Тақырыбы. «Ақпараттық жүйелердегі жаңа технологиялар»

 

1. Ақпараттық технологиялардың теориялық негізі. Ақпараттық технология және жаңа ақпараттық технология ұғымы.  Жаңа ақпараттық технология. Ақпараттық технология құралы.

 

ЖАТ жағдайында адамдардың қызметін ұйымдастырудың түрлері мен әдістері туралы білімдерді меңгеруге, әртүрлі операциялық жүйелермен жұмыс істеу біліктілігін меңгеруге, текстерді редакциялауға жөне басқа да дербес компьютерлерде қолданбалы пакеттермен жұмыс істеуді үйренуге мүмкіндік береді.

Әлемдік қоғам, біріншіден, дамыған мемлекеттер мықты ақпараттық инфрақұрылымды құрастырған және бір ақпараттық кеңістік ұйымдастырған,  үздіксіз дамитын, кеңейетін және жітілдіретін. Ақпарат қор болды, оны жинауға, өндеуге, қолдануға және таратуға болады. Мемлекет жоғары экономикалық және әлеуметтік жетістіктерге жете алады және әлемдік экономикалық жүйеде  толығымен серіктес ролін атқара алады егер де ол қоғам өмірінің барлық аумағында,  әсіресе бизнес пен басқаруда,  ақпараттық технологияларды (АТ) және ақпараттық жүйелерді көлемімен  қолданса.

Ақпараттық технология –ЭЕМ –нің көмегімен ақпаратты жинау, енгізу, тасымалдау, сұрыптау, іздеу, реттеу, өзгерту және өңдеу жұмыстарының тізбегі. Ақпараттық технологияның өндірістік технологиядан айырмашылығы оны адамның қатысуынсыз роботтар іске асыратын үздіксіз процеске айналдыруға болмайды. Өйткені ол құжаттың көшірмесін алу, есепке енгізу, есеп шығару секілді жұмыстармен қатар шығармашылық ізденісті  талап ететін шешімдер қабылдау, мәселені жүргізу жолын өзгерту, бірнеше мүмкіндіктерді салыстыра отырып, олардың ішіндегі ең тиімдісін іріктеп алу сияқты таңдау жұмыстарын кеңінен жүргізумен өте тығыз байланысты болады. Сондықтан ақпараттық технология “ адамдық факторға” үлкен көңіл бөледі және оның шеңберлік деңгейінің өсуіне әсер етеді.

 Ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктері биснесте де басқаруда да өте кең және әр түрлі. Бұл аумақтарда ақпарат АТ-ның қолдануының жаңа көкжиектерін ашады.  Бағдар бөлінетін жүйелерді жетілдіру мен енгізуге  бағытталған, әсіресе клиент (тұтынушы) - сервердің архитектурасы, торлық технологиялардың барлық түрлерін кеңімен қолдану.

Ақпаратты өндеуге қолданылатын кейбір адам қызметінінің аумақтары тізбесін береміз:

• білім беру;
• банктік қызметтің барлық  жақтары;
• сақтандыру және  кауіппен басқарудың барлық түрлері;
• байланыс, әсіресе спутниктер арқылы;
• бағалы қағаздарды және тауарларды сату;
• медициналық диагностика;
• жарнама және сауда;
• тауарлырдың сыртын көркемдеу және ораушы;
• баспа қызметі, жаңалықтарды және  ойын-сауықты жинау;
• видеографикадан және лотереядан ойын ұйымдастыру және жүргізу;
• жазуды байқау, бақылау және жүргізу;
• болжау және модельдеу;
•  тегік инженерия және биологикалық жинақтау.

Дербес компьютерлер ЖАТ негізі іспетті. 1981ж ІВМ фирмасы дербес компьютер (ДК) жасауы және оның нарыққа жол тартуы барлық америка қоғамы үшін терең экономикалық жөне әлеуметтік зардап келтірді. Біріншіден, ол америка кәсібіне (бизнесіне) қатысты, өйткені сапалы өзгеріске төтеп берді. Былайша айтқанда, компьютерлендіру шағын кәсіпкерліктің гүлденуіне жол берді.

Олар ірі кәсіпкерлікпен бәсекелестікте тең түсуіне мүмкіндік алды. Дербес компьютердің кең қолданылуы корпорацияларды үйымдастырудың жаңа модельдерін туғызды. Әсіресе бүтіндей өндіріс орындары мен оның салаларының жұмысын басқаруда дербес компьютер негізінде жілілік технологиялардың дамуы өте маңызды орын алады. Дербес компьютердің пайда болуы жүз мыңдаған жұмыс орнының ашылуына мүмкіндік береді, көптеген талантты адамдарға сәтті жол ашылды. Дербес компьютердің енгізілуімен өте ауыр және бірсарынды еңбектің үлесі азайды да олардың еңбек өнімділігі едәуір өсе түсті, сонымен бірге жүмыс. орындары сапалы өзгерістерге ұшырады. Дербес компьютер іскер адамның дербес құралына айналды.

Біз ақпараттандырылған қоғамның дамуының толық қайшылықгы және әруақытта қүбылыстарды бағалауда бір мағыналы шешуге бола бермейтін жаңакезеңіне кірдік. Біздің түрмысқа техникалық жағынан өте күрделі қүрылғы-дербес компьютер енді. Дербес есептеулер технологиясы ақпараттарды өндеудің жаңа функционалдық мүмкіндіктерінәкелді, ал бүдан сәл бүрынырақ ол ғылыми қиял ғана болатын. Дербес компьютердің қолданылу әдісі өте кең. Адам баласының ақпараттарды өңдеу істерін-ол сандық,, текстік графиктік, аудио-және бейне ақпараттар болсын, орындай береді. Ал бүл өріс кеңінен де дамуда, яғни күн өткен сайын жаңа есептер пайда болуда, сол сияқты ішіне қарай тереңдей түсуде, яғни бұрынғы есептер қайта қаралып, тиянақталып , күрделене түсуде. Қазіргі кезде дербес компьютерді пайдаланбаған бірде-бір ғалым, инженер, әкімшілік, ұйымдастырушы немесе делдалдар жоқ десе де болады.

Ешбір өнеркәсіп технологиясы есептеу техникасын өндіру технологиясы сияқты өте тез қарқынмен дамып отырған жоқ. Ал бұл адамзат қоғамының белгілі бір ғылыми-техникалық деңгейге жеткен обьективті талабынан туындайды. Әртүрлі мемлекеттердің инфрақұрылымына компьютердің ену ауқымы мынадай: Барлық өтіп жатқан процестердің бәріне өте үлкен ықпал етеді,иолар ақпараттық, технологиялық, әлеуметтік, экономикалық. Практикалық және ғылыми есептерді шешуде компьютердің қолданышуының барлық құбылымының жиынтығы қоғамды ақпараттандыру деп аталады. Үдемелі ақпараттандыру — ілгерішіл (өрлеу) процесс, өйткені оның даму дәрежесіне әрбір мемлекеттің экономикалық мүмкіндігі тәуелді.

Дербес компьютердің пайда болуы басқа да мынадай алдыңғы қатарлы технологиялық-дербес компьютер үшін әртүрлі құрылғыларды шығаратын жоғарғы өнімді автоматтандырылған кешендер және есептеу жүйелерінің көптеген басқа да компоненттерімен бірге белгілі бір дәрежеде микроэлектроникада революциялық жетістік болып табылады.

Дербес компьютерді тетіктермен қамтамасыз етуде өрлеу(ілгерілеу) бағдарламаны қамтамасыз етугеәсереткенібелгілі, ал ол өз кезегінде дербес компьютердің сааплы түгынуына елеулі ықпал етті. Сонымен, дербес компьютердің жетістігі (табысы) өзара байланысты ғылым мен техниканың көптеген технологиялық жетістіктермен дайындалғаны заңдылық.

Қоғамды   ақпараттандыру. Дүние жүзінің өркендеген елдері куатты ақпараттық құрылымды күрды және бірыңғай ақпараттық кеңістікті қалыптастыруды жоғарғы қарқынмен іске асыруда. Мемлекет жоғарғы экономикалық және әлеуметтік жетістіктерге жетуі мүмкін және дүниежүзілік экономикалық жүйеге тең құқылы бәсекелес болуға үміткер бола алады, егер ол мемлекетте ақпараттық технологиялар мен ақпараттық жүйелер қоғамның барлық өрісінде қолданьшу табатын, әсіресе кәсіпкерлік пен басқару істерінде қолданыс табатын болса.

Ақпараттындыру адам қызметінің, нарықгағы кез-келген адамның және мемлекеттің барлық істеріне бағытталған болу керек.и Ақпараттандыру адам қызметінің барлық өрісінде ақпараттық технологияны (АТ) жаппай қолдануды, ақпараттық жүйені қүруды, кез-келген экономикалық, ұйымдық немесе әлеуметтік қүрылымның қызмет етуіне әсерлі қолдануды көздейді.

Ақпараттандыру және ақпараттық ортаны құру үрдісі материалдық өндірісті, әлеуметтік өрісті және қызмет көрсетуді көрсетуді қамтиды және мыналарды атқарады:

• өндірісті, өңдеуді және ақпаратты таратуды қамтитын ақпараттық техника мен технологияны қүру:

• ақпараттандыру қүралы мен үдерісін дамытуды -және қолданьшуын .   қамтамасыз ететін инфрақұрылымды талдауды:

• ақпараттың өзін, ақпараттандыру өнімдерін жөне қызмет көрсету өндірістерін: Ақпараттандырудың инфрақұрылымы мынаны иемденеді:

1) ақпараттандыру обьектілері мен технологиялардың өзара бірлесе жұмыс істеуі үшін байланыс жолдары, есептеу құралдары мен желі торлары жүйесін;

2) аппараттар кешенінің қызмет етуін қолдап отыратын бағдарламалық қүралдарын;

3) ақпараттандыру құралдары мен мәліметтер жиынтығын;

4) осы технологияны тиімді пайдалануға қабілетті мамандарды дайындау жүйесін;

5) ақпараттандыру  үдерісін   тиімді  дамытуға   мүмкіндік  жасайтын экономикалық және қүқықгық механизмдерді. Ақпараттандырудың экономикалық мақсаттары.

Халық    шаруашылығы    қорларының    барлық    түрлерін-еңбектік, материалдық,   энергетикалық,   қаржылық,   өндірістік-тиімді  тиімді пайдалануды арттыру үшін ақпараттық қорларды алу, пайдалану және өңдеу. Ақпараттандырудың әлеуметтік мақсаттары:

-  Ақпараттық технологияларды әлеуметтік өрісте қолдану есебінен халыққа көрсетілетін әлеуметтік қызметтің түрлері мен сапаларын жақсарту:

-  Адам өміріндегі тіршілік әрекетінде және ойлауын дамытуға бос уақытын молайту:

- қалың жұртшылық үшін демократиялық еркіндікті жүзеге асыруды қамтамасыз ету, оның ішінде білім сапасын арттыру, дәрігерлік  қызмет   деңгейін   көтеру,   әлеуметтік   қорғау   деңгейін   бекіту, демократия мен жариялылықты дамыту және т.б.

 

2. Ақпараттық технологияның  даму кезеңдері. Ақпаратты өңдеу үрдісі мен есеп түрінің бөлу белгісі. Қоғамның ақпараттану жолындағы мәселелер, мәселелер бөлу белгісі. Компьютерлік технологияның әкелетін артықшылығының бөлу белгісі. Технология құрал түрлерінің бөлу белгісі.

 

Жаңа ақпараттық технологияның қадамдары.    ХХ ғасырдағы ғылым мен өндірістің жедел өркендеп дамуы адамға керекті ақпараттың тез артуына әкеледі. Бұдан ақпаратты кластарға, тақырыптық топтарға бөліп, оларды сақтау, қажет кезінде шапшаң іздеп таба білу және ақпараттың өзгеру заңдылықтарын зерттеу қажеттігі туды. Осы мәселелерді ғылыми тұрғыдан зерттейтін техника саласын алдымен кибернетика, ал кейіннен информатика деп атады. Бұл сөз француз тіліндегі “information” деген ұғым атауынан шыққан, ал ағылшын тілінде сөйлейтін елдердегі  “Computer science” деп аталатын ғылым саласы да осы информатика сөзінің баламасы болып табылады.

