Тақырыбы: Өнімдерді сәйкестендіру әдістері

Мазмұны

2 Тауар, оның негізгі мінездемесі, терминдер және анықтамалары………

3 Сәйкестендірудің мақсаты…………………………………………………

4 Өнімді сәйкестендіру.Өнім сапасын анықтау әдістері…………………

5 Сәйкестендіру және өнім сәйкестігін бағалау. Сапаны бақылау………

6 Өнімнің сапасын бағалау және қадағалау...................................................

7 Сәйкестендірудың міндеті және функциялары…………………………

8 Сәйкестендірудің құрылымы. Сәйкестендірудің құрылымды элементтері

9 Сәйкестендірудің түрлері мен тәсілдері........................................................

10 Өнімді ассортименттік сәйкестендіру ........................................................

11 Тауарлы - партиялық сәйкестендіру……………………………………

12 Өнімді квалиметриялық сәйкестендіру…………………………………

13 Ақпараттық сәйкестендіру………………………………………………

14 Сәйкестендірудің критерийлері және түрлері……………………………

15 Сәйкестендірудің ең сенімді критерийін таңдау…………………………

16 Сәйкестендіру критерийлерінің органолептикалық көрсеткіштері........

17 Сәйкестендіру критерийлерінің физика – химиялық көрсеткіштері……

18 Сәйкестендіру әдістері. Сәйкестендірудің органолептикалық әдістері

19 Өлшеу әдістері .Өлшем әдістерінің топшалары………………………

20 Өнімді сәйкестендіру үшін жүргізілетін процедуралар сатысы………

21 Бұрмалау. Тауарды бұрмалаудың тарихы………………………………

22 Өнімді бұрмалаудың әдістері және түрлері………………………………

23 Асортименттік бұрмалау түрлері және пайда болу жағдайлары………

24 Өнімнің (тауардың) квалиметриялық бұрмалану түрлері………………

25 Өнімнің (тауардың) сапалық бұрмалану түрлері…………………………

26 Өнімнің (тауардың) мөлшерлік және көлемдік бұрмалану түрлері……

27 Өнімнің (тауардың) құндық бұрмалану түрлері…………………………

28 Өнімнің (тауардың) ақпараттық бұрмалану түрі…………………………

29 Өнімнің технологиялық және сатылым алдындағы бұрмалануы.............

30 Бұрмалаудың болдырмау жолдары. Өнімді бұрмалаудың жауапкершілігі

Әдебиет …………………………………………………………

2: Өнім, оның негізгі мінездемесі, терминдер және анықтамалары.

Рыноктык қатынастардың қалыптасуы, оның ары қарай дамуы және толық жетілуі, сауда қызметінің негізгі объектісі ретіндегі, тауар мінездемесіне бабын табуды талап етеді. Сол тауар, даярлаушылар, сатушылар мен тұтынушылардың мүдделерін біріктіретін түйін болып саналады. Тауарды алып-сату процесінен шығарсақ, бүкіл күрделі қондырма – финанс, есеп, маркетинг, менеджмент, басқа да рыноктык инфрақұрылым – топырақ аяқты алып секілді құлайды.

Азық-түлік өнімдерін классификациялау

Азық-түлік өнімдерін классификациялау – бұл оларды жалпы және көбірек әсер етуші белгілер бойынша топтарға және кластарға жіктеу. Классификациялаудың негізгі белгілері: тауарлардың шығу тегі, химиялық құрамы, белгіленуі, т.б. Осыған байланысты азық-түлік тауарларының әр түрлі классификациясы қалыптасады, бірақ олардың біреуі де жалпыға ортақ емес.

Оқып-үйрету классификациясы бойынша барлық азық-түлік өнімдерін келесі топтарға бөлінеді: дән-ұннан жасалған; көкөністер мен саңырауқұлақтар; крахмал өнімдері, қант, әсел, кондитерлік тауарлар; дәмдік, астық майлар; сүт өнімдері; Жұмыртқа, ет және балық өнімдері; астық концентраттар. Аталған классификациялауды топтауда өнімдерді негізгі шикізат бойынша, ал жеке топтарын бұл белгі бойынша біріктіруге болмайды. Дегенмен мұндай ретсіздікке қарамастан бұл классификациялау оқу орындарында тауартану курсын оқыту ыңғайлы болғандықтан, сату тәжірибесіне жақын және көп қолданылады.

Топ ішіндегі тауарларды шикізатқа, өндіріс технологиясына, әдісіне, сапасына және т.б. белгілеріне байланысты түрге, типке, сортқа кейде одан да кіші кластарға, топтарға(нөмір, марка) жіктеледі. Мысалы, ұнтақты дәннің түріне байланысты: құлмақ, бидай, кебек, т.б; өңделуіне байланысты: өңделген, бүтін және жарма; сапсына байланысты сорттарға: жоғарғы, 1-ші, 2-ші болып бөлінеді. Өніімнің сорты тауардың сапа белгісімен анықталады.

Тауартанудағы бірқатар тауарларға (жеміс, көкөніс, ұнтақ, балық) биологияда қабылданған классификация қолданылады. Мысалы, балық тұқымдастарға, мүшелерге, түрлерге жіктеледі; дәнді-дақылдарды: түр,топ,сортқа бөледі.

Өнім сортынан ерекше, табиғи сорттар ботаникалық принциптері бойынша топталады және атауларға иеленеді. Осылайша, жемістердің табиғи сорттарын помологиялық, жүзімді – ампелографиялық, жидектерді – тұрмыстық-ботаникалық деп атайды.

Тағайындалуына байланысты астық өнімдері былайша бөлінеді:

Дәстүрлі технологиялармен өндірілген және негізгі тұрғындар тобына белгіленген жалпы тұтыну өнімдері;
Емдік және емдік-профилактикалық өнімдер- арнайы емдік және профилактикалық тағам ретінде жасалған майсыз, калориясыз, қанттың азайтылған мөлшерімен, т.б.
Балалар тағамы – 3жасқа дейінгі дені сау және ауру балаларға арналған.

Саудада кейбір азық-түлік тауарларды бакалейлік және гастрономиялық деп бөледі. Бакалейлікке: ұн, ұнтақ, крахмал, қант, макарон өнімдері, шай, шай сусындары, кофе, кофе сусындары, тұз, ашытқы, өсімдік майы, қоюландырылған сүт, бөтелке мен қораптағы сүттер, алкогольді сусындар және кейбір дәмдеуіштер жатады.

Ассортименттер деп белгілері бойынша біріктірілген тауарлар жиынтығын айтады. Оларды өнеркәсіптік және саудалық деп бөледі. Өнеркәсіптік ассортимент белгілі бір кәсіпорында не белгілі бір салада өндірілетін өнімдерді жинақтайды. Саудалық ассортимент – көтерме және бөлшек жүйесімен анықталатын тауарлар номенклатурасы. Ол өнеркәсіптік және тауарлар тобының ассортименттері болып жіктеледі.

Қоғамдық формация мен өндірістік қатынастарға тәуелсіз, тауардың жан-жақты зерттелуі өзекті мәселе болып қала береді.

3: Сәйкестендірудің мақсаты

Сәйкестендіру (лат. identificate – ұйқастыру, бірдей қылу). Бұл термин «бір нәрсенің екінші нәрсемен түйісуін ұйқастыру, орнату» деген анықтама береді. Тауарларды Сәйкестендіру барысында, сынақтан өтіп жатқан тауарлардың, тұтынушылық сипаттағы және таңбадағы, тауар-жолдама және нормативтік құжаттардағы тауардың бейнеленген аналогтарына сәйкестілік әшкереленеді.

«Сәйкестілік - өнімге, процеске және қызметке қойылған талаптардың орындалуы» (ИСО/МЭК 2 басқармашылығы, п.13.1).

ҚР-ның «Техникалық реттеу туралы» заңында бұл терминнің анықтамасы: «Сәйкестендіру – таңбада немесе жолдама құжаттарда көрсетілген тауар атауының, оған ұсынылған талаптармен сәйкестілігін орнату».

«Сәйкестендіру» терминінің ҚР-ның сертификаттауды жүргізу туралы Ережелеріндегі анықтамасы. «Өнімді сәйкестендіру - өнімнің белгілі бір түріне (типіне), (нормативтік және техникалық құжаттамалардағы, өнім жайлы мәліметтердегі) ұсынылған талаптарға сертификатталушы өнімнің сәйкестігін орнату процедурасы».

Терминнің соңғы анықтамасының кемшілігі мынада: Сәйкестендіру бойынша қызмет, сертификаттау мақсатында жүргізілген процедураға дейін тарылады, ал Сәйкестендірушы критерийлер – нормативтік және техникалық құжаттар, өнім туралы басқа да мәлімет тәсілдеріне дейін.

Алайда, нормативтік және техникалық құжаттарда, таңбада сертификаттау мақсаты үшін әрқашан да талаптар (критерийлер) келтіріле бермейді.

Бір ғана сертификаттау мақсатында қолданылатын, оны растайтын сәйкестендірудің функцияларын тарылту дұрыс емес. Ол үшін сәйкестік бағасы бойынша әртүрлі қызметтегі сәйкестендірудің орнын табу аса маңызға ие.

Тауарлы-ақшалы қатынастардың субъектілерінің әрекеттестігі, тауардың түрлі, мөлшерлік, сапалық және құндық мінездемесін бағалаудан басталады. Бұл бағалаудың маңызды элементі – тауарды сәйкестендіру.

Сәйкестендірудың мақсаты – тауардың нақты түрі мен атауының түп нұсқасын табу мен растау, сонымен қатар таңба мен тауар-жолдама құжаттарында көрсетілген, белгілі талаптар мен мәліметтермен сол тауардың сәйкестігін анықтау.

Сәйкестендірудың соңғы нәтижесі альтернативтік сипатта болады: белгілі талаптарға тауардың жарамдылығы әлде жарамсыздығы анықталады. Сәйкестендіру барысындағы теріс нәтиже тауар бұрмалануы жайлы куәландырады.

Осылай, бұрмалау – ұқсастырудың мүмкін нәтижелерінің бірі. Осы екі түсінік тауар сапасының жалпы мәселесінде бір-бірімен тығыз қатынаста. Белгілі бір себептерге байланысты тауар сапасының маңыздылығы соңғы уақыттарда өсіп келеді. Солардың арасында аса маңызға ие:

капиталдың алғашқы қорландыруымен сипатталатын рыноктык экономикаға өту, ол үшін әрбір амалдар қолданылады, соның ішінде бұрмалау да бар;
тауарлы-ақшалы қатынастар жүйесін қатаң регламенттеудің толық экономикалық азаттықпен алмасуы; мемлекеттік бақылау органдары қызметінің уақытша әлсіреуі сатып алушылардың алданып қалуының көптеген фактілеріне әкеп соқтырады, соның ішінде тауардың бұрмалануы нәтижесінде;
тауардың бұрмалануы жөніндегі тікелей қылмыстық, әкімшілік және қылмыстық-процестік жауапкершілік бекітілген әрекеттегі заңдардың және нормативтік құжаттардың мүлтіксіз орындалмауы;
көптеген бұзушылықтарға алып келетін шаруашылық субъектілерін

басқаратын әрекеттегі заңдардың толық атқарылмауы;

сатушылар мен тұтынушылардың мәліметтермен әлсіз қамтамасыз етілуі.

Бұл тауардың жетік таңдауын, тауардың ассортиментті керек-жарақтарын анықауын және сәйкестендірудің сенімді белгілерінің көмегімен бұрмалануды табуын қиындатады.

Тауарды ұқсастыру мен бұрмалау мәселесінің актуалдығына байланысты, жасанды тауарды уақтылы анықтау мен болдырмау жөніндегі практикалық шаралардың жетілдірілуі қажет. Әсіресе, адам өмірінің эндогенді факторына қатысты тамақ өнімдеріне мұның маңызы зор.

