, темір, бетон, құм, жер топырағы жатады. Гамма-сәулеленуге жақсы бөгет болалмайтындарға ағаш және органикалық денелер, су, қар сияқты жеңіл материалдар жатады;

         -радиация деңгейі радионуклидтер түсе бастаған сәттен 3-4 тәулікке дейін биік, келесі күндері ол төмендегенімен паналардан ашық далаға шығу мерзімі қадағалау керек;

         -сәуле шарпуы 300 метрлік айналадан келетіндіктен территорияны дезактивациялау онша пайдасын келтірмейтіні көрінеді;

         -уақытша жаңа сауылған сүтті ішуді тоқтатуға тура келеді, оның орнына кептірілген үнтақ немесе қоюланған сүтті (консервленген) пайдаланған жөн;

         -алғаш күндері калий йодидты таблетка түрінде жеу керек (300-600), ол қалқа безге тұрақты йод жинап, радиобелсенді йодқа жол бермейді (радиобелсенді зақымды 50-100 есе азайтады) ;

         -суды құдықтардын, артезиан құдықтардан бұлақтардан бірінші күннен-ақ бастап ішуге бола береді - ол су радионуклидтермен зарарданбайды; Ашық қоймалардың суын 7-10 күннен кейін (егер жарылыс қарбонатты қөмір қышқылды тұздар) жерде болса, бірнеше сағаттан кейін (егер жарылыс силикатты (минералдар, табиғи тұздар) жерде болса қолдануға болады;

         -азық-түліктің барлық түрі шаң-тозаңңан қорғау мақсатында ғимараттардың ішінде, жабылған ыдыстарда болуға тиісті; жиналмаған астық (мысалыға бидай дәні) қауіпті емес, өйткені ұн тартқан кезде тазаланады; жемістер, бақша өнімдер жуылғанда РЗ-дан тазаланады;                                                                                                                                 малдардың ас қорыту тыныс алу органдарынан басқа еттері тамаққа жарайды;

          -жел көтеріліп шаңдатқан кезде басты, мойынды, қолдарды жалпы дененің бәрін кәдімгі киімдер тығыз түймелеген, байланған қалпында РЗ-дан қорғайды - капюшонды плаштар, етіктер, қолғапткар; тыныс органдарды әдейі қорғау қажеттілігі жоқ, бұл жерден қабылданған радиация сыртқы радиациямен сыластырғанда 10 есе төмен болады;                    жиі-жиі ауыз, мұрын, көздерді шайып тұрған жөн, душ астында да шомылған РЗ-ды жуып кетеді; сабындап жуу қолдар, дене терінің РЗ-дан тазалану деңгейін 10 есе көтереді; РЗ-мен зақымдалған ауқымда организмнің қорғану күштері төмендеуінен әдетте инфекциялы аурулар асқынуы мүмкін, сондықтан жеке гигиена ережелерін мұқият орындау керек;

         -үйдің ішіндегі радиация деңгейі 90 мр/сағ-нен көп болмауға тиісті; егер шаңмен бірге кірген РЗ радиация деңгейін көтерген болса мақта-дәке таңғыш киіп тұрғын үйді (жүмыс орнын) зарарсыздандыруға кірісу керек.

         Ғимарат төбесі, қабырғалары, есік, терезе, едені-бәрі сыпырғашпен сыпырылады (немесе шаңсорғышпен тазаланады, щеткамен), сабындалған жылы суға малынған дымқыл шүберектермен ысқылап сүртіледі. Еденді жуған кезде суға жуғыш ұнтақ құралдарды қосуға болады - олар РЗ-ды зарасыздандыра алмаса да саңлауларға кіріп кеткен топырақпен бірге қатып қалған жерден ерітіп шығаруды әбден жеңілдетеді. Ғимарат сыртына да шатырынан бастап осындай әдістерді қолдануға болады. Асфальт пен бетон беттері сумен жуылады.

 

ДЕЗАКТИВАЦИЯҒА АРНАЛҒАН ДАРУЛАР

 

           РЗ-дың әсерін жою үшін оларды әр жерден алып тастауға тырысады. Бұл мақсатта көбінесе су пайдаланады. Суға зарарсыздандыру заттар қосылады. Дезактиваңияға арналған дарулар РЗ-ды жуып алуда, жерді тазалауда едәуір нәтижесін көрсетеді.

Айдын-белсенді дарулар: СФ-2, СФ-2у ұнтақтары - біркелкі майда, қоңырлау түсті ұнтақ, суда жақсы еріді. Ерітінді дайыдау үшін, ұнтақты аз-аздан қосып суды араластырып тұрады. Көлік пен техниканы зарарсыздандыру үшін СФ-2, СФ-2у ұнтақтардың жазда 0,3%-тік ерітіндісін (1 м² айдынға ерітіндіның 3 л мөлшері жұмсалады), ал қыста аммиакта 20-24 % -тік ерітіндісін пайдаланады. Ұнтақтар қағаз қалталарда 0,75 кг мөлшерінде, құрғақ жерде сақталынады.

 

         ОП-7, ОП-10 - даруларды зарарсыздандыру ерітінділерге қоспа ретінде ғимараттардың, құрылыстардың, жабдықтардың сырттарын тазалағанда қолданады. Кешен құрастыру заттар, қышқылдар, сілтілер: натрий фосфаттары, трилон Б, қымыздық және лимон қышқылдары, осы қышқылдардың тұздары.

Осы аталған даруларға РЗ-ды жою үшін жуғыш құралдарды, сабын, ұнтақтар да қосуға болады; жуғыш құралдар, суға қосылған ерітінді түрінде кір, ластанған жерлерді тазалау жұмысын жеңілдетеді.

 

ЯДРОЛЫҚ ЗАҚЫМ ОШАҒЫНДА ҚҰТҚАРУ ЖӘНЕ АВАРИЯЛЫҚ ШҰҒЫЛ-ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖҰМЫСТАРЫ

 

          Құтқару және авариялық-шұғыл қалпына келтіру жұмыстары әр түрлі зақым ошақтарында жүргізіледі және бұл жұмыстар азаматтық қорғаныстың негізгі міндеттерінің бірі боп табылады.

 

Осы жұмыстардың мақсаты: адамдарды құтқару және зардапшегушілерге медициналық көмек көрсету, апаттардың кеңінен жайылмауын ұйымдастыру және құтқару жұмыстарына кедергі жасайтын жағдайларды түзету, әрі қарай жалғасатын қалпына келтіру жұмыстарға жағдай жасау.

          Зақым ошағында жүргізілетін құтқару жұмыстары мыналарды қамтиды:

         -жасақтардың жүру бағыттарын және жұмыс объектілерін белгілеу, барлау: барлау жұмыстар барысында да тоқтамай жүргізіле береді;

          -өрт сөндіру немесе оны шектеу;

          -зардапшегушілерді іздеу, оларды сыртқа шығару;

басылып қалған немесе бүлінген қорғау ғимараттарды аршу,                 паналаушыларды сыртқа шығару;

          -желдету жүйесі бүлінген қорғаныс ғимараттарға ауа өткізу;

          -барлық зақымданған адамдарға құтқарған сәтте алғашқы көмек көрсету, оларды емханаларға жеткізу;

          -халықты қауіпсіз аумаққа көшіру;

          -адамдарды санитарлық өңдеуден өткізу, территорияны және заттарды зарарсыздандыру. Үйінділер астында қалған әр мың адамдардың ішінен әр сағатта 50 адам өліп жатады екен, сондықтан жұмыстардың бәрін жедел де батыл жүргізу керек.

 

          Авариялық - шұғыл қалпына келтіру жұмыстары:

         -үйінділер мен зақымданған учаскелерде өтетін жолдар салу;

         -газ, энергия, су, сарқын сулар және технологиялық жүйелердегі аварияның жайылуына жол бермеу;

         -құтқару жұмыстарын жүргізуге кедергі болатын, құлағалы тұрған осал құрылыстарды бекіту немесе құлату;

         -ішінара бүлінген байланыс және коммуналдық - энергиялық жүйелердің істен шыққан жерлерін жөндеп, уақытша қалпына келтіру;

         -бүлінген қорғау ғимараттарды жөндеу;

         -жарылмаған қару-жарақтарды, жарылатын, уландыратын, немесе тез оталып кететін заттарды зиянсыздандыру.

       Жұмыстар үздіксіз, жан-жақты, толық аяқталғанша жүргізіледі. Олар АҚ бастығы шешімімен басталып, соның басқарумен жүреді. Бұл жұмыстарға еңбекке жарам барлық адам, бірақ негізі АҚ жасақтары, күштері және барлық ерлік жасақтар жұмылдырылады, олар екі немесе одан көп смена бойынша істейді. Әсіресе, ең алдымен барлау, құтқару, авариялық-техникалық, өртке қарсы, медициналық, инженерлік жасақтары іске қосылуы міндетті. Бұлар басқа қалалардан тартылуы әбден мүмкін. Жұмыстар барысында механикалық және техникалық құралдарды дұрыс пайдаланудың маңызы өте зор, өйткені қысқа мерзімде бұл көп көлемді жұмыстарды атқаруға мүмкіндік береді. Үйлерді аршығанда және өтетін жолдар салғанда қуатты бульдозерлер, коммуналдық және технологиялық желілерде авариялық жұмыстарды іске асырғанда экскаваторлар мен крандар қолданылады. Болаттан, ағаштан темір-бетоннан жасалған инженерлік құрылыстарды, бөренелер мен басқа бөлшектерді керосин, бензо-кескіштермен кеседі.

      Өте ауыр конструкцияларды көтергіш құрама блоктармен, бұрандалы домкраттардың көмегімен көтереді. Құлау қауіпі бар ғимараттардың бөліктерін шығырлармен, сондай-ақ жарылғыш заттармен құлатады. Тағы басқа жұмыстарда жылжымалы компрессор станциялары мен электр станцияларынан энергия алатын пневматикалық мото-электр аспаптары пайдаланылады. Коммуналдық-энергетикалық желілердегі аварияларды тоқтату кезінде, өрттерді сөндіргенде насостар мен басқа да сутартқыш құрадцар, бұрғылау қондырғылары, сүзгіш станциялар, автоцситерналар, су шашыратқыштар және ортке қарсы машиналар қажет болады. Өңдеу және қызмет көрсетуші құралдар-жөндеуханалар, жарық беру станциялар, машиналарға бензин және су толтыратын станциялар әркезде қызмет етуге дайын болуға тиісті.

         Құтқарушы мамандар үйретілген иттерді, өте сезгіш аппаратураны (инфрақызыл камералар, виброфондар, т.б.), байланыс құралдарды, қуатты, жарылыс шығармайтын шамдарды, өте бекем капрон жіптерді, шағын кескіштерді т.б. іске қосады. Ядролық жарылыс болған ошағында жүргізілетін жұмыстардың біршама ерекшеліктері бар екенін атап өткен жөн. Ең басты қиындылығы -радиациялық зақымдануының орын алғаны. Сондықтан, осыны есепке алып жасақтар белгілі қорғану тәртіптеріне сай жұмыс істейді. Зақымданған зоналардың кей жерлерінде жұмыстар бірден басталмауы да мүмкін.

Жоғарыда айтылған жұмыстардың кей біреулеріне кеңірек тоқтаймыз.        Барлаушылар, барлау топтары немесе шолғыншылар аймақта жаяу немесе көлікпен жылжып отыратын радиациялық және химиялық барлау жасайды, керек орындарда, жолдарда көзге көрінетін белгілер қойып жүреді, зарарсыздандыруға жататын учаскелерді айықтайды. Сонымен бірге олар бүлінудің түрін, адамдарды құтқару жұмыстарының кезектілігін және көлемін анықтап байланыс арқылы АҚ штабына барлау барысында хабарлап тұрады.

          Жылжу маршруттарын барлағанда үйінділердің түрлері, өтетін жолдар салудың анағурлым тиімді тәсілдері, жұмыс көлемінің аз болуы, су басқан учаскелерден өтетін айналма жолдар салу сияқты мәліметтер жинақталады. Радиациялық және химиялық барлау мен бірге өнеркәсіп орындарында қауіпті заттары бар сыйымдылықтар, улы газды жаюы ықтимал химиялық заттар құюлы ыдыстар туралы есеп жүргізіледі, жарылғыш әрі өрт шығарғыш қауіпті өнімдері бар объектілердегі техникалық қондырғылар мен құбыр өткізгіштерге айрықша назар аударылады. Уақытша сумен қамтамасыз ету үшін артезиан құдықтарының бөлістіргіш тараптарының техникалық жағдайы тексеріледі, басқа су көздері, су қашалары мен насос станциялардың құрылыстары және жабдықтары бүлінген жерлері, ашық жатқан су көздері қарастырылады.

         Барлау барысында егжей-тегжей жұмыстардың түрлері әрі көлемі, осыған орай қажетті күштер мен құралдар белгіленеді.

         Адамдарды құтқару жұмыстарын жүргізгенде үйінділердің астынан адам табыла қалса, олармен байланыс жасауға және де мүмкіндігінше хал-жағдайларын білуге тырысады. Үйінділерді аршығанда сақтық шаралары қатаң сақталады, өйткені олар шөгіп кетуі мүмкін. Үйлердің жоғары қабаттарындағы адамдар (егер баспалдақ сатылары қираған болса немесе өрт кезінде) терезелердің тесігінен жиылмалы сатылармен, арқанмен шығарып жіберіледі. Түнде жұмыс істеу үшін электр жарығы беріліп тұрады.

        Жұмыстардың қай түрі болмасын олар ойдағыдай өтуі үшін көліктер ары-бері жүруге жолдар болу керек. Әсіресе бұл проблема үйінділер көп орын алған жерде пайда болады. Сондықтан үйінділерден өтетін жол салғанда объектілерге апаратын кең магистральді және қосалқы жолдар керек. Магистральді өтетін жол, әдетте ерсілі-қарсылы қозғалу үшін, ені 6-6,5 метрдей қылып жасалады. Ерсілі-қарсылы өтетін жол жасауға мүмкіндік болмаса қатар жатқан көшелерден бір бағытта өтетін екі жол жасалады. Жол салуда жұмыстың орындалу уақытын қысқартуға және жасақтарды өткізуді тездетуге мүмкіндік беретін техниканың ролі зор.

        Жарық беру, объектілерге электр энергиясын жеткізу үшін электр тораптары мен құрылыстарды уақытша келтіру шаралар қодцанылады - шамалы ғана бүлінген электр көздерді, трансформатор нүктелер мен төмен вольтты желілерді, жоғары вольтты желілерді жөндеуден басталады, жер үстімен жалғағыш кабельдер жүргізіледі. Қысқа уақыт ішінде электр жабдықтармен қамтамасыз ету мүмкін болмаса (әсіресе құтқару жұмыстары кезекті күттірмейді), онда мұндай жағдайларда жылжымалы электр станциялары мен энергопоездар пайдаланылады.

 

         Көшелерді, үйінділер астын т.б. су басып қалмау үшін негізгі су келетін қүбырларды жауып, айналмалы өртке қарсы шлангілер немесе металл құбырлар жер бетімен тартылады. Өте күшті су ағып жұмыстарға кесепат тигізсе оны ашық үлкен арықтар арқылы ағызады. Сондай-ақ газ жіберуді біржола алғаш уақытта тоқтату керек.

Үйлер мен ғимараттар осал болып, жарылып, жантайып қалып халыққа да, құтқару жұмыстарын іске асыратын жасақтардың адам құрамына да қауіп туғызатын болса олар әр түрлі әдістермен (шыншырмен трактор тартады, жарылғыш заттар пайдаланады) опырылып тасталынады немесе тіреуіштер және тарқыштар арқылы бекітіледі.

        Сумен қамтамасыз ету барысында суды қоршайтын, тазалайтын, сақтайтын және бөлістіретін алаңдар, судың сапасын бақылайтын нүктелер, техникалық қүралдар мен әрқилы материалдар сақталатын ерлер жабдықталады, олардың шекараларына сақтау белгілері іліп қойылады немесе қоршау салынады. Ыдыстар мен су алуға келген көліктерді зарарсыздандыру жер белгіленеді. Тұтынатын объектілерге су уақытша құбыр өткізгіштер арқылы немесе автгоцситерналармен және т.б. құралдармен жеткізіледі.

        Қоғамдық тәртіпті сақтау мақсатында аймақта коменданттық қызмет ұйымдастырылады, ол қызмет адамдары, жасақтарды жұмыс істейтін орындарына кідіртпей жіберуді қамтамасыз етеді, олардың жылжуын реттейді, қоғамдық тәртіпті бұзушылармен және халық мүлкін талан-таражға салушылармен күрес жүргізеді.

Әрине жұмыстар өткізіліп жатқан аймақта бір қатар қауіпсіздік ережелерді сақтау керек. Бүлінген ғимараттарға кіруге, ашық от пен керосинді шамдарды пайдалунуға болмайды. Көп жерлерде тек жеке қорғаныс құралдармен ғана әрекет жасауға болады (мысалы, үйдің астындағы ұзақ уақыт жанған және сондықтан да көміртегі тотығы көп жиналуы ықтимал бөлмелерде). Газдың бар екенін тек қана арнаулы аспаптармен анықтайды, газ тораптарын жөндеу кезде түсті металлдан жасалынған немесе мыс жалатылған аспап қолданылады. Биікте істегендер және өрт сөндірушілер (өрттен адамдарды құтқарушылар) осындай жұмыстарға тән ережелерді әсте сақтау қажет. Нашар көрінетін жағдайда жұмыс істеу барысында ондай жер жарықпен қамтамасыз етілуге тиіс, кей кезде газды жарылысқа ұшыратпайтын шамдар пайдаланады. Барлық қауіпті учаскелерде мейілінше сақтық шартты белгілер орнатылуы керек.

          Азаматтық қорғаныстың медициналық қызмет жасақтары ядролық жарылыстың салдарынан әр түрлі жарақат алған адамдарға (ядролық зақым ошағында) көмек көрсетумен бірге радиобұлттың ізінде жатқан елді мекендерде бір қатар жұмыстарды атқаруға тиісті. Біріншіден, барлау жасалынғаннан соң радиобұлттың ізінде радиациялық болжау есептеледі. Айтарлық, бұл болжауға жататын мәліметтер:

         -жарылыс сәтінен өткен уақыттың әр кезіндегі радиация деңгейі;  жергілік тұрғындардың алатын толық радиацияның мөлшері;

        - шектелген радиация мөлшері аспауына байланысты халықтың зарарданған аумақта тұруға болатын уақыты;

          -су және азық-түліктің зарардану деңгейі.

          Болжау мен бірге тұрғындарға жүріп-тұру ережелерін насихаттауы да медициналық жасақтардың міндеті.