Қазіргі кездегі ақпараттық технология ұғымын мәліметтер өңдеуге байланысты үш түрге жіктеуге болады, олар: есепке алу, талдау және шешім қабылдау. Осы уақытқа дейін бұл жұмыстар адамның басқаруымен қағазға жазылған құжатты өңдеу түрінде өтетін, ал енді басқару, ұйымдастыру жұмыстарын ЭЕМ көмегімен автоматты түрде атқару жаңа ақпараттық технологияның тууына есепші болды. Бұл жаңа технологияның бұрынғы технологиядан ( құжатты машинкада басу, байланысты телефонмен жүргізу, сөзді диктафонға жазу) айырмашылығы–тізбектеле орналасқан  ақпараттық техника, “жылы жүзді” прогромалық жасақ және дамытылған  компьютерлік байланысты кеңінен қолдану. Сонымен жаңа ақпараттық технология төмендегі мынадай мүмкіндіктерді  орындауы тиіс:

 - әрбір адам мәліметтерді дұрыс орналастыра білуі (программалау емес) керек;

 - мәліметті өңдеу барысында оларды өрнектеу, сақтау, іздеу, бейнелеу және өзгерістен қорғаудың  бірығай үлгісіне келтіріп жинақталған  мәліметтер қоймасын пайдаланатын ақпараттық қолғабыс көрсеру;

 - кез келген құжатты қағассыз өңдеу ісін ұйымдастыру, мұнда қағазға құжаттың ең соңғы нұсқасы ғана түсіріледі, ал басқалары электрондық машинаның мәлімет жинақтағыштарында (дискілер) сақталады да экранда көрсетіледі;

 - адам үшін көптеген жеңілдіктері бар есепті шығарудың сұхбаттасу режимін (интерактивті режим) жүргізу;

 - бір-бірімен байланысқан ЭЕМ-дерді пайдалана отырып, құжатты ұжымдық түрде даяарлау;

 - есепті шығару барысында мәліметтерді бейнелеу тәсілін жылдам өзгерту мүмкіндігі болу.

Бұл күндері жаңа ақпараттық технология информатиканың негізгі бір саласы болып табылады, оның болашақта басқа салаларда істейтін мамандар жұмысқа тигізетін әсері зор болады деп күтілуде. Ақпараттық техника –ақпаратты өңдеуге керекті техникалық аспаптар жиыны. Халық шаруашылығында ақпаратты кең қолдану үшін оны сақтайтын, жеткізетін және өңдейтін құралдарды  көптен жасау керек болды. Соның нәтижесінде ақпараттық техника күннен-күнге көбеюде, әсіресе оның ішінде электрондық машиналарға өте көп көңіл бөлінуінде, өйткені ақпаратты жылдам өңдеу үшін қолданылатын негізгі  электрондық тетік есептеу машинасы болып табылады. Сонымен қазіргі кезде информатиканы кеңінен қолданатын орындарға мыналарды жатқызуға болады:

1. еңбек ету аспаптарын басқару, яғни станоктарды, роботтарды, машиналарды басқару;
2. ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуді автоматтандыру;
3. ЭЕМ-дерді  халық шаруашылығындағы экономикалық ұйымдастыру, басқару жұмыстарында пайдалану;
4. ЭЕМ-дерді  оқыту және халық шаруашылығына керекті мамандар даярлауда қолдану;
5. ЭЕМ-дерді халыққа ақпараттық қызмет көрсетуге пайдалану (медецина, сауда, тұрмыс қажетін өтеу, энергетика т.б.)

 Өткен ғасырдың 80-жылдары Дж. Мартин (АҚШ) "жаңа ақпараттық технология" - (ЖАТ) деп атап жобасын ұсынды. Жаңа технологияның қажеттілігі ірі көлемдегі автоматтандырылған жүйелерді талдауда әдеттегі әдістердің ұзақтылығы оның өзіндік ескіргендігінен уақыт өте келе туындады. Болашақ жүйеге талаптар құрылғаннан және бекітілгеннен кейін, және оның эксплуатациялық тәжірибенің басталуына дейін көп уақыт өтті де алғашқы талаптар ескіре бастады. Мұнда жалғыз ғана жол-жүйені құру барысында оған болашақ пайдаланушының тікелей араласуы. Машықтанған мамандар мұнда болашақ жүйенің бағдарламамен қамтамасыз етуді қалыптастырумен айналысуы тиіс болды. Бұл жаңа ақпараттық технологияның мәнін құрды.

ЖАТ-қа бірінші қадам - компьютерлердің қолданылуы ғылыми есептерді шешу ғана емес, өндірісте практикалық есептерді шешу үшін керек: кәсіпорын мен оның салаларының жүмысын басқару, технологиялық үдерістерді басқару, жоспарлау, ақпараттық іздеу және т.б.

Компьютерлердің іс-өрістеріне қолданылуының жетістіктері мынадан анықталады:

• өндірістік және мемлекеттік-басқарушы орындардың қызметі өте күрделеніп кетті, көлемі өте үлғайып кеткен ақпаратты өңдеу өте қиынға соқгы, бүл еңбек қорларының өндірістік емес үйымға түсуіне әкеліп соқты:

• компьютер еңбек өнімділігін арттыратын құралға айналды, ол көлемі өте үлкен ақдараттарды өңдеуді тез орындай алды, онымен адамдарды қиын есептерді шешуден босатты.

ЖАТ-қа екінші қадам - бағдарламалар қүруға мамандығы жоқ адамдарға арналған компьютердің пайда болуы. Мұнымен ақпаратты өндеу ісімен дамыған елдер халықтарының бәрі қамтьшды. Дербес компьютерлер білімді автоформализмге келтірді, ол дегеніміз қолданушылардың өңдері өздерін бағдарлама қүрумен қамтамасыз етеді дегенді білдіреді. Ол мынадай себептермен түсіндіріледі:

1) ДК-ге халықтың қолы жетті, өйткені оның қүны күрделітүрмыстық технйка қүрылғьшарының құнымен шамалас болып қалды:

2) ДК-өте жай және адам мен компьютер арасындағы өзара әрекет өте ыңғайлы:

3) Кез-келген бағдарламаны тандагі, тауып алуға болады, бірақ та адамдар өздері де бағдарлама қүруға үмтылуда:

4) Бағдарлама құратын штат (қызметкерлер) жеткіліксіз.

Білімді автоформализмге келтірумен маман бағдарламашылар бәсекелестік емес, олар бірін-бірі толықтырады, әрқайсысы өз саласында белгілі бір есептерді шешуге машықтанғандар.       ЖАТ-қа   үшінші   қадам -   компьютер   адамдармен   бақталастыққа
шыққанда білімді өңдеу болып табылады.  ЖАТ-ты үш түрлі көзқарас тұрғысынан топтайық:

1. техникалық:

-  әмбебап компьютерлер, мини-компьютерлер, дербес компьютерлер және жұмысшы станциялар:

- тілді   айтатын   құрылғыларды   қоса   есептегенде   клавиатурасыз технологиялар:

-  оптикалық жадына сақтаушы қүрылғылар:

-  шамадан тыс тасығыштар(гигіерносители):

- жетілдірілген микросхемалар мен басқа құрылғьшар:

2. бағдарламалық:

-  бағдарламаның автоматтандырылған технологиясы:

-  оралымды күнтізбелік жоспарлау үшін бағдарламамен қамтамасыз ету:

- компьютерленген кітапханалар:

- текстік,   графиктік   жөне   дыбыстық   ақпаратты   іздеуге   және түрлендіру үшін бағдарламамен қамтамасыз ету:

-  мәліметтер жиынтығын басқару жүйелері:

-  стол үстіндегі баспа жүйелері:

-  сараптау жүйелері және жасанды парасат:

-  бағдарламалау тілдері

- қабылданған шешімдерді қостайтын өмбебап жүйелер:

-  өте үлкен текстермен жұмыс үшін жүйелер:

-  статистикалық пакеттер:

- параллель өңдеу:

-  электронды қестелер:

-  автоматтандырылған жобалар жүйесі;

- оқытушы жүйелер:

- компьютер ойындары:

3. байланыс жолы:

- телеконференц-байланыс:

- электрон поштасы:

- факсимиль ақпаратын беру:

- иптезалдық қызметтің цифрлық торлар:

- жергілікті торлар:

-  сөз поштасы:

-                     дүние жүзілік және аймақтық торлар.

Ақпараттық технология жүйе іспетті. Ақпараттық технология деп жинақтау, хабар беру, өңдеу, сақтау жөне ақпаратты беруді айтады. Қазіргі замандағы есептеу құралдары арқылы барлығы дерлік автоматтандырылғандықтан ақпараттық технологияны жобалау барысында мынадай сүрақтарға жауап беру қажет:

-  ақпараттық технология қандай мақсатқа құрылады:

-  қандай қаржының негізінде (әлде ортаның):

-  ол қандай қасиеттермен иемденеді:

- АТ-тың варианттары қандай:

-  әрбір вариант не береді.

Ақпараттық технологияның құрылымы 1-сызбада берілген.

Заттың  облысы   ақпараттық  технология   проекцияланатын   нақты дүниенің белгілі бір бөлігі болып табылады. Заттық облыс болып деканат, университет, аурухана, өндіріс орны, кітапхана және т.б. болып табылады.

Заттық облыста мәліметтер жиынтығы сақталатын берілгендер бөлігін алынады, осы берілгендерді өндейтін істер орындалады.

Тірек технологиясы — автоматтандырудың ақпараттық құралдар, жүйелі және бағдарламалық қамтамасыз етілуінің- жиынтықтары, ал осылардың негізінде тетіктер және сақтаудың ішкі жүйелері және ақпаратты өңдеу жүзеге асырылады. Ол өндіріс пен басқаруды автоматтандырудың негізі болып табылады. Нақты ақпараттық технология білім жиынтығын тірек технологиясына бейнелеу арқылы құрылады. Мұндай бейнелеулердің құралы болып заттық облыс болып табылады.

Ақпараттық технологияның уақытқа байланысты дамуы:

1) АТ жер бетінде бірінші рет жеке адамдардың қатынаста болуымен пайда болды;

2) Жазудың пайда болуы адам баласына көпшіліктік жадын берді:

3) Кітап бастыру өнері;

4) Электр байланысы өнері;

5) Есептеу техникасы құралдарын жаппай өндіру және берілгендерді беру.

Ақпараттық технологияны құру принциптерін атайық:

- ашықтық-ақпараттық технологияны ұйымдастырғанда икемділігі талап етіледі, соның арқасында дамуға жағдайы қамтамасыз етіледі және сырт ортамен өзара іс-қимылы жарасымды болады:

-  үлестірімділік-есептеу торларын пайдалану:

-  шоғырлану- барлық құрамды бөліктерінің өзара іс-әрекеттерінде, немесе ұйымдастыру жұмыстарында өзара байланысты, бірлесе қызмет істеу және оған бейімделу:

-  бір ізге салу(жүйелеу) - оны құру барысында бір ізге салу арқылы кететін шығынды салыстырмалы түрде азайта отырып ақпараттық технологияны енгізудің көлемін арттыру:

-                     жекелеу интерфейсті соңғы пайдаланушыға бағыттау.

   1-ші сурет - Ақпараттық технологияның құрылымы  

 

3. Ақпараттық  технологияларды  қолданудағы  мәселелер.  Ақпараттық технологияның ескіруі.

 

Мекемедегі  АТ  ақпараттық  өнім  құруда  мекемеге  басқаруды  түрлендіруге  әсер  ететін  негізгі  мақсаттары  бар.Өндіріс  мақсаты  шығымы  минималды, анағұрлым  табысты  қамтамасыз  ететін  шикізаттың  бәсекеге  лайықты  шикізатты  шығару болып  табылады.

         Басқарудың  эффектифтілігін жоғарылату  үшін АТ  контуры  негізгі  болып  табылатын өндірісті  басқаратын  автоматтандырылған  ЭАЖ  құрылады. Мекемені  басқаруда  АТ  ұйымдастыру  құрылымында  олардың  мазмұны  мен  Ақпараттық  ағымдардың  болуын  және  оладың  мазмұнын  ескереді.

         Мекемені  автоматты  басқаруда   бірнеше  негізгі  басқару  фазалары орындалады, олар  жалпы  математикалық  модельді  басқаруда (ЖММБ) мақсатқа  жету  траекториясы  - жоспарланған  өнімнің  өндірісін  ұстап  тұрады.  (1-сурет) Өндірісті басқару фазасы.       