Бұрмалаушылардың «шексіз» қиялдарына қарамастан, әрбір бұрмалау тәсіліне, жасанды тауарды анықтауға көмектесетін, ұқсастыру әдістері бар. Сонымен қатар, жасанды тауарды анықтауға көмектесетін күрделі өлшеу әдістері ғана емес, қатардағы тұтынушыға, бұрмаланған тамақ өнімін үй жағдайында рұқсат етілген әдістер арқылы анықтаудың оңай тәсілдерін де атап өтеміз.

Сауда саласында жұмыс атқаратын азаматтар да тауарды ұқсастыру мен бұрмалау мәселесі бойынша көмекке зәру. Себебі олар, бұрмалау мен оны айқындау әдістерінің тәсілдері және амалдары жайлы ақпараттың жоқтығынан, бұрмалаушылардың еріксіз сыбайластары ретінде танылып отыр.

Бұрмалауды анықтаудың әдістерін, өзінде сапа бойынша зертханалары жоқ сауда, қоғамдық тамақ кәсіпорындары өз жұмыстарында қолдануға болады.

4: Өнімді сәйкестендіру. Өнімнің сапасын анықтау әдістері

Сапаның көрсеткішін өлшеу және анализ нәтижесін органолептикалық, құралдық(зертханалық), эксперттік, өлшемдік, тіркемелік, есептеу және социологиялық әдістердің көмегімен анықтайды.

Органолептикалық әдіс – бұл өнімнің сапа көрсеткішін анықтаудың әдісі, сезім мүшелерімен – көру, есту, иіс сезу, сипау негізінде жүргізіледі. Мұндай бағалаудың дәлдігі мен сенімділігі жұмысшының біліктілігіне, қабілеті мен біліміне, анализ жасауына байланысты. Органолептикалық әдістің артықшылығы- арзандығы, лездігі, қолжетімділігі; ал кемшілігі- субъектілігі.

Астық өнімдерінің сапасын анықтауда көру мүшесінің маңызы зор. Бағалау анықталған реттілікпен және міндетті талаптарды сақтау арқылы жүргізіледі. Алдымен тауардың сырт пішініне, формасына, түсіне, мөлдірлігіне, т.б. ерекшеліктеріне қарайды. Сыртқы пішіні арқылы өнімді жалпы көзбен көріп қабылдау, түсін - жарық сәулесі арқылы қабылдау. Кейін иісін, дәмін(шырындылығын, еруін, тәттілігін), жылтырлығын анықтайды. Өнім түсін эталонмен(қуырылған кофе), түс шкаласымен(шай), арнайы жазбалармен(вино) анықтайды. Жылтырлығы оның бетінің тегістілігіне және жарықтың түсуіне байланысты. Мөлдірлікті сұйық өнімдерде(вино, сок) анықтап, белгілі қалыңдықтағы сұйықтардың қабатынан жарықтың өтуін бағалайды. Визуалды жолмен өнімнің көгеруі мен шырышын, беті мен кесілген жерінің бейнесі, ашу белгілерін анықтайды.

Иіс сезу арқылы тауардың иісін, хош иісін, жиынтығын анықтайды. Иіс мұрын қуысының ең жоғарғы жағына орналасқан иіс сезу түйсігінің тітіркенуінен сезіледі. Ауыз қуысы мұрын қуысымен байланысты бол ған соң, иіс сезу көбіне дәм сезумен үйлеседі.

Иіс қарқындылығы өнімнен бөлініп ұшатын нәрселердің мөлшері мен оның химиялық құрамына байланысты. Иісті жақсы қабылдау үшін иіс шығаратын нәрселердің булануына, мысалы өнімнің бетін жоғарылату немесе температурасын көтеру және т.б шарттарын жасайды. Осылайша, өсімдік майының иісін алақанның теріс бетімен ысқылау арқылы; ұн мен ұнтақтың иісін- алақанды тыныспен жылыту арқылы; ұнның иісін оны жылы суда еріту арқылы анықтайды. Тығыз консистенцияны өнімдердің иісін анықтауда(ет, балық) сынаманы инемен, жылытылған пышақпен тексереді. Мұнда ағаш инені не жылытылған пышақты өнімнің бұзылуға икем бөлігіне терең сұғып, шығарғанда иісті тез анықтауға болады.

Сипап сезу арқылы консистенцияны, температураны, өнімнің физикалық құрылымын, ұсақтау деңгейін анықтайды. Консистенцияны өнімді қолмен, яғни сұқ және үлкен саусақтармен ұстау, басу, езу, тесу, кесу, жағу, шайнау, қатты заттарды ұру арқылы анықтауға болады. Сипау арқылы ет пен балықтың тығыздығын бидай қамырының илемесін, нанның жұмсағын, ұнның ұсақтығын анықтайды. Консистенциясын бағалауда нәзіктігін, шырындылығын, тығыздығын, қаттылығын, үгілгіштігін, жұмсақтығын, біркелкілігін анықтайды.

Дәм және дәм сезу тауардың сапасын бағалауда үлкен маңызға ие. Дәм – бұл дәм сезу түйсіктерінің, яғни тілдің жоғарғы шырышты қабатының тітіркенуінен пайда болатын сезім. Суда не сілекейде еритін заттар ғана дәмді тудыртады, ал дәм сезуге өнім консистенциясы мен иісі әсер етеді. 4негізгі дәмді бөліп қарастырады: ащы, тәтті, қышқыл, тұзды. Олар күнделікті дәмді жасайды: қышқылдау-тәтті(жеміс-жидек дәмі), қышқылдау-тұзды(ашытылған көкөніс), тәттілеу-ащы(шоколад). Дәм сезудің түрлері: өткір, тұтқыр, күйдіргіш, майлылау, ұндылау, сергітетін, т.б.

Дәм және дәм сезу оларды анықтаудың температурасына байланысты. Тәтті дәм 37˚С-та, тұзды-18˚С-та, ащы-10˚С-та жақсы шығады. 0˚С-та дәм сезу бірден нашарлайды немесе жоғалады. Сондықтан өнім дәмін 20-40˚С температурада анықтаған дұрыс.

Дыбыстық және есту сезімі қарбыздың піскенін бағалауда, шампанның құнарын және көмірқышқыл газбен газдалған сусындарды анықтауда қолданылады.

Бағалаудың баллдық әдісі – сапа көрсеткішін баллдық жүйенің шарттарымен белгілеу. Әдетте мұны органолептикалық жолмен анықталатын сапа көрсеткіштерінде қолданады. Біздің елімізде 10-, 20-, 100-баллдық жүйе қабылданған. Бұлардың ерекшілігі құнды сапа белгілері олардың маңызына байланысты белгіленген баллдық көрсеткішпен бағаланады. Тауарда кемтіктердің пайда болуынан сәйкесінше баллдық жеңілдік қарастырылады. Баллдық бағанның нәтижесі есептелінеді. Жалпы баллдық мөлшерге байланысты өнімнің тауарлық сорты бағаланады. Маңызды көрсеткіштеріне өнімнің дәмі, иісі жатады, оларға жалпы баллдың 40-50℅ тиесілі. Басқа көрсеткіштер бойынша берілген өнімнің сапа бірлігіндегі көрсеткіштің тұрақтылығына сәйкесінше балл көрсеткіштеріне жіктеледі. Мысалы, сиыр сүті 20-баллдық жүйемен бағаланады, дәмі мен иісіне-10, сырт пішіні мен консистенциясына-5, түсіне-2, орамы мен маркасына-3балл қойылады. Сиыр сүтінің жоғарғы сортының жалпы баллдық бағалау 13-20 балл арлығында, ал 1-сортты майға шектеу балы 6-12, дәмі мен иісіне -2 балл қойылады.

Құралдық әдістер химиялық құрамын, зиянсыздығын, азықтың астық көрсеткішін анықтауға физикалық, химиялық, физикалық-химиялық, биохимиялық, микробиологиялық, зерттеу әдістерінде қолданылады. Зертханалық әдістердің ерекшелігі – нәтижелердің дәлдігі.

Эксперттік әдіс – бұл өнімнің сапа көрсеткішін эксперттің шешімі негізінде анықтау әдісі. Эксперттік топқа өнімді бағалаушы жоғары білікті мамандар, ғалымдар, конструкторлар, дизайнерлер, технологтар, тауар жүргізуші және т.б сауда жұмысшылары жатады.

Өлшеу әдісі сапа көрсеткішін түрлі приборлардың, аппараттардың, химиялық реактив пен ыдыстар арқылы анықтауда қолданылады. Бұл әдіс арнайы қондырғылармен жабдықталған жерде және анализ жасауға дайындалған адамдар болуы қажет.

Тіркемелік әдіс сапа көрсеткіші белгілі оқиғаларды, заттарды, шығындардың санын есептеу негізінде анықталады. Бұл әдіс берілгендердің санын есептеу және тіркеу жолымен алынатын ақпараттармен базаланады.

Есептемелік әдісте сапа көрсеткіштері өнім параметрлері мен сапа көрсеткішінің теориялық және эмпирикалық байланысы арқылы анықталады.

Социологиялық әдісте өнімнің сапа көрсеткіштері тұтынушылардың пікірлерін анализдеу, жинау барысында анықталады. Тұтынушылардың өнім сапасына көзқарасы олардың толтырған сұрақ-анкеталарымен, көрме-сатылым, дегустация және т.б шараларды есепке алып жүргізіледі.

5: Сәйкестендіру және өнім сәйкестігін бағалау.Сапаны бақылау және басқару .

Сәйкестілікті бағалау дегеніміз – сапаның нақты жеткен деңгейі мен қойылған талаптарды салыстыру.

Өнім сапасының сәйкестігін бағалау бойынша қызмет түрлері: сапаны бағалау, сапаны бақылау және сәйкестікті сертификаттау.

Өнім сәйкестілігін бағалау бойынша қызметтегі сәйкестендірудің орны.

Бағалау қызметтерінің түрлері ортақтық, және де түрлі белгілермен мінезделеді. Ортақтық екі алғашқы кезеңді – сәйкестендіру мен сынауды қамтиды. Бұл екі кезеңде сапа көрсеткіштерінің нақты мағыналары анықталып, тауардың түп нұсқасын растау үшін аналогтармен, әлде негізгі көрсеткіштермен, үлгілермен, эталондармен салыстырылады.

Қызмет түрлері былайша ажыратылады:

сәйкестендіру мен сынауға таңдалған мінездемелердің (критерийлердің) номенклатурасымен;
бұл қызметті орындайтын субъектілермен;
бұл қызметтің құжат ретінде хатталған соңғы нәтижелерімен.

Сапаны бағалау – бұл сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдау бойынша операциялар жиынтығы, олардың нақты мағыналарын анықтау және негізгілермен салыстыру.

Сапаны бағалауды рыноктык қатынастағы әрбір субъект іске асыра алады: даярлаушылар, сатушылар, тұтынушылар.

Бағалаудың соңғы нәтижесі техникалық құжат үлгісінде (сапалық куәлігі, спецификациялар, экспертиза акті, қорытынды және т.б.) хатталуы мүмкін, және де құжаттардың жоқтығы да қабылданады, алайда тауарды сатушы немесе тұтынушының сатып алуына негіз болуы тиіс.

1-схема. Тауар сәйкестілігін бағалаудағы идентификациялаудың орны

Сапаны бақылау дегеніміз – бекітілген НД талаптарына сәйкестікті тексеру. Сапаны бақылау компетентті бақылау органдарының (мемлекеттік, ведомстволық әлде фирмаішілік бақылау) өкілдерімен жүргізіледі. Бұларға Госторгинспекцияның, Госстандарттың мемлекеттік инспекторлары, Госкомсанэпиднадзордың санитарлық дәрігерлері, кәсіпорындардағы бақылау бөлімдері мен ведомстволарының бақылаушылары, өнеркәсіп, сауда, қоғамдық тамақтандыру орындарының сынақ зертханаларының қызметшілері, сонымен бірге, тұтынушылар да жатады.