          Екіншіден, медициналық жасақтар ядролық жарылыс зоналарында және радиобұлтың ізінде сәуле ауруына шалдыққан науқастарды айықтау және оларға медициналық көмек көрсететін ауыр халдегілерді емханаға жеткізу. Жеңіл дәрежедегі ауруларға көмек үйінде көрсетіледі.

          Радиобұлттың ізінде инфекциялы аурулар өрістейді, сондықтан үшіншіден, инфекциялы ауруларға, эпидемияға қарсы шаралар ұйымдастыру (негізі СЭС-ның міндеті):

         -үздіксіз эпидемиологиялық барлау жасап тұру, инфекциялы ауруға шалдыққан адамдарды ертерек айықтап алу, оларды оқшаулау:

         -су және азық-түлікке бактериологиялық бақылау жүргізу;

         -сәуле шарпуына түскен адамдарға иммунизация (ем салу) жүргізу;

         -халықтың бәрін айналаны зарарсыздандыру жұмыстарына жұмылдыру.

 

ХИМИЯЛЫҚ БАРЛАУ АСПАПТАРЫ

 

          Химиялық қару қолданылған аймақта барлау жүргізіледі. Улағыш заттардың бары-жоғын, бар болса олар қандай мөлшерде ауада, жер қабатында, техниканың бетінде тағы басқа жерде шоғырлануын анықтау үшін арнайы аспаптар қолданылады. Солардың бірімен, әскери химиялық барлау аспабы (ӘХБА) аталған (орысша ВПХР - войсковой прибор химической разведки) Азаматтық қорғаныс құрамдары қамданады. Бұл аспап зарин, зоман, иприт, фосген, көгерткіш қышқылы, хлорциан атты улағыш заттарды және ВИ-экс-тің буларын айықтауға көзделген. ӘХБА бір қорапта мынадай бұйымдардан жинақталған: үрлегіш, үрлегіштің саптамасы қорғағыш қалпақшаларымен қоса, кассеталарға орналастырылған индикаторлық 67 түтікшелер жылытқыш патрондарымен қоса, түтінге қарсы сүзгіштер, электр шамы, күрекше, патронды тескіш бігіз. Шыныдан жасалған индикаторлық түтікшелердің (ИТ) ішінде реактивпен толтырылған ампулалар және толтырғыш зат бар, ал сыртында белгісі көрсетілген. Қызыл белгісі бар ИТ зарин, зоман, ВИ-экс-тің, жасыл-фосген, көгерткіш қышқыл, хлорцианның, ал сарысы - иприттің барысын анықтауға арналған. ИТ он данадан үш кассетаға салынған. Жылытқыш салқын ауа-райы кезеңінде ИТ-ді жылытуға бейімделген.

        Жұмыс алдында аспаптың түгелдігін, бұйымдарының іске жарамдылығын тексеріп алу керек.

        Фофсорорганикалық заттардың (ФОЗ) барысын зерттеу үшін қызыл белгісі бар екі ИТ-ні алып, әрқайсысының екі ұшын сындырады. Бұл іске арналған үрлегіштің бас жағында арнайы кескіш пен кішкене шұңқырша ескерілген. Сонан соң түтікшенің жоғарғы ампуласын үрлегіштің сабында орналасқан бігізбен жарады да ИТ-лердің екеуін де 2-3 рет сілтиді; біреуін (тәжірибе түтікшесі) белгіленген ұшымен үрлегішке кіргізіп өзегінен 5-6 рет ауа өткізеді, екіншісінен (сынақ түтікшесі) ауа өткізілмейді; ИТ-лердің екеуінің де төменгі апмулаларын жарады, түтекшелерді сілтиді.

Сынақ түтікшенің толтырғыш аз уақытта қызыл түсін сарыға айналдырады. Егер осы уақыт бойынша тәжірибе түтікшенің толтырғышы қызыл түсті болып қала берсе - ол ФОЗ барын, ал түсін сарыға айналдырса жоғын білдіреді.

        Жасыл және сары белгіленген ИТ-лерді іске қосқанда да осы сықылды тәртіп ұсталады, тек толтырғыштарының өзгерген түсін кассетаның қабында көрсетілген эталонмен салыстырады, және түтікшелердің өзегінен ауа өткізу жиылығында да айырмашылығы болады.

        ӘХБА-мен жұмыс істеу тәртібі қорапшасының ішіндегі құжатында қысқаша берілген. Мысалы, үрлегіштің саптамасы техниканың, қару жарақтың улағыш заттармен ластанғанын, қорғаушы қалпақшалар - топырақты, түтінге қарсы сүзгіштер -улағыш заттардың түтінмен қосылғаның зерттегенде пайдаланылады. Химиялық барлау құрамдар ӘХБА-тан басқа да аспаптарымен қамтылады. Олардың арасында жартылай автоматтандырылған химиялық барлау аспабы (ЖАХБА) және автоматтандырылған газталдауыш (газосигнализатор) ГСП-11. Соңғысы УЗ-дың буларының ауада барысын үзіліссіз бақылау үшін химиялық барлау машиналарында орналастырылады.

          Халық шаруашылығында КӘУЗ-дың ауада барысын зерттеуге эмбебап газталдауыш УГ-2 пайдаланылады.

         УГ-2 және ӘХБА-ның жұмыс істеу принциптері бір.

         Өнеркәсіптік химиялық аспаптарға мыналары жатады:

"Колион-701" атты хлор газталдауыш; "Колион-1" атты аммиак, күкірт көмірртегі тағы басқа органикалық және бейорганикалық қоспаларды айыруға арналған газталдауыш; ЭССА-1, ЭССА-2, ОК-101, МТ-121 газталдауыштар реті бойынша алғанда аммиакты, хлорды, оттегіні, метанды айықтайды. Осылардан басқа Германияның "Дрегер" компаниясы шығаратын сапалы газталдауыштар бар.

 

КӘУЗ ЖӘНЕ УЗ-мен ЗАҚЫМДАНҒАН АДАМДАРҒА АЛҒАШҚЫ КӨМЕК КӨРСЕТУ

 

       КӘУЗ және УЗ-дан қорғану үшін әр-түрлі противогаздарды, респираторларды, дене қорғайтын арнайы киімдерді пайдалану керек, қорғаныс ғимараттарға жасырыну немесе биіктеу төбелерді таңдап алу, зарар ауданнан кету қажет. Егер осы шараларды жасап үлгермеген адамдар зиян заттардың ықпалына түскен болса, онда оларды құтқарып, оларға көмек көрсету керек.

       Бұл заттардың түрі де, қасиеттері де көп болғандықтан хабары жоқ адамдар оларды ажырата білмейді, оның үстіне, арнайы органдар "Химиялық қауіпі" дабылмен апат туралы хабарлап үлгермеуі де мүмкін. Сондықтан алдымен улы химиялық заттарға тән ерекшеліктерін, олардың қоршауымызда болу белгілерін көрсету қажет:

       -біріншіден, олар газ, сұйық, аэрозоль, тамшы түрінде пайдаланылады (УЗ), немесе апат кезінде төгіліп, атылып шығады (КӘУЗ);

       -екіншіден, иістері бейтаныс, күнде кездесе қоймайтын, көбінесе өткір, қышқыл, кей-кезде керісінше тәтті болып келеді;

       -үшіншіден, олардың түрлі түстісі, түтінді түрлері де кездеседі, адам ауызына бір-түрлі дәм келтіреді;

        -төртіншіден, тыныс алу органдарды, денені ашытып тітіркентеді;  кейбір сұйық түрлері тиіп кетсе көз бен теріні күйдіру де мүмкін.

 

Қауіпті жерлерден аулақ жүрген жөн. Ол үшін өмір сүріп тұратын маңайдағы КӘУЗ-ды өндіретін, пайдаланатын немесе көп мөлшерде сақтайтын кәсіпорындарды есте ұстау керек. Зиян заттарды ашық түрінде байқап қалған жағдайда, ол туралы адамдарға, азаматтық қорғаныс штабына, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтерге, милицияға хабарлауға міндеттісіз.

          Уланып қалған кезде мынадай белгілер пайда болуы мүмкін:

          -көздің ашуы, жасы ағуы, күюі, қабағы аурлауы; адам жарықтан қорқу сезімі немесе жарықты ажыратамауы, көздің ісуі;

          -терінің күюі, ашуы, қышуы, ісуы, жаралануы, күлдіреуі, түсі өзгеруі (көгеру немесе қызару);

          -тыныс алуы қиындау, жөтелу, ауыздан көпіршік кету, тамақ жұталмауы;

          -бас айналу, ауру, жүректің айнуы, қатты соғуы, лоқсу, құсу;

жүйке жүйесі зақымданғанда қорқу сезімі пайда болуы, тынышсыздық, мас болуы, сал ауруға ұшырау, шайқалып жүру, үйқыға тарту, айнала заттар көзге қос түрінде көріну, елес пайда болуы;

          -жалпы   дененің  температурасы   қан   қысымдылығы   өзгеру, әлсіздену, естен тану.

         Зақымданған адамға көмек көрсету сатылары:

         Улы заттардың организмге сіңіуін тоқтату. Ол үшін антихимиялық пакетті қолданып адамның бетінен улы заттарды сүртіп тастау керек, противогаз кигізіп, дененің ашық жерлерің сүртіп, киімнің жағасын, жеңдерін тазалап қауіпті аймақтан алып шығу.

      

 Тасымалдаған кезде жергілікті пәс орындарды, тоннельдерді, сай, тоғай, ми батпақты айналып өткен жөн, өйткені ауыр улы газдар осындай жерде шоғырланып тұрып қалады. Күшті әсер ететін улы заттардың буы қаланың көшелеріне, сая-бақтарына, үйшатырының астына және подъездеріне шөгуі мүмкін.

       Жертөле сияқты жерлерге жасырынған адамдар противогазды шешпеу керек, себебі бұндай паналар улы заттардың сұйық тамшыларынан қорғайтынымен олардың буларынан сақтамайды.

       Зақым ошағынан шыққанда арнайы қойылған көрсеткіштер арқылы немесе желге бір қырын беріп жүру керек. Сонда да ақырын аяқ басып, жүгірмей, шаң көтермей, үйлерге сүйенбей, айналадағы заттарға, бұтақтарға тимей өтуге тырысу керек. Өсімдіктердің жапырақтары мен бұталарында улағыш заттардың тамшылары болады, олармен жанасуы адамның зақымдануына әкеп соқтыруы мүмкін.

        Денеге, киімге жұққан тамшыларды қағазбен, немесе қол орамалмен, шүберектермен сүртіп отыру керек. Противогаздардың әр-түрлі маркалары болатынын естен шығармау керек, кей бір улы заттарға қарсы қосымша сүзгіш қораптар беріледі.

        Қауіпсіз орынға жеткізе зардап шеккеннің ауыз-мұрын, көзін шайып, өзін санитарлық өңдеуден өткізеді (мүмкіншілігі болса душ қабылдатады), киімін ауыстырады. Көзді шаю үшін суды немесе соданың 2% -тік ерітіндісін қолдануға болады, вазелин майы 1-2 тамшысын көзге тамызуға да болады. Асқазанды, ішек-қарынды тазалау үшін қолдан құсқызады, іш-өткізетін дәрілік береді. Ішек-қарынға адсорбент еңгізеді - активтендірілген көмірдің, карболеннің 3-4 үлкен ас қасығын 200 мл суға қосып ішкізеді. Іш өткізу үшін натрий сульфаттың немесе магний сульфаттың 20-30 граммын 100 мл суға ерітіп ішкізеді.

        Зардап шеккен адамға жылы жағдай, таза ауа қажет, мүмкін қолдан тыныс беріп жүрегін басу немесе оттегімен ингаляциялау керек шығар. Бірақ тұншықтырғыш затты жұтқан адамға қолдан тыныс беруге болмайды.

       Көмек көрсету барысында жеке дәрі қобдишадан керекті антидотты пайдаланған жөн, ал антихимиялық пакеттегі сұйықтықтың көзге тимеуін қадағалауды ұмытуға болмайды.

       Алғашқы көмек алған адамды арнайы емханада ары қарай мамандар емдейді. Мынау жәйттерді есте сақтаған жөн:

       -антидатторды уланудың алғашқы кезеңде немесе уланды деген белгілері көрінгеннен кейін бірнеше минут арасында қолдануы нәтиже береді;

       -фосфорорганикалық заттар және иприт денеге тисе, оның ашық жерлерін алғашқы 5 минут арасында ішінара санитарлық өңдеуден өткізуі зақымдану ауырлығын едәуір төмендетеді;

       -алғашқы жәрдем неғүрлым тезірек көрсетілуі керек, сондықтан бұл жерде зақымданғандар өзіне және өзара көмек беруге тиісті;

       -әдетте қолдан тыныс беруді УЗ тараған ауада қолданбайды.  Құтқарушылар химиялық зақымдау ауқымына кірер алдында УЗ-дан сақтану үшін жеке адамға арналған дәрі қобдишадан (АИ-2) антидоттың сақтандыру дозасын ішіп, қорғану киімінің, резина етігін, қолғап және противогазды киіп алуы керек. Тіпті химиялық зақымдау ауқымнан зардап шеккен адамды алып шыққаннан кейін де фосфорорганикалық заттар, иприт және басқа да кейбір УЗ-мен зақымдаушылардың алғашқы медициналық көмек көрсетушілерге едәуір қауіпті екенін естен шығармаған жөн. Зақымданушылардың киіміне, шашына және терісіне жұққан УЗ біраз уақыт сақталып, дененің жалаңаш жерлерін зақымдауы мүмкін. Сондай-ақ, әсіресе жабық үй-жайларда, автомашиналарда киімге жұққан УЗ-дың буының десорбциялануы (булануы) есебінен де зақымдануға әбден болады.

 

 

       Өндірісте жиі кездесетін әсері күшті улы заттардан зардап шеккен адамдарға көрсетілетін алғашқы көмек мынадай болуғы тиіс.

       Аммиак. Аммиакпен зақымданған адамды таза ауаға шығару қажет. Алғашқы көмек ретінде оған жылы сусын (ең жақсысы сүтке боржоми қосып) беріп жылы судың буымен тыныс алғызған жөн. Аммиак теріге тигенде оны сумен жуып, 5% сірке суы немесе лимон қышқылы ерітіндісіне материалды шылап басу керек.

        Изоляциялық және өнеркэсіптік "АД" және "М" маркалы противогаздар аммиактан сақтануды сенімді түрде қамтамасыз етеді. Бұлардан басқа противогаздар аммиак буының әсерінен қорғай алмайды!

         Ол су және қышқылдар ерітіндісімен зарарсыздандырылады.

 1 литр су 1000-1200 литр аммиакты ерітіп газға айналдырады.

         Хлор. Хлормен зақымданған адамды таза ауаға шығарып, оны жылытып, тыныштық жағдай жасау қажет. Оттегімен ингаляциялау жақсы көмек береді. Зақымданған адамға бұдан былай да дәрігерлік көмек қажет болады. Көз, мұрын, ауызды соданың 2% ерітіндісімен жуу керек, оған жылы кофе, әлде сүтке боржоми қосып берілсе ол өте жақсы көмек есебінде саналады.

        "В" және "М" маркалы противогаздар хлордан сенімді қорғану ісін атқарады.

        Көп мөлшердегі хлор сумен зарарсыздандырылады.

        Күкіртті газбен зақымданған адамды ауаға шығару, өттегімен ингаляциялау, ауызы-мұрынын және көзін 2%-тік сода ерітіндісімен шаю, сырқат адамды жылыту керек. Күкіртті газдан қорғайтын "В" маркалы противогаздар. Зарарсыздандыру жүмысы сумен немесе су қосылған сілті ерітіндісімен жүргізіледі.

 

ХИМИЯЛЫҚ ҚАУІПІ ТУЫНДАҒАН ОШАҚТАРДЫ ЖОЮ МАҚСАТЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖҮМЫСТАР

 

          Бұндай жұмыстар АҚ бастығының шешімі негізінде ұйымдастырылып жүргізіледі.

          Барлаушылар тобы зақымданған аумақтың сипатын, зақымдау себебін, улы заттың түрін, оның буларының таралу бағытын, ғимараттар мен жабдықтардың қирау дәрежесін анықтайды. Барлау аспаптарды қолдана отырып ауқымның шекарасын, жүретін жолдарын т.б. арнайы көрсеткіштермен белгілейді. Барлаушылардың мәліметтеріне қарай басқа да командалар мен топтар іске кіріседі: адам құтқару және көмектесу, территорияны зарарсыздандыру, авариялық-техникалық, өрт сөндіру және т.б. командалар мен топтар.

          Өндірістік кәсіпорындарда әсіресе көп таралған әрі қауіпті әсері күшті улы заттар-аммиак және хлор. Мысалы үшін осы заттарға байланысты болған аварияны жою барысындағы әрекет ету тәртібі шамада былай орындалады.

             Әріне алдымен авария болған орынды оқшаулау керек, яғни оның кең таралмауы үшін жұмыстар жүргізіледі. Осы мақсатпен авариялық-техникалық топтың адам құрамы барынша коммуникациялық жүйелерді ажыратады - шүмектер және басқа тиекті құрылғылар жабылады, құбырлардың немесе сиымдылықтардың жарылған әлде тесілген жерлеріне ағаш болсын, темір болсын тығындар бекітіледі, сына қағылады, ыңғайлы жеріне қамыт белдеу кигізіледі. Өз бетінше шүмектер мен вентильдерді жабу немесе ашу аппаратураларды ауыстыру керісінше әсер етуі ықтимал. Сондықтан топтардың командирлері объектінің әкімшілігімен жұмыс барысында тығыз байланыста болуға тиіс. Мүмкін болса улы заттар тұрған ыдыстар бүлінген жағдайда автоматты қондырғыны іске қосып оларды бүлінген ыдыстан бүтін ыдысқа қотарады. Төгілген аммиакты, ал хлор тұрған ыдыстың зақымданған жерін ағын сумен жақсылап шаяды. Өндірістік орындарда газданған аймақтан оларға улы булар сорылуын болдырмау үшін желдеткішті ажыратып тастайды. Улы заттың жайылып ағуына бөгет болатындай етіп (егер ол бүлінбеген ыдыстан төгілсе) топырақтан қоршалай үйінділер жасалынады немесе жиналатын шұңқырлар қазылады. Тыныс алу органдарын қорғау үшін жасақтардың адам құрамы ауаны жақсы өткізетін шлангалы противогаздарды пайдаланады.

         Ошақты оқшаулау жұмыстарынан кейін зарарсыздандыру командасы келу жолдарын, объектінің ішкі жолдарын, тұрғын үйлердің аулаларын, сонан кейін ауаны зақымдау көзі болып табылатын жерлерді зарарсыздандырады, яғни газсыздандырады (дегазация жұмыстары). Осы жұмыстар барысында газсыздандырушы ерітінділер, сұйық заттарды бүркуге арналған механизмдер пайдаланылады; осымен қатар кейбір жұмсақ жердің топырақ қабатын бульдозермен сырып улы заттарды жауып тастау жолы да орын алады. Суды тіке бүрку-улы заттардың буларын ыдыратып, аздап болса да бейтараптайды, яғни олардың таралу аумағын шектейді.