 

                                                      1-сурет. Өндірісті басқару фазасы.

Өндіріс шығарылатын  өнімнің  моделін  көрсететін  және  жоспарлау  фазасында  өңделген  жоспарға  сәйкес  ұйымдастырылады.

Өндірісті  функционирлеу  процесінде  оған  U кері  әрекет  етуінен  оған  жоспармен  берілген  параметрлерден  ауытқуына  әкеліп  соғады.

Өндірістің  ағымдық  қалпындағы  функциясы   есепке  алу  фазасында  өндіріледі. Келесі, талдау фазасында  берілген  жоспардан   өндірісітің  ауытқу  дәрежесі  анықталады және  ауытқу  пайда  болған ауытқуды алыстату  стратегиясы  өңделеді. Өндіріске  тікелей  әрекеті  етуі  оның  параметрлерінің  реттелуі реттеу  фазасында  орындалады және  ол  өндірісті  берілген  қозғалыс  траекториясына  алып  келеді.

Өндірісті  басқарудың  түрлі  фазаларында  басқарудың  көп  санды  функционалды  есептерін  шешіге  тура  келеді.

АТЖ (ақпаратық  технологиялардың  жабдықтары)- мен  функционалды  есептерді  шешуде  олар  есептегіш   есептер  түрінде  болуы, алгоритмделген  немесе  ЭВМ – ге енгізілген  болуы  қажет.

Бұл  есептерді  шешу берілген  фазаға  қажетті нәтижелік  ақпарат  береді.

Жоспарлау  фазасы: (10.2 – сурет)Реттеу  фазасының  есептері  мен  модельдерінің  комплексі  бұл  басқару  фазасында түрлі  уақыт  режимінде  бірнеше  жоспарлаудың   функционалды  есептер  комплекстері  шешіледі:  перспективті  жоспарлау (3-5жыл),  жылдық  және  опативті.(жылдан  аз)

Перспективті  жоспарлаудың  математикалық  моделі  өндірістік  мекеменің  даму  стратегиясын  және қалпын  3-5 жылдан  соң  сипаттайды, әрине, мұндай  жоспарлау  болжам  болып  табылады және  олардың  құрылуына  математикалық   әдістер  мен  модельдер  жатады.

2.Есепке  алу  фазасы. Бұл  фазада  шешілетін есептер  комплексі  негізінде  бухгалтерлік  есептерге  қатысты  және  өз  құрылымында  негізгі  құрылғылар  мен  бағалы  материалдар, еңбекті  есепке  алу  мен  оның  төлемі, өнімнің  бағасын, ақшалай  және  есептеу  операцияларын, есепке  алу т.с.с. ие .

Математикалық  модельдер  мұнда  қарапайым,ол  нәтижелік  ақпарат  бухгалтерлік  есепке  алу  мен  есеп беру,өндірістің  қалпын  бейнелейді.

Есепке  алу  фазасында  шығарылатын  ақпарат талдау фазасында, ал кіріс модельдеріне, яғни фазаның шығарылатын ақпараты   өндірістің қалып – күйі этолоны  ретінде қолданылады.

Талдау  фазасы. Мұнда  есептер  берілген  мәндерге (жоспарға) қатысты  өндірістік  процесстердің  бөлек  параметрлерінің  қалпын  талдау  бойынша  шығарылады.

Бұл  шығарылатын  өнім  мен  оның  құнын  талдау  бойынша, еңбек  ресурстары  мен еңбек  шығыны, материалды және  финанстық  ресурстардың  қалпын  талдау  бойынша  есептер.( 4 сурет)Талдау фазасының модельдері мен есептер комплексі.

Логикалық деңгейде  бұл  есептер  бір  және  көпретті талдаудың, аналитиаклық  және  оптимизациялық  есептердің  математикалық  моделімен  сипатталады.

Талдау  фазасында  функционалды  есептерді  шешу  нәтижесінде  аналитикалық  кестелер, графиктер,өндірісті  реттеу  бойынша  ұсыныстар  алады.

Реттеу фазасы. (10.5 – сурет).Мұнда  календарлы  (күнтізбелік) жоспарлау  мен  мұнда  функционалды есептері  шешіледі, яғни  ақпарат  пен  шешім қабылдау  негізінде талдау  фазасында  өндірістік  процесстің параметрлеріне  оперативті  әсері  орындалады.

Өнім  өндірісінің  календарлы  және  желілік  грфикасы , маршруты, диспетчерлеу  алгоритмдері  осы  фазаның  нәтижелік  ақпараты  болып  табылады.

       Өндірісті  басқаруда АТ  процестерінің  арасында негізгі  орынды білімді көрсету процесі алады.

       АТ физикалық деңгейіне сәйкес ішкі жүйенің бірігуі , АТ бағдарламалы ақпараттық жабдықтардың көмегімен таралады: басқару, айырбастау, жинақтау, өңдеу, білімді көрсету.

      Дербес компьютердің кеңінен таралуы, функционалдық мүмкіндіктерінің өсуі, негізгі параметрлерінің жақсаруы, өндірісте өңдеу жүйелерінің орналасуы  мен мәліметтердің жинақталуын  ұйымдастырады.

     Мекемеде  мәліметтердің жинақталу  процесі  мекеменің серверде және АЖО-ғы локальді мәліметтер базасында  мәліметтер банкін  ұйымдастыру  жолымен таралуы мүнкін.

     Қазіргі дербес компьютер мен серверлер жылдан -жылға  мәліметтердің кең көлемін өңдеп жинақтауға мүмкіндік береді, осыған орай өндірісте АТ өндірілуі мен сыйымдылығы өсіп жатыр.

 

4. Ақпараттық технологияны  қолдану  методологиясы. Ақпараттық технологияларды енгізу  варианттарын  таңдау.

 

Офистік ақпараттық жүйелер.

• Электрондық құжаттармен басқару жүйесі.  ( EDMS – Electronic Document Management System) –қағаздық құжаттарды электрондық түрге аударуға негізделген, индекстеу және іздеу құралдарымен қамтамасыз етеді. 
• Іс қағазды автоматтандыру  - құжаттарды орындауды бақылауды қамтамасыз етеді.  Жүйеге мекеменің қызметкерлерінің өзара қарым қатынасы, тапсырмаларды, құжаттарға және мәліметтер базасына бекіту, құжаттардың жүру бағыты  енгізіледі. 
• Офистік жүйелер – ұжымдық жұмыстың құралдары Groupware кіреді, электрондық поштаны, бланктерді толтыру құралдарды, электрондық кестелерді және мәтіндік редакторларды қолданып іс қағаздардың автоматтандыруын қаматамасыз ету.  

Ақпаратты өндеуге қолданылатын қызмет аумақтарының тізбесін береміз:

• банктік қызметтің барлық  жақтары;
• сақтандыру және  кауіппен басқарудың барлық түрлері;
• байланыс, әсіресе спутниктер арқылы;
• бағалы қағаздарды және тауарларды сату;
• жарнама және сауда;
• тауарлардың сыртын көркемдеу және ораушы;
• баспа қызметі, жаңалықтарды және  ойын-сауықты жинау;
• видеографикадан және лотереядан ойын ұйымдастыру және жүргізу;
• жазуды байқау, бақылау және жүргізу;
• болжай және модельдеу;
•  тегік инженерия және биологикалық жинақтау.

Ақпараттық технологияның ақпараттық фундаменті болып бизнес аймағында мәліметтер базасы мен білімдер базасы тұр, ал технологиялық негізі келесі құралдар жиынымен сүйенеді:

1. шапшаң қызметтің іскерлік пакеті (электрондық күн тізбесі, электрондық аптатізбесі, электрондық  қойын дәптері, жеке архив, нұсқау картотекасы және т.б.);
2. мәліметтерді іздеу және талдау құралдары (ақпараттық-іздеу жүйелер, аналитикалық картотекалар, экрандық графика құралдары, мәліметтер базасында негізделген бизнес-өқосымшалар)
3.  экономикалық үрдістерді басқару және модельдеу құралдары, экономикалық-математикалық әдістер, электрондық кестелер, шешімді қабылдау модельдері;
4.  сараптау жүйелері;
5.  есептеу-логикалық есептерді шешу құралдар;
6. Формалдық және мәтіндік ақпаратты өндеу құралдары;

Ақпараттық технологияның  принциптілік айырмашылығы ақпараттық технологияның үздіксіз болуы мүмкін емес, себебі ескішілдік түрдегі ( есеп жүргізу, көшірме түсіру, шапшаң есеп және т.б.) жұмысты шығармашылық жұмыспен біріктіреді, формалдауға келмейтін – шешім қабылдау. Барлық технологиялардың түрлерінен  басқару саласындағы АТ “адамдық факторға”, қызметшінің  мамандығына, физикалық және  ақылдық күшке, кәсіптік келешекке және  әлеуметтік қатынасының деңгейіне принциптілік әсер ете отырып, ең жоғары  талап қояды

 Ақпараттық жүйенің қазіргі даму кезені жаңашыл, себебі пайдаланушының жұмысының технологиясында сапалы өзгерістер болып жатыр:

• Саны көп пайдаланушыларды біріктіретін әр түрлі программалық және аппараттық платформаларды  біріктіру құралдары пайда болды;
• әр түрлі ақпаратпен жұмыс істеу мүмкіндіктер бар: мәтін, графика, аудио- және видео- мәліметтер;
•  ұжымдық жұмыстар технологиялары және жұмыс топтардың сәйкес программамен қамтамасыз етуі құрылып жатыр;
• ақпаратқа кіру құралдары шығып жатыр, олар “қажетті ақпаратты кез-келген уақытта және кез-келген жерде” принципін іске асыруын жеңілдетеді.

Ақпараттық технологиялар көмегімен шығарылатын есептер:

1. толық формальданған (жақсы құрылымды): есеп және бақылау, құжаттарды  жасау, оларды көбейту, жіберу және т.б. (мысалы “Бухгалтерлік есеп”, “Кадр”, “Қойма”);
2. жеңіл құрылған, белгісіз және өлшенбейтін бөлімдер, толық емес ақпарат бойынша шешу жүргізіледі (мысалы: “Шапшаң жоспарлау”, “Жүкті тасымалдау”);
3. формалды емес процедуралар, құрылымды емес, жоғары дәрежелі анықталмағындықтықты ақпаратқа негізделген (мысалы “Болжау”, “Келешек жоспарлау”)

Ақпараттық технологияны  қолдану  методологиясы.

 Есептеу орталықтарында ЭЕМ-да ақпараттың орталықтандырылып өңделуі алғашқы тарихи технология болды. Коллективті пайдалану үшін ірі есептеу орталығы /ЕО/  құрылды. Мұндай ЭЕМ-ді қолдану енгізілетін үлкен ақпараттарды өңдеуге және осының негізінде түрлі ақпараттық өнімдерді алуға мүмкіндік берді. Мұндай технологиялық процесс 60-70 жылдары шығарылды.

Орталықтандырылған технология методологиясының артықшылығы:

-қолданушының ақпараттық үлкен бөлігін мәліметтер базасы түрінде және ақпараттық өнімге кең номенклатурада назар аударуы;

- методологиялық шешімдерді салыстырмалы оңай ендіру.

Кемшіліктері:

-персоналдың шектелген жауапкершілігі;

-ақпаратты алуда және қолдануда пайдаланушының мүмкіндігінің шектеулілігі.

Ақпараттандырудың орталықтанбаған өңдеуі 80-жылдары пайда болған дербес компьютермен байланысты және телекоммуникациялық дамуымен байланысты.

Мұндай методологияның артықшылықтары:

-құрылымның иілгіштігі;

-төменгі звенодағы қызметкерлерге жауапкершілікті күшейту;

-орталық компьютерді қолдануда талаптардың төмендеуі  және сәйкесінше ЕО жағынан бақылау.

Бұл методологияның кемшіліктері де бар:

-өңдеудің көптігінен болатын стандарттың күрделілігі;

-есептеу орталығынан ұсынылған дайынбағдарламалық өнімдер мен стандартты қолданушыға психолгиялық кері әсер етуіне байланысты;

-локальды орындарда АТ даму деңгейінің бірқалыпты еместігі.

Орталықтандырылған және орталықтанбаған АТ келтірілген артықшылығы мен кемшіліктері рационалды методологияға алып келеді.