Тексерілетін көрсеткіштердің номенклатурасы НД-мен қаралған талаптармен ғана шектеледі. Ол толық болуы немесе бірнеше көрсеткіштермен шектелуі мүмкін (мысалы, тек органолептикалық көрсеткіштермен).

Сапаны бақылаудың соңғы нәтижесі ретінде бір бақылаушымен әлде бақылау комиссиясымен құрастырылған тексеру акті белгіленеді.

«Сертификаттау – үшінші жақтың әрекеті, ол сәйкестендіруші өнімнің бекітілген талаптарға, тиісті сипатта сай келетіні жайлы сенім тудырады» (ИСО/МЭК 2 басқармашылығы). Халықаралық практикада қабылданған сертификаттаудың бұл анықтамасында, сертификаттау қызметін жүзеге асыратын субъектілер нақты көрсетілген. Оларға үшінші жақтың адамдары, демек, даярлаушы (сатушы) ме тұтынушыға тәуелсіз юристтер немесе физикалық жақтар кіреді.

Сапаны бағалау мен бақылауға қарағанда, «сертификаттау» терминін анықтағанда, қажетті жағдай ретінде өнімді тиісті Сәйкестендіру регламенттеледі. Тамақ өнімдерін және азық-түлік шикізаттарын сертификаттау жүйесіндегі қауіпсіздік көрсеткіштері бойынша, сынақ жүргізу алдын, өнім органолептикалық және физико-химиялық көрсеткіштер бойынша стандарттармен бекітілген талаптарға сәйкес тексерілуі керек.

Сертификаттау барысында барлық көрсеткіштер 3 топқа бөлінеді:

сәйкестендіру мақсаттарына арналған көрсеткіштер;
міндетті сертификаттау мақсатында қажет көрсеткіштердің қауіпсіздігі мен басқа да міндетті талаптарын бекіту бойынша;
ерікті сертификаттау мақсатында міндетті талаптарға қатысы жоқ түрлі көрсеткіштер бойынша.

Сертификаттау сынақтарының соңғы нәтижесі болып сәйкестілік сертификаты есептеледі.

Сәйкестендіру, бағалау қызметінің алғашқы сатысы ретінде НД-мен тек сертификаттау үшін қаралған, дегенмен, егер өнім идентификацияланбаған болса, онда сапаны бағалау мен бақылау да жүргізілмейді.

Сәйкестендіру саласындағы негізгі түсініктерді, құрылымдарды, нормаларды және ережелерді анықтау; тауарлардың біртекті тобын, нақты түрін және атауын сәйкестендіру үшін қажетті негіз құрайтын критерийлерді жасау;

Сәйкестендірудің шынайы критерийлерін анықтау үшін, тауар мен көрсеткіштердің тұтынушылық қасиетін, және оларды сипаттайтын мінездемелерді зерттеу;

Сәйкестендіру мақсатында, құрамына сапа көрсеткіштерін ендіре отырып, стандарттарды, ТУ және басқа нормативтік құжаттарды жетілдіру; өнімді сәйкестендіру әдістерін, соның ішінде, алғашқы кезектегі, тауардың ассортименттік керек-жарақтарын барша жоғары дәрежедегі нақтылықпен анықтауға мүмкіндік беретін экспресс-әдістерді жасау.

Сапаны бақылау – ол қолданатын әдіске байланыссыз, алдымен өнімнің жақсысын жаманнан айырады. Әрине, сапасыз өнімді алып тастаумен өнімнің сапасы жоғарыламайды.

Атап айтқанда, қазіргі заманада электрондық өнеркәсіптерден бұйымдарын өлшеулерін өте кішкентай болғандықтан жарамсыздықты жөндеу мүлдем болмайды. Сондықтан қазіргі замандағы фирмалар жарамсыздықты анықтаумен емес, оның алдын алуға көңіл бөледі.

Оны технологиялық процесті мұқият бақылаудың арқасында «Сапаны басқару» концепциясына сәйкес жұмыс атқаратын.

Сапаны қамтамасыз етуде статистикалық әдістер үлкен рөл атқарады.

Статистикалық бақылау әдістерінің мақсаты өнім сапасының кенеттен өзгеруін болдырмау болып табылады. Мұндай өзгерістер анық себептерден пайда болады. Ол себептерді анықтап, жою қажет.

Статистикалық бақылау әдістері келесі топқа бөлінеді:

- альтернативтік артықшылықтары бойынша статистикалық соңғы қабылдап алудың бақылауы;

- сапаны түрлендіруші мінездемесі бойынша таңдамалы қабылдап алу бақылауы

- статистикалық қабылдап алудың стандарты;

- экономикалық жоспарлар жүйесі;

- үзіліссіз қабылдап алу бақылаудың жоспарын;

- технологиялық процестің статистикалық басқару әдістері.

Атап айтып кетейік, статистикалық бақылау мен басқару. Бұл салада біздің де ғылымдардың қосқан үлесі мол.

Көп жағдайдан өнім сапасын бағалау және ақпарат жинау арқасында шығып келеді. Мысалы, зауытта бұйымдардың партиясы бақыланады, оның ішінде жарамдысы да, жарамсызы да бар. Жарамсыздықтың үлесі белгісіз. Егер бақылауды бір партияның барлығын алып тексерсек, онда жарамсыздықтың үлесін тез арада анықтауға болады. Ал, егер сол партиядан тексеруге үлгі алатын болсақ, онда суретте басқаша болуы мүмкін, яғни онда ақпарат өтірік берілуі де мүмкін.

Бұл жерден мынандай проблема шығып келеді, бір үлгіден анық ақпаратты қалай алуға болады? Осы сияқты проблемалар басқа да уақыттарда болуы мүмкін.

1. Бұйымдар партиясынан алынған үлгінің қорытындысы бойынша, осы партияның жарамсыздық үлесін бағалайды.

2. Құрылғы бар. Құрылғының жұмысының қорытындысын тарату заңы кейбір дәрежеде қарастырылып отырған уақытта құрылғының сол жұмыстың істеу шамасын қарастыруды анықтайды.

Сапаны бақылаудың статистикалық әдістерінің әрбір түрі өздерінің артықшылығы мен кемшіліктері бар. Мысалы, сапаны түрлендіруші мінезі бойынша таңдамалы қабылдау бақылауды алатын болсақ оның артықшылығы үлгіні алу көлемі аз. Ал, кемшілігі әрбір бақыланатын мінездеме ьойынша бөлек жоспары қажет.

Ереже бойынша таңдамалы қабыл алу бақылау жоспары солай түзіледі. Жарамды өнімді қателіктен жарамсыз деп жібермеу мүмкінділігі болуы және өндірушіге залалы аз болуы керек. Таңдамалы бақылаудың көп жоспары былай жоспарланады: өндірушінің тәуекелі α = 0,05 болу керек.

6: Өнімнің сапасын бағалау және қадағалау. Өнім сапасын басқару әдістері.

Өнімнің сапасы ― тағайындалу мақсатына сәйкес белгілі бір қажет-тіліктерді қамтамасыз ету үшін өнімнің жарамдылығын өзідеріне шартты түрде тәуелді ететін оның қасиеттерінің жиынтығы. Ол өнідірістің түрлі сатыларында қалыптасады және бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: сенімділік, ұзақтөзімділігі, функционлдығы, эстетикалылығы.

Сапалы өнім жоғары тұтынушылық қасиеттерге ие, көтеріңкі ұсыныс пәніне айналады, қажеттіліктерді толық қанағаттандырады. Сапа көрсеткіштері өнім өндірушілердің де, тұтынушылардың да сәйкес келмеуі мүмкін мүдделерін қозғайтын болғандықтан, басымдылық тұтынушы жағында болғанда ол қоғамның мүдде-ықыластары жағынан алғанда бағалануы тиіс. Қоғам сапаны тек шынайы жоғарылатуды ғана, яғни тұтынуда өткізілетін сапаны танып мойындайды. Мысалы, машинаның бір буынының функциялану мерзімін ұзарту бағытында шексіз жұмыс істеу бекер, егер жалпы алғанда машинаның ұзақтөзімділігі басқа буындарының жетілмеуінен өспесе.

Өнімнің қандай да бір түрінің сапасын көтеру мәселесін шешу жеке бір кәсіпорынға қиын, өйткені бұл процеске тек ішкі (ішкіөндірістік) факторлар ғана емес, «қоғам сапасы» деп аталатын сыртқы факторлар да ықпал етеді. «Қоғам сапасы» блогына кіретін барлық элементтерді жетілдірусіз өнімнің жоғары сапасына сенім арту қиын. Бірақ жоғары сапалы өнім кәсіпорынға жетістікті кепілдік етеді, ал кәсіпорынның жетістігі қоғамның жетістігіне әкеледі.

Бұл процесті «сапа пирамидасы» түрінде ұсынуға болады (1-сурет).

1-сурет. Сапа пирамидасы

Өнім сапасы өнім құрамының жинақтылығымен анықталады, оның жарамдылығын оның нұсқауына байланысты шектеулі талаптармен қанағаттандырылады.

Өнім сапасы деңгейінің бағасы деп бағалау қорытындысы түсіндіріледі, бағаланған өнім сапасының көрсеткіштерін базалық көрсеткіштермен салыстырылады. Бұл баға сандық және сапалық формада әкелінген болуы мүмкін.

Сандық формадағы баға бір санмен көрсетіледі, өзімен бірге сапа мағынасын көрсететін өнім құрамының белгілі салыстырмалылығын көрсететін.

Өнім құрамы деп объективті ерекшелік танылады, мүмкін өңдеу кезінде пайда болатын өнімді дайындау және эксплуатациялау.

Өнім сапасының көрсеткіші оның құрамының тек біреуіне қатыстысы өнім сапасы көрсеткіші бірлікті деп аталады, оның құрамына бірден бірнешесі қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.

Өнім сапасының комплексті көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің қатыстылығына байланысты оны дайындауға және эксплуатациялауға немесе қажеттілігінде қосындылау - интегралды көрсеткіш деп аталады.

Өнім сапасы көрсеткіштері оның осындай құрамына немесе құрамының осындай салыстырмалылығы, өнім сапасы жайында шешім қабылдау анықтаушы көрсеткіш деп аталады.

Өнім сапасы көрсеткіштерінен өнім параметрлерін айыруға болады. Өнім сапасы көрсеткіштері өнім жарамдылығының деңгейін белгілі бір қажеттілікте қанағаттандырып, сандық сипаттайды, сол секілді өнімнің сол құрамын, оның сапа құрамына кіретіндер.

Өнім сапасы көрсеткіштері әр түрлі бірлікте немесе өлшемсіз түрінде көрсетілуі мүмкін. Олар өзінің өнім түрінің оның әртүрлілігіне байланысты түрліше сипатталады.

Өнім сапасы деңгейі – өнім сапасының мінездемесіне қатысты анықталады, негізінен жиынтық мағынасын оның сапасының көрсеткіштерінің базалық мағынасының жиынтығына байланысты анықталады. Өнім сапасы базалық мағынадағы көрсеткіші деп көсеткіш мағынасы шығын түрінде сапа бағасының салыстырмалылығы қабылданған. Ереже түрінде бұл өнімнің аналогты көрсеткіштері. Аналог – үйлесімді функционалды мағынаға ие өнім. Көрсеткіштің базалық мағынасы ғылыми-зерттеу процесінде және тәжірибелі-конструкторлық жұмыста орнатылады, өнім өндірісі кезінде қамтамасыз етіледі және оны эксплуатациялау немесе талап ету кезінде қолдау табады.