         Газсыздандырушы заттар ретінде өндіріс қалдықтары есепке алынады, егер мұндай өнімдер жоқ болса дегазацияға арналған заттар қорын алдын ала жасаған жөн. Дегазация барысында химиялық реакция себебінен өрт пен жарылыс туындайтын жағдайдың ықтималдығы болса, онда құм мен топырақ пайдаланылады.

         Құтқару командасы мен санитарлық жасақтардың адам құрамы зақымданған территорияда орналасқан өндірістік және тұрғын үй жайларын, қорғаныс ғимараттарын мұқият тексеріп, зардап шеккен адамдарға алғашқы медициналық көмек көрсетіп, оларға баратын жолдарды анықтайды және мүмкіндігінше емдеу мекемелеріне алып барады. Осымен қатар улы зат төгілген аймақтан халықты көшіру жұмыстары ұйымдастырылады.

        Өрт сөндіру құралдарын алып келу үшін, қираған үйлер мен үйінділер астынан адамдарды құқаруын жеңілдету мақсатымен механизмдерді жеткізу үшін механикаландырылған топ өткелдер аршиды.

       Коменданттық қызмет уланған ошақтың айналасындағы тиісті тәртіпті бақылайды. Ошақты жою кезінде қауіпсіздік шараларын қатаң сақтау қажет, кейбір ережелерді естен шығаруға болмайды. Мысалы, аммиактың 14 мг/л концентрациясы кезінде терінің тітіркенуі, ал 20 мг/л және одан жоғары концентрациясы кезінде терінің күлдіреуі байқалады.      Хлордың жоғары концентрациясы адам бір рет дем алғанда-ақ қауіпін туғызады.Айтарлықтай, жертөлелерде, тоннельдерде және басқа да төмендей орналасқан құрылыстарда, ор түбінде, шұңқырларда ауадан ауыр газдардың шоғырлануы өте қауіпті болып табылады.

 

ТАБИҒИ,  ТЕХНОГЕНДІК  ЖӘНЕ   ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР.

 

ЭКОЛОГИЯ АСПЕКТІЛЕРІ

 

         Экология саласында зерттеу жүргізген мамандардың пікірі бойынша әлемде қоршаған ортаның жағдайы нашарлап бара жатқаны, ал кейбір аумақтардың экологиялық апатқа ұшырағаны өте айқын көрініп тұр. Өндіріс қалдықтары, ластанған, сарқын сулар көлемдері көбейіп барады; экологиясы нашарланған жағдайдағы алаңдар ауданы, өкінішке орай, табиғи қорықтар ауданынан қазіргі кезеңде бірнеше есе көп.

         Атмосфералық ауа, топырақ және адамды қоршаған табиғи ортаның ластану процессінде апат салдарынан болатын радиобелсенді зарардануы ерекше орын алып отыр (Чернобыль АЭС-да, " Маяк" өндірістік бірлестігінде, Томск-7, т.б. болған авариялар).

         1999 жылы Жапонияда Токио маңындағы ядролық қондырғыда болған авария салдарынан радиация адамның сәуле алу деңгейінің белгілі шегінен 15000 есе асып кетті. Радиобельсенді қалдықтар қоршаған ортаға тасталуда; оларды қоқыс ретінде арнайы жерге жинауының өзі зиян. Радиобелсенді сұйық және қатты қалдықтары теңізге де түсіріледі. ССРО кезінде 1961 жылдан 1990 жылға дейінгі мерзімде радиобельсенді қалдықтары бар 11 мың (!) контейнер, су асты қайықтарының 17 авариялық жағдайдағы атомдық реакторлары, соның ішінде "Ленин" атты кемеден 3 ядролық реактор теңізге тасталды.

         Техногендік төтенше жағдайлардың экологияға қатысты қыры үлкен мәнге ие болуда; экологиялық жағдайды жақсарту үшін жүргізілген көптеген жылдар жұмысын өндірістегі немесе зиянды заттарды тасымалдау кезіндегі оқтын-оқтын болып тұратын авариялар жоққа шығаруда.

         Кері қайтпас экологиялық өзгерістерге табиғи-техногендік төтенше жағдайлар алып келеді. Мысалы, өндіріс кәсіпорындарының аса шоғырланған жерлерде болатын су басып қалушылық, уландырғыш заттар мен тұрмыс қалдықтарының зор мөлшерінде ашық түрінде алып шығуы апаттың ауртпалығын тереңдете, катастрофа нәтижесіне әкеледі.

Экология сипаттағы төтенше жағдайлар түрлі келіп, шын мәнінде адамзаттың өміршеңдігіндегі барлық жағына тиіп өтеді.

         Құрлық бетінің топырақ қасиеттері біртіндеп нашарлауы бірнеше себептерден болуда, табиғи болсын немесе адам шаруашылық әрекетінен болсын. Тынайтқыш пен пестицидтерді дұрыс қолданбаудан, мысалы, ауыр металл тұзы бар пестицид мөлшерін көтеру, топырақтың құнарлығы төмендейді, ал дұрыс өңделмеген жердегі құрттар мен микроорганизмдер жойылады. Суару жұмыстарды ойсыз жүргізгенде қарашірік қабаты жұқарады, құнарлы топырақты құнарсызы басып қалады. Қарашірік қабаты ормандағы жұмыстар кезінде қопарылған ағаштардың түптерімен бірге де шығарылып кетеді; сонымен қатар шөп жамылғысы, бүрген мен қылқандар жойылады. Ал орман өрттерінде соған қоса барлық өсімдіктер, хайуанаттар және микроорганизмдер дүниесі құриды.

         Топырақ қабатының құлдилауына мүжілу (эрозия) процесстері, яғни қабаттың флора мен фаунаның кері өзгерістері, құнарлығы төмендеуі, шөлге айналуы жатады. Эрозияның өзі себебіне қарай сулық, желдік, мұздық, шөккіндік, өзендік, биологиялық эрозиялар деп бөлінеді.  Жылдан жылға ауыл-шаруашылық алқаптары азайып жатыр. Жердің топырақты жамылғысы ауыр металлдармен ластануы көп жағдайларда өндіріс қалдықтарының ауаға, суға шығуы, уақытты заттарды қалай болса солай көму себептерден жүріп жатыр. Жер бетінің шөлге айналуы оның биологиялық потенциалының, су ресурстарының, өсімдіктер жамылғысы мен фаунасының жойылуы немесе азаюымен сипатталады; мұнда табиғи себептеріне қоса адамдардың үлесі де аз емес, мысалы малды шамадан тыс көп жаю, жер шаруашылығы мен мал шаруашылығын тиімді үйлестірмей жүргізу, отын дайындау, жол құрылысы, геологиялық-зерттеу жұмыстары кезінде өсімдіктер жамылғысын жою.

         Жер ресурстарын және топырақты қорғау мен тиімді пайдалану мақсатында өткізілетін шаралар көлемі тым аз; олар жердің ластану, қоқыстану, бұзылу және деградацияға ұшырау процесстерін тоқтатуға жеткіліксіз.

         Атмосфераның ылғалды-жылу және газ айналымына адам өзі сезбей жаңа су қоймаларын құрумен, өзендердің бағытын өзгертумен, ми батпақтарды кептірумен, орманды шабуы және өрттеумен, жер жыртумен ықпалын тигізеді. Әр минут сайын өндіріс мекемелері, жылу-электр-бекеттері, көліктер атмосферадағы екі қышқылды көміртектің өсуіне жағдай жасайтын отынның, жанар-жағар майдың көп мөлшерін жағады. Одан басқа озон қабатын жұқартатын химиялық қосылыстар, фторлы, бромды және хлорлы қоспалар, фреон, азот тотығы атмосфера ауасына араласып, планетамыздың жылулық режиміне әсер етеді.  Ядролық қару сынаудың және ғарышқа кеме ұшырту нәтижесінде ауада аэрозоль, азот қышқылы, радио-көміртек және т.б. зиян заттар жиналуда. Шаруашылық әрекетінен пайда болатын азот тотығы, күкірт, көміртек, оларға қоса келетін ғарыш шаңы, жанартау газдары, топырақтың желдік эрозиясы- бәрі атмосфераны ластайды. Зиянды заттардың қауіпсіздігін білу үшін оларға мг/м³ бірлігі мен өлшенетін шектеулі концентрациясы белгіленген. Бірақ шындығында адамға және қоршаған ортаға бір мезгілде бірнеше заттар әсер етеді; олар бір-бірімен реакция түзіп жаңа қоспалар жасайды.

         Фотосинтез барысында пайда болатын оттегінің мөлшері планета бойынша адам, жануарлар, көліктер, өндірістер жұтатын өттегі көлемінен аз болатыны соңғы кезде байқалатын болды. Адамға ықпалын тигізетін ауадағы күнделікті шу деңгейі туралы да айта кету керек.

         Азот тотығының 40%-тін атмосфераға жылу-электр станциялары шығарады, артынан ол азот пен нитраттарға бөлінеді, ал соңғысы сумен қосылып азот қышқылын түзеді. Көмірді, мұнайды, жағармайды жаққанда күкірт ангидриды пайда болып, кейін ол сульфаттарға айналады; соңғысы суға еріп күкірт қышқылын түзеді. Атмосферада түзілген бұл заттар қышқылды тұман және жауын-шашындардың түсуіне себеп болады. Ал түрлі шаң-тозаңдар түрі дүниеден басқа құрылыстардың, ғимараттардың, металл конструкциялардың күйзелуін тездетеді.

         Су жағдайына келсек оның сапасы төмендеп, судың өзі жеткіліксіз затқа айнадды. Бұған үш негізгі себеп бар: біріншісі-мелиорация жүйесін білімсіз құрастыру, ормандарды жою, көлемді алқаптарды үздіксіз жырту және малды ретсіз бағу салдарынан су ресурстарының азаюы (су қоймаларының қайраңдауы, кіші өзендердің тартылуы, көлдердің құрғауы); екіншісі - өндіріс мекемелерінің өсуіне байланысты, тұрмыс қажеттеріне жаратылатын және ауыл шаруашылығындағы су шығыны (осылардың ішінде таза ауыз суды өндіріс жұмыстарына пайдалануы да жатыр) көбейуі суға деген сұранысты кенеттен көтерді; үшіншісі - өзендерге, көлдерге, су қоймаларына өндіріс қалдықтары, тұрмыс қоқыстары, сарқын сулар, тыңайтқыштар, мұнай өнімдері, көң, ауыр металлдар және т.б. төгу салдарынан судың ластануы. Суды жылыту немесе радиациялық әсерінен өткізу де судың физикалық бүлінуіне жатады. Судың қәрамасы өзгеріп, ластануы балықтың және басқа да тірі организмдердің өлуіне тікелей ықпалын тигізеді. Түбінде, барлық ластау заттардың түрлері әлем мұхитына барып құйылады. Әсіресе мұнай өндіру жэне оны тасымалдау кезінде теңізге төгілген мұнай өнімдері суын ластауда басым үлесін қосады.

         Жердің суын, литосферасын және атмосфераның төменгі қабатын тірі жандар мен өсімдіктер жайлаған. Бұл дүниені биосфера деп атайды, яғни ол экология жағдайының бір қомақты жағын құрайды. Қазіргі заманда биологиялық түрлердің жойылуы эволюциялық жаңа түрлердің пайда болу ырғағынан озып барады. Мамандардың айтуы бойынша өсімдіктің бір түрінің жойылуы жануарлар, жәндіктер мен басқа өсімдіктердің 10-нан 30-ға дейін түрінің құрып кетуіне себеп болатын көрінеді.Әсіресе күкіртті газ, фтор қоспалары, хлор, тотықтырғыштар және сульфаттар өсімдіктер үшін аса қауіпті. Орта есеппен алғанда бір жыл уақыт арасында дүние жүзінде биосфераның бір түрі құрып кетіп жатыр. Елсіз аймақтарға адамдарды орналастырудың жылдамдату, уытты химиялық заттардың кеңінен таралу, табиғатты аяусыз пайдалану нәтижесінде биосфера өздігінің тепе-теңдіген шығуда. Оны тұрақтандыру мәселесі халықаралық және аймақтық деңгейдегі проблемаға айналды.

 

АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫСТЫҢ ҰЙЫМДАСУЫ

 

         Өміршеңдік қауіпсіздігі іс-қимыл жиынтығы ретінде қалыпты өмір жағдайын бұзатын зиянды факторлардың алдын алу (жою), мұнымен қоса еңбекті қорғау, өндірісте және тұрмыста болған қайғылы жағдайларда жарақаттанғандарға шұғыл жәрдем беру, әлеуметтік елеулі науқастармен күрес, экология, салауатты өмір сүру, азаматтық қорғаныс және т.б. ірі блоктарды құрайды. Сондықтан АҚ-ты ТӘҚ-нің құрастырушы бөлігі және біртұтас мемлекеттік Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінің жалпы маңызды бөлігі ретінде қарастыру қажет. Басқа сөздермен айтқанда АҚ-ты ұйымдастыру және жүргізу - мемлекеттің ең маңызды функцияларының бірі, оның қорғаныстық іс-шараларының құрастырушы бөлігі деп түсінеміз.

        АҚ жайындағы заңда келесі анықтама беріледі: АҚ-бұл басқару органдарының мемлекеттік системасы және жалпы мемлекеттік шаралардың жиынтығы; бейбіт және соғыс жағдайларда жүргізілетін мақсаты: халықты, шаруашылық жүргізу объектілерін және елдің территориясын қирату (жою) факторларының әсерінен жаңартылған тәсілдермен қорғау, табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ-лардан қорғау. Артынша, АҚ жиынтықтарына басшылық жасауды жүзеге асыратын басқару органдары, күштер, қызметтер және АҚ алдында тұратын міндеттерді орындауға көмектесетін ұйымның басқа да атрибуттары болу керек екені айтылған.

 

АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫСТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК  АУҚЫМДАҒЫ МІНДЕТТЕРІ

 

Ғылыми анықтама негізінде ұтымды тәсілдерді және халық пен территориясының, шаруашылық объектілерінің алдын-ала дайындықтарын пайдалана отырып, осы замандағы қарулардан, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғану жұмыстары жүргізіледі. Осы АҚ-тың бірінші дәрежелі міндетті болып табылады. Ол үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:

1) басқару,     құлақтандыру     және     байланыс     жүйелерін ұйымдастыру, дамыту және оларды ұдайы әзірлікте ұстау;

2) Азаматтық қорғаныс күштерін құру, оларды дайындау және төтенше жағдайлар кезінде іс-қимыл жасауға ұдайы әзірлікте ұстау;

3) Орталық     және     жергілікті     атқарушы     органдардың, ұйымдардың қызметшілерін даярлау және халықты оқыту;

4) Радиациялық,            химиялық,            бактериологиялық (биологиялық)   жағдайды   қадағалау   және   оған   лабораториялық бақылау жасау;

5) Азаматтық        қорғаныстың        әскери         құрамаларын жұмылдыруга әзірлікті қамтамасыз ету;

6) Шаруашылық жүргізу салалары мен объектілерінің жұмыс істеу тұрақтылығын арттыру жөніндегі шаралар кешенін жүргізу;

7) қорғану құрылыстарының қажетті қорын, жеке қорғану құралдарының   және  Азаматтық  қорғаныстың   басқа  да   мүлкінің қорларын жинау және эзірлікте ұстау;

8) халыққа, орталық және жергілікті атқарушы органдарға адамдардың өмірі мен денсаулығына төнген қатер жэне орын алып отырған жағдайда іс-қимыл жасау тэртібі туралы хабарлау;

9) іздеу-қүтқару     жүмыстары     мен     басқа     да     шүғыл жұмыстарды жүргізу, зардап шеккен халықтын тіршілігін және оларды қауіпті аймақтардан эвакуациялауды ұйымдастыру;

10)  азық-түлікті, су көздерін, тамақ шикізаттаррын,   жемшөпті, мал және өсімдіктерді радиоактивтік, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) уланудан, мал және өсімдік індеттерінен қорғау.

       АҚ-тың аталған міндеттерін қоса алғанда кейбір іс-шараларды (мысалы, қорғаныс ғимараттарын салу), төтенше жағдайлар туралы халықты уақтылы құлақтандыру, төтенше жағдайлар кезіндегі тәртіп ережелерін халыққа үйрету және тағы басқаларын алдын-ала орындамау салдарынан қорғау және қөмек көрсету толықсыз болатыны анық. Шын мәнісінде АҚ бүкілхалықтық болғандықтан қорғану іс-шараларын өткізуге барлық ел-халқы қатысуы тиіс. Қауіпті аймақтарда дұрыс жұмыс істеуді, қазіргі қарулардан қорғануды, өзін—өзі қорғауды жұне зардап шеккендерге көмек көрсетуді барлық халық білу міндетті. Мұның барлығы АҚ іс-шараларын жүргізуде барлық халықтың міндетті түрде қатысуын, жауапты органдардың үкімдерін ескертусіз орындауын, тәртіпті, ұйымшылдықты көздейді.

 

АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ  ТӘРТІБІ  ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ

 

         АҚ мемлекеттің барлық территориясында жергілікті және өндірістік қағидасымен ұйымдастырылады. Яғни кешенді және жеке қарастыру іс-шараларын өткізуде АҚ-тың объекті басқару органдарының функциялары және күштері территориялық және ведомстволық болып бөлінеді. Осы орайда, негізгі дәрежеден шыға отырып, Мемлекет үкіметі анықтайтын тәртіппен, АҚ бойынша қалаларды топтарға, ұйымдарды санаттарға жатқызу жүзеге асырылады.

        АҚ іс-шараларын ұйымдастыру және жүзеге асыру жауапкершілігін меншікті үлгідегі барлық ұйымдардың және орталық, жергілікті мемлекеттік атқарушы органдардың басшылары көтереді. Бұл органдар мен ұйымдар жыл сайын АҚ іс-шараларын жүзеге асыру және оларды орындағаны туралы есеп беру керек. АҚ дайындығы мен іс-шараларды өткізудің мерзімі және көлемі мен тәртібі, сонымен қатар есеп беру ұсынысы Мемлекет үкіметімен белгіленеді.

       АҚ дайындығы жаңартылған қарулардың дамыун есепке алып берілген территорияда ТЖ-лардың неғұрлым ықтималдығын ескере отырып салалары мен ұйымдарында алдын-ала жүргізіледі.

       АҚ идеясының және іс-шараларының негізінде гуманизм қағидасы жатыр, өйткені олар қорғауға, құтқаруға және ең ауыр жағдайларда халыққа көмек көрсетуге бағытталған.