АТ қолданудың рационалды методологиясы үлкен иілгіштікті, жалпы стандартты қолдау, ақпаратты локальды өнімдердің сәйкестілігіне мүмкіндік береді.

        

5.  Ақпараттық технология түрлері

 

Мәліметтерді өңдеудің АТ қажетті енгізетін мәліметтері  бар және алгоритмі белгілі және оларды өңдейтін басқа да стандартты процедуралар қолданылатын жақсы құрылымдағы есептерді шешу үшін қажет.

Бұл технология орындалатын операциялық қызмет деңгейінде қолданылады.

Операциялық (орындалатын) қызмет деңгейінде келесі есептер шешіледі:

• фирма өндіретін,операциялар туралы мәліметтерді өңдеу.
• Фирмадағы істер туралы периодты бақылау есептерін құру.
• Барлық мүмкін сұраныстарға жауап алу және оларды қағазды құжат түрінде немесе есеп түрінде әрлеу.

Берілген технологияны басқадан айыратын мәліметтерді өңдеумен байланысты бірнеше  ерекшеліктері бар.

• мәліметтерді өңдеу бойынша фирмадағы қажеттіліктердің орындалуы.
• алгоритмді өңдеуге болатын тек жақсы құрылғыдағы есептерді шешу.
• өңдеудің стандартты процедурасын орындау.
• мәліметтерді өңдеу процедуралары мен олардың адамдардың аз қатысуымен автоматты режимде негізгі жұмыс көлемін орындау.
• детальданған мәліметтерді қолдану.Фирманың қызметі жөніндегі жазбалар ревизияны жүргізетін детальді (нақты)түрде болады.
• ревизия процесінде фирманың қызметі басынан соңына, соңынан басына дейін тексеріледі.
• болған жағдайға акцент:
• мәселені шешуде басқа деңгейдегі мамандар тарапынан минимальді көмек талап ету.

Мәліметтерді өңдеу.

АТ негізгі компоненттері және олардың мінездемесі.

Мәліметтерді жинау. Фирманың шығарған өнімнің әрқайсысының әрекеті мәліметтердің сәйкес жазбаларымен жүргізіледі.

Мәліметтерді өңдеу. Фирма қызметін көрсететін, келіп түскен мәліметтер ақпаратын құру үшін келесі типтік операциялар қоданылады:

-классификация немесе топтастыру. Алғашқы мәліметтер бір немесе  бірнеше символдардан тұратын код түрінде болады. Объектілердің белгілерін көрсететін бұл кодтар жазбаларды идентификациялау және топтастыру үшін қолданылады.

- арифметикалық және логикалық операцияларды қолданып, есептеу. Мәліметтер үшін орындалатын бұл операциялар жаңа мәліметтер алуға мүмкіндік береді.

- агрегаттау немесе үлкею, нәтижелік немесе орта мәндерді есептеу түрінде таралатын, мәліметтер санын кеміту үшін қолданылады.

Мәліметтерді сақтау. Операциялық қызмет деңгейіндегі көптеген мәліметтерді кейін де қолдану үшін сақтау қажет. Оларды сақтау үшін мәліметтер базасы құрылады.

Есеп құру.(құжаттардың)  Мәліметтерді өңдеу АТ-да сыртқы серіктестер үшін де, фирма жұмысшыларына жетекшілік жасау үшін де құжаттар құру қажет.Бұл кезде құжаттар сұраныстар бойынша немесе фирманың жүргізген операцияларына байланысты, әр айдың соңында , кварталдың немесе жылдың соңында периодты түрде құрыла алады.

 

6. Ақпараттық технологияны басқару. Офисті автоматтандыру. Ақпараттық технология көмегімен шешімді қабылдау.

 

АТ басқару. АТ басқарудың мақсаты фирма қызметкерлерінен бастап, шешімді қабылдаумен айналысатындардың барлығын ақпараттық  қажеттілікпен қанағаттандыру болып табылады.

Бұл технология АЖ басқару ортасына негізделген және нашар құрылымдағы есептерді шешуге қолданылады, егер оларды мәліметтерді өңдеу АТ көмегімен шешілетін есептермен салыстырсақ. АЖ басқару түрлі функционалды бөлімшелерде немесе фирманы басқару деңгейіндегі жұмысшылардың ақпараттық қажеттілігін қанағаттандырады. Оларға қойылатын ақпарат фирманың келешектегі, өткен және осы шақтағы мәліметтерінен тұрады. Бұл ақпарат реттелген түрде немесе арнайы басқару есептері (отчет) түрінде болады.

Бұл кезеңде шешілетін мәліметтерді өңдеу есептері:

• басқару объектісінің жоспарланған қалпын бағалау.
• Жоспарланған қалыптан ауытқу бағасы;
• Ауытқудың себептері;
• Мүмкін әрекеттер мен шешімдерді талдау.

АТ басқару түрлі есептерді (отчет) құруға бағытталады.

Тұрақты есептер құрылған уақытын анықтайтын, орнатылған графикке сәйкес құрылады.

Арнайы есептер басқарушылардың сұранысы бойынша немесе компанияда жоспарланбаған жағдайлар болғанда құрылады.

Қосынды есептерде  мәліметтер жеке топтарға біріктірілген, сортталған және жеке өрістер бойынша аралық және соңғы нәтижелер түрінде келтіріледі.

Салыстырмалы есептер түрлі көздерден немесе түрлі белгілер бойынша және салыстыру мақсатында қолданылатын мәліметтерден тұрады.

Кездейсоқ есептер кездейсоқ түріндегі мәліметтерден тұрады.

Басқаруды демеу үшін есептерді қолдану ауытқу бойынша басқаруды таратуда ерекше эффективті болып келеді. Фирмада ауытқу бойынша басқару принциптерін қолдануды құрылатын есептерге келесі талаптар қойылады:

• ауытқу болған жағдайда ғана есеп құрылуы қажет;
• есептердегі мәліметтер сортталған болуы қажет;
• менеджер ауытқулар арасындағы байланысты білу үшін барлық ауытқуларды бірге көрсетуді талап етеді;
• есепте нормадан сандық ауытқуды көрсету қажет.

Офисті автоматтандыру. Тарихта автоматтандыру өндірісте басталған, кейіннен офисте таралды.

ОА (сурет3,14) жеке адамның коммуникациясының дәстүрлі жүйесінің болуын ауыстыра алмайды (оның кеңесі, телефон қоңырауы және бұйрықтары).

  ОА АТ- ұйымның ішкі және сыртқы ортамен коммуникациялық процестерін қолдау және ұйымдастыру, сыртқы орта мен компьютерлік желілір базасында және басқа да құралдарда  ақпаратпен жұмыс және оны тасымалдау.

   Офисті автоматтандыру технологиясы басқарушылармен, мамандармен, хатшылармен және контур қызметшілермен қолданады, әсіресе олар мәселені топтаса шешуде тартымды.

   Олар хатшылар мен контор жұмысшыларының еңбек өнімділігін арттыруға және өспелі көлемді жұмыстарды атқару ға мүмкіндік береді.

  Офисті автоматтан дыру технологиясы қамтамасыз ететін бірнеше  ондаған компьютерлік және компьютерлік емес технологиялық жабдықтарға арналған программмалық жабдықтар белгілі: текстік процессор, кестелік процессор, электронды почта, электрон ды күнтізбе, аудио почта

компьютерлік және телеконференциялар, бейнетекст, кескіндерді сақтау, сондай-ақ басқару қызметіндегі мамандандырылған программалар: құжаттарды жүргізу, бұйрықтың орындалуын бақылау және т.б.

Негізгі компоненттер: Деректер базасы. Кез келген технологияның міндеті компоненттік деректер базасы болып табылады. Автоматтандырылған офисте деректер базасы фирманың өндірістік жүйесі жөніндегі деректерді дәл операциялық деңгейде құрайды. Деректер базасына ақпарат фирманың сыртқы ортасынан да келіп түсуі мүмкін. Мамандар ДБ ортасында негізгі техникалық операциялармен жұмысты меңгере алу қажет.

Текстік программалар. Бұл текстік құжаттарды құру және өңдеуге арналған қолданбалы бағдарламалық жабдықтардың түрі. Ол сөздерді қосуға және өшіруге, абзацтар мен сөйлемдерді араластыруға, форматты орнатуға, текст элементтерімен режимдерін басқаруға т.б. мүмкіндік береді.

Электрондық пошта. Электрондық пошта (E-mail), компьютерді желілік негізінде қолданылады, қолданушыға желі бойынша өз серіптестігіне хабарламалар жіберіп, сақтауға, алуға мүмкіндік береді. Онда тек бір бағыттағы байланыс орын алады.

Аудиопошта. Бұл пошта хабарларды дауыспен тасымалдайды. Мұнда клавиатурадан хабарлама терудің орнына телефон арқылы бересіз.Сондай-ақ телефон арқылы сізге жіберілген хабарламаларды ала аласыз. Аудиопошта сондай-ақ желіде таралады.

Аудиохабарламаларды жіберу поштасы мәселені шешуге тиімді қолданылады.

Электрондық поштамен салыстырғанда аудиопоштаның негізгі ерекшелігі  сол, оны пайдалануда клавиатурадан берілгендерді ендірудің қажеті жоқ.

Кестелік процессор. Текстік процессор сияқты, бұл да автоматтандырылған офистік технология және кез келген қызметкер үшін ақпараттық  мәдениетті құрайтын база болып табылады. Жұмыстың технологиясының негізін білмей тұрып, мұнда өз қызметіне дербес компьютерді толығымен қолдану мүмкін емес. Кестелік процессорлар ортасындағы программалық функциялар кестелік түрде мәліметтермен көпсанды операцияларды орындауға мүмкіндік береді.Бұл операцияларды жалпы ерекшеліктерімен біріктіре отырып, анағұрлым көпсанды және қолданылатын техникалық операциялар тобын белгілеп алуға болады.

• мәліметтерді  клавиатурадан ендірген сияқты  МҚ-нан енгізу.
• Мәліметтерді өңдеу (сорттау, қорытындыны автоматты түрлендіру, көшіру және мәліметтерді тасымалдау, т.б.)

 

7. Сараптаушы жүйелердегі ақпараттық технологиялар.

 

         Соңғы он жылдықта интеллектуалдық процестерді, шешімді  іздеу процесін тарату үшін, соңғы нәтиже адам айтқысыз және логикалық  қорытындылар  мен  шешімдердің  жемісі  болып табылатын, оларға компьютер өздігінен  келетін компьютерлік технологиялар кеңінен  қолдануда.

         Компьютердің  ойлау қызметінің негізіне интеллектуалды процестерді модельдеудің  программалық  принципі  жатады. Жасанды интелект жүйесіне қатысты, компьютерлік жүйелер мен технологияларды бөлек классқа бөлетін, ойлап шығару процесі, жинақтау және білімді қолдану  процестерінің өзіндік ерекшеліктері бар."Жасанды интелект"(ЖИ) термині  1956 жылы,Дартсмутс колледжінде семинарда ұсынылған болатын. Семинар есептеуші емес, ал логикалық есептерді шешу әдістерін өңдеуге арналған болатын. Жасанды интелект - информатиканың бір бағыты,оның мақсаты аппаратты -  бағдарламалық  жабдықтарды өңдеу болып табылады.О бастан-ақ ЖИ облысында зерттеулер екі бағытқа жүргізіледі:

• біріншісі (биологиялық) – жасанды ойлау қабілетінің құру мақсатында адам миының психофизилогиялық қызметінің жасанды жүйесінің көмегімен модельдеу әрекеті.
• екіншісі (прагматикалық) – ЭЕМ – ді қолданғанда ойлау қызметін емес, оның процес нәтижесі болып табылатын программа құру. Мұнда практикалық құны бар маңызды нәтижелер алынған. ЖИ есебі – бұл шешім процесі емес, ал шешімді іздеу процесін түрге келтіретін есеп. ЖИ әдісін кеңінен қолданылатын Сараптау жүйелері (СЖ) деп аталатын программаларда табылды.

Сараптау жүйелері жоғары біліктілікті мамандар білімін талдау және қатынас жасау, арнайы компьютерлік программалардың жиынтығын құрайды. Қолданушы тарапынан СЖ деген қызығушылық келесі себептермен туындайды:

-біріншіден, олар есептеу техникасы үшін аз қолданылады деп саналатын кең ауқымды есептерді шешу үшін пайдаланылады.