Оның сапалық құрамына кіретін өнім қасиеті өңдеу кезінде реттеледі, өнеркәсіпте қамтамасыз етіледі және эксплуатация кезінде іске асырылады.

Сол үшін өнім қасиетін үш топқа бөледі: констукторлық, өнеркәсіптік және эксплуатациялық. Сапа көрсеткіштерінің көптеген түрін үлкен анықтаумен көрсетілген үш топқа бөлуге болады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен конструкторлыққа жататындар жобалық берілгендерге немесе өнім моделіне үлкен сенімділікпен аықталғандар. Мысалы: белгілеу (классификацияланған, техникалық жетілгендік және құрылымдық) эргономикалық, стандарттау және унификациялау, патентті-құқықтық және эстетикалық көрсеткіштер.

Өнеркәсіптік өнім қасиетіне технологиялық және бір түрлі көрстекіштер жатады, өнеркәсіп жүрісі кезінде сенімді анықталған.

Эксплуатациялық өнім сапасына мынадай көрсеткіштері қатысты ұзақ эксплуатация процесі немесе арнайы эксплуатациялық сынау қорытындысы кезінде сенімді анықталғандар. Мысалы: сенімділік және жүк машиналарының көрсеткіштері.

Өнім сапасы көрсеткіштері техникалық бірлікте көрсетілген техникалық көрсеткіш атауын алып жүреді

Экономикалық көрсеткіштер – материалды-техникалық ресурстарды өнімді жасау және қолдану шығынына қатысты көрсеткіштер тобы.

Сапалық формадағы баға – анықталған нарықтық талап деңгейінің құрамының жиынтықтың қарастырылғанына өнім қатысты ма, олармен шығады ма немесе өтеді ме бекіткен түрде көрсетіледі.

Бағаны жүргізген кезде классификациялық, щектеушілік және бағалық көрсеткіштері ажыратылады.

Классификациялық көрсеткіштерге қатыстылар:

Өнімнің типөлшемдерінің параметрлік қатарын орнатушы көрсеткіштер (Мысалы: ожау ыдыстың сиымдылығы, жүк көтергіштің, машинаның жүк көтергішінің және тағы басқалардың сиымдылығы);
Қосымша құрылғының немесе өнім құрамының (қолма қол) тікелей көрсетілуі (күнтізбесі бар сағат, газды шаңдардан қорғайтын сағат және т.б.).
Өнім класын анықтаушы немесе оны талап етушілер тобының көрсеткіштері ( Мысалы: машинаға арналған радиоқабылдағыш және т.б.).
Саланы анықтаушы немесе оны қабылдау талабындағы өнімді орындау көрсеткіштер (Мысалы: тропикалық орындау, су астында жұмыс істеуге арналған құрал, сәулелену жағдайына және т.б.).

Шектеулік көрсеткіштері – отандық және халықаралық стандарттар, басқа да нормативті актілердің талаптарын қанағаттандыратындай мағынада болуы керек.

Бағалық көрсеткіштер өнім құрамын, оның белгіленген талапты қанағаттандыру қабілетілігімен байланыстылығымен сипатталады және өнім үлгілерін салыстыру үшін қолданылады.

Әрбір бағалық көрсеткіш өнім сапасына жол көрсетумен сипатталады, егер өнім сапасын көтеру көрсеткіштер маңыздылығын үлкейтуге қатысты болса, онда оларды «позитивті» деп атайды, егер азайту болса – «негативті болып табылады.

Өнім сапасын бағалау деңгейі сапа көрсеткіштерінің таңдауы деп жорамалдауы тиіс, бағалау орындалатын жағдайда. Бұл таңдау тек қана экспертті әдіспен орындалуы мүмкін. Экспертті әдіспен квалиметрияның басқа да мәселелері шешіледі.

Сапа басқару объектісі ретінде

Сапаны басқару ― бұл, өнімді ойластырып жасау, өндіру, айналымға салу, эксплуатациялау және тұтыну кезінде оның сапасының қажетті деңгейін орнату, қамтамасыз ету және ұстап отыру; сапаны жүйелі түрде бақылау арқылы және оған әсер ететін жағдайлар мен факторларға мақсаттын таймай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады (ГОСТ 15467-79). Сапаны басқару дегеніміз ― тауардың өмірлік циклінің барлық сатыларында (енгізу, өсу, кемелденуі, сұранысты қолдап отыру) өнімнің жоғары сапасын қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық, ұйымдастырушылық, техника лық және басқа да ісшараларды жүргізу.

Қазіргі заман түсінігінде сапаны басқару бойынша ісәрекет өнім өнді ріліп болғаннан кейін тиімді бола аламайды; ол өнім өндіру барысында үз діксіз жүзеге асырылуы, сонымен қатар, өнім өндіру процесінің алдында болуы тиіс.

Сапаны басқару келесі принциптерде құрылады:

нысаналылық ― сапаға қатысты нақты мақсат болуы қажет;

жоспарлылық ― жүзеге асырылуы тиіс сапа саласындағы ісшаралар дың жиынтығы жоспарланады;

үздіксіздік;

интенсивтілік ― сапаны жоғарылауы экономика дамуының интен сивті факторларына жатады;

жүйелілік жол табу;

кешенділік ― сапа мәселелерін оның тәуелді болуы мүмкін барлық аспектілерді ескере отырып шешу;

сапаның тұтынушылардың сұраныстарына дәл сәйкес келуіне тырысу;

үнемі жетіліп отыру ― кәсіпорынның бәсекелестік қабілетіне үлес қосады.

Өнім сапасын басқару ― жалпы алғанда өндірісті басқарудың құрамдас бөлігі, оның қасиеттерінің, функцияларының бірі. Сондықтан ол қолданыстағы басқару жүйесінің аясында дамиды және орындалады, сапа сала-сында саясатты жасауда, өнімге деген сұранысты анықтау, өнімді құру, жасау және күтім жасау бойынша нақты және жақсы ұйымдастырылған жұмыста тұжырымдалады. Ғылымның бұл саласы басқарудың жалпы теориясына сәкес «жүйе», «орта», «бағдарлама» және т.б. түсініктерді қолданады.

Сапаға өндірістің негізгі факторлары мен жағдайларынан басқа көптеген кездейсоқ, жергілікті және субъектитвік факторлар әсер етеді. Осы факторлардың барлығына ықпал ету, сапаның тиісті деңгейін қолдап отыру үшін басқару жүйесі, яғни өнім құру процесіне үнемі әсер ету шараларының жиынтығы қажет.

Басқарушы және басқармалы жүйелерді ажыратады. Басқармалы жүйе ұйымды, фирманы, басқа да құрылымдарды басқарудың түрлі деңгейлерімен ұсынылған; басқарушы жүйе ― сапа менеджментін құрады және қамтамасыз етеді.

Өнім сапасын басқару мен қамтамасыз етудің негізгі санаттарын қарастырайық.

Өнім сапасын басқару мен қамтамасыз ету жүйесі өзара байланысты келесі санаттарға сүйенеді: объект, мақсат, әдістер, функциялар, басқарушы-лық қатынастардың сипаттамалары және басқалар.

Басқару объектісі ― өнімнің сапасы, оның қасиеттерінің жиынтығы немесе олардың бір бөлігі, тобы, өнімнің жеке бір қасиеті. өнімнің сапасын басқаруды тиімді ұйымдастыру үшін басқару объектісі бөіп көрсетіліп қана қойылмай, бүкіл процесті жақсырақ зердеге түйіп, ұйымдастыруға мүмкіндік беретін басқа да санаттар дәл анықталуы тиіс.

Басқару субъектісі ― барлық сатылардағы басқарушы органдар және өнім сапасының жоспарланған деңгейіне қол жеткізуге және қолдап отыруға жауапты тұлғалар.

Басқару мақсаты ― өндіруші мен тұтынушының экономикалық мүдделерін, сонымен қатар, қауіпсіздік пен экологиялылық талаптарын ескерілген өнім сапасының білгілі бір деңгейі мен күйі; сапа қасиеттерінің жиынтығы және тұтыну сипатына сәйкес келетіндей және өндіріс пен тұтынудың тиімділігін, тұтыну үшін жетімді бағаны, қалыпты өзіндік құнды және өнімнің жеткілікті пайдалылығын қамтамасыз ететіндей анықтап белгіленуі, қол жеткізілуі және қамтамасыз етілуі тиіс сапаның деңгейі.

Сапаны басқару әдістері ― басқару органдары өнімнің жоспарланған күйі мен сапасына қол жеткізуді және оны қолдап отыруды қамтамасыз ете отырп өндірістік процеске ықпал жасайтын жолдары.

Сапаны басқару әдістерін төрт топқа бөлуге болады: ұйымдық, әлеуметті-ұйымдық, экономикалық, ұйым-технологиялық.

Ұйымдық әдістер ― талап етілетін сапаны қамтамасыз ететіндей бас-қармалы жүйеастыларды ұйымдастыруға үлес қосатын әдістердің жиынтығы. Әдістердің бұл топтарына нормалардың, түсініктемелердің, консультация-лардың, танысымдардың, сақтанушылықтар негізінде жалпыұйымдық пен сызықты-функционалдық регламенттеуге негізделген жарлықтық (бұйрық-тар, директивалар, қаулылар, нұсқаулар, өкімдер), дисциплинарлық, мотива-цияны қамтамасыз ететін (жауапкершілікті және ынталандыру нысандарын белгілеу), тұрақтандырғыш әдістерді жатқызады.

Әлеуметті-психологиялық әдістер ― жұмыскерлердің рухани мүдде-леріне, тиісті сапаны қамтамасыз етумен байланысты олардың ынта-жігер-лерінің қалыптасуына ықпал ету тәсілдерінің жиынтығы. Мұндай әдіс-терге мыналар жатады: кәсіпорынға беріліп жұмыс істеуді, осы кәсіпорынның жұмыскері ретінде өзіне құрметпен қарауды, кәсіпорынның жетістіктері үшін мақтан етуді, өнегелік ынталандыру нысандарын тәрбиелеу және насихаттау.

Сапаны басқарудың экономикалық әдістері ― сапа саласында эконо-микалық ынталандыруды қолдануға негізделген ықпал ету тәсілдері және сапа саласындағы белгіленген мақсатқа қол жеткізуге материалдық мүдде-лілікті құру тәсілдері. Экономикалық әдістер тобына сонымен бірге мыналар кіреді: сапаны басқару саласындағы іс-әрекетті қаржыландыру; өндірісті экономикалық ынталандыру; тұтынушыларға олардың талаптарына сәйкес келетін өнім мен қызмет көрсетулерді ұсыну; өнім мен қызмет көрсетулердің жаңа және модернизацияланған түрлерін жоспарлау және құру; өнімге және қызмет көрсетулерге олардың сапа деңгейін ескерумен баға қою; сапаны экономикалық ынталандыру қорларын түзу; өндірістік жүйенің әрбір жұмыс орнында және жалпы алғанда сапаны басқару жүйесінде еңбектің сапасын ескере отырып, еңбекақы төлеу мен материалдық көтермелеу жүйесін қолдану; жабдықтаушыларға олардың өнімді жеткізіп беруіне және қызмет көрсетулеріне қарай ықпал етудің экономикалық шарларын пайдалану.

Ұйым-технологиялық әдістер процесс пен өнімнің сапасын бақылау әдістеріне және процесс пен өнімнің сапасын реттеу әдістеріне бөлінеді. Ұйым-технологиялық әдістерде негізгі орынды сапаны басқарудың жүйелілік әдістері алады.