 

АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫСТЫҢ  ІС-ШАРАЛАРЫ

 

         Мемлекет тарапынан халықты, территорияны және шаруашылық объектілерін қорғау саласында АҚ іс-шаралары мынау кездерде көзделеді:

- табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан; жер сілкінісінен;

- үлкен    су    қоймаларының    және    теңіз    деңгейінің    өзгеру салдарынан;

- пайдалы   кен   орындарын   өңдеумен   байланысты   төтенше жағдайлардан;

-         жаңартылған қауіпті қару-жарақтардан зақымданудан қорғау.

           Осымен қатар инжерлі-техникалық іс-шаралардың және тұрғындар мен мамандардың АҚ-қа дайындығы көзделеді. Аталған іс-шаралардың әр пунктіне ағымды және перспективті жоспарлар өңделу керек. Мысал ретінде келесі жағдайларды алсақ болады:

- сель,  су  тасқыны,  жер  көшкінін  және  тағы   басқа  қауіпті экзогенді жағдайларды ескеріп, осы ауқымда құрылысты жоспарлау;

- мүмкін болатын ТЖ-лардың жалпылаша жай-күйін бақылау жүйесін ұйымдастыру (мониторинг), ғылыми зерттеулер және жағдайды жорамалдау;

- азық-түлік, дэрі-дәрмек, тіршілікті қамтамасыз ететін жабдықтар қорларын құру;

- ғимараттардың және құрылыстардың апатқа қарсы тұру төзімділігін қамтамасыз ету;

- іздестіру және құтқару, апаттан кейін қалпына келтіру жұмыстарын ұйымдастыру және зардап шеккендерге жедел медициналы жедел медициналы;

- жер қойнауын пайдалануда барлық сатыдағы экология талаптарын сақтау;

- барлық құрылыс жұмыстарының есеп-жоба құжаттарын АҚ-тың басқару органдарымен мақұлдасу;

-         АҚ-қа арнайы қызметкерлер мен бастыларды дайындау, мектеп жасына дейінгі мекемелерден бастап, тұрғын аймақтарын арнайы оқу бағдарламасы бойынша оқыту.

 

АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫСТЫҢ КҮШТЕРІ

 

         АҚ-тың күштері әскери және бейбітшілік кезеңінде әртурлі АҚ іс-шараларын өткізу үшін арналады және өміршеңдіктің қауіпсіздігі Мемлекеттік системалардың құрастырушы бөлігі болып табылады; олар үйретілген, қару-жарақтармен, техникамен, жабдықтармен қамтамасыз етіліп құрастырылған және іс-қимылдарға дайын болу керек. АҚ күштерін пайдалануы келісілген деңгейдегі АҚ-тың басшылары шешімімен жүзеге асырылады.

          АҚ күштері мыналардан тұрады: АҚ әскери бөлімдерінен әскери емес жасақтардан, сондай-ақ, жасақтары

          а)  территориялық, объектілік жасақтары мен АҚ және төтенше жағдайлар қызметтерінің жасақтары;

          б)  республикалық, облыстық, қалалық және аудандық жедел-құтқару отрядтары сияқты әскери емес жасақтар болып келеді.

          Әскери емес жасақтар АҚ күштерінің негізін құрайды.

          Үкімет шешімімен құтқару жұмыстарын жүргізу кезеңінде уақытша ІІМ - ішкі істер министрлігі; ҚМ -қорғаныс министрлігі бөлімшелері, ведомстволық, мамандандырылған авариялық-құтқару; авариялық-қалпына келтіру, әскериленген және тағы басқа жасақтар тартылуы мүмкін.

          АҚ әскери бөлімшелері бейбіт кезде зардап шеккен халыққа тіршілікті қамтамасыз етуге жан-жақты көмек көрсетеді, туған республиканың шекарасында да және арнайы келісімі бар шет мемлекеттерде де іздестіру-құтқару жұсмыстарын жүргізеді;адамдар құрамының білімін бағалаумен және дайындығымен айналысады;

соғыс кезеңде зақымдану ошақтарында радиациялық және химиялық бақылаулар, құтқару және тағы басқа шұғыл-қалпына келтіру жұмыстарын жүргізеді, халықты эвакуациялау шараларына қатысады, тылдық елеулі объектілерін қалпына келтірумен байланысты арнайы тапсырмаларды орындайды (мысалы, аэродромдарды, көпірлерді жөндеу). АҚ әскери бөлімшелері ішінара азаматтық персоналмен де құралады. Қорғаныс министрлігі Президент жарлығы бойынша кәмелетке жеткен азаматтарды нағыз әскери қызметке, сонымен кейбіреулерін АҚ жүйесінде қызмет атқаруға тартады, төтенше жағдайлар жөніндегі орталық атқарушы органдағы, оның территориялық органдарының, АҚ әскери бөлімшелерінің, сондай-ақ ведомствоға бағынатын ұйымдардың шақырылған контингентпен және мобилизациялық ресурстармен адам құрамын толықтырады. АҚ әскери емес жасақтары ұйымдарда, аудандарда, қалаларда, облыстарда құрылады, сонымен объектілік және территториялық болып бөлінеді. Құтқару ұйымдары барлауға, іздестіруге және зардап шеккендерді құтқаруға, оларды үйінділер астынан шығаруға арналады, алғашқы медициналық көмек көрсетеді; олар жинақталған құтқарушы отрядтардан, командалардан, ізденіс топтарынан, барлау бөлімшелерінен және тағы басқалардан тұрады. Инженерлік жасақтар инженерлік барлау топтардан, жол-көпірлік командалардан, жарылыс жұмыстарын жүргізетін топтарынан және тағы басқадан тұрады, яғни осылар жолды салумен, қираған ғимараттарды аршумен т.б. айналысады.

        АҚ қызметтерінің жасақтары халыққа тіршілікті қамтамасыз етуге, құтқару жасақтарды күшейтуге арналады және медициналық, байланыс, қоғамдық тәртіпті сақтау, өрт сөндіру, транспорттық және тағы басқа қызметтер болып бөлінеді.

        Жедел құтқару отряды жоғары дайындықта тұратын жасақтар болып келеді, және жоғары дәрежелі объектілерде, күрделі аймақтарда, енуге қиын аудандарда іздестіру-құтқару жұмыстарын өткізу үшін, зардап шеккендерге жәрдем көрсету үшін арналған.

        АҚ-тың нысанына баласы 8 жасқа толмаған әйелдерден, жүкті әйелдер мен мүгедектерден және әскери міндетті мобилизациялық нұсқауы бар азаматтардан тыс, жұмысқа қабілетті еркектер мен әйелдер алынады.

 

АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР ҚЫЗМЕТТЕРІ

 

             АҚ-тың арнайы іс-шараларын орындау үшін және осы мақсатпен күштердің және құралдардың дайындығы үшін республикалық, аудандық, қалалық, облыстық АҚ және ТЖ-лар қызмет орындары, сонымен қатар АҚ басшысына тікелей бағынатын қызметтер құрылады.

             АҚ-тың эвакуациялық іс-шараларын орындауды ұйымдастыру мақсатымен эвакуациялық және эвакуация қабылдау комиссиялары құрылады.

 

ШАРУАШЫЛЫҚ ОБЪЕКТІЛЕРШДЕГІ АЗАМАТТЫҚ  ҚОРҒАНЫСТЫҢ ҰЙЫМДАСУЫ

 

              Шаруашылық объектілері - өндірістік және тағы басқа кәсіпорындар, түрлі ұйымдар, мекемелер, оқу орындары, ауыл-шаруашылық өндірістері - АҚ жүйесінің негізгі шаралары өткізілетін орындары болып табылады. Мұнда соғыс жағдайда жұмысшылар мен қызметкерлерді қорғау, объектілердің жұмыс төзімділігін қамтамасыз ету, жедел құтқару және апаттан кейін қайта өндеу жұмыстарына күштерін дайындау сияқты негізгі іс-шаралар орындалады.

            Шаруашылық объектісінің басшысы объектілеріндегі АҚ басшысы болып саналады және объектілеріндегі АҚ жағдайына жауап береді. Оның бұйрықтары мен үкімі объектінің барлық жеке құрамына қатысты. АҚ басшысына көмек беретін объектілердің үлкенді -кішілігіне байланасты бір немесе бірнеше көмекші орынбасарлар тағайындалады. Мәселен, бытыратып тарату және эвакуациялау жөніндегі орынбасар, материалдық-техникалық заттармен қамтамасыз ету жөніндегі орынбасар, инженерлік-техника бөлімі жөніндегі орынбасар т.б.

            АҚ бастығының бытыратып тарату жөніндегі орынбасары жұмысшылар мен қызметкерлерді, олардың жануяларын эвакуациялау жоспарын әзірлеуді басшылық етіп, қатерлі және соғыс жағдайда объектілерді орналастыру жерлерін дайындауды ұйымдастырып, жұмысшылар мен қызметкерлерді ауданға орналастыруды, оларды тасымалдауды, жалпы тәртіп күзетуді басқарады.

           АҚ бастығының инженерлік-техникалық бөлім жөніндегі орынбасары - объектінің басты инженері болып табылады. Ол объектілердің жұмыстарын ерекше күнтәртіпке көшіру жоспарын эзірлеуді басшылық етеді, объекті жұмысының тұрақтылығын арттыру үшін іс-шаралар жүргізеді, авариялық-техникалық пен өртке қарсы қызметті, бүлінген орталықтарда жедел құтқару және апаттан кейін қайта өндеу жұмыстарын, қорғаныс паналарының техникалық жағынан іске асыруды басшылық етеді.

           АҚ бастығының материалды-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі орынбасары-объектілерді қамтамасыз ету женіндегі орынбасары-объектілерді қамтамасыз етудегі бастық орынбасары болып табылады және арнайы мүлікті сақтау мен жинақтауды қамтамасыз етеді. Оған техника, қүралдар, көліктер, қорғаныс қүралдары жатады. Оған мына материалды-техникалық жағынан қамтамасыз ету жүктеледі: қорғаныс паналарын салу жұмыстары, бытыратып тарату және эвакуациялау іс-шаралары, жедел құтқару

және апаттан кейін қайта өңдеу жұмыстарын өткізу. Қарсыластың шабуыл жасау қатері төнгенде ол шикізат қорын, азық-түлік пен аса құнды жабдықтарды топтау немесе бытыратып орналастыру жұмысын ұйымдастырып қамтамасыз етеді.

           Объектінің АҚ басшысы аудандық АҚ басшысына бағынады.

АҚ басшысының тұсынан АҚ штабы құрылады. Ол - АҚ басшысының басқару ұйымы, объектілеріндегі АҚ-тың барлық іс-шаралар жөніндегі ұйымдастырушы.

           Объектінің үлкендігіне байланысты АҚ штабы штатты жұмысшылары және негізгі міндеттерінен босатылмаған лауазым иелерінің есебінен құрылады. Штаб объектінің басшысы шешімдерінің негізінде ұйымдастыру жұмыстарын өткізеді. АҚ штабының басшысы объектінің АҚ басшысының бірінші орынбасары болып табылады, оның объектіде АҚ сұрақтары жөнінде басшының атынан бұйрық пен өкім беруге толық құқығы бар.

           Объектіде, оның өндіріс бөлімшелеріне байланысты, АҚ қызметтері құрылады. Оларды бөлім басшыларының бірі басшылыққа алады, яғни осы қызметтер құрылған базадағы цехтардың, бөлімшелердің басшыларының бірі болуы керек.

           Құлақтандыру және байланыс қызметі объектінің байланыс желісі базасында құрылады, дер кезінде қауіп туралы хабарлайды, үнемі байланыста болып, информацияны беруге дайын болады, байланыс желідегі аварияларды шектейді.

            Медициналық қызмет объектінің медициналық-санитарлық бөлім базасында ұйымдастырылады. Қызмет басшысы-бас дәрігер. Қызмет медициналық қалыптастықты қолдауды ұйымдастырады: медициналық қорды жинактау және жеке медициналық қорды, заттарды сақтау; санитарлық-эпидемиялық бақылау және медициналық барлау жұмыстарын қамтамасыз етеді. Емделу мекемелерінде зақымданған және эвакуацияланғандарға медициналық көмек көрсетеді, бір жерге топталған және эвакуацияланған орындарда медициналық көмекпен қамтамасыз етеді. Медициналық қызмет негізінде медициналық жасақтардың адам құрамын толықтырып, оларды оқытып, үйретіп, керекті заттармен қамтамасыз етіп, олардың эр-қашан дайындығы жөнінде жауапкершілік көтереді.

         Радиациялық зақымнан және химиялық зақымнан қорғау қызметі азық-түлікті, халықты, қоймаларды улы және радиоактивті заттардың эсерінен зақымданудан сақтайтын шараларды жүргізеді. Радиациялық зақымына қарсы (РЗҚ) және химиялық зақымына қарсы (ХЗҚ) қызмет РЗҚ және ХЗҚ арналған жасақтары, мекемелерді ұйымдастырады; жеке қорғаныс құралдары мен арнайы техника, приборлардың жағдайын қадағалайды; радиациялық және химиялық барлау өткізеді; адам құрамының сәулеленуге шалдығуын, химиялық зарардануын бақылайды; радиациялық және химиялық зақымдану ошақтарын жою мақсатында іс-шараларды жүргізеді.

Қоғамдық тәртіп күзетінің қызметі идаралық күзет және халық жасағының негізінде құрылады. Ол аймақты күзетіп, төтенше жағдайда тәртіп сақтап, апаттан кейін қайта өңдеу жұмыстарын өткізуіне, АҚ дабылдары бойынша жұмысшылардың дер кезінде жасыруына көмектеседі, жарық жасыру жұмысын бақылайды.

           Өрт сөндіру қызметі өрт күзетінің негізінде ұйымдастырылады. Бұл қызмет өртке қарсы іс-шараларды, алдын-ала бақылауды іске асырады, өртті сөндіреді және оқшаулайды, РЗҚ мен ХЗҚ қызметіне зарарданған аймақтарды газсыздандыруға және дезактивациялауға көмектеседі.

           Энергиямен қамтамасыз ету және жарық жасыру қызметі бас энергетик бөлімінің негізінде құрылады. Объектінің бас энергетигі қызметтің басшысы болып табылады. Ол объектіні газбен, жылумен, электр жарығымен қамтамасыз етіп, энергия тараптарының әлсіз бөлімшелерін қорғаныс жүйелерімен қамтамасыз етеді; жарық жасыру және бірінші кезектегі іс-шараларды дайындап, қалпына келтіру, энергия жүйелерінде қайта өндеу жұмыстарын жүргізеді.

           Авариялық-техникалық қызметі техникалық немесе бас механик бөлімінің негізінде ұйымдастырылады. Ол бірегей құралдарды қорғау жөніндегі және негізгі құрылымның, арнайы инженерлі тораптардың, байланыс жолдарының төзімділігін арттыру, үйінділерді тазартудағы жедел жұмыстарды жүргізіп, объектінің құрылымындағы апатты жою және оқшаулау жөніндегі іс-шараларын жүргізеді.

          Қорғаныс паналарының және жасырыну орындарының қызметі негізгі құрылыс бөлімінің, тұрмыстық-коммуналдық бөлімінің немесе құрылыс цехтарының негізінде құрылады. Ол қорғаныс паналарының дайындығын және олардың эксплуатациялауын бақылап, қорғаныс ғимараттарды салуды қамтамасыз етеді. Қызметтің жеке құрылымына АҚ-тың құлақтандыру белгілерімен дер кезінде қорғаныс паналарын адамдармен толтыруды қамтамасыз ету жүктеледі. Бұдан басқа бүл қызмет қираған қорғаныс паналарын аршығанда құтқару жұмыстарымен айналысады.

           Материалдық-техникалық қамтамасыз ету қызметі объектіні материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету бөлімі негізінде құрылады. Азық-түлік пен жабдықтардың барлық түрімен дер кезінде қамтамасыз етуді қалыптастыру, мүлік пен техниканы жөндеп, оларды жұмыс учаскелеріне жеткізу, сақтау және оларға есеп жүргізу, адамдарға бірінші қажеттіліктегі заттарды жеткізуді ұйымдастырады.

           Кішігірім объектілерде АҚ қызметтері құрылмайды.

           Олардың функцияларын, қажетті іс-шараларын сол объектіні құратын басқару органдары орындайды.

           Шаруашылық объектілерде жалпы мақсаттағы объектілік-жинақтық топ, механизациялық жұмыс топтары, барлаушы жасақтар ұйымдастырылады. Бұлар апаттан кейін құтқару, қайта өндеу жұмыстарын өзінше орындау үшін керек. Жалпы бағыттағы бөлімдерді күшейту және арнайы тапсырмаларды орындау үшін біраттас қызметтер жасақтары құрылады. Мысалы, құлақтандыру және байланыс, қоғамдық тәртіп жасақтары.

           Бөлімдерді жасақтау өндірістік қағидамен іске асыралады: кезектермен, цехтармен, өндірістік бөлімдермен, бригадалармен.

           Жалпы бағыттағы жасақтардың мысалы ретінде жинақталған топ, конмандирімен, оның орынбасарларымен қоса болып табылады. Жинақталған топ, құтқару командаларынан, ал олар бөлімдерден, бөлімдер құрамдас бөлімшелерден тұрады. Мұндай топта өзінің медициналық пункті және санитарлық жасақтары болады, соңғылары санитарлық бөлімшелерге бөлінеді. Мұндай топта өзінің штабы болып, оған тікелей басқару және байланыс бөлімдері бағынады. Осындай жүйе топты ұтқыр және өз алдына бөлім етеді.

           Жасақтардың құрылуымен қатар кейбір объектілерде жұмыс істеп тұрған химиялық және медициналық лабораторияларын, жуу және жуыну бөлімшелерін, киім және транспортты, адамдарды санитарлық зарарсыздандыру станцияларына бейімдендіреді. Радиациялық, улағыш және бактериялық заттарды нақты белгілеу үшін радиациялық және химиялық бақылау бекеттері құрылады.

           Ауыл-шаруашылық объектілерінде малды және өсімдіктерді қорғау, жау соққысына душар болған қалаларға көмек көрсету топтары құрылады. Ауыл-шаруашылық объектілерге қаладан кэсіп орындар көшіріліп, зарарданған аймақтардан көшірілген адамдарға көмек және емдеу көрсетуге тура келеді.

 

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

           Оку орындарындағы АҚ шаруашылық объектілеріндегідей ұйымдастырылады, бірақ олардың техникалық мүмкіншіліктері мен ерекшеліктері ескеріледі.

           ЖОО АҚ басшысы - ректор. Ол бұйрығымен жоғары оқу орнының АҚ штаб басшысын тағайындайды. ЖОО - да штатты жұмысшының біреуі (мысалы, алғашқы әскери дайындық мұғалімі) немесе АҚ жүйесінің штатты жұмысшысы АҚ штабының басшысы бола алады. Сонғы жағдайда оны ЖОО орналасқан аймақтын АҚ басшысы үсынады; бүл, эдетте, өте үлкен ЖОО-на қатысты.