-екіншіден, СЖ көмегімен программалауды білмейтін мамандар өз бетінше ЕТ- ке қолдану аймағын кеңітетін қосымшыларды өңдей алады.

-үшіншіден, СЖ практикалық есептерді шешуде нәтижелерге жетеді.

СЖ ерекшеліктері: шешім қабылдауға үйрену, қарапайым қолданушы ретінде қарым-қатынас жасау мүмкіндігі, қабылдаған шешімді түсіндіру және маманның білімі мен тәжірибесін қоса алғанда АЖ барлық ақпараттары.

СЖ-ң кәдімгі компьютерлік жүйелерден айрмашылығы:

• СЖ  кезкелген басқа жүйелер – берілгендермен білімді басқара алады
• СЖ кейде қателеседі, эффективті тиімді шешім береді, бірақ дәстүрлі компьютерлік жүйелерден айырмашылығы  олар өз қателігі мен жұмыс істеуді үйретеді;
• СЖ практикалық істерде ординалды емес қиын есептерді шешуде өз мүмкіндіктері бар.
• СЖ түрлі мәселелерді шешу үшін құрылады.

Қазіргі уақытта СЖ адам қызметіндегі түрлі салаларды қолданылып жатыр: премишленности ауылшаруашылығында, басқармаларды процесерде, медицинада, электроникада және т.б. Мысалы: қаржылық қызмет көрсетуде бұл жүйелер сақтандыру компанияларына талдауға және комерциялық тәекелділікті бағалауға, жобалардың сметасын құруға көмектеседі.

FOLIO (Стенфорд университеті, АҚШ). СЖ инвестиция бойынша кеңесшілерге клиенттердің мақсатын және құнды қағаздарды портфелін таңдауға, көмектеседі.

Типтік СЖ келесі компоненттерден тұрады:

• Логикалық шығару (шығару механизм) немесе шешуші машиналар;
• Деректер қоры немесе жұмысты есте сақтау қоры;
• Білім қоры;
• Білімді ойлап табу компоненттері:
• Түсіндірмелі және диалогты компоненттер.

Логикалық шығару машинасы бастапқы берілгендерін қолданып есепті шешуге алып келеді,  деректер қоры есепті шешу мезетінде бастапқы және аралық берілгендерді сақтау үшін қолданылады.

Білім қоры СЖ –де көпмерзімді берілгендерді сақтайды.

Білімді ойлап табу компоненттері СЖ білімімен толтыру процесін таратады.

Түсіндірме компонент жүйенің есептің шешімін қалай алғандығын түсіндіреді, (немесе неге шешім алмағандығын) және ол үшін қандай білімдерді қолданғанын, алынған нәтижеге пайдаланушының сенімділігін жоғарылатады.

Диалогты компонент барлық деңгейіндегі пайдаланушының достық интерфейсін ұйымдастыруға арналған және есепті шешу жолында да, білімді алу жолындағыдай пайдалануда жұмыстың нәтижелерін түсіндіреді. СЖ өңдеуге қатысатындар:

- СЖ шешетін есептердің қолдану облысындағы сараптама;

- Білім бойынша инженер – құрал жабдықтардағы өңдеу бойынша маман

СЖ  2 – режимде жұмыс істейді: білімді алу және есепті шешу.

 

8. АЖ перспективті ақпараттық технологиялар. Банктік  ақпараттық технологиялар. Автоматтандырылған банктік  технологияларды ақпараттық  жабдықтаудың ерекшеліктері.

 

Банктік орта – компьютерлік технологиялар әлдеқайда эффективті түрде қолданылатын адамдар ортасындағы облысының бірі. Компьютерлендіруде  банктер клиенттерге қызмет көрсету сапасының жоғарылауына сәйкес техникалық құрылғыны көреді.

Банктік жүйе үлкен элементтер санынан тұрады:

Ұлттық банк, маманданған коммерциялық банк. Басқа жүйе сияқты, оның әрбір элементтері күрделі  көпдеңгейлі құрылғысы, сондай-ақ кең ішкі және сыртқы ақпараттық байланыстары бар. Қалыпты функционирленуі бөлек элементтерді (банктерді) басқарумен орындалады, сондай-ақ жүйені толығымен басқарады. Кез келген экономикалық жүйеде банктік жүйеде  басқару процесі ақпараттық процесс болып табылады.

Ақпараттық банктік жүйеде таралатын тура және кері ақпараттық байланыс жинау, тасымалдау, сақтау, жинақтау және ақпаратты өндеу процесстерін қамтиды. АБЖ  негізінде берілгендерді өңдеудің біріккен техникалық үлгілерін тарататын жаңа АТ жатады.

- терминалдық  процесстер;

- локальды және бөлінген желілер;

- интеллектуалды терминалдар;

- машиналық графикалық жүйелер;

- электронды пошталар және тағы басқа.

Банктік қызметтегі комплексті автоматтандыруға заманауи әрекеттер мыналарды  қарастыру қажет:

1. Келісілген  концепцияларға негізделген, АБЖ (автоматтандырылған банктік жүйе) дамуы және қорғауы(сопровождение), ендіру, жобалау принциптерін құру жүйелілігі
2. Белгіленген өту тенденциялары:

 -   қатты жабық жүйелерден ашық жүйелерге, ішкі және сыртқы ортада   адаптирленген өзгерістерден динамикалық өзгерістерге.

• банктік жүйесі құрудан автоматтандырылған банктік технологияны түрлендіруге,
• автоматтандыруды есепке алудан банктік қызметте басқаруда автоматтандыруға;
• автоматтандырылған, фиксирленген функцияларды жинаудан банктік қызметтегі құжат айналымын автоматтандыруға;

3. банктік ақпаратты бөліп өңдеуде қазіргі уақыт режимінде қолдау.

Банктерде компьютерлік АЖ функционирлеу және жобалау жалпы жүйе теориясының маңызды орнын көрсететін әдістер, жүйелік жобалау,ақпараттар теориясы және т.б. ғылымдар жүйелі техникалық принциптерге негізделеді.                     

 Бұл келесі принциптер:

    -Жүйелік принцип

    -Декомпозиция           

    -Ақпараттық кері байланыс

    -Банктердегі АЖ үздіксіз даму

    -Бірігушілік

    -Стандарттау және унификациялау

    -Интеграция

    -Ақпараттық ағымдар мен құжат айналымын автоматтандыру

    -Эффективтендіру

Автоматтандырылған банктік  технологияларды ақпараттық  жабдықтаудың ерекшеліктері.

Банктік жүйелердің  құрылымы мен банктік қызметтің спецификасының ерекшелігі, тура және кері бағыттағы күрделі ақпараттық байланыстармен бірге көп деңгейлі, иерархиялық жүйелерді құру қажеттігін тудырады (Ұлттық банк,оның филиалдары,айырбастау пунктері).

Жаңа ақпараттық технология негізіне желілік архитектура кеңінен пайдаланатын ДЭЕМ және олардың өзара байланысқан базаларына, маманданған АЖО (автоматтандырылған жұмыс орны) құру кіреді.

АЖО түрлі басқару  денгейлерінде құрылады –жетекші, басқарма бастығы, банк бөлімшелерінің жұмысшылары, қызметкерлер мен ақпаратты  өңдеумен айналалысатын басқада мамандар – біріккен түрлі денгейдегі АЖО және есептеу желісіне тағайындау.

АЖО жабдықтаудың  (АЖО-ААЖ локальды түрі ) міндетті түрлері: функционалдық, ақпараттық, техникалық, математикалық,бағдарламалық, технологиялық, ұйымдастыру, құқықтық,  лингвистикалық және эргономикалық  болып табылады.

АЖО  функционалдық жабдықтау заттай жағдай жасай алатын бағдарламадағы АЖО бейнелейді.

Банк операционисті үшін, мысалы банктік операцияларды орындау процесінде бұл есепті жинау, клиенттерден алынатын есептік-төлем құжаттарын өңдеумен байланысты есепті жинау; бухгалтерия жұмысшыларын – баланстарды түрлеріндіру мен банктік есепке алу есептері; ал жұмысшылардың жетекшілері басқару шешімдерін түрлендіру үшін анықтамалық – аналитикалық түрдегі есептер.                       

Банктік ақпараттық жүйені ақпараттық жабдықтау банктің ақпараттық моделін көрсетеді.

Банктік көрсеткіштердің заманауи жүйесі банктік қызмет көрсетулер мен банктік қызмет түрлерінің көрсеткіштерінен тұрады, олар: есептеу-кассалық, кредиттік, депозиттік, бухгалтерлік, нормативтік, фондтық, инвестициялық және басқа да банктің функционирленуінің аспектілері.

Банктік қызметтегі көрсеткіш депозиттердің, кредиттердің, жеке және қарату жабдықтары, жалпы көлемдегі ресурстар мен салымдардың банкаралық операцияларының бөлігінің қатынасын, осындай және басқа да операциялардың мәнділігі мен салмағын анықтайды.

Банктік қызметте ақпаратты жүйелендіру үшін түрлі классификаторлар қолданылады. Банктік жүйелер БКЖК(бірыңғай классификация жүйесі және кодтау)классификаторын, жан-жақты (банктік)классификаторларды: құндылық кодтары- банкноттар, монеталар, чек тер, акциялар, валюта коды, т.б. қолданады. Локальды классификаторлар кәсіпорындардың, бөлек банктердердің аймағында әрекет ететін кодтардан тұрады. Локальды классификаторлар мысалы ретінде банктік есептеулер, тіркеу номерлері, клиенттердің банкішілік номерлері, кассалық есеп, т.б. қарастыруға болады.

Заманауи банктік технологиялар тек мәліметтер қорымен жұмыс жасайды.

Заманауи банктік жүйелер аппараттық жабдықтардан тұрады, оларға:

• есептеу техникасының жабдығы
• локальды-есептеу желісінің құрылғылары,
• телекоммуникация және байланыс жабдықтары,
• түрлі банктік қызмет көрсетулерді автоматтатандыратын құрылғылар:автомат-кассир, сауда жүйесінің терминалдары, пластикалық картала және т.б.
• нақты ақшамен жұмысты автоматтандыратын жабдықтар(купюралар,т.б.түп нұсқаларын бекіту және есептеу үшін).

 

9. Банктік технологиялардың техникалық шешімі. Банктік жүйелердің функционалды есептері мен модульдері.

 

Қолданылатын техникалық жабдықтардың құрамы мен саны ақпараттық ағындардың көлемімен, жұмыс режимімен және банктік жүйенің функцияларын таратуда уақытша ерекшеліктерімен анықталады.

Желіде пайдаланушылардың қызмет көрсету режимінің кең тараған түрі файл-сервер және клиент –сервер. Бұл екі модель де күрделілігімен,жұмыс көлемділігімен, түрлі функцияларымен, программалық-техникалық жабдықтарымен сон дай-ақ өндірушілігімен ерекшеленеді.

 Клиент-сервер моделінің  ресурстық мүмкіндіктері көп, сұраныстарға жауап береді, бірінші болып файлдарды желі арқылы жібереді.

«Клиент-сервер» жүйесі техникалық жабдықтауды ұйымдастыруды ұсынады, және екі компонент арасындағы ақпаратты өңдеуді бөледі, олар клиент (жұмыс станциясы) және сервер. Екі бөлім де желімен біріктірілген сыйымдылығы әр түрлі компьютерде орындалады. Клиент серверге сұраныс жібереді, ал сервер оларға қызмет жасайды.

Клиент-сервер банктік ақпараттық технологияларды құруда техникалық шешімдерге жақындаудың негізі болып табылады.

Банктік АЖтехникалық шешімдердің қайтару тұрақтылығы мен сенімділігін жоғарылату үшін серверлерлі топқа (кластер) біріктіру тәжірибеде қолданылуда. Мұнда пайдаланушы нақты уақытта қай сервермен жұмыс жасап жатқанын білмейтіндей жүктеме мен ресурстар серверлермен бөлінеді (жүйе түйіндерімен),   ал техникалық жабдықтарды қолдану әлдеқайда әсерлі.