Сапаны басқару құралдарына мыналар кіреді:

басқару органдары және сапаны басқару жүйелерінде арнайы функция-лардың орындалуын басқаратын тұлғалар пайдаланатын ұйымтехника, бай-ланыс құралдары;

өнімнің сапа көрсеткіштерін регламенттейтін және сапаны басқару бойынша арнайы функциялардың орындалуын ұйымдастыратын нормативтік құжаттама банкі;

мемлекеттік эталондарды, өлшеу құралдарын қамтитын метрологиялық құралдар;

өлшеулердің бірыңғайлығын қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің (МӨЖ) регламенттейтін құжаттары;

заттар мен материалдардың қасиеттері туралы стандартты анықтамалық мәліметтердің мемлекеттік қызмет базасы (СММҚ).

7: Сәйкестендірудің міндеті және функциялары.

Өнімді сәйкестендіру ерекше белгілер бойынша пайдаланыстағы белгілі бір өнімді өндіріс саласында бірмәнді өнімдермен салыстыра білуді қаматамссыз ететін процедура.

Өнімді сипаттау – тиісті құжаттарда белгіленген өнімді сипаттайтын белгілер, параметрлер, талаптар және көрсеткіштер жиынтығы.

Сәйкестендіру нәтижесі үлгіге немесе оның сипаттауына нақты өнімнің сәйкестігі немесе сәйкессіздігі туралы тұжырым.

Өнімді сәйкестендіру ықылассыз дайындаушыдан, жеткізушіден, тұтынушыны қорғау мақсатымен қоршаған орта, адам-ң өмірі, денсаулығы және оның мүлігі үшін өнім қауіпсіздігін қамтамассыз етеді және ұсынылған талаптарға өнім сәйкестігін растау мақсатымен жүргізіледі.

Сәйкестендіру нақты өнімнің белгіленген тәртәпте бекітілген немесе таңдалған үлгіге немесе оның сипаттамасына сәйкестігін растау үшін жеткілікті белгілер, параметрлер, көрсеткіштер және талаптар бойынша жүргізіледі.

Өнімді сипаттау үшін нормативтік құжаттардың және тауармен қоса жіберілетін құжаттардың кез-келген түр-і пайдалануы мүмкін. Соның ішінде:

мемелекеттік, мемлекетаралық, халықаралық және фирмалық стандарттар, ғылыми-техникалық және басқа қоғамдық бірлестіктер стандарты техникалық шарттар.
өнім қауіпсіздігіне қадағалау мен нормалауды жүзеге асыратын органдардың нормалық актілері, заңды және басқа нормалық құжаттардың актілері.
тауарлардың шығарылған жерімен сәйкестігін сериялы өнім сапасы стандарты, өлшеу құралдар құжаттары.
Құрастыру, технологиялық және пайдалану құжаттары (төлқұжаттар, пайдалану жөніндегі нұсқаулар)
өнім жеткізуге келісім-шарттар
айрықшылықтар мен техникалық сипаттар
дайындаушы фирманың талдамалы әдісі
зат таңдалар, құлақша қағаздар, өнім түр ақпараты бар ораманың әр түрлері:
белгіленген тәртіпте қолдану үшін қаб-ған өнімді сип-тын басқа құжаттар.

Сәйкестендірудің мақсаттары мен міндеті:

- сәйкестендіру саласындағы негізгі түсініктерді, құрылымдар, нормалар және құрылымдарды, ережелерді анықтау;

- тауарлардың біртекті тобын, нақты түрін және атауын сәйкестендіру үшін қажетті негізін құрайтын критерийлерді анықтау;

- сәйкестендірудің шынай критерийлерін анықтау үшін тауар мен көрсеткіштердің тұтынушылық қасиетін және оларды сипаттайтын мінездемелерін зерттеу.

Сәйкестендірудің функциялары:

Көрсеткіш – тауардың ұсынылған үлгісін нақты атаумен, сортпен, таңбамен, түрмен, сонымен бірге тауарлы партиямен ұйқастыру.
Ақпаратты – рыноктык қатынастардың субъектілеріне керек мәліметтерді тасымалдаушы; таңбада және тауар-жолдама құжаттарында көрсетілген мәліметтің тауардың ассортименттік керек-жарағына сәйкестілігін бекітеді.
Басқарушы – Сәйкестендіру өнім сапасы жүйесінің элементтерінің бірі ретінде қызмет етеді.

Сәйкестендірудің басқарушы функциясы сериясы 9000 «Өнім сапасын басқару» атты ИСО халықаралық стандарттарымен регламенттеледі. Бұл стандарттар Қазақстанда ешбір өзгертулерсіз енгізілген – сәйкестендіру өнім сапасы жүйесінің элементтерінің бірі ретінде қарастырылады...

Қазіргі жағдайда, бүкіл әлемде тауар сапасына тұтынушы ұсынып отырған талаптар қатаң түрге енді. Соның нәтижесінде, өнім сапасының жоғары деңгейін тұрақты қамтамасыз ету қажеттілігі туды, себебі онсыз кәсіпорынның экономикалық қызметінің әсерлі болуы мүмкін емес-ті.

Тұтынушы қажеттіліктерін қанағаттандыратын, өнім сапасына қойылатын талаптар стандарттар мен техникалық жағдайларда бекітіледі. Алайда, бұл нормативтік құжаттар, тауарды жобалау, жасау, өндіру, сақтау және өткізудегі іс жүзінде қол жеткен сапа деңгейінің, орнатылған талаптарға сәйкестілігіне кепілдік бермейді. Осының салдарынан, өнімге арналған талаптарды толықтыратын және технологиялық айналымның түрлі сатысындағы сәйкес еместіктің пайда болуы жайлы, сапа жүйесі элементтерін регламенттеу жолы арқылы, алдын ала ескертетін стандарттарды жасау қажеттілігі туды.

Қадағалау – бұл мағлұматтармен басқару әрекеттері және өндірістегі өнімді сапамен қамтамасыз ететін барлық үлгілерге тән.

ИСО 9001-9002 ХС-да 3 үлгі көрсетілген: жобалау не жасау, өндіру, монтаждау бен күту барысында сапамен қамтамасыз ету үлгісі (МОК-1-ИСО 9001); өндіру және монтаждау барысындағы сапамен қамтамасыз ету үлгісі (МОК-2-ИСО 9002); соңғы бақылау мен сынақтар кезіндегі сапамен қамтамасыз ету үлгісі (МОК-3-ИСО 9003).

ИСО 9001-9002 ХС-да өнімді сәйкестендіру мен қадағалау тұрғысында мынадай түсінік көрсетілген: «жабдықтаушы, қажетті жағдайда, өнімнің сәйкестендіру әдістерінің сызбадағы, құжаттардағы, техникалық талаптардағы нұсқасын және өндірудің, жеткізу мен монтаждаудың барлық сатысындағы құжаттарды орнатып, жұмыс күйінде ұстауы керек. Егер өнімнің қадағалануы анықталған талап болса, онда осы талаптар шегінде жеке өнім бірліктері мен партиялары сәйкестендірудің бірлік сипатында болуы тиіс. Мұндай сәйкестендіру, тиісті түрде, тіркеледі».

ИСО стандарттары сәйкестендіру тәсілдері ретінде келесі құжаттарды бекітеді: нормативтік (стандарттар, ТУ және т.б.) пен техникалық (сызбалар және т.б.), таңбалау мен тауар-жолдама құжаттары.

Таңбалауды регламенттеу, өнімді сәйкестендіру тәсілі ретінде, ИСО 9003 ХС және ИСО/МЭК 22 Басқармашылығы негізінде жүзеге асады. «Егер де бұл келісім шартта қаралса, онда өнім бірліктері немесе партиясы сәйкестендіру үшін таңбалану қажет» (МС ИСО 9003, п. 4.4).

ИСО/МЭК 22 Басқармашылығында таңбалаудың анықтамасы былай беріледі: «бұйым немесе орамаға салынған, бірінші ретте, бұйым идентификациясы мен оның жеке қасиеттерін көрсететін белгі».

ИСО 9004 «Сапамен жалпы басқару және сапа жүйесінің элементтері» туралы ХС-ның 14.2 пунктінде өнімнің сәйкес еместігін анықтау үшін әрекеттер жасалған. «Сәйкес еместікке күдік туғызатын өнім бірліктері немесе партия бірліктері дереу идентификациялануы және тіркелуі тиіс. Барлық мүмкін жағдайда алдыңғы партия өнімдерінің зерттелуін өткізу қажет».

Халықаралық практикада сәйкестендіру өндірістегі сапа жүйесінің элементтерінің бірі ретінде, сонымен бірге материалдарды (шикізат, жартылай фабрикаттар, толықтыру өнімдері, т.б.) және өнімнің сәйкестілігін (сәйкес еместігін) орнатуды басқаратын әрекет ретінде танылады. Сәйкестендірудің басты тәсілдерінің бірі – тауарды таңбалау.

ИСО ХС-ның өнімнің сапасы мен оны сертификаттауды басқаратын бөліміндегі, және де ҚР-ның ГОСТ бойынша сертификаттау жүйесіндегі негізгі Ережелеріндегі, сәйкестендіру жайлы ережедегі, ұқсастыру мәселесіндегі теориялық негіздер толық жетілдірілмеген, ал онсыз тауарды сәйкестендіру үшін практикалық әрекеттерді орындау қиынға соғады. Осылай, көрсетілген құжаттарда тек қана басқарушы функция назарға ұсынылған. Жоғарыда аталған басқа функциялар, басқа да көптеген сұрақтар секілді, мүлде жетілдірілмеген.

8: Сәйкестендірудің құрылымы. Сәйкестендірудің құрылымды элементтері.

Сәйкестендірудың құрылымды элементтері:

мүдделері
объектілері
субъектілері
түрлері
амалдары
әдістері
міндеттері

Сәйкестендіру объектілері - өнім, қызмет, құнды қағаздар (ақша, акциялар, векселдер, т.б.), ақпарат, жұмыс күші және сауда қызметіндегі басқа да объектілер.

Тауарды сәйкестендіруді іске асыратын субъектілер – рынок қатынасындағы барлық қатысушылар: даярлаушы – шикізаттарды, жартылай фабрикаттарды, толықтыру өнімдерін қабылдау және дайын өнімді шығару сатысында; сатушы – алып-сату, тауарды қабылдау және оны сатуға дайындау үшін келісім-шарт жасау сатысында. Тұтынушы да алатын тауардың сәйкестендіруін жүргізеді. Ол, көбіне, бұл процесті санасыз немесе жеткілікті мамандықсыз, тек өзінің өмірлік тәжірибесі мен біліміне сүйене отырып, орындайды.

9: Сәйкестендірудің түрлері мен тәсілдері.

Ассортименттік (түрлі),

Сапалық (өлшемді бағалау),

Тауарлы-партиялық (тауар партиясы).

Ассортименттік (түрлі) Сәйкестендіру – тауар атының ассортименттік бұйымдарына ұсынылып отырған талаптардың ескертілуімен белгіленуі. Сәйкестендірудың бұл түрі тауар атының барлық қызметіне сәйкес келу үшін қолданылады. Бірақ тауарды сертификаттауда оның ерекше маңызы жоқ. Сонымен бірге, түрлі Сәйкестендіру сәйкес емес, яғни жасанды тауарларды анықтау құралы болып табылады.

Сапалық (өлшемді бағалау) Сәйкестендіру – нормативтік құжаттарда қарастырылған сапа талаптарына сәйкес орнату. Сәйкестендірудың бұл түрі жіберілетін не жіберілмейтін ақаулардың бар-жоғын, сонымен бірге, таңбада және жолдама құжаттарда көрсетілген тауар сортының сәйкес келуін анықтауға мүмкіндік береді. Сәйкестендірудың бұл түрі сапаның басқыштаушылығының келесі түрлерін орнатады: стандартты, стандартты емес, өнімнің тағамдық мақсаттарға жарамдылығы немесе жарамсыздығы. Егер стандартты өнім тауар сортына бөлінетін болса, онда таңбада не жолдама құжаттарда көрсетілген тауар сортына сәйкестілік орнатылады. Сорттың сәйкес еместігін анықтау барысында Сәйкестендірудың теріс нәтижесі бұрмалаудың қайта сұрыптау деп аталатын түрін белгілейді.