           Оқу орындарында АҚ жоспары әзірленеді. Ол профессорлық-мұғалімдік құрылымға және студенттерге хабарланады.

           ЖОО-да, әдетте, қорғаныс паналарына арналған топтар бөлімшелер, құтқару топтары, санитарлық, авариялық-техникалық, қоғамдық тәртіпті сақтау жасақтар қалыптастырылады. Оқу орнының құрамындағы тұрақты тұлға командир болып тағайындалады. Студенттер АҚ-ты қалыптастыру құрамына кіреді және штаб өткізетін объектілі жаттығуға тартылады. ЖОО-да АҚ негізінде, өзінің объектісіндегі адамдарды құтқару үшін құрылады, алайда басқа да мақсаттарға қолдануы мүмкін, мысалы, қорғаныс паналарында қызмет жасау үшін. Оқу орнының практикалық тәжірибесіне байланысты аталмыш қызметтер мен жасақтар үйымдастырылады; медициналық, байланыс, РЗҚ мен ХЗҚ қорғаулары, т.б.; радиациялық және химиялық бақылау бекеттері, УЗ-ды, РЗ-ды, БҚ-ды нақты белгілей үшін лабораториялар.

            Оқу орындары керекті құралдармен және ЖҚҚ, техника және басқа мүліктермен ауданның АҚ штабы арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін.

            Табельдік қорғаныс заттары жетіспегенде әскери бөлімдерден немесе әскери оқу орындарынан артық шыққан мүлкін және қарапайым қорғаныс құралдарды қолдануға болады.

            ЖОО-ның АҚ-тың бастығы және оның штаб бастығы басқа да жақын орналасқан кәсіпорын және мекемелерінің АҚ штабтарымен, жалпы мақсаттағы жасақтармен және қалалық, аудандық, облыстық АҚ қызметілерімен өзара қатынаста болуы керек.

             Әр студент мыналарды үйреніп, өмірде керек кезінде қолдануға тиіс:

            -ТЖ қауіпіндегі іс - әрекеттерді;

            -Жеке дара және үжымдық қорғаныс құралдары мен тәсілдерін қолдану;

            -Тынысалу мүшелерін қорғайтын қарапайым құралдарды дайындау;

            -Ауа мен территория РЗ, УЗ, БҚ-мен зарарданғанда аяқ киімдерді және үй киімдерін қорғаныс құралдары ретінде пайдалана білу;

            -Азық-түлік пен ішілетін суды заладан сақтандыру;

Киім мен аяқ киімдерді, дененің ашық жерлерін ішінара санитарлық өндеуден өткізе білу;

             -Радиациялық, химиялық барлау және дозиметрлік бақылау құралдарымен жұмыс істеу;

             -Радиациялық, химиялық бақылау бекет құрамында және басқа да жасақтарда қызмет ете білу;

             -АҚ нормативтерін тез және толық орындау;

             -Жеке дәрі қобдишаны және басқа да медициналық құралдарды қолдана білу;

             -Зақымданғандарға алғашқы медициналық көмек көрсете білу;

             -АҚ туралы басқа да деректермен білімін толықтыру және осы білімді үйретіп, насихаттау;

             -АҚ-тың әскери емес жасақтарына басшылық ете білу.

 

ЖАППАЙ ҚЫРЫП ЖОЯТЫН ҚАРУЛАРДАН ҚОРҒАНУ ЖОЛДАРЫ

 

Жаппай қырып жоятын қарулардан (ЖҚЖҚ) және жаудыц басқа да шабуыл жасау құралдарынан азаматтар халқын ішінара қорғауға болады, корғану керекте. Халықты қорғау мәселелері әр мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болып табылыды. Бұл маңызды істі жүзеге асыру барысында бірнеше принциптер ұсталуға тиісті. Мысалы қорғану шаралары алдын ала жасалу керек, себебі ондай жұмыстар күрделі және олар мол уақыт пен қаржыны талап етеді. Жаудан қауіп төнгенін уақтылы, дер кезінде халыққа хабарлау да қорғану жолындағы принциптерге жатады; бұл әрекет адамдарға дайындалуға, жасырынуға мүмкіншілік береді. Әсіресе, халыққа қорғану әдістерін үйрету, АҚ жөнінде білімді насихаттау – бұларда өте маңызды мәселе. Сондықтан халықты жаппай зақымдаушы қарулардан қорғау жұмыстары біртұтас, кешенді түрде, үкімет бақылауында өткізілуге тиісті. Олар солай өткізілуде де. Елді ЖҚЖҚ-дан қорғау негізгі тәсілдеріне халықты қауіп туралы уақтылы құлақтандыру, адамдарды қорғаныс ғимараттарына жасыру, оларды таратып орналастыру мен көшіру, жеке қорғаныс құралдарын пайдалану және т.б. шаралары кіреді.

 

Қорғаныс ғимараттары

 

Қорғаныс (немесе паналау) ғимараттары халықты ЖҚЖҚ-дың зақымдайтын факторларынан қорғайтын ең тиімді тәсіл болып табылады. Олар алдын ала арнайы салынған ғимараттар және қорғау қасиеттеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.

 

    

 

Отбасына арналған баспана

 

Ауылдық жерде және ірі қалалардың шет жақтарында тұратын адамдар жеке салынған үйлерінің маңына немесе астына әдетте жертөле салып қояды. Жертөлелер тұрмыстық шаруашылыққа өте қажетті және ыңғайлы құрылыс, оны үй иелері қысқы мерзімде (жазда да) түрлі азық-түлік өнімдерін сақтауға пайдаланады. Ақыр жертөле салынатын болғандықтан оны бірден жаппай зақымдаушы қарулардың зиянды әсерлерінен қорғауға бейімдеуі дұрыс сияқты. Сонда бейбіт уақытта жертөлелер тұрмыстық шаруашылыққа жарап, соғыс кезінде қорғау баспанасына тез арада айналдыруға икемді келеді.

Жертөле үйден бөлек салынатын болса ол біршама алысырақ, су баспайтын, сарқын сулар құйылмайтын құрғақ жерден тұрғызылуы керек. Ең дұрысы, оны адам тұруға ыңғайлап екі бөлмелі қылып (бірі – үлкенірегі негізгі бөлме болып саналады, екіншісі – дәліз ретінде, ауыз үй болуға тиісті), ішін таза етіп, бір отбасының мүшелері сиятындай істеудің артықшылығы жоқ. Төле салынатын жерде ор қазылады, оның тереңдігін есептегенде төленің төбесі жердің бетінен шамада бір метрдей төмен түсуі керек. Құрылыстың қабырғалары бетоннан, қалыңырақ болып құйылса тіпті жақсы, ал кеміргіштер, әсіресе атжалман (егеуқұйрықтар), азық-түлік өнімдеріне жетпеуі үшін кей кезде еден де цементтелінеді. Мұндай жағдайда еден мен қабырғалары біртұтас құйылғаны жөн. Сонда жан-жағынан су (жер асты сулары) өтпейді. Бөлмелердің төбесі темірбетон плиталармен жабылып, оның үстін су өткізбейтін қара қағазбен қаптайды не қара шайырмен (битум) жалатады. Әрине бұл жұмыстар әр отбасының қолынан келе бермейді, ондай жағдайда басқа да, жеңіл құрылыс материалдарын пайдалану керек.

Жоғарыда айтылғандай төбесі мен жер беті арасын топрақпен толтырып және одан да асырып төмпешік қылып үйеді. Төмпешіктен ағып түскен жаңбыр суы шеттерінен жасалған арықтар арқылы басқа жаққа ағып кетеді. Жертөлеге түсетін баспалдақ жолы қақпақпен жабылыды, бұдан басқа төменде тағы екі есік орналастырылады. Қақпақ та, есіктер де қорғағышты-тығыз, саңылаусыз жабылуға тиісті. Егер есіктер ағаштан жасалынған болса, олардың төмен жағы қаңылтырмен қапталады. Бұл кеміргіштер мүжіп өте алмайтынның амалы. Төленің ішіндегі ауаның ауысуына зор көңіл бөлінеді, өйткені адамдар отырған кезде демалудан ауа тез арада тарылып қалады. Сондықтан, төлені табиғи жолмен желдету үшін бөлмеден далаға шығатын екі мұржа қарастырылады. Біріншісі сырттан ауа келетіні – жер бетінен 1,5 метрдей биіктікке көтеріледі, ал төле жағы еденге дейін  түседі; бұл мұржаның табанына ауамен бірге өткен шаң-тозаң шөгеді, сондықтан бөлмеге ауа келетін ауызы еденнен біршама (0,5 м) биіктеу болғаны дұрыс. Мұржаның ішінде шаң ұстайтын бірнеше қабатталған дәке сүзгі бекітіледі. Мұржаның екіншісі – сыртқа ауа айдайтыны – жер бетінен 2-3 метрдей биіктікке шығып тұрады, төменгі ауызы төленің төбесінен 20-25 см төмен орналасады. Өстіп қойылған екі мұржа арқылы төле ауасы өзінен өзі ауысып тұрады: биік мұржамен ауа төленің ішінен жоғарыға шығуға тырысады да, ал пәс мұржаның еденге жақын аузынан сырттан келген ауа оның орнын басады. Мұржалардың жоғарғы ауыздарының үстінен қалпақшалар орнатылады (тікелей жаңбыр суы құйылмауы үшін), одан пәсірек алмалы-салмалы темір тор қойылыды және төленің ішінен жауып-ашылатын ысырмалар керек. Аса қауіпті жағдайда, мысалы ауа ауысуы улағыш газдарды келтіретін уақытта, ысырмалар 2-3 сағатқа итеріліп қойылады да ауа ағынын тоқтатады. Төленің ауыз тамында сырттан келген адам киімін, жеке қорғаныс құралдарын, аяқ-киімін шешіп, беті-қолын жуып-шайып ішке кіреді.

Жер-төленің негізгі бөлмесінде бірнеше деңгейде орналасқан ыдыс-аяқ, тағам өнімдерінің қоры, су сақтайтын сиымдылықтар және тағы да басқа заттар тұратын сөрелер құрастырылады, адамдар жататын нарлар, отыратын орындықтар, үстел қойылса да болады, медициналық қобдишасын ұмытпау керек. Қысқаша айтқанда төле отбасы 3-4 тәулік бойы қиналмай тұрып шығуға бейімделген болуы керек. Азаматтық Қорғаныс штабының және басқа органдардың хабарын алуға, сыртта болып жатқан жағдайлар туралы білу үшін жертөленің ішінде радиоқабылдағыш болғаны жөн. Сондықтан алдын-ала сыртта антенна тұрғызып, одан төленің ішіне кабель тартып қою керек. Радиоқабылдағыш, жарық беретін шамдар батарей арқылы істесе, сыртқы электр жүйесіне тәуелсіз болады.

Осы бейнеленген жертөле құрылысы басқа күрделі қорғаныс ғимараттарының кішкентай үлгісі болып табылады, олардың бәрі осы принциппен салынады.

 

Көп адамға арналған қорғаныс ғимараттары

 

Үлкен қорғаныс ғимараттары ірі қалаларда тұрғызылады, сиымдылығы жағынан олар шағын (150-300 адам), орташа (300-600 адам) және дәу (600-ден көп адам) паналау ғимараттары болып бөлінеді. Қала тұрғындарының әрқайсысы өзінің тұрған жеріне, жұмыс немесе оқу орнына жақын орналасқан паналау ғимаратын білуге тиісті. Барлық талаптарға сай салынған қорғаныс баспаналары адамдарды ядролық қарудың зақымдаушы факторларынан, улы заттар мен бактериологиялық құралдардан, өрт аймақтарындағы жоғары температурадан, түтіннен, қираған үйлердің басып қалуынан қорғап, бірнеше тәулік бойы қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ете алады.

Барынша дұрыс тұрғызылған қорғаныс ғимараттарында негізгі және қосалқы бөлмелер қарастырылады. Негізгі бөлмелерге жасырынушыларға арналған залы, басқару бөлмесі, медицина палатасы жатады, ал қосалқы бөлмелерді сүзгі-желдеткіш және тәуелсіз электр энергиясын шығаратын дизель қондырғылары тұратын орындар, санитарлық-тұрмыстық буындар, азық-түлік қоймасы, оттегі баллондары, су құйылған кеспектер, авариялық аспаптар орналасқан тамдар құрайды.

Паналаушылар орналасуға тиісті зал екі немесе үш деңгейлі нарлармен, орындықтармен және жатуға арналған сөрелермен жабдықталады, ал отыратын орындар мөлшерлері 0,45х0,45 метр, жататын сөрелер – 0,55х1,8 метр көлемінде жасалады; басқару нүктесінде әр жұмысшыға аудан нормасы 2 м² кем болмай есептеледі. Жататын орын саны нарлар екі деңгейлік болғанда ғимараттың барлық сиымдылығының 20%-ін, ал үш деңгейлік болса – 30%-тін құрайды. Ғимараттың сиымдылығы әр адамға шаққанда көлемі кемінде 1,5 текше метрден, ал еденінен есептегенде 0,5 шаршы метрден келетіндей болуы керек.

Панаханада жеткілікті құрал-сайман жабдықтар, жиһаз, әр-түрлі аспаптар, өңдеу құрылыс материалдары, өртке қарсы және медицина мүліктері, т.б. орналастырылады.

Ауа ауыстыру жүйесі бірнеше тәртіп бойынша істейді: шаң сүзгілер арқылы ауа өткізу тәртібі (1 тәртіп), сүзгі желдеткіштер арқылы ауаны улағыш заттардан, радиобелсенді заттардан, бактериологиялық құралдардан тазарту тәртібі (2 тәртіп). Ауаның құрамында көмірқышқыл газы мен көміртегі тотығы кәп болған жағдайда, ауа келісі тоқтатылады да іштегі оттегі баллондары пайдаланылады; бұл жағдайда ауа қысымы атмосфера қысымынан біршама биіктеу болуға тиісті.

Ауа ауыстыру жүйесіне ядролық жарылыстың артық қысымын әлсірететін құрылғылар және дефлекторлар кіру керек. Кіретін ауаның көлемі сағатына 1 тәртіп бойынша адам басына шаққанда 8 м³-тен 13 м³ – дейін, 2 тәртіп бойнша – 2 м³. Паналау ғимараттарында көмір-қышқыл газының мөлшері 3%-тен, ылғалдылығы 90%-тен және температурасы 31 градустан аспауға тиіс. Ауа желдеткіштері қол күшімен немесе электр күшімен айналады. Баспанаға жарық келтіру үшін батарей және аккумулятор шамдары қарастырылады, басқа жұмыстарға дизель қондырғысы орнатылады – ауа ауыстыру жүйесін істеуге, сарқын суларды сыртқа шығаруға, байланыс аспаптарын токпен қоректендіруге, артезиан құдықтарынан су көтеруге.

Ғимараттың кемінде екі қарама-қарсы жақтарға орналасқан бір-біріне 90⁰ бағытталған есіктері болады. Шығатын жолдар негізгі бөлмелерден бөлек, өзара ауа өткізбейтін, тығыз жабылатын есіктермен жабдықталған шлюзді камералар (тамбур, дәліз) түрінде жасалады. Кірер ауыздың сыртына қорғағышты ауа өткізбейтін берік есік орнатылады. Мұнан басқа, негізгі шығатын есіктерді үйінді басып қалған жағдайда паналаушыларды шығаруға арналған авариялық есік те болады. Ол – айналасы ашық, үйінді баспайтын жер асты жолы. Барлық есіктерді, желдеткіш құбырларды тығыз жауып, ғимараттың ішінен қысым арқылы ауа жібергенде, қысым мөлшері атмосфера қысымынан біршама (су бағанасымен шамамен 5 миллиметрдей) артық болса, ғимараттың герметика қасиеті керек деңгейде деп санауға болады.

Қорғаныс ғимаратының өз құжаттары болуға тиіс: төл-құжат, жобасы, сыртқы және ішкі жүйелердің жобалары, ғимаратты күтіп ұстау тәртібінің нұсқаулары, жарақтандыру табелі, жай-күйін тексеру қорытындыларын жазып отыратын журналы және т.б. Бейбіт уақытта пайдаланған кезде ғимараттың бөлмелері мен жабдықтарының сақталуы, тығыз бекітілуі, тиісті санитарлық жағдайда ұсталуы, белгілі мерзімге даяр болуы қамтамасыз етілуге тиіс. Жау қауіпі тікелей төнген кезде ғимаратты даярлауға кіріседі: бөлмелерді бөгде заттардан босатады, барлық есіктердің, желдету арналарындағы жапқыштарының, бөлгіштердің ақаусыздығын, құрылғылардың жұмыс істеуін бақылап өтеді, санитарлық тазалыққа келтіреді, қорғаныс құралдарымен, барлау аспаптарымен және т.б. керекті заттармен жабдықталуын тексереді. Бұл жұмыстарды жүзеге асыру үшін, жасырынушыларға қызмет көрсету үшін АҚ бастығының жарлығы бойынша арнаулы жасақтар құрылады. Паналаушылар ғимарат тәртібінің талаптарын орындауға тиіс; олар жеке қорғаныс құралдарын, азық-түлігін ала келуі керек. Тез тұтанғыш және улы заттарды, үй жануарларын әкелуге, шулауға, темекі тартуға, балауыз және басқа да ашық жалын шығаратын шырағдандар жағуға тиым салынады. Егер қорғаныс ғимаратында авария орын алса (су басып, жүйесі бүлініп, өрт шығып, зиянды газдар шоғырланған жағдайда) жасырынушыларды, жеке қорғаныс құралдарын кигіздіріп, далаға шығарады. Бұл шешім объекті АҚ бастығының немесе қызмет көрсету тобы бастығының бұйрығымен жүзеге асырылады.

Алдын-ала салынған қорғаныс ғимараттары жеткіліксіз жағдайда, ал жау қауіпі тікелей төніп тұрғанда тез тұрғызылатын паналау ғимараттары соғылады. Олардың тұрғызылуы да алдын-ала көзделген болуы керек. Құрылыс үшін түрлі жер асты өткелдерін, шахталар мен тау-кен орындарын, метрополитенді және т.б. қаладағы жер асты құрылыстарын керек нәрсемен жабдықтап пайдаланады. Жұмыстарды тез бітіру үшін өндірістік әдіспен шығарылған материалдар, жабдықтар іске қосылады, ауа желдеткіш және тазартқыш қондырғыларын жеңіл, қарапайым немесе табиғи түрде ұйымдастырады. Мысалы, ағынды ауаны радиоактивті тозаңнан, улағыш немесе бактериалық заттардан тазартатын құм немесе шлак сүзгілер, ал тозаңды тазалау үшін мата сүзгілер қолданылады.