«Клиент-сервер» жүйесінің жиынтығы әр түрлі болғанымен, функционалды түрде бір-біріне ұқсас. Олардың барлығы стандартты операциялар жинағын жүргізуге мүмкіндік береді: төлемдерді әрлеу, есеп бойынша жазба (выписка)алу және электронды пошта арқылы еркін форматта банкке хабарлама жіберу, валютаны сату-сатып алу өтінімдерін құру, кредит алуға сұранысты әрлеу, құнды қағаздармен операцияларды жүргізу, аккредиттерді әрлеу және т.б. Одан басқа әр жүйе анықтамалық материалдар ұсына алады.  Жүйеге қол жетімділік жеделдігі каналдардың саны мен сапасына, банк пен клиентті байланыстыратын желінің қол жетімділігіне байланысты.

Банктік ақпараттық жүйелердегі функционалдық ішкі жүйелер (модульдер,биснес – ұсыныс) басқару функцияларына сәйкес бөлінеді.

Автоматтандырылған банктік жүйелерде ішкі жүйелер банктік қызметтегі басқару элементтерінің белгілері бойынша түрленеді.

Функционалдық ішкі жүйе.

АЖ функционалдық ішкі жүйелер құрам бірлігі түрлі банктерде жоқ.

Мысалы, Республикалық Ұлттық банкі АЖ -де жүйенің келесі функционалдық модулін көрсетуге болады.

• бухгалтерлік есеп пен есеп беру, мұнда банк-операциялық есепке алу және мүмкін болатын есептері шешіледі;
• филиал қызметін басқару;
• кредиттік, депозиттік, валюттік операциялар;
• жеке тұлғалардың жинағының түрлі түрлері және сол бойынша операциялар;
• фондтық операциялар;
• пластикалық карта көмегімен есепке алу;
• талдау, шешім қабылдау, маркетинг, менеджмент, және т.б

Шетел банктік жүйелердің функционалдығын талдау келесі функционалдық құрылымдарды ұсынуға мүмкіндік береді:

• берілгендерді бақылау, құжаттардың орындалуын және қозғалысын бақылау; жоғары дербес басқаруды стратегиялық талдау; ішкі аудит, операциялық журналдарды жүргізу, АЖ административті бақылау.
•  Басты кітап. Басты кітаппен байланысты негізгі есептерді жүргізеді, банк клиентерінің баланстық және аналитикалық есептерін, барлық синтетикалық есептерді жүргізуді қамтамасыз ететін модуль.
• Нормативті – анықтамалық ақпарат. Анықтамаларды жүргізуді қамтамасыз ететін модуль.
• Тәуекелділікті басқару. Банктің позициясының тактикалық және стратегиялық демеуді қамтамасыз ететін және оның активі мен пассивінің сапасын қамтамасыз ететін модуль.
• Клиентерге қызмет көрсету.
• Кредиттік операциялар.
• Құжаттық операциялар.
• Кепілдік операциялар.
• Валюттық операциялар және құнды металлдар мен тастармен операциялар. Модуль халықаралық нарықтағы барлық операциялар түрлерін жүргізуді, сондай-ақ басқа да банктік операцияларды жүргізу және менеджерлеуді қолдауды қамтамасыздандырады.
• Құнды қағаздармен операциялар.
• Коммуникациялар.
• Ішкі есеп.

 

10. Салықтық ақпараттық технологиялар.  Салық қызметіндегі ААЖ ақпараттық жабдықталу ерекшеліктері.

 

Мемлекеттік реттеудің құралдарының бірі салық-саясаты. Қазақстан Республикасының Салық жүйесі заңды және жеке тұлғалардан аудан көлемінде белгілі бір тәртіппен алынатын салық, жинақтардың жиынтығы ретінде көрсетіледі. Барлық салықтар, жинақтар және тағы басқа төлемдер мемлекеттің бюджеттік жүйесіне түседі, яғни мемлекеттің ақшалай кірісін жетілдіреді.

ҚР жүзеге асырылған нарықтық құрылғылар экономикаға салық жүйесі мен жинау арқылы қаржылық әсердің мемлекеттік механизмі болып табылады.

Аймақтағы салық салуды басқару жүйесі көп деңгейлі иерархиялық ұйымдар: республикалық, облыстық және аудандық деңгей принципінде құралған орталықтандырылған жүйе болып табылады. Әр деңгейдің өзінің функциясы мен ерекшелігі бар. Салық қызметінің негізгі міндеті салық туралы заңдылықтың орындалуын, олардың тарату дұрыстылығын, тиісті бюджетке салық пен т.б. төлемдердің толық және уақытысымен түсуіне бақылау жасайды.

Салық ұйымдарының жұмысын ұйымдастыру тиісті ақапараттық қолдаусыз мүмкін емес. Салық қызметі орындалатын ірі банктік операциялары туралы, кедендік және транспорт ұйымдарынан тауарлардың өтуі туралы толық ақпараттардан хабардар болуы керек. Олар уақытысында жаңа өндірістердің тіркелуі және қызмет аймақтары, қаржылық жағдайы, алған минизиялары туралы туралы біліп отыруы керек.

Компьютерлендірусіз және торапты енгізбей салық комитеті алдында тұрған мақсаттарды сапалы орындауға мүмкіндік болмайды. Осы мақсатта салық қызметі ұйымдарында экономикалық ақпараттық жүйе құрылады (ЭАЖ-салық). Ол бюджетке түсетін міндетті төлемдерді қабылдаудағы салық қызметінің барлық деңгейде автоматтандыруға, салық салу бойынша материалдарды кешенді талдауда жүргізуге, басқару ұйымдарын шынайы ақпаратпен қамтамасыз етуге қызмет етеді.

ЭАЖ-Салық әртүрлі деңгейдегі салық қызметі ұйымдарының мәліметті өңдеудегі жаңа әдістері мен тәсілдерін жаңа ақпараттық технологияларды қолданып жүргізу түрі болып табылады.

ЭАЖ-Салық шешілетін мақсат шеңберін кеңейтуге, қабылданатын шешімдердің уақытысында болуын, ЭЕМ (ЭММ), есептеу техникасы мен байланыс құралдарын қолданып салық ұйымдарының қызметін рационализациялауға мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда Қазақстанның салық жүйесінің қызметінің өсуі көбінесе ЭАЖ-нің тиімді қызметіне байланысты.

Экономикалық ақпарат жүйелер тиісті ақпараттық технологияларды жүзеге асырады. Салықтық жүйедегі АТ (ақпараттық технология)-ақпаратты процесстер және бағдарламалы-техникалық құралдардың әдістер жиынтығы. Ол жинау,өңдеу, сақтау және ақпараттық ресурсты қолданылатын процесстердің еңбектілігін азайту мақсатында ақпаратты көрсетуін технологиялық жинаққа біріккен. Сондай-ақ жылдамдылық пен сенімділікті арттыру.

Ақпараттық ресурс деп қалыптанған білім мен ойлар, әр түрлі мәліметтер, жинақтау тәсілі мен әдістері, қайнар-көздері мен ақпаратты тутынушылар арасындағы ақпаратты сақтау мен айырбастауды айтамыз.

Салық қызметінің мақсатының бірі салық ұйымдарын ақпараттандыру, ақпаратты технологияларды қолдану, ақпарат жүйесін құру, салық ұйымдарының құрылымын тиімді ұстап тұрған ақпараттық жүйесін қолдану.

Ақпараттандыру қала, ауданның салық ұйымын басқарудың мәселелік-мақсаттың әдісін енгізу мүмкіндігін туғызады. Ақпараттандыру қала, аудан салық қызметі алдында тұрған мақсатты тиімді шешуге жағдай жасауы керек және ұйымдардың жұмыс бағытын толық қамтуы керек.

Ақпараттандырылған салық жүйесінің негізгі принциптері:

• ақпараттың кешенділігі мен жүйелілігі, қазіргі таңда салық қызметінің алдында тұрған мақсатты шешу және даму болашағы;
• тұтынушыны ақпараттық қамтамасыз ету;
• сақтауды бөлу және ақпаратты өңдеу;
• қолдану жерінде мәліметтер банкінде ақпаратты жинақтау;
• енгізу, шығару мәліметтерінің және базалық мақсат бойынша мәлімет банкінің жалпы жүйесін сәйкестендіру;

 

 11. Салық қызметі органдарында қолданылатын АТ ерекшеліктері.

 

 ЭАЖ-Салықтың функционалды және қамтамасыз етілетін бөлігі.

ЭАЖ-Салық, салық ұйымдары сияқты көп деңгейлі болып табылады. Толық жүйе және әрбір элементі орасан зор ішкі және сыртқы байланысқа ие бола алады.

Дұрыс қызмет үшін жеке элементтермен қоса толық жүйеге басқару жүргізіледі. Салық жүйесінде басқару процессі ақпараттық процесс болып табылады. Кез келген экономикалық жүйе сияқты, ЭАЖ-Салық өзінің қалыпты құрамнан және функционалды, қамтамасыз ететін бөлімнен тұрады.

Функционалды бөлім ЭАЖ бағытталған ауданы бар пәндік ауданды көрсетеді. Салық ұйымдарының қызметіне байланысты функционалды бөлімде ішкі жүйелер ерекшеленіп тұрады, құрылымы ЭАЖ-Салық әр дейгейінде жат емес. Функционалды ішкі жүйелер мақсаттар кешенінен, белгілі бір экономикалық мазмұнынан тұрады, ол басқару қызметін атқарады. Әрбір кешен құрамына жеке мақсаттар кіреді. Мақсаттар бір-бірімен байланысты шығу құжаттарымен мінезделеді, ол мәліметтер негізінде алынады.

Қамтамасыз ету бөлімі өзіне ақпараттық, техникалық, бағдарламалық және т.б. түрлермен қамтамасыз етуді кіргізеді. Ол ұйымдық типтегі кез келген ақпараттық жүйе үшін мінезделеді.

ЭАЖ Ақпараттық қамтамасыз ету

Салық өзіне барлық көрсеткіштер, құжаттар, классификаторлар, кодтар, салық ұйымдарында қолдану тәсілдерін, сондай-ақ ақпараттық массивтері бар, ол функционалды мақсатты шешудегі процессте қолданылады. Мәліметтер базасы мәтіндік және цифрлік ақпаратты, графикалық кескінді, суреттерді, қисындарды сақтауға бейімделген.

Аудандық салық комитетінің "ЭАЖ-Салық" жүйесі ақпаратты өңдеуді озық технологиясына және жаңаша техникалық құралдарға бағытталады. Базалық ақпараттық қамтамасыз ету негізінде Microsoft фирмасының өнімдері алынған. Олар басқа да өндірушілердің бағдарламасымен интеграцияланады және ұлғайып, ақпарат көлемінің артуына байланысты кеңейе алады. Тораптық ақпараттық орта болып MS Windows NT табылады, жұмыс станцияларында операциялық жүйе-Windows for Workgroups. Бұл MS Word 6.0, MS Excel, MS Moil және т.б. MS Office компоненттері қолданып іс-жүргізу мақсатын барынша орындауға мүмкіндік береді. Ақпараттық торап және локальдық тораптарды серверде негізгі СУБД ретінде СУБД Microsoft Sol Server таңдап алынған.

ЭАЖ Жүйесі-нақты ауданның Салық комитетінің нақты бір жағдайларына байланысты емес. Ол Республиканың кез келген аудандарына енгізе алады, сондай-ақ республикалық мекемелерді автоматтандыруға да арналады.

Жүйе ақпаратты бей-берекет қолданудан қорғайтын керекті сақтау деңгейімен қамтамасыз етеді. Сол үшін ақпаратты қорғаудың жаңа тәсілдері қарастырылған, кодтау және мәтіндік ақпаратты крито өңдеу,парольдік қораныс, кодтар және қолдану деңгейі, электрондық  жазбалар.

ЭАЖ-Салық таратылған кооперативтік ақпараттық торап сияқты құралады, оның торап ретінде ауданның барлық салық комитеті сияқты, сондай-ақ  ақпаратты өңдейтін т.б. ұйымдар табылады. Бұл торапқа кедендік қызметтер, статистика ұйымдарын, транспорт ұйымдарын, май ұйымдарын, юстиция ұйымы, банк ұйымдарын кіргізу жоспарланып отыр. Бұл өзекті мәліметтерді алуға, салық ұйымдарының жұмысын ұйымдастыруға мүмкін болады.

Локальді есептеу тораптары торапты қолданатын әрбір салық ұйымында, т.б. ұйымдарында құрылады. Локальді тораптар телефон каналдары арқылы корпоративті тораптарға жол ашады. Барлық тұтынушыларға электронды почта қызметіне, факс машиналарына, бес тораптық принтер қызметіне қол жеткізе алады.