Тауарлы-партиялық (тауар партиясы) сәйкестендіру – қызметтің аса күрделі түрі. Сәйкестендірудың бұл түрінің барысында нақты тауардың берілген бөлігіндегі бұйымдар (біріктірілген сынақ, орташа үлгі, жеке даналар) орнатылады. Көптеген жағдайларда Сәйкестендіру үшін белгілердің жоқтығы мен сенімсіздігі қиыншылық тудырып отыр. Белгілі аты бар тауардың бұйымын орнату өте қиын, мысалы: жоғары сорттан жасалған бидай наны бір наубайханада дайындалады, бірақ түрлі кезек барысында және әртүрлі жабдықтаушылардың ұндарынан жасалады.

Шет елдерде қорапқа не тауарға, тауарды сәйкестендіруге септігін тигізуші, соның ішінде нақты тауар партиясына кіретіндігі жайлы белгілі бір жеткізуші мәлімет салынады. Ресейде нақты тауар партиясын сәйкестендіру үшін таңба тек консервілерге, оның банкасы түбіне аты туралы (ОКП бойынша ассортименттік нөмірі), даярлаушы кәсіподақ туралы (ОКПО бойынша реттік нөмірі), бұл кәсіподаққа тиісті мәліметтер тізімінің индексі, кезек нөмірлері, дайындалған күні, айы және жылдық дайындаулардағы соңғы сандары (немесе жарамдылық мерзімі) белгіленеді. Сонымен қатар, тауарлы-партиялық сәйкестендіруді басқа да тағам өнімдерін дамыту үшін қолдану орынды болар еді.

Сәйкестендіру тәсілдері:

Тауарды сәйкестендіру тәсілдеріне, сәйкестендіру мақсатында қолданылатын сапа көрсеткіштерінің тәртібін белгілеуші нормативтік құжаттар (стандарттар, ТУ, ережелер және басқалар), сонымен бірге, техникалық құжаттар, соның ішінде, тауарлы-жолдамалар (қосымшалар, сертификаттар, сапалық куәліктері, пайдалану бойынша нұсқаулар, паспорт, т.б.) жатады. Тағам өнімдерін сәйкестендірудың басты тәсілі – таңба, яғни ол сәйкестендіру мақсатына жарамды мәліметтерді қамтиды.

Көрсетілген тәсілдердің тағайындалуы – сәйкестендіру белгілерінің тәртіппен орнатылуы. Бұл талаптарға, көбінесе, нормативтік құжаттар жауапты болуы тиіс.

10: Өнімді ассортименттік сәйкестендіру

Тауар атының ассортименттік бұйымдарына ұсынылып отырған талаптардың ескертілуімен белгіленуі. Сәйкестендірудың бұл түрі тауар атының барлық қызметіне сәйкес келу үшін қолданылады. Бірақ тауарды сертификаттауда оның ерекше маңызы жоқ. Сонымен бірге, түрлі сәйкестендіру сәйкес емес, яғни жасанды тауарларды анықтау құралы болып табылады.

Мысалдары -Шай

Шай – бұл, шай бұталары флештерін технологиялық өңдеу (толықтыру, қайыру, кептіру, басқа да ферменттеу түрлері) барысында алынатын өнім.

Ферменттеу дәрежесін белгілейтін технологиялық өңдеуге байланысты, шайдың қара, қызыл, сары және жасыл түрлері бар. Қара шай ферменттеудің ең жоғары дәрежесін иемденеді, оның пайда болуы қара түсті құрғақ шай мен қоңыр түсті шай тұнбасының бірнеше түрлерін араластыру арқасында. Қызыл шай ферменттеудің бір қалыпты дәрежесін алады, ал сары - әлсізін. Жасыл шай – ферменттелмеген күйде келеді, сол себепті оның тұнбасы ашық-жасыл түсті болады.

Шай атауы оның өсірілген жерімен байланысты – үнді, қытай, грузин, краснодар және т.б. Сыртқы көрінісі бойынша шайдың қара (жеке-жеке) және нығыздалған қышты не тақтайлы түрлері бар.

Сапасы бойынша қара шай келесі сорттарға бөлінеді: букет, жоғары, 1 және 2-сорттар, сонымен бірге 5,0тен 2,75 баллға дейін бағаланады. Ресейлік тұтынушылар қолданатын піл суреті бар Мәскеу өлшенетін шай фабрикасы шығаратын шай байламдары 3,25-3,5 баллға дейін бағаланады. Әлемдік стандарттарға сәйкес шай сапасын бағалайтын он баллдық шкала жасалынған және іс жүзінде. Бұл шкала шай өнімінің сорттарына сәйкес келеді.

Шай сапасын бағалау шкаласы

3-кесте

Сапа

Баға, баллдар

Ресейлік аналогы

Әлемдік таңбасы

Отандық таңбасы

Төмен

Орташадан төмен

Орташа

Орташа жақсы

Жақсы

Жақсыдан жоғары

Ең жоғары

Уникум

1-2

2,25-3,0

3,25-4,0

4,25-5,0

4,75-5,0

5,25-6,0

6,25-8,0

10,0

3-сорт, ұнтақ

2-сорт, III категория

2-сорт

I және II категориялар

1-сорт

жоғары сорт, II категория

жоғары сорт, I категория

букет

DOST

FANING

–

BOP

3-сорт

2-сорт

1-сорт

жоғары

экстра

букет

Жоғарыда көрсетілген бағалау шкаласына сәйкес, тұтынушы тек ең жақсы шай сорттарын қолданбайды деген тұжырымға келеміз. Алайда, 10 баллға сәйкес шай түрі (букет) сирек кездесетін болғандықтан, оны тіпті, ханзадаларда дәмін татып көрмеген секілді. Әзірбайжан және грузин шайларына тоқталсақ, оын сапа бағасы 3 баллдан артық түспейді, әлемдік рынокта тіпті қолданысқа ие емес; бұл шай өндіруші аймақтар әлемге әйгілі қатарларға кірмейді.

Шай – көп таралған және жақсы көретін сусындардың бірі. Таралу дәрежесі артқан және тұтынушылардың көңілінде орын тапқан шай кофені, сонымен қатар басқа да алкогольсыз (фанта, пепси-кола, кока-кола және т.б.) және әлсіз алкогольды (сыра) сусындарды артта қалдырды. «Коммерсант» журналында (1993ж. №26) жүргізілген сұрақ нәтижесінде жауап бергендердің 50%-ы шайды, ал кофені тек 30%-ы ғана ұнатады екен.

Шайдың ең жақсы сорттарының бағасы жоғары болуы, оны өсіру аймақтарының шектелуі (Ресейде тек Краснодардың Адлер аймағы) шайды бұрмалау әдістерін қолдануға жол ашады.

Шайдың сапалы бұрмалануына – қайта сұрыптау барысында, және де сапалы шайды ішілген шаймен толық немесе бөліктей алмастыру, жоғары сапалы атақты шай атауларын (үнді, цейлон, қытай) сапасы төмен атаулармен (грузин, әзірбайжан, краснодар, т.б.) алмастыру секілді әрекеттері жатады.

11: Тауарлы - партиялық сәйкестендіру.

Тауарлы – партиялық сәйкестендіру – қызметтің аса күрделі түрі. Сәйкестендірудің бұл түрінің барысында нақты тауардың берілген бөлігіндегі бұйымдар (біріктірілген сынақ, орташа үлгі, жеке даналар) орнатылады. Көптеген жағдайларда сәйкестендіру үшін белгілердің жоқтығы мен сенімсіздігі қиыншылық тудырып отыр. Белгілі аты бар тауардың бұйымын орнату өте қиын, мысалы: жоғары сорттан жасалған бидай наны бір наубайханада дайындалады, бірақ түрлі кезек барысында және әртүрлі жабдықтаушылардың ұндарынан жасалады.

Мысалдары Сүт және сүт өнімдері

Сүт – жануарлардың сүт шығу процесі кезінде пайда болатын табиғи өнім. Сүт азық-түлік өнімі немесе қайта өңделетін шикізат ретінде қолданылады. Қайта өңделетін өнімдерге қаймақ, қышқыл-сүтті өнімдер, балмұздақ, сүтті консервілер, сиыр майы (сары май және ерітілген май), ірімшіктер жатады.

Әртүрлі сүт құрамында 87% су, 2,5-4 % ақуыз, 1,5-6% май және 4%-ға дейін көмірсулар бар. Құрамында су мен тез сіңілетін май мөлшерінің көп болуымен сипатталатын сүт құрылымы мен сүтті сақтаудың аз мерзімі сүт және қышқыл-сүтті өнімдерін сапалық бұрмалаудың негізгі бағыттарын алдын ала анықтайды: сумен араластыру, қаймағын ала отырып, майлылығын азайту, қышқылдылығын азайту үшін консерванттар әлде заттар қосу.

Сиыр майы мен ірімшіктер. Сиыр майы мен ірімшіктердің сапалық бұрмалануы рұқсат етілмеген тағам қосымшаларын (мысалы, бояушы) қолдану арқылы іске асады. Сонымен қатар, май мен ірімшіктердің қайта сұрыпталуы жүргізілуі мүмкін, мұндағы қайта сұрыптау технологиялық және өткізу алдындағы күймен сипатталады. Соңғы жағдайда сақтау кезіндегі сапаның өзгеру құбылысы байқалады (ірімшіктердің кеуіп кетуі, дәмі мен иісін, құрамын нашарлататын майдың қызуы және т.б.).

Ассортиментті бұрмалау көбіне сиыр майында кездеседі – оны бөліктеп немесе жалпы түрде маргаринмен алмастырады, және де ірімшіктерде – аса құнды түрлері (Швейцар, Голланд ірімшіктер түрлері) ретінде құндылығы аз ірімшіктерді немесе майлылығы жоғары ірімшіктер ретінде (45-50%) майлылығы төмен ірімшіктерді ұсынады.

12: Өнімді квалиметриялық сәйкестендіру.

Квалиметрия (лат. /quails/ сапасы қандай + гр. /metron/ өлшеу) – әр түрлі объектілердің сапасын сандық бағалау әдістерін біріктіретін ғылыми сала.

Квалиметрияның негізгі мәселелері: өнімдердің сакпасын сипаттайтын көрсеткіштер номенклатурасын негіздеу; жобалау кезінде объектілердің сапа көрсеткіштерін анықтау әдістерін жасап дайындау; объектілердің сапа деңгейін тиімдендіру; бұйымдардың типтік өлшемдері мен параметрлік қатарларын тиімдендіру; талдап қорытылған сапа көрсеткіштерін құру принциптерін стандарттау және сапаны басқару кезінде пайдалану шарттарын негіздеу.

Квалиметрия объектілері «сапа» деген түсінікті қолдануға болатын кез келген объекті болып табылады. Объектілер туралы түсінікте мына жағдайды есте ұстау керек. Өнеркәсіптік өнімдердің объектілерінде қолданылатын көптеген ережелері мен әдістері ауылшаруашылық өнімдерінің объектілерінде де пайдаланылады.

Квалиметрияның негізгі мәселелері келесілер болып табылады:

сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау, техникалық тапсырмаға және нормативті құжаттарға келесі бақылау және қойылған бағаға мақсатымен өнімді аналогты функционалды көрсеткіштері қосылады;
сапа көрсеткіштерінің бағалық маңыздылығын анықтау мақсатында оларды өнімді өңдеуге техникалық тапсырмасына қосады;
Оларды нормативті құжаттардағы сапа көрсеткіштеріне талаптарды орнату;
өлшеу және тексеру негізінде сапа бағасы, сонымен бірге таңдалған;
техникалық құрылғылардың сенімділік көрсеткіштерінің негізінде қамтамасыз ету стратегиясын қайта өңдеу.