 

Үйді радиациядан қорғауға бейімдеу.

 

Қорғаныс ғимараттары әрине ЖҚЖҚ-дың барлық зиянды әсерлерінен қорғайды, алайда олар жеткіліксіз болса, онда тек радиациядан қорғайтын орын дайындау керек. Оның себебі – радиация ұзақ әсер етеді, жіті сәуле ауруына соқтырады және тек жарылыс болған жерде тұрмай, радиобелсенді бұлт желдің бағытымен жылжу арқылы ауыл-аймақтарға да жетеді. Радиациядан қорғайтын баспана ядролық жарылыстың артық қысымынан қорғамауы мүмкін.

 

 

 

Радиациядан қорғану үшін өнеркәсіптік, көліктік, мәдени-тұрмыстық, шаруашылық-тұрмыстық объектілер, жерасты бөлмелері, жай тұрғын үйлер, ауылды жерде шөп сүрлейтін орлар, көкөніс сақтайтын қоймалар, сондай-ақ тас үйлер де пайдаланылады. Осы құрылыстарды радиациядан қорғану ғимараттарына бейімдеу мақсатында төбелеріне қосымша тіреулер, белағаш салып, 20 сантиметрдей қалыңдықта топырақ жабылады, терезелері қыш немесе басқа материалмен толық бекітіледі, барлық саңлаулар мұқият бітіледі, үй есіктерін тығыз жымдасып жабылатын етеді. Ішке кірер алдында тұрғындар киімдерінен шаңды әбден қағуы керек, аяқ-киімін жуып немесе сүртіп қояды. Үй асты бөлмелерінде радиация деңгейін азайту үшін үйдің жан-жағына 1-1,5 метрдей топырақты үйіп, немесе қапталған түрде жиып қояды. Әрине радиациядан қорғайтын ғимараттарды қолдан келсе барлық керек заттармен қамтамасыз ету қажет, әсіресе ауа ауысу жағдайын; азық-түлікті және суды сақтау, тамақ-ауқат ішу тәртібін қатты қадағалауға тура келеді. Ауылды жерде мұндай паналау орындары тек қана ауыл тұрғындарына ғана лайықталып салынбай, көшіп келген халықты да орналастыруға сай етіп салынуы керек. Сондықтан бұл жұмыстарға барлық еңбекке жарамды адамдар, сонымен бірге ірі қалалардан келген халық да тартылады.

Паналау орындарының қорғану қасиеттері радиация мөлшерін әлсірету коэффициентімен анықталады. Ашық жерде әлсірету коэффициенті К=1 болса, бір қабатты тас үйдің астындағы подвалында К=40; ағаш үй радиацияны екі есе кемітсе, оның подвалында К=7; бес қабатты тас үйдің астындағы подвалда К=400, яғни бұл жерде радиация 400 есе кемітіледі.

Ядролық жарылыс өткеннен алғашқы 3-5 сағат үй есіктері мен желдеткіш арналары жабық болуы керек; бұл уақыт аралығында радиация деңгейі едәуір төмендейді, ал радиобелсенді тозаңның басымы жерге шөгіп үлгереді. 4-6 сағат өткенде қорғаныс орындарының ауасын, арналарды 15-20 минутқа ашу тәртібімен, ауыстыру керек. Сол мерзімде адамдар жеке қорғау құралдарын киіп далаға шығып тұрса болады. Егер сыртта радиация деңгейі әлі де биік болса, тұрғындардың іште қалғаны жөн. Бөлменің едені және басқа заттардың беттері ылғал шүберекпен қайта-қайта сүртіліп тұруға тиісті.

Шабуыл қауіпі туған кезде паналау ғимараттары мен радиациядан қорғайтын орындар жеткіліксіз болған жағдайда жыралар жасау жұмыстары орын алуы керек. Халықты радиациядан, жарық сәуледен, қираған үйлердің басып қалуынан сақтайтын жыралар аз уақыт мерзімде арзанға түсіп дайындалуы мүмкін, сондықтан олардың маңызы зор. Мұндай паналау орындары кәсіпорындардың, тұрғын үйлердің, вокзалдардың, аэропорттардың, фермалар мен дала қостарының және басқа да адамдар көп шоғырланған орындардың жанынан салынады.

Ор-жыралар жерден қазылады, оның тереңдігі 2 метрдей, жоғарғы ені 1,2 м, табан ені 0,8 м болады, ал ұзындығы адам санына қарай есептеледі. Мысалы 10 адамды қорғауға арналған ор-жыраның ұзындығы 10 метрдей болса жеткілікті. Осындай әдіспен жасалған, төбесі (үсті) ашық жыра радиацияны 2-3 есе азайтады, ал зарарсыздандыру жұмыстары өткізілсе (ішіндегі және шетіндегі топырақ беті алынса) 20 есе кемітеді. Ор-жыраның қорғағыштығын арттыру үшін, оның үстін жабады. Үсті жабылған жыраның радиацияны әлсірету коэффициенті К=40-50. Жыраның үстін жабу үшін әр-түрлі бекем материалдар қолданылады – ағаш бөренелері, темір-бетон плиталары және т.б. олардың бетіне су өткізбейтін қара-қағаз (рубероид), полиэтилен қабықшасы төселеді немесе балшық салынады, сонан соң қалыңдығы 0,6 м етіп топырақ жабады да оның үстін шыммен бастырады. Қамысты да пайдалануға болады. Жыраға түсетін баспалдақ жасалынады және есік, ауа мұржалары қойылады. 40-50 адамға арналған жыра бір-біріне 90⁰ бұрыштықпен жалғасқан ұзындығы 10 метрлік 4-5 жыралардан тұрады.

 

Жеке тұлғаны қорғау құралдары (ЖТҚҚ)

 

Қарсылас жау жаппай қырып жоятын қаруларды (ЖҚЖҚ) қолданған кезде немесе авариялық сипатта уландырғыш заттардың (УЗ), радиобелсенді заттардың (РЗ), бактериологиялық құралдардың (БҚ), КӘУЗ әсері күшті улы заттардың, химиялық авария күшті заттардың (ХАҚЗ) далаға шыққан төтенше жағдайларында (ТЖ) азаматтық ЖТҚҚ қорғаныстың (АҚ) қызметтер құрамын және жалпы халықты сондай-ақ медициналық қорғау құралдарымен қамтамасыз ету аса маңызды мағыналы болып келеді.

ТЖ туындаған жағдайда жеке тұлғаны қорғау құралдарын қолдану қажет болады; қажет жағдайда олар тіпті адамдардың қорғаныс паналарда және радиацияға қарсы паналарда орналасқан кезде де қолдануы артық емес.

Қарсыластың шабуыл қауіпі төнген кезде, ол туралы хабарланғанда бүкіл халық жеке тұлғаны қорғау құралдарымен қамтамасыз етілуі тиіс: жасақтар құрамы, жұмысшылар мен қызметкерлер ЖТҚҚ-ын өздерінің объектілерінен алады (егер арнайы ЖТҚҚ жетпеген жағдайда өнеркәсіптік противогаздар мен респираторларды пайдаланады), тұрғындар үй шаруашылығын ұйымдастыру комитеттері сияқты мекемелерден талап етеді, тағы басқалары қарапайым қорғау құралдарын дайындауға кіріседі.

 

Жеке тұлғаны қорғау құралдараының түрлері

 

ЖТҚҚ ішкі ағзаға, адамның тері қабаттарына, сілекей қабыршақтарына және киімдеріне радиобелсенді, уландырғыш, бактериологиялық заттардың түсуінен, жалпы алғанда ауада, қоршаған ортада пайда болған зиянды қоспалардан қорғау (адамға жұғуға бөгет жасау) мақсатында пайдаланылады.

Қолдануына қарай ЖТҚҚ тыныс алу ағзаларын және адам денесін (терісін) қорғау құралдары болып бөлінеді.

Адамның қоршаған ортамен байланыс тәсіліне қарай немесе қорғау принциптері бойынша жеке тұлғаны қорғау құралдары оқшаулағыш және сүзгіш болып бөлінеді.

Дайындау тәсілдеріне қарай оларды өнеркәсіпте дайындалған (өнеркәсіптік) және жай, тұрғындардың қолданбалы заттардан дайындаған түрі деп бөлуге болады.

Жеке тұлғаны қорғау құралдарын қамтамасыздандыру принциптері бойынша әскери, азаматтық және өнеркәсіптік (өнеркәсіпте арнайы жұмыстарда қолданылады) деп топтастыруға болады.

Оларды қамтамасыздандыру табельдерімен қарастырылатын, яғни табельдік және табельдік құралдарды толықтыру немесе оларды алмастыру мақсатында қолданылатын табельдік емес деп бөледі.

Адамның тыныс алу ағзаларын, көзін, бет терісін қорғау үшін оқшаулағыш және сүзгіш газқағардар, сондай-ақ шаң-тозаңға қарсы матадан тігілген маскілер мен таңғыштар қолданылады. Ал денені сақтандыру үшін – арнайы қорғайтын оқшаулағыш костюмдер және бейімделген күнделікті киімдер пайдаланылады. Медициналық қорғау құралдарына жеке таңғыш пакет (ЖТП), жеке химиялық қарсы пакет (ЖХҚП), жеке дәрі қобдишасы (АИ-2), үйде қолданылатын дәрі қобдишасы, әр-түрлі антидоттар, басқа да дәрілер жатады.

 

Тыныс алу ағзаларын қорғау құралдары

 

Сүзгіш газқағардар  – ауада, қоршаған ортада кездесетін зиянды қоспалардан бет терілері  мен көзді, тыныс алу ағзаларын қорғауға арналған.

АҚ жүйесінде тұрғындарды қорғау мақсатында сүзгіш газқағарлардың келесі түрлері ұсынылады: ересек адамдар үшін – ГП-5, ГП-5М, ГП-7, ГП-7В, балалар үшін – ПДФ-Ш, ПДФ-Д, ПДФ-2Ш, ПДФ-2Д, сәбилерді қорғайтын камера.

 

 

Аталған газқағардардың құрамы мен қорғау әрекетінің принципін ГП-5 газқағардың мысалында қарастырамыз.

ГП-5 құрамына екі басты элемент кіреді: ГП-5 сүзгіш-сіңіргіш қорап (газқағардық қорап) және ШМ-62у шлем-маскісі.

Газқағар жиынының құрамында, сондай-ақ, газқағарды сақтайттын және оны тасымалдайтын қалта, сыртынан жылу сақтайтын манжеттер, терлетпейтін жұқа қабықшалары бар қорабы болады (немесе көзілдірік әйнектерін терлеуден сақтандыратын арнайы «қалам»). Газқағар қорабы уландырғыш заттардың газы мен буын сіңіргіш (активтердірілген көмір) және тыныс алған ауадағы қатты, сұйық аэрозольдерді талшықтар арқылы ұстап қалатын, арнайы картоннан тұратын түтінге қарсы сүзгімен жабдықталған.

ШМ-62у газқағарының алдыңғы бөлігі табиғи және синтетикалық каучуктен, резинаның негізінде дайындалған. Шлем маскіге көзілдірікті торап, клапанды қорап бекітілген, соңғысы бір тыныс алатын және екі тыныс шығаратын клапандардан құралып, ауа ағыстарының таралуына қызмет етеді.

Терлемейтін шынылар (немесе жұқа қабықтар) целлюлозадан жасалады және олардың бір жақты желатин бүркеншігі болады. Олар противогаз шынысының ішкі жағынан желатин бүркеншікпен көздің тұсына қарай белгіленеді де, қыстырғыш сақинамен қыстырылып қойылады. Желатин бірқалыпты конденсацияланған ылғалды сіңіріп, жұқа қабықтың анықтығын сақтап тұрады.

Егер «қаламды»қолданатын болсақ, оны алдымен шыныларды таза шүберекпен сүртіп алып, «қаламды» қатты баспай тор тәрізді етіп 5-6 сызық жүргіземіз. Осыдан кейін шыныға бір рет жылы үрлеп, сызықтарды бірқалыпты жағамыз, сонда шыны мөлдір,анық болып шығуы керек.

Екінші рет тыныс шығарылған кезде оның (шынының) терленбейтін қасиеті тексеріледі. Егер шыны терлесе, оны екінші қайтара майлау керек. Газқағар қолданылып болған соң шынылар міндетті түрде таза шүберекпен жақсылап сүртіледі. Көзілдірік шыныларын терлеуден сақтау үшін, сондай-ақ, клапандық қорапқа бекітілген резинадан жасалған түтікше (секілді) қолданылады. Олар арқылы терлеуден пайда болған ылғал ағып түседі.

Жылу сақтағыш манжеттер (екінші шынылар) тек қана қыста,

 – 10⁰С төмен температура кезінде пайдаланылады. Манжет шыны әйнектің сыртқы қапсарына кигізіледі. Манжеттің шынысы мен көзілдіріктің арасындағы кеңістік шлем-маскінің көзілдірігінің қатып қалуынан сақтайды. Шлем-маскінің көзілдірігі мен манжеттің шынысы арасында ылғалдың пайда болуын болдырмау үшін манжетті жылы бөлмеден тыс жерде кигізу ұсынылады. Ескерілетін бір жай – сүзгіш газқағардар көміртек тотығынан қорғамайды. Ауада көміртек тотығы болған жағдайда қосымша патрон пайдаланылады. Ол мынадай бөлшектерден тұрады: гопкаликт, құрғатқыш, противогаздың қосқыш түтігінің жалғасуы үшін сыртқы бөлшегі, газқағар қорабына қосу үшін қолданылатын ішкі бөлігі.

Ауа мен көміртек тотығының қоспасы патроннан өткен соң усыз көміртек газына айналады.

Шлем-маскілердің бет бөлігінің үлгісіне тәуелді болып 3 және 5 мөлшерлі түрі болады. Газқағардың мөлшері шлем-маскінің иек бөлігінде санмен көрсетілген.

Газқағар салынатын қалта екі бөлімді болуы мүмкін: бірі – противогаз қорабы үшін, екіншісі – газқағардың бет бөлігі мен терлемейтін қабықшаға немесе арнайы «қаламға» арналады. Жалғағыш жиырмалы түтік болған жағдайда, газқағар қорабының тесігіне ауаның еркін кіруі үшін қалтаның ішінде ағаш ішпектер болады. Сондай-ақ қалтада жеке химиялық қарсы және таңғыш пакеттер үшін сыртқы қалтасы тігілуі мүмкін.

 

Басқа газқағарлардың ГП-5  түрінен айырмашылығы.

 

ГП-5 сүзгіш-сіңіргіш қорабы тікелей ШМ-2у шлем-маскісінің клапандық қорабына бекітіледі. Кейбір газқағарларда ол жиырмалы түтікпен, ал шлем-маскілер баста жақсы тұруы үшін жолақ жіптермен қамтамасыздандырылады.

ГП-5М мембраналық сөйлесетін құрылғымен және құлаққа арналған ойықпен жабдықталған. ГП-7 газқағарының көптүрлілігі тыныс алуға ешқандай кедергісі болмайтындай жақсартылған сүзгіш-сіңіргіш қораптармен қамтамасыз етілген. Осыған орай оны жасы келген адамдар мен өкпе, жүрек-тамырлары ауруымен ауыратын науқастар пайдалануына болады.

Маскілердің жаңа түрлеріне маскі арқылы өтетін су қабылдау үшін резіңке түтік секілді құрылғымен, сондай-ақ оптикалық аспаптармен жұмыс істеуге өте жайлы трапециялық түріндегі шыны көзілдірікті тораппен және т.б. қамтамасыз етілгендер жатады.

Балалар үшін ПДФ-2Ш сүзгіш газқағары мектеп жасындағы 7 жастан 17 жасқа дейінгі балаларға, ал ПДФ-2Д противогазы 1,5 жастан 7 жасқа дейінгі балаларға арналған. 1,5 жасқа дейінгі балаларды қорғау үшін 30⁰С-тан –30⁰С температура аралығындағы сәбилерді қорғайтын камера қолданылады (КЗД). Жиынға КЗД, атмосфералық жауын-шашыннан сақтайтын жамылғыш, картон қорап және камераны сақтайтын полиэтилен қабы кіреді. Камераның басты түйіні резиналанған матадан тігілген қап болып табылады. Қап сұрыпталған металл каркаска бекітіледі, ол табандықпен бірге жиналғыш кереует жасайды. Камераның қабығына сырттан келген ауа тазаланып ішке енетін екі     элементтер қосылған. Камера ішіндегі кішкентай балаға бақылау жасау үшін екі терезе, ал қолмен реттеу үшін – резіңке сияқты матадан жасалған ұзын қолғаптар пайдаланылады. Бала камераға, арнайы қысқыш арқылы герметикаланатын, ойықтан енгізіледі. Баланы КЗД-6 камерасында 6 сағатқа дейін ұстауға болады (сыртқы ауаның температурасы –10⁰С-тан 26⁰С дейін).

Камераны герметизациялау алдында онда сүт немесе шай құйылған бөтелке, ойыншық, қосымша жаялық салып қою керек. Баланың жағдайына қарап тұру керек, әсіресе сыртқы ауаның температурасы 25⁰С жоғары болғанда, өйткені камерадағы ауа 3-4⁰ жоғары болады. Қысқы уақытта баланы серуенге алып шыққандағыдай киіндіру керек. Жаңбыр жауған жағдайда камераға кез-келген су өткізбейтін жамылғыш жауып қою керек. Себебі ол элементтерді судың керіс әсерінен сақтайды. Қазіргі күнде КЗД және ПДФ-2Д, ПДФ-2Ш газқағарлары ең толық жетілгендері болып табылады. Олар жас балаларды уландырғыш, бактериологиялық, радиобелсенді және басқа да қауіпті заттардан сенімді түрде сақтайды.

 

Шлем-маскіні жинақтау, дұрыстығын тексеру, пайдалануға дайындық жүргізу

 

Егер бет бөлігі мөлшерімен тура алынса, өзі түгел болса, онда газқағар сенімді қорғаныс құралы бола алады. Дұрыс таңдалған шлем маскі бетке тығыз жабысып, бірақ ауырлық сезімді туындатпай тұрса, ол сыртқы ауаны тек тазалауыш қорап арқылы тыныс алу ағзаларына енуіне мәжбүр етеді. Шлем-маскіні белгілі мөлшерімен таңдау оның маркасына байланысты.

 

Керек мөлшерлі ШМ-62У шлем-маскасын таңдап алу үшін бастың төбесінен, екі ұрттан және иек арқылы өтетін тұйықталған бағыттағы жерді өлшейді. Өлшеуді 0,5 см дейін дөңгелектеп алады. Егер өлшеу 63 см дейін болса нольдік бойы деп алады; 63,5 см-ден 65,5 см дейін – бірінші; 66 см-ден 68 см-ге дейін – екінші; 68,5 см-ден 70,5 см-ге дейін – үшінші; 71 см-ден жоғары шлем-масканың төртінші бойы болып саналады.