 

12. «Салық» ААЖ мемлекеттік салық қызметі органдарын басқару жүйелерінің ерекшеліктері.

 

Салық қызметі ұйымдарында шешілетін функционалды мақсаттарға мінездеме.

Алдыңғы қатарлы елдердегі және салықтық әкімшіліктің әдістерін, ақпараттық салық жүйесінің жұмысын талдау нәтижесінде Салық комитетінің ақпараттық технологиялардың даму концепциясы жетілдірілген.Оған салық қызметінің ұйымдастыру құрылысының принципі және ішкі ақпараттық жүйемен интеграциялаудың үлкен дәрежесі салынған.Осы концепция негізінде Интеграцияланған  Ақпараттық  Салық жүйесі жобасы жасалынды.

ҚР ИнАЖ –ҚР салық ұйымдарының, ҚР Салық төлеушілерінің біріккен ақпараттық ортасы. Ол салық төлемдердің түсуін,бюджетке түсетін т.б. төлемдерін көбейту негізінде жетілдірілген.Ол келесі мақсатты шешуге арналған:

• Салық комитетінің барлық ұйымдастыру деңгейлерінде тиімді және қалыпты басқару;
• Салықтық әкімшіліктің функционалды процедураларын орындауға бақылауды жақсарту;
• Салық операцияларын қолдану әдістері мен технологиясының тиімділігін көтеру;
• Салықтық әкімшілікті жүзеге асыру барысындағы материалдарды еңбек шығынын азайту;

 Интеграцияланған Салықтық ақпарттық жүйе салық ұйымының төрт негізгі жұмыс процессін  автоматтандыруға арналған:

-Салық төлеушілерді тіркеу;

-Төлемдер мен декларацияны өңдеу;

-Салық операциялары (салық тексерулер мен салық жинау);

-Қабылданған шешімдерді қолдау;

ИнАЖ интеграцияланған мәлімет базасы мен ішкі жүйеден тұрады,әрқайсысы осы бір процестерді көмекпен қамтамасыз етеді.Әрбір ішкі жүйенің жетілдіру мен өткізудің өзіндік жоспары бар.Сонымен бірге барлық жоспарлар бір жоба көлемінде үлестіріледі.

Салық салу бойынша мәлімдеменің интеграцияланған базасы ақпаратты бір рет енгізуді қамтамасыз етеді және бүкіл республика көлемінде  жаңарту және бөлінген жүйеде мәлімет жинау арнайы механизмі қолданылады.

1. Салық төлеушілерді тіркеудің ішкі жүйесі. Оның негізгі қызметі республикадағы барлық салық төлеушілер туралы ақпарат сақтаушы мәліметтердің бірыңғай базасына қолдау көрсету.Ол барлық деңгейдегі салық комитетін басқару тиімділігін көтеруге және салық әкімшілігінің жаңаша әдістерін қолдануға арналған. Сонымен қатар,тіркеу жүйесі ҚР барлық қаржы жүйесімен мемлекет басқару ұйымдарына ақпараттық қайнар көзі болып табылады.

2. Төлемдер мен декларациялар ішкі жүйесі салық төлеушілердің жеке есеп шотын жүргізу қызметін,түсуді бақылау,салық есептеріндегі түріндегі ақпаратқа бақылау және т.б.есептік,бақылау қызметін жүргізеді. Бұл негізгі жүйенің жұмыс процесі.

3. Салық операцияларының ішкі жүйесі ҚР Салық қызметі оперативті басқаруға, декларация бермейтін субъектілерді анықтауға және жұмысты автоматтандыруға арналған,әсіресе: шағымдалатын жұмысты таңдау, тексеру, бөлу, мониторинг жасау, орындалған жұмысқа сараптама талдау жасау.

4. Қабылданған шешімдерді қолдау ішкі жүйесі негізгі орынға ие болады. Барлық салық операциялары бойынша жинақталған мәліметтерді, ИнАЖ т.б. ішкі жүйелерінің жұмыс нәтижесін қолдану арқылы салықтық әкімшілік бойынша ақпараттың барынша көлемін алуға болады. Оларды болжам алу мақсатында статистикалық талдауға және ең жоғарғы өкіметтік деңгейде шешім қабылдауға асырады.

Қазіргі таңда Мемлекеттік Шығын Министрлігі осы ақпараттық салық жүйесін енгізуге кірісіп кетті. Бұл жұмыста салық қызметінің алдында қиыншылықтар кездеседі. Тек қана коммерциялық өнеркәсіптің салық төлеуді бұзғандылығына ұйғарым жасау үшін бірнеше факторларды талдап өтеді. Мұнда мәліметтерді тіркеу, бухгалтерлік есеп, баға орнату, импорт-экспорт операцияларын рәсімдеу дұрыстығы. Осындай әр қилы, көп жоспарлы ақпаратты алу, өңдеу және талдау өте қиын жұмыс.

ИнАЖ енгізу бюджетке салық және т.б. төлемдерді төлеуді көбейтуге ғана емес, сондай-ақ орнына салық инспекторларының жұмысын басқаруға, еңбекті тиімді ұйымдастыру арқылы материалды еңбек шығынын азайтуға мүмкіндік береді.

Салық қызметінің барлық деңгейінде шешім қабылдайтын басқарушылар салық түсімдері туралы, салық төлеушілер тіркелуі туралы мәліметтерді өз уақытысында алып тұрады. Бұл арқылы Салық комитетінің басшылығы өз қызметінің жұмыс талдауын және мәліметтерді экономикалық статистика әдістерімен жинақтауға  мүмкіндік болады.

ИнАЖ Республиканың т.б. қаржы жүйе компоненттерімен интеграцияның жоғарғы дәрежесін қамтамасыз етеді. Салық төлеушілер елдің салық жүйесінің дұрыс қызметінің болуына мүдделі. Өз жұмыстарында комьютерді қолдана алатын салық төлеушілер электрондық декларация толтыра алады. Салық серверінің ашық бөлігіне мүмкіншілік алу салық қызметінің жұмысы ашық және түсінікті болады.

Жүйені қарастыру барысында негізгі шешімді және Microsoft өнімін, Windows NT операциялық жүйесін, Sol Server 70 мәліметтер база жүйесін, Internet Explover, Internet Server және т.б. қолданылады.

Жүйенің өзегі С⁺⁺ бағдарлама тілінде жасалған, жүйенің қолданбалы ойы-арнайы жасалған өзінің (ішкі) тілінде жасалған.

ИнАЖ әр түрлі деңгейде бөлінген: мемлекет-облыс-аудан. Бірінші кезеңде есептеу құрамына орталық сервер болады; екінші кезеңде-15 түйін, үшінші аудандық деңгейде-250 түйін. Жүйенің барлық түйіні корпоративті торапқа біріккен, жүйе түйініне локальді-есептеу торабы сәйкес келеді. Жоғарғы деңгей түйіні бір-бірімен жұмыс істеп тұрған байланыс каналы арқылы байланысқан. Аудандық  деңгейдегі түйінмен мәліметтер ауысуы жүйелі, талап бойынша жүргізіледі.

Жұмыс станциясында жұмыс істей алатын базалық қосымша болып Internet Explover табылады-ол Internet-ке кіруге бағдарламалық жағдайы. Мұндай шешім тұтыну интерфейсін модификациялауға болады. Жұмыс станциясы ретінде кез келген есептеу құрылғысы қолданыла алады, сонымен қатар тораптық компьютер де қолданылады. Ол ақпараттық технология аналитиктерінің айтуы бойынша саудаға көптеп шығарылады. Ал салық қызметінің қызметкері арнайы жабдықталмаған жұмыс орнында жұмыс істеуге мүмкіндік алады.

Салық жүйесінің әрбір деңгейіне ішкі жүйенің өзінің құрамы сай келеді.

Үшінші деңгей үшін (аудандық салық қызмет деңгейі) келесі функционалды жүйелер тән:

-салық төлеушілерді тіркеу және есеп;

-құжатты тексеру;

-өнеркәсіпті тіркеу;

-өнеркәсіпке жеке карточкалар енгізу;

-камералды тексеру;

-өнеркәсіп жағдайына талдау;

-заңды тұлғаның құжатын өңдеу;

-нормативті-заңды құжаттарды енгізу;

"Салық төлеушілерді тіркеу және есеп" ішкі жүйесі бюджетке түсімдерді, салықты өз уақытысында және толық төлеуімен байланысты. Салық төлеушілерге тіркеу нөмері беріледі.

"Құжатты тексеру" ішкі жүйесі салық ұйымдарының бақылау қызметіне жатады. Онда мына мақсат орындалады:

-салық төлеушілер заңдылықты орындау дұрыстылығын бақылау;

-осы заңды бұзушылықты анықтау;

-бұзу факторы бойынша санкцияны анықтау және т.б.

Бұл жүйе аудан деңгейіндегі барлық ішкі жүйелермен байланысты.

"Кәсіпорынды тіркеу" ішкі жүйесі бақыланатын өнеркәсіптер бойынша ақпаратты енгізу, алынған ақпарат өнеркәсіптер бойынша топталып отырады.

«Кәсіпорынның жеке карточкасын енгізу» ішкі жүйесі салық төлеушілердің салық төлеуі мен салық түрлерімен байланысты.

"Камералды тексеру" ішкі жүйесі өнеркәсіппен, салық есеп бойынша бухгалтерлік есеппен байланысты қызметті автоматтандыру.

"Кәсіпорын жағдайына талдау" ішкі жүйесі алынған камералды тексеру нәтижесіндегі мәлімет негізінде өнеркәсіп қызметіне талдау жасау және құжатты тексерілетін өнеркәсіп таңдап алынады.

"Заңды тұлғалардың құжаттарын өңдеу" ішкі жүйесі заңды тұлға бойынша әр түрлі анықтамалар жүргізеді және бұл анықтаманы мәліметтердің негізгі базасында қолдану. Ішкі жүйеде салық сомасы есептеледі, жеке есеп-шот жүргізіледі, салық төлеу сомасы туралы хабарлама басылады, әр түрлі бухгалтерлік есептер құрастырылады.

"Нормативті-құқықтық құжаттарды жүргізу" ішкі жүйесі заң актілерімен, бұйрықтарымен, т.б. ҚР Өкіметінің шығарған, мемлекеттік бас салық комитетінің заңдылықтарымен жұмыс істеу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Осы ақпарат негізінде барлық салық ұйымдарының жұмысы құрылған.

 

13. Сақтандыру қызметіндегі автоматтандырылған АТ.

 

  Шығу мен мазмұнына байланысты «қаржы» және «несие» категорияларымен байланыстыратын негізі бар. Сонымен бірге қаржы мен несиеден ерекшеліктері бар.

Сақтандыру қызметі мен мазмұны органикалық  байланысты. Негізгі функция қатарына жататындар:

• қаржының арнайы мамандырылған қорын құру.
• Шығынды өтеу және азаматтардың жеке материалды қамтамасыз ету.
• Сақтандыру жағдайын алдын алу және шығынды азайту.

Алғашқы функция (қызметі)  -  сақтандыру  компаниялары өз жауап кершілігіне алатын арнайы мамандандырылған сақтандыру қорын құру. Мұндай қор міндетті түрде, сондай-ақ  ерікті тәртіпте де құрыла алады. Экономикалық және әлеуметтік жағдайлардан шыға отырып, мемлекет елде сақтандыру жұмыс- пен реттейді.

Сақтандырудың екінші қызметі – шығынды өтеу және адамзаттың жеке материалдық қамтамасыз етілуі. Сақтандыру қызметін мүше- лелері ғана осы қызмет арқылы шығынын өтеуді талап ете алады. Шығынын өтеуді заңды және нақты тұлғалар мен заттық  сақтанды- ру келісім-шарт негізінде ғана орындалады.

Сақтандырудың 3 қызметі – сақтандыру жағдайын алдын-алу жә- не шығынды азайту – кешенді тәсілдерді қарастырады, соның ішін- де бақытсыз жағдайлардың, табиғат апат салдарының шығынын болдырмау немесе азайту жөніндегі іс- шараларды сақтандыру.

Сақтандыру қорғанысы жүргізілетін жаппай көрініс пен сақтан- дыру  өз қызметінің тиімді бағытын жалпылайды, жинайды және топтайды. Қазіргі кезеңде  сақтандыру  қызметі басқарудың бар -лық  ақпараттық  процедуралары автоматтандырылған ақпараттық  технологиясына және жүйелі қарастыруға негізделген.