Бұл мәселелер келесі әдістерді қолданумен шешіледі:

эксперттік,
ықтималдылық және математикалық статистикалық теорияларды қолданумен қатар есептеулер;
тиімдендіру(оптимизазиялы).

Кез келген салалық әсер ету нәтижесі өнімділік, энергия, ақпарат, қызмет көрсету және басқа да жағдайлардағы қоғамдық және жеке қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады.

Белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін арналған процесс және әсер етудегі заттандыру нәтижесі өнімділік деп танылады.

Өнім сапасы деңгейінің бағасы деп бағалау қорытындысы түсіндіріледі, бағаланған өнім сапасының көрсеткіштерін базалық көрсеткіштермен салыстыру. Бұл баға сандық және сапалық формада әкелінген болуы мүмкін.

Өнім сапасының көрсеткіші оның құрамының тек біреуіне қатыстысы өнім сапасы көрсеткіші бірлікті деп аталады, оның құрамына бірден бірнешешесі қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.

Өнім сапасының комплексті көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің қатыстылығына байланысты оны дайындауға және эксплуатациялауға немесе қажеттілігінде қосындылау интегралды көрсеткіш деп аталады.

Өнім сапасы көрсеткіштерінің бір немесе бірнеше параметрлеріне байланысты болуы мүмкін. Өнім параметрлері өнімнің құрамы сияқты оның сапалық құрамына кіретін өнімнің құрамы және басқалары сияқты сандық сипатталады. Мысалы: металлкескіш станоктың ұзақмерзімділігін және өнімділік көрсеткіші кесу геометриялық және формалық өлшемдерінің өзара байланыстылығына қатысты табылады, оның конструктивті параметрі болып табылушылар. Техникалық құрылғылардың бастартпаушылық көрсеткіштері болып жиынтық өнімді қалдықсыз кесуде өзімен бірге конструктивті параметрді көрсететін функционалдық қатысы табылады.

Өнім сапасы көрсеткіштері техникалық бірлікте көрсетілген техникалық көрсеткіш атауын алып жүреді

Бағаны жүргізген кезде классификациялық, шектеушілік және бағалық көрсеткіштері ажыратылады.

Классификациялық көрсеткіштерге қатыстылар:

Өнімнің типөлшемдерінің параметрлік қатарын орнатушы көрсеткіштер (Мысалы: ожау ыдыстың сиымдылығы, жүк көтергіштің, машинаның жүк көтергішінің және тағы басқалардың сиымдылығы);
Қосымша құрылғының немесе өнім құрамының (қолма қол) тікелей көрсетілуі (күнтізбесі бар сағат, газды шаңдардан қорғайтын сағат және т.б.).
Өнім класын анықтаушы немесе оны талап етушілер тобының көрсеткіштері ( Мысалы: машинаға арналған радиоқабылдағыш және т.б.).
Саланы анықтаушы немесе оны қабылдау талабындағы өнімді орындау көрсеткіштер (Мысалы: тропикалық орындау, су астында жұмыс істеуге арналған құрал, сәулелену жағдайына және т.б.).

Шектеулілік көрсеткіштері – отандық және халықаралық стандарттар, басқа да нормативті актілердің талаптарын қанағаттандыратындай мағынада болуы керек.

13: Ақпараттық сәйкестендіру

Ақпараттық сәйкестілігін бағалаудағы теңестірудің ролі. Сәйкестілік – бұл өнімге, процеске немесе қызметке қойылатын талаптардың бәрін орындау болып табылады. Сәйкестілікті бағалау – белгіленген талаптарға іс жүзінде қол жеткізген сапа дәрежесінің салыстырылуы. Тауарлар сапасын сәйкестілікпен бағалау бойынша қызметтер: сапаны бағалау, сапаны бақылау және сәйкестілік сертификациясы. Бағалау қызметінің түрлері белгілердің ортақтық алғашқы екі кезеңді қамтиды - теңестіру және сынау, бұл кездерде сапаның іс жүзіндегі көрсеткіштер мағыналары анықталып, содан соң тауардың шынайылылығын дәлелдеу үшін қайталамаларымен салыстырылады, немесе базалық көрсеткіштермен, үлгілермен, эталондармен салыстырылады.

Бұл қызмет түрлері келесідегідей болып бөлінеді:

теңестіру мен сынаққа таңдалған номенклатуралық сипаттардың номенклатурасымен
бұл қызметті іске асырушы субъектілермен;
бұл қызметтің нәтижелерінде толтырылған ақырға құжаттамалармен;

Сапаны бағалау – сапаны іс жүзіндегі мағынасын анықтаумен және базалықпен салыстыруда сапа көрсеткішінің номенклатурасын таңдау бойынша операциялар жиынтығы.

Сапаны бағалау үшін көрсеткіштер таңдалады, сонымен НҚ қарастырылмағандары да, мысалы тұтынушының пендешілік тәжірибесінің негізінде құрылғандары, немесе басқа жарнамадан ақпарат алу.

Сапаны бағалауды нарық қатынастарының кез-келген субъектісі іске асыра алады: дайындаушылар, сатушылар, тұтынушылар.

Бағалаудың ақырғы нәтижесі техникалық құжат түрінде топтырылып белгіленуі мүмкін, сонымен қатар құжаттамалық жүргізуге ие болмауы да мүмкін. Сапаны бағалау НҚ талаптарымен белгіленген сәйкестілікті тексеру. Сапаны бақылау-компонентті бақылау органдарымен жүргізілуі мүмкін (мемлекет, ведомоство, фирма ішілік бақылау). Оған мемлекеттік сауда инспекциясының, мемлекеттік стандарттың, мемлекеттік қадағалау эпидемиялық санитарлық бақылау органдарының инспекторлары, кәсіпорындардағы ведомство мем бақылау бөлімдерінің бақылаушылары, сынақ зертханаларының қызметкерлері, тұтынушылары қатыса алады.

Тексерілетін көрсеткіштердің номенклатурасы НҚ қарастырылған талаптармен шектелуі мүмкін, ол толық немесе бірнеше көрсеткіштермен шектелуі мүмкін (мысалы бір органолептикалық көрсеткіштермен шектелуі мүмкін).

Сапаны бақылаудың ақырға нәтижелері бойынша тексеру актісі құрылады, ол бір бақылаушы мен немесе бақылау комиссиясымен құрылады.

Сертификаттау – теңестірілген өнім белгіленген талаптарға сай екендігін растайтын үшінші тараптардың әрекеті. Бұл анықтамада сертификация қызметін атқарушы тұлғалар анық көрсетілген. Оларға үшінші тарап, яғни заңды немесе физикалық тұлғалар жатады.

Сапаны бағалау мен бақылаудан бөлек «Сертификаттау» термині өнімді белгілі ережелермен ресмилеудің қажетті жағдайы. Тағамдық өнімдерді сертификаттау жүйесінде сынақтың алдында өнім органолептикалық және физикалық химиялық көрсеткіштері бойынша талаптар мен стандарттарға сәйкестігі тексеріледі.

Сертификаттау бұрын барлық көрсеткіштер үш топқа бөлінеді: 1- теңестіру мақсатындағы көрсеткіштер, 2- қауіпсіздік көрсеткіштерін нақтылау мен міндетті сертификаттау мақсатында міндетті талаптар үшін көрсеткіштерді нақтылау, 3- міндетті емес талаптарға қатысты емес кез келген көрсеткіштер бойынша.

Сертификаттаудың ақырға нәтижесі – сәйкестілік сертификаты алынады. Теңестіру бағалау қызметінің бастапқы кезеңі болып НҚ қарастырылып тек сертификатттау үшін ғана қажет, бірақ бағалау мен бақылау жүргізіле береді де. Теріс нәтижелерді идентификация әрі қарай сынақтарда жүргізілмейді.

14: Сәйкестендірудің критерийлері

Сәйкестендірудің критерийлері бұл – ұсынылған тауар атының, таңба немесе ілестірмелі нормативтік құжаттардағы атауымен немесе бекітілген нормативтік құжаттағы талаптармен ұйқастыруға мүмкіндік беретін тауарлар мінездемесі.

Сәйкестендірудің критерийі ретінде өнімнің сәйкеcтілігін дәлдікпен сипаттайтын көрсеткіштер қабылданады. Сәйкестендіру көрсеткіштеріне қойылатын талаптар төмендегідей:

белгілі бір түрге, атауға немесе өнімнің бір тобына типтілігі;
обьективтілігі
салыстырымдылығы
тексерістігі
бұрмалау мақсатында күрделілігі.

Комплексті немесе бірлікті көрсеткіштермен сипатталатын, бір – бірін толықтыртын және нақтылықтың түрлі дәрежесімен ерекшеленетін, типтілік аса маңызға ие. Осылай натуралды кофе үшін, сәйкестендірудің типтік критерийі ретінде кофеин құрамы қызмет атқарады. Алайда, натуралды ко-фенің дәнді алмастырушысы мен шашыратқысының кішкене ауысуында, кофеин бойынша кофе натуралдылығын сәйкестендіру әрқашанда мүмкін бола бермейді. Бұл жағдайда кофеин құрамының критерийі органолептикалық әдіспен және де микроқұрылым талшықтарының анықтамасымен толықтырылуы тиіс. Дәнді алмастырушыларды қосу, кофеге сәйкес келмейтін крахмал дәндерінің пайда болуына себеп болады және оны анықтау маңызды.

Жүзім шараптарына тиімді, сәйкестендірудің типтік және объективтік критерийі - өлшенген коллоидты бөліктердің саны мен мөлшері; элекролиттерді қосу барысындағы, коллоидты жүйелердің дисперттілігі мен беріктілігінің өзгеруін анықтайды, мысалы, NaCL және pH-тың өзгеруі.

Сәйкестендірудің критерийлері объективті болуы жөн, және де олар сынақтаушының субъективтік мағлұматтарына (оның компетенттілігі, профессионалдығы, даярлаушы немесе сатушының мүдделерін есепке алуы, т.б.), және де сынақты жүргізудің жағдайларына тәуелсіз болуы тиіс.

Стандарттарда, ТУ-да, тамақ өнімдерін және азық-түлік шикізаттарын сертификаттау жүйесінің Ережелерінде көрсеткіштердің 3 тобы қаралады:

органолептикалық;

физика-химиялық;

микробиологиялық.

Сәйкестендіру мақсатында, тауардың тұтынушылық қасиетін сипаттайтын тек органолептикатық және физико-химиялық көрсеткіштер жарамды. Микробиологиялық көрсеткіштерінің, ішкі әсер мен микрофлораның ұрықтануына байланысты болатын қауіпсіздік көрсеткіштеріне қатысы бар. Тамақ өнімдері микроағзалар үшін қоректендіргіш орта ретінде қызмет етеді, сол себепті, микроағзалардың ұрықтануы мен олармен өндірілетін микротоксиндердің бар болуы сәйкестендірудің критерийлері болып саналмайды.

Және де, сертификаттау сынақтары бойынша анықталатын, көптеген физико-химиялық қауіпсіздік көрсеткіштері де сәйкестендірудің критерийлері ретінде қарастырылмайды. Олар тек шикізаттың, тамақ өнімдерінің ластануы және экологиялық таза өнімдерге сәйкес еместігі жайлы жанама мағлұмат береді. Бұл мынадай қауіпсіздік көрсеткіштеріне қатысты: улы микроэлементтер, микротоксиндер, радионуклеидтер, антибиотиктер гормоналды препараттар, нитраттар және т. б.

Сәйкестендіру үшін қабылданған критерийлерді тексеру – басты талаптардың бірі. Қайта тексеру кезінде, идентификацияланушы объектінің көрсеткіштеріне қатысты сәйкестендіруді жүргізудің субъектілеріне, амалдарына және жағдайларына тәуелсіз, бір-біріне жақын нәтижелер алынады (тәжірибе қатысының шегінде).