ШМ-62 шлем-масканың мөлшерін өлшеуде сондай-ақ жаңағыға тағы да қастың үстіндегі доға арқылы өтетін және екі құлақтың тесіктерін қосатын бағытты өлшеп алады. Осы екі өлшеудің қосындысын қосып, соның негізінен шлем-масканың мөлшерін анықтайды. Өлшеудің жалпы қосындысы 92 см-ге дейін болса нольдік мөлшері; 92 см-ден 95,5 см-ге дейін – бірінші; 95,5 см-ден 99 см-ге дейін – екінші; 99 см-ден 102,5 см-ге дейін – үшінші; 102,5 см-ден жоғары – төртінші мөлшерге жатады.

М-49 маскасын таңдау кезінде беттің биіктігінің өлшемі алынады. Яғни, бұл өлшеу екі көздің ортасынан бастап иектің ең төменгі нүктесіне дейін (беттің тік бағытынан алынып) жүргізіледі. Осы ара 99 мм-ден 109 мм-ге дейін болса – бірінші бойы; 109 мм-ден 119 мм-ге дейін - екінші; 119 мм-ден жоғары – масканың үшінші бойы деп саналады.

Балаларға арналған газқағар маскасының мөлшері де беттің биіктік өлшемімен анықталады. МД-3 маскасы үшін беттің өлшемі 72 мм-ге дейін – бірінші, 72-ден 87 мм-ге дейін – екінші, 88-ден 95 дейін – үшінші, 96-103 мм-ге дейін төртінші мөлшерлі болып саналады. ПДФ-Ш газқағары үшін шлем-масканы қарастыру үлкендерге арналған шлем масканы таңдау сияқты жүреді.

Жаңа шлем-масканы киместен бұрын оның іші мен сыртын ылғал шүберекпен сүртеді, ал тыныс алатын клапанды (қақпақты) және қосып тұратын түтікті үрлеп жіберу керек.

Дезинфекция мақсатында қолданған шлем-масканы міндетті түрде спиртпен, формалиннің 2%-тік ерітіндісімен сүртіп немесе сабынмен жуып жіберу керек.

Шлем-масканы таңдау мен газқағардың дұрыстығы оның сыртқы тексеріу мен толық герметикалық қасиетін сынау арқылы жүргізіледі.

Сыртын тексерген кезде шлем-масканың бүтіндігі (масканың резіңкесін созу әдісімен), жолақ жіптерінің шыдамдылығы, мембраналық қораптың бөлшектерінің бүтіндігі мен оның жинастырылуы, көзілдірік шынысының бүтіндігі, қысқыш сақинаның дұрыстығы, клапандық және газқағар қорабында тесік пен тотығы болмауы, металл бөлшектері майыспағаны, гайкалар бүтіндігі, бұрандалары жұлынбағаны, газқағар жиынының толықтығы тексеріледі.

Газқағардың толық герметикалық қасиетін тексеру үшін шлем-масканы кию қажет. Газқағар қорабының тесігін алақанмен басып, терең тыныс алған кезде ауа бет бөлшегінің төмен жағынан өтетін болса, онда газқағардың жарамсыздығы байқалады (мөлшері дұрыс емес).

Соңғы тексеру жұмыстары шатырда (улы зат – хлорпикринның буында, концентрациясы 0,85 г/м³ – бет бөлігінің дұрыс таңдалғанын тексеру үшін; 8,5 г/м³ – толық герметикалығын білу үшін) өткізіледі. Герметикалық белгісі – көз қабынбау керек. Хлорпикрин буының керек концентрациясы бірінші жағдайда – 0,5 см³ сұйық хлорпикриннің 1 м³ кеңістікте, екінші – 5 см³ – 1 м³ жағдайына булануымен анықталады. Бұл жағдайда хлорпикринді қатты ысытуға болмайды, себебі ол фосгенге ыдырауына әкеліп соқтырады.

Газқағарды үш түрде алып жүреді: киіп пайдаланған кезде, киюге дайын болғанда және аса қажеті жоқ тасымалдағанда.

 

Газқағарды пайдалану ережелері

 

Газқағардар «Химиялық қауіп», «радиациялық қауіп», «Газдар» деген дабылдар бойынша киіледі, немесе адамдардың өздері радиациялық зарарлану, улағыш заттардың, бактериялық құралдардың пайда болған белгілерін байқағанда газқағарларды пайдаланады. Оны кигенде демді іште ұстап, көзді жұмып тұрып газқағарды қалтасынан шығарады да шлем-масканың төменгі жағынан екі қолмен ұстап иекке тақайды. Иекке тақап тұрып оны басына тартып кигізеді – резинаның жиырылған жерлері болмауы керек, ал көзілдірік дәл көз алдына жайғасады. Осыдан кейін демді барынша шығарып, көзді ашып, бас киімді киіп алады, тынысты қалпына келтіреді. Газқағарды киіп болып демді барынша шығарғанда шлем-масканың ішіне кіріп қалған зиянды заттар шығып кетеді.

 

 

Зақымданған газқағарды ауа уланған жағдайда қолдану

 

Шлем-маска азғана жыртылған жағдайда ол жерін саусақпен қатты қысып немесе алақанмен жыртылған жерін бетке басып тұрған жөн.

Шлем-маска жарамсызданған кезде, шынылары сынып немесе тыныс алу клапаны істен шыққан жағдайда демді ұстап, көзді жұмған күйде шлем-масканы шешіп алу керек; шлем-маскадан қосқыш түтікті бұрап алып және мұрынды қысып, ауызға винттік гайканы алып, көзді ашпай тыныс алу керек (ауа противогаз қорабы арқылы өтеді). Қосқыш түтік жарамсыз болған жағдайда іште ұстап тұрып, көзді жұмып түтікті бұрап алу қажет. Оның орнына шлем-масканың клапандық қорабына газқағар қорабын жалғап, оны қолмен ұстап тұрып демді сыртқа шығарады және көзді ашып тынысты қалыпқа келтіреді.

Газқағар қорабы тесілген жағдайда, оны лаймен, нанның ұнтағымен, сабын, лейкопластырь немесе жабыстырмалы жолақпен жауып қою керек.

Жарамсыз газқағарды жарамдысымен алмастыру үшін былай істеу керек:

-         жарамды газқағарды тез киіп алуға дайындау;

-         демді іште ұстап, көзді жұмып жарамсыз газқағардың шлем-маскасын шешіп алу;

-         жарамды газқағар шлем-маскасын киіп, демді шығарып, көзді ашып, тынысты қалыпқа келтіру.

 

газқағарды күтіп қарау және оны сақтау

 

Газқағарды күтіп қарау: қатты соққылардан сақтау, күтіп қарау, қолданып болған соң барлық бөлшектерін құрғақ етіп сүрту, ылғал жерде сақтамау және жоғары температуралы заттардан алшақ ұстау.

Газқағар уландырғыш заттармен зарарланса химиялық қарсы пакеттегі сұйықтықпен, радиобелсенді заттармен зарарланған жағдайда сулы шүберекпен сүртіледі, дезинфекциялық арнайы ерітінділерімен өңделеді.

 

Өндірістік газқағарлар

 

Шаруашылықта ауада кездесетін зиянды заттардан жеке тұлғаны қорғау кезіндегі, өнеркәсіптің түрлі саласындағы, ауыл шаруашылығындағы жұмысшылардың көру және тыныс алу ағзаларын қорғайтын өндірістік сүзгіш газқағардың бірнеше түрі кездеседі.

Өндірістік газқағарлар азаматтық газқағарлардың бет бөлшектерімен қамтылады. Улы заттардың құрамына қарай арнайы мамандандырылған газқағар қораптары өзінде бір немесе бірнеше сіңіргіштер, кейде бір сіңіргіш және аэрозольді сүзгіш ұстайды. Қораптарды сыртқы көрінісіндегі түрлі бояулары мен әріптік таңбаларына қарай ажыратады. Қораптар маркасы арқылы танылады. Олар пайдаланылғанда аэрозольдерге қарсы сүзгішпен (АҚС) бірге (немесе онсыз) шлем-маскаға қосылады.

 

 

Төменде өндірістік газқағарларға қосылатын сіңіргіш және сүзгіш-сіңіргіш қораптар, олардың маркалары, тануға арналған бояулары, қорап қорғайтын зиянды заттар келтіріледі.

А-АҚС-сіз – қоңыр түсті – органикалық қосындылардың булары (бензин, керосин, ацетон, бензол, толуол, ксилол, күкірт-көміртегі, спирттер, эфирлер, анилин, бензолдың газ және органикалық қосындылары мен гомологтары, тетраэтил қорғасын), фосфор және хлорорганикалық улы химикаттар.

А-АҚС-пен бірге – қоңыр түсті, тігінен ақ жолағы бар – осының алдындағыдай, сондай-ақ шаң, түтін, тұман.

Б-АҚС-сіз – сары түсті – қышқыл газдар мен булар (күкіртті газ, хлор, күкіртсутегі, синиль қышқылы, азот тотығы, хлорлы сутегі, фосген), фосфор және хлорорганикалық улы заттар.

В-АҚС-пен бірге – сары түсті, тігінен ақ жолағы бар – осының алдындағыдай, сондай-ақ шаң, түтін, тұман.

Г-АҚС-сіз – тігінен орналасқан қара және сары – сынаптың буы, этилмеркурхлорид негізіндегі сынап органикалық улы химикатттар.

Г-АҚС-пен бірге – қара және сары, тігінен ақ жолағы бар – осының алдындағыдай, сондай-ақ шаң, түтін, тұман, сынап пен хлор буларының қоспасы.

Е-АҚС-сіз – қара түсті – мышьякті және фосфорлы сутегі.

Е-АҚС-пен бірге – қара түсті, тігінен ақ жолағы бар – сондай-ақ шаң, түтін, тұман.

КД-АҚС-сіз – сұр түсті – аммиак, күкірт сутегі және олардың қоспалары.

КД-АҚС-пен бірге – сұр түсті ақ жолағы бар – сондай-ақ шаң, түтін, тұман.

М-АҚС-сіз – қызыл түсті – органикалық булармен (бірақ мүлде сорбцияланбайтын заттардың емес, мысалы, метан, этан, бутан, этилен және т.б.), сондай-ақ қышқыл газдармен, аммиакпен, мышьякты және фосфорлы сутегімен араласқан көміртек оксиді.

М-АҚС-пен бірге, қызыл түсті, тігінен ақ жолағы бар – сондай-ақ шаң, түтін, тұман.

СО-АҚС-сіз – ақ түсті – көміртек оксиді.

БКФ, МКФ-АҚС-пен бірге – жасыл түсті, тігінен ақ жолағы бар – қышқыл газдар мен булар, органикалық заттардың булары, мышьякты және фосфорлы сутегінің булары, сондай-ақ түрлі аэрозольдар (шаң, түтін, тұман).

Енді төменде көрсетілген қораптардың тек маркалары мен олар қорғайтын зиянды заттар берілген.

ВР – қышқыл газдар мен булар, радионуклидтер, солардың ішінде радиобелсенді йод пен оның қоспалары.

И – радионуклидтер, олардың ішінде радиобелсенді йодтың органикалық қоспалары.

К – аммиак.

Н – азот оксидтері.

Б – борсутектер - (диборан, пентаборан, этилпентаборан, декаборан), олардың аэрозольдары.

ФОС – көмірсутегінің бу және газ тәрізді фтор туындататындар, фреондар және олардың қоспалары, фтор және хлормономерлер.

ГФ – уранның газ тәріздес гексафториді, фтор, фторлы сутегі, радиобелсенді аэрозольдар.

УМ – гептил, амин, самин, нитромеланж, амидол деген заттардың булары мен аэрозольдары.

П-2У – темір мен никельдің карбонилының булары, көміртек оксидімен серіктес аэрозольдар.

С – азот пен күкірт ангидридінің оксидтері.

ПЗУ және ДПГ-3 атты әмбебап қорғағыш патрондар мына заттарға бөгет жасай алады (олардың бу, газ және аэрозоль түрлеріне):

ПЗУ – көміртек оксиді, аммиак, хлор, күкірт сутегі, хлорлы және фторлы сутегі, синиль қышқылы, фосген, азот оксиді, аминдер, ароматикалық көмірсутектер, органикалық қышқылдар, спирттер және т.б.

ДПГ-3 – диметиламин, аммиак, хлор, күкіртсутегі, тұзды қышқыл, тетраэтилқорғасын, этилмеркаптан, нитробензол, фенол, фурфурол.

Өндірістік газқағарлар ШМ-62У, МГП, ППМ-88 сияқты бет бөліктерімен жинақталады. Ары қарай өндірістік газқағарлардың кейбір түрлері сипатталады.

ППФМ-92 атты модульді газқағар - өзге түрлеріне қарағанда едәуір ұтымды келеді, бір немесе екі сүзгіш элементтерді пайдалануы мүмкін. Бірінші жағдайда қорап тікелей маскаға бекітіледі, екіншісінде – қосқыш түтік арқылы бірінен соң бірі. Аэрозольдардан тазарту мақсатында оларға қосымша сүзгіш элементтер жалғанады. Қораптардың түрлері: А, В, Г, К, КД, С.

Үлкен габаритті газқағар. Қораптардың маркалары: А, В, КД, БКФ, Г, Е, СО, М, Б, ФОС, ГФ, УМ, П-2У.

ППФ-95. Қорап маркасы: А, В, ВР, КД, П, БКФ.

ППФ-87. – А, В, КД, БКФ, Г.

ППФ-95М. – А, В, КД, Г, БКФ.

ППФ-3П. – А, В, Г, Е, И, К, КД, МКФ, Н.

ПФМ-1 – ең соңғы үлгілердің бірі. Жинаққа панорамалық маска кіреді. Қораптар: А, В, Г, Е, К, КД, МКФ, Н.

Газқағарлар мен қораптарға берілген түсініктемеде (нұсқауларда) оларды қалайша дұрыс қолдану керек екенін оқуға болады. Мысалы, Г маркалы қорапты пайдаланғанда уақыт есебін жүргізіп отыру керек, өйткені шамада 100 сағат өткенде бұл қорап жарамай қалады; ал М және СО маркалы қораптардың жарамдылығын олардың салмағынан біледі – егер олардың салмағы 35 грамм және 50 граммға көбейсе онда қораптар жаңаларымен ауыстырылады.

 

Оқшаулағыш газқағарлар

 

Оқшаулағыш газқағарлар – концентрациясы мен қасиеттеріне қарамастан ауада кездесетін кез келген қоспалардан тыныс алу жолдары мен көзді және бет терісін қорғайтын арнайы құралдар. Олар, сондай-ақ сүзгіш газқағарларды қолдануға болмайтын кезде пайдаланылады, мысалы, уландырғыш заттардың немесе басқа да зиянды қоспалардың концентрациясы өте жоғары болған кезде, оттегінің ауадағы концентрациясы 16%-тен төмен болғанда, сондай-ақ су астындағы жұмысты атқарғанда (терең емес жерде).

Оқшаулағыш газқағарлар қимыл көзқарасы бойынша екі топқа бөлінеді: химиялық байланысты оттегі негізіндегі газқағарлар (ИП-4, ИП-5) және қысылған ауа негізіндегі газқағарлар (КИП-7, КИП-8).

Қорғау әрекеттерінің бастапқы принциптеріне сүйенсек, қоршаған ортадан тыныс алу ағзаларының оқшаулануы, противогазда болған уақыт уландырғыш, радиобелсенді заттар мен бактериалық құрамдардың физикалық-химиялық қасиеттеріне немесе олардың концентрациясына байланысты емес, оттегінің қоры мен жасалған жұмысқа тәуелді (бұл нәрсе сүзгіш газқағарлармен айырмашылығы).

Оқшаулағыш газқағарлармен азаматтық қорғаныстың апаттан құтқару жасақтары қамтамасыздандырылады.

ИП-4М, ИП-5 оқшаулағыш газқағарлардың сүзгіш газқағарлардан айырмашылығы, қоршаған ортадан тыныс алу ағзаларын, көз, бет терісін толық оқшаулап тұруында. Тыныс алу газқағардың оттегі қорымен атқарылады. Олар сондай-ақ сүзгіш газқағарлар пайдалануға болмайтын кезде, нақтылай айтқанда ауада жоғары концентрациялы активті химиялық уландырғыш заттардан, сондай-ақ хлор (10% дейін), аммиак, көмірсутегі, зиянды заттардан қорғану, су астында жұмыс істеу мақсатында қолданылады, (мысалы, ИП-5 – 7 м тереңдікке дейін). Жинаққа тыныс алу қабы кіреді. Ауыр физикалық жұмыс кезіндегі жұмыс уақыты – 45 минут, орташа – 70 минут, жеңіл – 3 сағат. Температуралық жұмыс аралығы Т: -40 +40⁰С. Салмағы: 3,6 кг.

КИП-8 оттекті оқшаулағыш газқағары әсіресе өрт сөндіру мен тыныс алуға жарамсыз ортадағы әрекет кезінде адамның тыныс алу ағзалары мен көзін қорғау үшін арналған. Оның құрамына МИП-1 маскасы, клапандық қорап, баллондағы оттегінің қысымын өлшейтін манометр, оттегіге арналған корпус (баллон) енеді. КИП-8 газқағарын қолдануға медициналық тексеруден өткен адамдар ғана жіберіледі. Газқағармен 90-100 минут жұмыс істеуге болады. Жұмыс істеп болған соң оның міндетті түрде оттегі баллоны мен регенеративті баллоны ауыстырылады. КИП-8 газқағары апаттан құтқару және өртке қарсы бөлімшелерінде кездеседі.

Шлангалы газқағарлар (ПШ-1Б, ПШ-20, ПШ-20РВ, ПШ-40) түрлі химиялық заттарды сақтауға арналған сиымдылықтарда (цистерна, бак, қазан), құдықтар, жер асты құбыр жолдары, түтіндік құбырлар, үйлердің астыңғы және т.б. бөлмелерде көмір қышқыл газынан, зиянды газ тудыратын заттардан қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Ауаны беру жұмысы өздігінен сору немесе қолмен (немесе жартылай электр арқылы) зарарланбаған аумақтан ауа үрлеу арқылы жүреді.

Шлангінің ұзындығы 10 метрден 40 метрге дейін. Жинаққа сондай-ақ: дабылдық – құтқару жіп, сақтандырғыш белбеу кіреді.

 

Өздігінен құтқарушылар

 

Сүзгіштік: газ, түтінен қорғайтын жинақ (ГДЗК). Көміртек оксидінен және цианды сутегіден 15 минут шамасында, тыныс алу ағзалары мен көзді өрттің кесірінен пайда болатын түтін мен улы газдардан сақтайды.