Сақтандыруды қызмет аясына, жүргізу қалпы, сақтандыру қал –пына сай жүйелеуге жүйелеуге болады.

Қызмет аясы экономикалық  қызмет аясына байланысты ерекшеленеді: ішкі, сыртқы және аралас сақтандыру нарығы.

Жүргізу қалпы міндетті және ерікті болады.

Сақтандыру қалпына сай мемлекеттік, акционерлік, өзіндік және кооперативтік болады.

Нарықтық  экономикалық жағдайда, сақтандыру обьектілеріне байланысты сақтандырудың 4 негізгі түрі ерекшеленеді:

- мүлікті сақтандыру;

-  жеке;

-  жауапкершілікті сақтандыру;

-  экономикалық  риск сақтандыру;

Сақтандырудың 4 түрін ерекшелеу ұлттық сақтандыру  нарқына тән.

Сақтандыру комонентінің ақпараттық жүйесі техникалық процестердің барлық элементін қамтитын және ақпараттық өңдеудің барлық деңгейде толық  қауіпсіздігін қамтитын жүйені енгізуге бағытталған.

Автоматтандырылған ақпараттық  технология  жағдайында жүзеге асырылатын негізгі  функционалды мақсаттар:

- сақтандыру келісім шартын құру процесі;

- қосымша келісім шартын құру;

- қайта сақтандыру келісім шартын құру;

- сақтандыру шарттың аяқталуы;

- сақтандыру жағдайының болуы;

- сақтандыру шарттың бұзылуы;

- сақтандыру түрлері бойынша базалық тарифті есептеу;

- резервті қорды есептеу;

- сақтандыру портфеліне талдау;

- компаниялардың қаржылық жағдайына талдау;

- ішкі бухгалтерияны енгізу;

Сақтандырудың толық технологиясы бір – бірімен байланысты және үлкен мәліметтерді өңдеуді қарастырып отыр:

- сақтандыру және қайта сақтандыру келісім шарттары;

- брокерлік келісім шарты;

- сақтандыру өкілдерінің еңбек ақысы бойынша құжаттары;

- төлеу тапсырыстары;

- кассалық ордерлері және бухгалтерлік есептер;

- сақтандыру қаржысын төлеу бойынша шығындар;

- сақтандыру жағдайлары туралы актілер және т.б.

   Ақпаратты сақтау және өңдеу сақтандыру компанияларының әр-түрлі бөлімдерінде:  бухгалтерия (есеп – қисан бөлімі), қаржы – экономикалық , полис иелерін, төлеу, қайта сақтандыру, жүзеге асырылады.

   Ақпараттық  жүйелерге өту басқарудың мінезі мен сапасының өзгеруімен бірге өтеді, менеджердің жұмысы негізгі болып есептеледі, ақпаратты компанияның қол жеткізе алатын ресурсқа айналдырады.

 

14. ААТ шартында таралатын негізгі функциялары мен есептері. Сақтандыру істерінің ААТ техникалық жабдықтау.

 

Автоматтандырылған жұмыс орындары дербес компьютерлермен, қолданбалы бағдарламалармен жабдықталған, ол қызмет блоктары немесе жеке қызмет, мысалы: бухгалтерлік операциялар, инвестициялар және т.б. жеке қызметкерлік жүзеге асырады.

Барлық АРМ (АЖО) біріңғай технологиялық платформаға қосылған, ол күшті серверлер базасында жұмыс істейді. Ақпараттың осындай электрондық  өңдеу кестесінде әр – түрлі және бір бағдарламалы мәліметтер базасымен көп қолданылатын жұмыс жүргізеді.

Таратылған есептеу жүйесі қолданбалы мақсаттың мінездерін айқындап берді. Қызметкерлері, бөлімдері, сақтандыру компаниясының  бөлімшелері, ақпаратты жеке тұтынушылар, ереже бойынша әр аймақтарда орналасқан. Бұл тұтынушылар өз тапсырмаларын  шешу үшін өздерінің есеп ресурстарының болуын көздейді. Бірақ та шешілетін тапсырмалары бір – бірімен тығыз байланысты болғандықтан, есептеу құралдары біріңғай жүйеге бірігуі керек.

Сенімділік. Апаратураның кейбір элементтерінің жұмыстан шығып қосу кезінде және мәліметтер қол жеткіліксіз болғанда жүйенің өзінің қызметін атқару мүмкіншілігі деп түсінуге болады.

Аса үлкен сенімділік негізі болып аса көп ақпарат болып табылады.

Сақтандыру компаниясының мәліметтерінің аса көпшілігі, мысалы: бөлінген базаларда кейбір мәлімет жиынтығы есте сақтау құрылғыларында қайталана алады, сол себепті біреуі қайталанған кезде, мәліметтерге қол жеткізуге болады.

Сақтандыру компаниясының бөлімшелері үшін сенімділік пен аса көптілік ақпараттық, бағдарламалық  және техникалық ресурс- тарды бірге қолдануға мүмкіндік береді, басқа бөлімшелер  мен байланысты реттейді.

Бөлінген жүйелерді енгізу бірқатар мәселерді шешуді керек етеді, олар бөлек бөлімшелердің байланысын тиімді ұйымдастырумен байланысты.

Біріншіден, бұл қиындықтар бағдарламалық қамтамасыз етумен байланысты.

Екіншіден, компютерлерді торапқа қосудан шығатын мәселелер, хабарлама жоғалмаудан қорғанысты қарастырады; ақпаратты қорғау, өту мүмкіндігін көтеруге арнайы әдістермен байланысты.

Үшіншіден, коммерциялық  құпияны сақтау сұрақтары.

Сақтандыру  қызметінде есептеу техникасын қолдану ақыларды өңдеу уақытын азайту арқылы жұмыс тиімділігін арттыруға болады. Ол компания түсімін ұлғайтады. Сақтандыру ісіне автоматтанған ақпараттық жүйені және технологияларды енгізу сақ тандыру қызметіндегі бақталастықты күшейтеді, сақтандыру нарыққа да компанияның үлесін ұлғайтады.

Торапты қолдану коммуникациялардың жақсаруына әкеліп соқтырады, яғни компания қызметкерлері мен клиенттері арасын - дағы өзара байланыс пен ақпаратпен байланыс процесін жақсарта -  ды. Торап әр – түрлі офистегі қызметкерлер біріңғай техналогия -  лық  пратформада жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Ақпаратқа оңай және толық  кіру арқылы қызметкерлер тез арада нақты шешімдер қабылдай алады.

 

15. Сақтандыру фирмаларының ААЖ және оның функционалдық технологиясы.

 

Мәліметтерді автоматты ақпараттық жүйелермен өңдейтін фирмалардың ақпараттық кеңістігі құрамындағы обьектілерге бөлінеді. Оның қызметінің негізгі категорияларын қарастырайық . Сақтандыру фирмасының бас офисі немесе бас ұйымы бір –бірімен жоғары өтімді көпірмен байланысқан бірнеше жоғары жылдамды - лықты локальды есептеу тораптары бар.ЛЕТ( ЛВС) барлық компоненттердің  ақпараттық орталығы, өзіне күшті есептеу ресурстарын – файылдық  серверді, мәлімет базасын басқару жүйесін кіргізеді.

Орталық офистың ЛЕТ ерекшелігі оның құрамына орталықтандырылған мониторинг жүйесі кіреді.

Сақтандыру компаниясының аймақтық офистері - өздерінің үлкен және зор есептеу жүйесінің болуымен ерекшеленеді.

Сақтандыру компаниясының бөлімшелерінде көбінесе кішігірім локальды тораптары болады. Аймақтық офистермен байланыс алдын – ала құрастырылған кестемен жүзеге асырылады. 

Бөлімшелермен байланыс керекті жағдайлармен бір күн бойы қамтамасыз етіледі.

Инспекторлар, сақтандыру комитетінің агенттері, тексеретін қызметкерлер клиенттерге шыққанда, іс – сапардағы басшылар жолда көтеріп жүретін моделі бар кампьютерді қолданады.

Суретте сақтандыру комитетінің автоматтандырылған ақпараттық  жүйенің обьектілері, олардың бағыныштылығы және өзара байланысты келтірілген.

  Сақтандыру компаниясының АЭС(АИС) арқылы қамтамасыз етудің ұйымдастырудың негізгі ерекшеліктері барынша ұзақ уақыт ішінде компаниялардың барлық келісім шарттары бойынша мәлі меттер базасын алу. Жаңа келісімге тұру кезінде клиенттің алдыңғы сақтандырулары туралы толық ақпарат алуы тиіс және осыған байланысты барлық құжаттарды қарап шығу.

Сурет. Сақтандыру комитетінің автоматтандырылған жүйесінің ұйымдастыру құрылымы.

Барлық қарастырылғандардан мәліметтердің базасының үш деңгейін ерекшелеуге болады.

• орталық офистің- бүкіл фирма бойынша ақпаратты сақтайды;
• аймақтық филиал – тек осы аймақтық бойынша ақпаратты сақтайды;
• Бөлімшелер қамтылатын территория бойынша мәліметтері бар;

Алғашқыда ақпарат сақтандыру компаниясының бөлімшелерінде пайда болады. Бұл ақпарат бір немесе бірнеше уақытта жинақталады.

  Аймақтық бөлімше өзіне қарайтын бөлімшелерден ақпарат  иемденеді. Аймақтық деңгейдегі мәлімет базасы автоматтандыру арқылы толықтырады. Аймақтық офис қызметінің барысында пайда болатын мәліметтерді сақтандыру компаниясының қызметкерлері интерактивті режимде енгізуге болады. 7.2 суретте сақтандыру комитетінің автоматтандыру арқылы жүйе обьектілері бойынша  мәліметтердің бөлінуі берілген.

   Барлық есептеу торап кешенін екі кегізгі құрамдас бөлімге бөлуге болады:

• нақты құрамдас бөлімдері- сақтандыру компаниясының филиалдары;
• бір –бірімен баланысты қамтамасыз ететін тораптар;

  Сақтандыру компаниясының әрбір бөлімшесі үшін тиісті торап құрастырылады. Мұндай торап өте жылдам болуы керек. Себебі: ішкі - мәліметтер көлемі үлкен болады.

 

Пайдаланған әдебиет тізімі:

 

1. Семенов М.И. и др. Автоматизированные информационные технологии в экономике. - М.: Финансы и статистика, 2000

2. Чоговадзе Г.Г. Персональные компьютеры – М.: Финансы и статистика, 1989

3. Компьютерные технологии обработки информации. – М.: Финансы и статистика, 1995

4 Экономическая информатика и вычислительная техника. – М.: Финансы и статистика, 1965

5 Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. – М: Финансы и статистика, 1991

6 Ахметов К. Windows95 для всех. – М.: ТОО фирма «Компьютер-Пресс», 1997

7 Стинсон К., Зихерт К. Эффективная работа с Microsoft Windows 2000 Professional. СПб.: Питер, 2001

8 Каратыгин С.А. и др. Электронный офис. В 2-х томах – М.: Восточная книжная компания, 1997

9 Символоков Л.В. Решение бизнес-задач в Microsoft Office. – М.: ЗАО Издательство «БИНОМ», 2001

10. Информационные технологии управления: Учебное пособие/ под ред. Ю.М. Черкасова. – М.: ИНФРА- М, 2001.

11. Т.П. Барановская, В.И. Лойко, М.И. Семенов, А.И. Трубилин. Информационные системы и технологии в экономике: Учебник. - 2-е изд., доп. и перераб. 416 c.: ил. 2003

12. Козырев А.А., Юдин А.П. Информационные технологии в экономике: Конспект лекций  – СПб.: 2000.

13. Ибрагимов У.М. Новые информационные технологии: Пользовательский курс. -Шымкент, ЮКГУ, -2004, 150с.

14. Т.П. Барановская, В.И. Лойко, М.И. Семенов, А.И. Трубилин. Информационные системы и технологии в экономике: Учебник. - 2-е изд., доп. и перераб. 416 c.: ил. 2003

15. Новые информационные технологии (30 уроков по информатике:учебник;/Е.К.Балафанов, Б.Бурибаев, А.Б.Даулеткулов. 3-е изд.,испр.и доп.-2004:ИНТ,2004-400с.)