Кен жұмысшылары – шахталық өздігінен құтқарушылар СПП-4 (СПП-5). Қорғау әрекетінің уақыты: СПП-4 – 120 мин, СПП-5 – 60 мин.

Оқшаулағыш: ПДА. Ықшамдалған тыныс алу аппараты (оттегі қабымен бірге). Тыныс алу ағзалары мен көз, бет терісін адамды апаттық аумақтан эвакуциялау мен оған оттегі жетіспеген жағдайда шұғыл қорғау міндетін атқарады. Қорғау әрекетінің уақыты: ауыр физикалық жұмыс – 7 мин, орташа – 15 мин, тыныш тұрғанда – 60 мин.

Өндірістік оқшаулағыш өзін-өзі құтқару СПИ-20 (оттегі қапшығымен бірге). Оттегі жетіспеген жағдайда, бір рет қана қолданбалы. Шашты от жалыны мен ұшқындардан қорғап тұратын қалпақ тәріздес өлшеусіз бет бөлігімен қамтамасыз етілген. Қорғау әрекетінің уақыты: эвакуациялау кезінде – 20 мин, күту кезінде – 40 мин.

 

Респираторлар

 

Респиратордың бірнеше түрі бар. Олар тыныс алу ағзаларын радиобелсенді және топырақ шаңынан сақтандыру үшін қолданылады. Азаматтық қорғаныс жүйесінде ересек адамдар үшін Р-2, ШБ-1 респираторлары кеңінен тараған.

 

 

Р-2 респираторы өздігінен сүзгіш жартылай маска тәрізді. Маска сақтандырғыш экраны бар, екі тыныс алу және бір тыныс шығару клапанымен жабдықталған. Жартылай масканың сырт бөлігі жасыл түсті полиуретандық пенопластан, ал ішкі бөлігі ауа өткізетін полиэтилендік жұқа қабықшадан тұрады, онда екі тыныс алу клапаны орналасқан. Полиэтилен мен полиуретан арасында полимерлік талшықтардан сүзгіш орналасқан. Респиратордың тыныс мүшелеріне масканы қысып тұратын мұрын қысқышы бар.

Респиратордың әрекет принципі бойынша шаңдар масканың сүзгіш – полимерлік қабатынан тазаланып өтеді. Тазартылған ауа тыныс алу клапаны арқылы жартылай масканың ішкі кеңістігіне тарайды.

 

 

Тыныс шығарылғандағы ауа тыныс шығару клапаны арқылы сыртқа шығады. Р-2 респираторы беттің биіктігі өлшену арқылы үш мөлшерлі болады: 1 – 99-109 мм; 2 – 109-119 мм; 3 – 109 мм-ден жоғары. Азаматтық қорғаныстың сұрауы бойнша қосымша кішкентай жастағы балалар үшін нольдік мөлшердегі респираторлар дайындалады.

Қолға берілгенге дейін респираторлар заводтық орауда ауызы бекітілген полиэтилендік пакетте сақталады. Қолданған респираторды полиэтилен пакетке салып, аузын пластмасса сақинамен бекітеді. Осы күйде респиратор газқағар қапшықта, газқағардың бет бөлігі астында сақталады.

Р-2 респираторын қолданбастан бұрын оны тексеру керек. Жартылай масканы бетке кигенде мұрын мен иек оның ішіне сыйып, бір белбеуі бастың жоғары бөлігінде, екіншісі бастың төменгі жағында орналасады. Егер маска үлкен болса, оның белбеуін қысқартып, мұрынды қысқышпен қысып қояды. Респираторды кию «Респираторды ки!» - деген бұйрықпен немесе өздігімен жасалады. Респираторды кию барысында жартылай масканы бетке қатты қысып қоюға, қысқышты қатты басуға болмайды. Респираторды қолданып болған соң оны дезактивациялау – жартылай масканың сыртқы бөлігінен шаңды щеткамен немесе қолмен сілкіп кетіру керек. Ішкі бөлігін тампонмен сүртіп, кептірген соң полиэтилен пакетке салып, аузын сақинамен бекітіп, газқағар сөмкесіне салып қою керек. Р-2 және У-2К – силикаттық, металлургиялық тау кеніндегі, көмір, радиобелсенді және т.б. шаңдардан, бактериологиялық құрамдардардан, дусттан, ұнтақ тәрізді тыңайтқыштан сақтайды.

ШБ-1 респираторы («Лепесток») Чернобыльде АЭС-да болған апатты жою кезінде жақсы қолданылған. Бұл бір рет қолданбалы мөлшерсіз респиратор. Сүзгіш элементтің орнына Петрянов матасы қолданылған, ауа барлық бетімен тазартылады.

 

Респираторлардың басқа түрлері

 

Шаңға қарсы: зиянды аэрозольдар мен түрлі шаңдардан қорғайды.

«Кама» - бір рет қолданбалы, түрлі аэрозольдерден (өсімдікті, жануарлы, металлургиялық, минеральды), синтетикалық жуу құрамдарының шаңынан қорғайды.

РПА-1 – қатты тозаңданған жерлердегі жұмыс үшін, оның сүзгіші жоғары шаң сыйымдылығымен қамтамасызданған (500 мг/м³ және одан жоғары).

Ф-62Ш – көп қолданбалы, ауыстырмалы сүзгішті. Силикаттың металлургиялық, тау кендеріндегі, көмір, темекі шаңынан, ұнтақ тәрізді тыңайтқыш пен интоксицидтен (токсиндік газ бөлмейтін) қорғайды. Шахтерлердің арасында көптеп қолданылады (500 мг/м³ жоғары).

 

Назарыңызға!

Респираторларды улы газдан, будан, органикалық еріткіштердің аэрозольдерінен, уландырғыш заттар мен тез жанғыш заттардан қорғау кезінде пайдаланбайды.

Шаң мен газдан қорғайтын респираторлар

 

Противогазға қарағанда олар қолдануға жеңіл, жайлы және оңай. Бірақ улы заттардың концентрациясы 10-15 шектеп белгіленген концентрациядан (10-15 ШБК) төмен кезде ғана тыныс алу ағзаларын қорғайды.

 

Назарыңызға!

Хлордан, синиль қышқылы мен тағы басқа кейбір жоғары токсиндік химиялық заттардан қорғауда пайдаланылмайды.

 

РПГ-67, екі сіңіргіш патрондарымен бірге, ауадағы зиянды заттардан қорғайды: бензол (10 мг/л), күкірт гидриді (2 мл/л), сынап булары (0,01 мг/л), аммиак.

РУ-60М. РПГ-67 сияқты.

У-2ПГ. Газ, будан сақтайтын респиратордың жаңа түрі, тазарту жүйесі қосымша ұсақ саңлаулы құрылымды көміртекті матадан тұрады. Бензол (1 мг/л), сынап буы (0,001), аммиак (0,1), гидрид (0,1) сияқты зиянды қоспалардан қорғайды.

ЛУР-ГП – ауадағы бірқалыпты 2-ден 20-ға дейінгі ШБК органикалық қоспалардан (бензол, толуол, керосин, бензин) қорғайды.

 

Жеке тұлғаны қорғаудың медициналық құралдары

 

Жеке тұлғаны қорғаудың медициналық құралдарына мыналар жатады: жеке тұлғаның дәрі қобдишасы, жеке тұлғаның химиялық заттарға қарсы пакеті, жеке таңғыш пакет.

Жеке тұлғаның дәрі қобдишасы (АИ-2) күйік, жарақат алғанда немесе уландырғыш, радиобелсенді заттардан, бактериологиялық құралдардан алдын-ала сақтандыру немесе әлсіздік кезінде өздігінен көмек үшін қажет. Қобдишаның дәрі-дәрмектер жиынтығы киімнің қалтасында алып жүруге өте ыңғайлы пластмассадан жасалған қорапта орналасқан (мөлшері мүлдем үлкен емес 100х90х20 мм, салмағы 130 г дейін). Күн суық кезінде қорапты ішкі киімнің қалтасына салады, себебі суықтың әсерінен қораптағы сұйық дәрі қатып қалуы мүмкін. Қобдишаның даруларын басқа да алдын-ала сақтандыру шараларымен бірге қолдану керек.

 

 

Жансыздандыратын (аурусыздандыру) құрамдар шприц-тюбикте болады. Оны зақым алған адамның шок кезінде немесе шоктың алдын алу, одан сақтандыру мақсатында қолданады (1 ұяшық). Фосфор органикалық заттардан улану кезінде қолданылатын құрамдар 2-ші ұяшықта орналасқан. Оның біреуін химиялық қауіп кезінде (противогаз киюмен бірге), екіншісін улану белгілері күшее түскенде қолданады. Бактерияға қарсы №2 құрал 3-ші ұяшықта орналасады. Оны сәулелену салдарынан асқазан-ішектердің қабынған кезінде бірінші тәулікте 7 таблеткадан, кейінгі 2 тәуліктерде 4 таблеткадан ішеді. №1 радиоқорғаныс құралы (4-ші ұяшық) сәулелену қауіпі жағдайында бір рет қабылданған кезде 6 таблеткасын, жаңадан сәулелену қауіпі туса 4-5 сағат өткен соң 6 таблеткадан қабылдайды. №1 бактерияға қарсы құралы (5-ұяшық) бактериологиялық құралдарды қолданғанда және жарақаттанған кезде, күйік алғанда жұқпалы ауруларға қарсы, алдымен 5 таблеткадан, кейін 6 сағат өткен соң 5 таблеткадан қабылдайды. 6-ұяшықта №2 радиоқорғағыш құрамдар орналасады. Оны радиобелсенді тұнба түскеннен кейін күніне 1 таблеткадан 10 күн ішеді. Құсыққа қарсы (7-ші ұяшық) құрамдар бір таблеткадан сәулелену керісінен реакция алған кезде және бастан соққы алғанда жүрек айныған кезде қабылдайды.

 

 

Шприц-тюбик тері астына немесе бұлшық етке емдік құрамдар ендіру мақсатында қолданылады. Оның құрылысы: зарарсыздандырылған инъекциялық ине, инені қорғап тұратын қалпақша, корпустың басындағы канюля, дәрілікпен толтырылған герметикалық жұқа қабатты пластмасса корпус. Шприц-тюбикті қолдну үшін сол қолға канюляны алып, оң қолмен шприц-тюбикті сағат тілінің бағытымен соңына дейін бұрайды (осы кезде ине мембрана арқылы препаратқа енеді). Иненің қалпақшасын жаймен бұрап алады. Тюбикті жоғары көтеріп ұстап корпустың ішінде ауа қалмағанына көзді жеткізіп алған соң теріге салады. Тюбикті саусақпен қатты қысып, оның ішіндегі сұйықты салып, саусақты босатпай инені суырып алады.

Пенелдардың түстері мен пішіндері керегін тез тауып қолдануға (сондай-ақ, түнде де, қараңғы жерде де) және бір қол саусақтарымен ашып-жабуға өте оңай да ыңғайлы.

Жеке тұлғаның химиялық қарсы пакеті киім мен терінің ашық жеріне түскен уландырғыш заттардың сұйық тамшыларын тазалау үшін қолданылады. Оның құрамында дегазацияға арналған, ерітіндісі бар125-135 мл көлеміндегі жалпақ шыны ыдыс және 4 мақта-дәкеден жасалған тампон кіреді. Шыны ыдыс пен тампондар герметикаланған полиэтилен пакетке салынады. Оны қолданған кезде тампонды газсыздандыру ерітінділерімен сулап, тері мен киімді сүртіп шығады (зарарланған жерін).

Бұл ерітінділердің сулы екендігін есте сақтаған жөн. Ол көзге тиген жағдайдаауыр зардапқа әкеп соқтырады. Сондықтан көздің айналасындағы теріні ерітіндімен сүртіп болған соң, оны жуып жіберіп құрғақ тампонмен сүртеді.

 

Жеке таңғыш пакет жарақаттанған кезде және күйген жағдайда көмек көрсету үшін ұсынылады. Ол бинттен, мақта-дәкеден жасалған екі кішкене бөлшектерден, чехол және түйрегіштен тұрады. Мақтаның бір бөлігі бинтке бекітілген болса, екінші бөлігі бинттің бойымен қозғала береді. Қажет болған жағдайда пакетті алып, одан бинт пен зарарсыздандырылған жастықшаларын алып, қолмен оның беткі бөлігін ұстамай қолданады. Бір жақты түрдегі жарақат алғанда мақтаны бір-біріне немесе бірін екіншісінің жанына, ал өтпе жарақат кезінде жастықшалар жараның екі қарама-қарсы жағынан ішкі бетімен қойылады. Бинтпен орап болған соң, бинттің ұшын түйрегішпен қыстырып қояды. Пакеттің сыртындағы полиэтилен қабықша кеуде сарайының жарақаттануы кезінде герметизациялау үшін қолданылуы мүмкін. Кеуде сарайының қабынуының белгілеріне жарадан қанаралас көбікті сұйық шығуымен бірге еріннің көгеруі жатады.

 

Әр отбасына арналған дәрі қобдишасы

 

Әр үйде дәрі қобдишасының бар болғаны жөн. Түрлі жазатайым жарақат алғанда (жеңіл болсын, ауыр болсын) табан астында керек құрал табыла қойғаны әрине жақсы. Ал төтенше жағдай бола қалғанда дәрі-дәрмектердің және басқа да медициналық құралдардың керегі сөзсіз. Үйдегі дәрі қобдишаны дайын түрінде эвакуация кезінде өзімен бірге алып кеті керек. Қобдишаның құрамына тоқталсақ мұнда әркім өзінің ауруына керек дәріні ұстайды, мысалы жүрегі нашар адамдар жүрекке көмек беретін валидол, корвалол, валокардин сияқты дәрілерді. Сонымен бірге кейбір құралдар әр қобдишада болуға тиіс және олардың қолдану мерзімі ескеріледі.

Мысалы үшін мынау құрамды ұсынамыз:

1.     Аурусыздандыру, қабынуға қарсы, дене қызуын басатын ретінде – амидопирин, анальгин, пентальгин, баралгин;

2.     Суықтап қалғанда, тұмау тигенде – аспирин, парацетамол;

3.     Адсорбент ретінде – активтендірілген көмір – асқазан арқылы уланып қалғанда пайдаланылады;

Бесалол – іш-қарын ауруларын аурусыздандыратын құрал ретінде.

4.     Калий перманганаты (марганцовка) – ерітінді түрінде жараларды шаюға, ауыз бен тамақты шаюға, уланғанда асқазанды тазалау үшін қолдан құсқызу кезінде;

5.     Иод (5%-тік спирттік ерітіндісі) - антисептик;

6.     Мүсәтір спирті (нашатырь) – естен танғанда, көміртек тотығынан тұншыққанда иіскетеді;

7.     Натрий гидрокарбонаты (ас содасы) – асқазан қыжылдағанда (изжога) тамақты шаяды;

8.     Синтомицин майы (эмульсиясы) – күйіктер мен үсіктерге ұшырағанда; бұл жағдайларға арналған басқа да жаңа, қолдануға өте қолайлы құралдарды дәріханаларда табуға болады;

9.      Іш өткізетін құралдар;

10.            Одеколон – тез арада қолдарды зарарсыздандыру, дезинфекциялау үшін;

11.            Температураны өлшейтін құрал - термометр;

12.            Көзге тамшы құятын пипетка;

13.            Таңғыш материалдар: дәке бинттері, орамалдар, гигроскопиялық мақта (ылғал жұтқыш) – бұл материалдардың бәрі екі түрлі болады – кәдімгі және зарарсыздандырылған;

14.            Лейкопластырь бактерицидтік – майда кесіктерге, соққылардан пайда болған жараларға;

15.            Лейкопластырь зарарсыздандырылмаған – жараның үстіне ұсақ таңғышты ұстап тұру үшін;

16.            Қанның қатты ағысын тоқтатуға арналған резіңке жгут.

 

Кесте 1 -  Азаматтық қорғаныстағы жеке дәрі қобдишасы (АИ-2)

 

Ұя-шық	Атауы	Қолдану мақсаты	Түсі	Ұстап тану пішіні	Қолдану көрсеткіштері	Қолдану тәртібі
1	2	3	4	5	6	7
	1 мл шприц-тюбиктегі 2%-тік промедол	Ауырсыз-дандыру	түссіз	Шприц-тюбик	Сүйектердің сынуы, үлкен көлемді тюбиктер және басқа да ауыр жарақаттар	Санның бұлшық еттеріне инекция жасау
	Тарен, 0,3 гр. таблеткалар 6 дана	ФОЗ-мен улануда	қызыл	Денесінде 4 сопақша шығыңқылары бар домалақ пенал	«Химиялық қауіпі» дабылы, улану белгілері, тыныс алудың қиындауы, көрудің нашарлауы	1 таблетка, белгілердің күшее түсуінде тағы 1 таблетка
	Сульфадиметоксин 0,2 гр. табл. 15 дана	№2 бакте-риялық қарсы құрал	түссіз	Домалақ созылыңқы пенал	Сәулеленуге шалдыққан салдарынан асқазан-ішектің жұмысы бұзылғанда	Алғашқыда 7 таблетка, келесі екі тәуліктерде 4 таблеткадан
	Цистамин, 0,2 гр. таблетка, 12 дана	№1 радио-қорғағыш құрал	Ашық қызыл	Сегіз қырлы екі пенал	Сәулелену қатері төнгенде	6 табл. сумен ішу, жаңадан қатер төнсе 4-5 сағат өткен соң тағы да 6 таблетка
	Хлортетрациклин гидрохлориді, 100000 бірлікті, 10 таблетка	№1 бакте-риялық қарсы құрал		4 қырлы екі пенал	Бактериялық зарарлану қатері кезінде, жаралар мен күйіктер	1 пеналдағы (5 табл) сумен ішу, 6 сағаттан кейін екінші пеналдағы (5 табл.)
	Калий иодиді, 0,25 гр. табл. 10 дана	№2 радиоқорғағыш құрал	ақ	Сопақша ойықтары бар 4 қырлы пенал	РЗ-дың тұнбасы түскенде, шикі сүт ішкенде	10 күн ішінде, күніне 1 табл. кисельмен ішу керек
	Этаперазин, 0,004 гр. 5 табл.	құсудан	көк	6 шығыңқы жолақтары бар домалақ пенал	Сәулеленуге шалдыққанда, бастан соққы алу салдарынан жүректің айнуы	Бірден 1 таблетканы жұту

 

Ескерту:	8 жасқа дейінгі балалар үшін 1 рет қабылдауда таблеткалардың ¼ бөлігі (№2 радиоқорғағыш құралдан басқалары;)
	8-ден 15 жасқа дейінгілер үшін – ½ таблеткадан, №2 радиқорғағыш және ауырсыздандыру құралдарын толығымен қабылдау.