Сәйкестендіру мақсатында органолептикалық және бөлек физико – химиялық көрсеткіштер аса маңызға ие.

Идентификацияланушы критерийлер бойынша объектіні бұрмалау кезіндегі қиындық сәйкестендірудың сенімділігі мен нақтылығына кепілдеме береді. Сол себепті, сәйкестендірудің критерийі ретінде бұрмалауды болдырмайтын мінездемелерді таңдау қажет. Бұған кеткен шығындар көп болуы мүмкін, және алынған кіріс бұрмалауға кеткен қаржыны өтей алмайды.

Бұрмалауға қиын осындай критерийлерге сиыр сүтінің майлы-қышқылды құрамы, шараптардың дисперттілігі, кофенің микроқұрылымы мысал болады.

Кейбір жағдайларда, органолептикалық және көптеген физика-химиялық көрсеткіштердің тексеріс пен объективтіліктің талаптарына жауап бермеуінің арқасында, бірін-бірі толықтырушы критерийлер жиынтығын қолданған жөн.

Тауарды сәйкестендіру бағалар жиынтығымен сипатталу керек, себебі типтік және күрделі бұрмаланатын критерийлерге мұның маңызы зор.

Әрекеттегі стандарттарда, ТУ-да және басқа да нормативтік құжаттарда мұндай критерийлер жоқ. Бұл критерийлерде регламенттенетін органолептикалық және физика-химиялық көрсеткіштер өнімді сәйкестендіруді толық жүргізбейді. Қазіргі уақытта сәйкестендірудің арнайы критерийлерін дамыту және сәйкес толықтыруларды стандарттар және азық-түлік өнімдері мен ауылшаруашылық шикізат бойынша ҚР-ның сертификаттау Жүйесінің Ережелеріне ендіру қажеті туып отыр.

Бірінші әрекеттер біртекті өнімнің екі тобы бойынша жүргізілген: өсімдік майы мен маргарин өнімі; ет пен оны қайта өндіру өнімдері (құс етін қоса).

Азық-түлік пен өнеркәсіп шикізаттарын сертификаттау Жүйесінің Ережелерінде сәйкестендірудің критерийлері ретінде сапа көрсеткіштері қарастырылады.

Өсімдік майы, майлы өнім, ет пен оны қайта өндіру өнімдерін сертификаттау Ережелерінде регламенттенетін сәйкестендірудің көрсеткіштер тізімінің талдауы көрсеткендей, бұл көрсеткіштердің тізімімен қатар сәйкестендірудің тәсілдері де келтірілген – Сәйкестендіруші функцияны атқаратын, бірақ критерий ретінде қолданылмайтын таңбалаудың түрлі амалдары. Бұл амалдар онша сенімді емес. Мысалы, шұжық батондарының жақсы байламасы мен таңбалануы қойылған талаптарға әрдайым сәйкес келмейді, кей кездерде бұрмалану әрекеттеріне тап келеді. Импорт қораптары және одақтық шұжықтар атауына арналған таңбалардың қолданылғаны жайлы оқиғалар мәлім. Белгілі бір атауларға бекітілген шұжық байламасының дұрыс нұсқасын жасамау – кең таралған құбылыс. Таңба өнім атауын, сортын белгілейді, алайда тауардың түп нұсқасына кепілдік бермейді. Таңба – бұрмалаудың объектісі.

Көрсеткіш тізімдерінің толық жетілмеуі мен жетіспеушілігіне, сонымен бірге осы тізіммен қарастырылған өнім атауының шектелуіне қарамастан, азық-түлік өнімдерін сертификаттау Ережелерінде сәйкестендірудің нақты критерийлері жетілдіріліп, регламенттелген.

15: Сәйкестендірудің ең сенімді критерийін таңдау

Сәйкестендіру критерийлері:

физико – химиялық;
микробиологиялық;

Сәйкестендіру критерийлері – бұл нормативті құжаттамаларда немесе белгіленген НҚ аталуы талаптарымен маркировка бойынша көрсетілген ауамен тауарды ұсынуға мүмкіндік беретін тауарлар сипаттамасы.

Стандарттарда, ТУ, азық түлік пен азық түліктік шикізаттарды сертификаттаудың Ережелер жүйесінде екі топтағы көрсеткіштерге бөлінген: физико – химиялық, микробиологиялық.

Физико – химиялық көрсеткіштер – физикалық және химиялық өлшеуші сынақ әдістерімен азық-түліктің физикалық және химиялық қасиеттерін анықтау;

Бұл көрсеткіштер бір текті өнімдердің белгілі тобына тән ерекше көрсеткіштер. Жалпы физико-химиялық көрсеткіштердің тізімі шектеулі және олар әрдайым идентификация мақсатында жарамды бола бермейді.

Көптеген физико – химиялық көрсеткіштері теңестіру критериі болып таңдалына алмайды, мысалы теңестіру критериі ретінде спирт, қант, шараптардың титрленген қышқылдығын таңдай алмаймыз. Өйткені қажетті нормаға дейін бұл көрсеткіштерді этил спиртін, қант пен қышқылды қосу арқылы жеткізуге болады. Сары майды теңестіру кезінде теңестіру критериі ретінде майдың массалық үлесін алуға болмайды, өйткені сары майға жалған маргарин жиі қоданылады.

ендіру ерін атаңыз және Критерий ретінде келесі талаптарға жауап беретін көрсеткіштер таңдалынады:

- өнімнің бір текті тобы немесе атауы, нақты түріне тән;

шынайылық, салыстырымдылық, тексеруге ыңғайылық, қиындық;
бұрмалау.

Натуралды кофе үшін тән қасиет – теңестіру критериі болып кофеин саналады. Бірақ оларды жартылай алмастыру кезінде натуралды кофеин бойынша теңестіруге әрдайым бола бермейді. Бұл жағдайда кофеиннің құрамдық мазмұны органолептикалық әдістермен толықтырылуы тиіс, сонымен қоса ұлпаларының микроқұрылымын анықтаумен жүргізіледі. Жүзім шараптары үшін теңестірудің шынайы критериі қалқымалы бөлшектердің мөлшері мен көлемі тән, мысалы NaCI, pH өлшеумен.

Идентификация – теңестіру сынаушының субъективті жағдайына тәуелді болмауы тиіс.

Сәйкестендірудың салыстырмалық аналитикалық талдау әдістері 1-кестеде келтірілген.

1-кесте

Әдістер тобы

Әдіс артықшылығы

Әдіс кемшілігі

Органолептикалық әдістер

қарапайымдылық, мүмкінділік, шапшаңдылық,

арзандық

бағалаудың субъективтілігі, салыстырмалы нәтижелердің жоқтығы, өлшем нәтижелерінің сипатталуы

Өлшеу әдістері

объективтілік, қайталанғыштық, нәтижелердің салыстырымдылығы мен тексерісі,

жалпы қабылданған өлшем бірліктерінде нәтижелердің белгіленуі

өлшеуге кететін жоғары материалдық және уақытша шығындар (өлшеудің техникалық әдістерін қолдану қажеттілігі және сынақтың жалғасуы)

білікті персонал мен сынақ базасының қажеттілігі

Аналитикалық талдау көрсеткендей, егер тамақ өнімінің сәйкестендіруі жоғарыда келтірілген әдістердің біреуімен нақты жүргізуге болмаса, онда сәйкестендіруді екі топтың әдісін біріктіре отырып қолдану арқылы анықтауға болады.

Өнімдерді сәйкестендіру кешенді бағалаудың сипатында жүреді, бұл күрделі фальсификацияланушы критериде маңызды.

Әрекеттегі стандарттарда және Т4 мен басқа нормативті құжаттамаларда критерийлер болмайды. Теңестірудің арнайы критерилерін жасау мен оларды стандарттармен ҚР серификаттаудың Ережелер жүйесіне ендіру қажет.

Өсімдік майы, май өнімдері ет пен оның шикізаттарды сертификаттау Ережелерінде теңестіру үшін көрсеткіштер тізімін талдау теңестіру құралдары келтірілген. Бұл құралдар қажетті дәрежеде қойылған талаптарға сай және сенімді.

16: Сәйкестендіру критерийлерінің органолептикалық көрсеткіштері

Органолептикалық көрсеткіштер – адамның сезім мүшелерінің көмегімен анықталатын негізгі тұтынушы қасиеттерінің мінездемелері.

Жалпы органолептикалық көрсеткіштерге сыртқы көрініс, дәм мен иіс, консистенция жатады. Сыртқы көрініс – форманы, бояуды, беттің қалпын көрсететін комплексті көрсеткіш. Кейбір тамақ өнімдеріне, өзіндік бірлік көрсеткіш ретінде бояуды (түс) ұсынады. Қалған органолептикалық көрсеткіштер жеке болып табылады.

Сыртқы көрініс – Сәйкестендірудің ең жеңіл және көп тараған критерийі ғана емес, сонымен қатар, ең бастысының бірі болып табылады. Даярлаушылырдың, сатушылардың және тұтынушылардың идентификация-лауы осы көрсеткіштерден басталады. Ал сәйкес еместікті анықтау барысындағы басқа критерилердің анықтамалары мақсатқа тиісті емес. Алайда сыртқы көрініс сәйкестендірудің критерийі секілді сенімділік-тің жетілген дәрежесімен қамтамасыз етілмеген, себебі тауардың бұрма-лануы көбінесе сыртқы белгілердің жасанды жолмен орнатылуы арқылы іске асады. Мысалы: кофе, шай, спирттік ішімдіктер, сары майды сыртқы көріністер бойынша Сәйкестендіру мүмкін емес, себебі қолданылатын алмастырғыштар көбінесе сыртқы көріністе болады, мұны натуралды өнімнен ажырату қиын.

Дәм және иіс – бұл тамақ өнімдерін сипаттайтын көрсеткіштер, бірақ олар сенімді критерийлер болып табылмайды. Себебі бұрмалану мүмкіндігі ықтимал. Осылай, шараптарды бұрмалаудың («қантты» немесе «жүзімді» шарап) кейбір тәсілдері барысында кәдімгі тұтынушыға дәм мен иіс бойынша жасандылықты анықтау қиынға соғады.

Консистенция – бұл сәйкестендірудің мүмкін критерийлерінің бірі болып табылады. Алайда алдыңғылары секілді сенімді емес. Кейбір тауарларды бұрмалау барысында консистенция өзгермейді, мысалы: спирттік және спирттік емес ішімдіктерді, сүтті, жануарлар майын араластыру барысында. Кей жағдайларда бұрмалаушылар консистенцияны натуралды аналог ретінде қолданылатын алмастырғышқа ауыстыруға тырысады. Жалпы органолептикалық көрсеткіштерден басқа көптеген тамақ өнімдеріне: ішкі құрылыс, мөлдірлік, қатты және сұйық фракциялардың қатынасы специ-фикалық тұрғыда тиісті. Сонымен бірге бұл көрсеткіштер идентификациялық мақсатта қолданылуы мүмкін.

Ішкі құрылыс көптеген синонимдерді қамтиды: фарштың қимадағы түрі (колбаса өнімдері), сурет (ірімшік), бөлгендегі түрі (мармелад), мякиш күйі (нан өнімдері). Бұл көрсеткіш комплексті әлде жеке болуы мүмкін. Мысалы, нанның мякишінің күйі – мякиштің түсімен, оның кеуектілігімен, созылымдылығымен сипатталатын комплексті көрсеткіш. Сол уақытта ірімшіктің суреті, фарштың қимадағы түрі және т.б. бірлік көрсеткіштеріне қатысы бар.

Ішкі құрылыстың көрсеткіші ең маңызды, алайда толық сенімді емес. Қалған спецификалық көрсеткіштерде де осындай кемшіліктер бар.

Органолептикалық көрсеткіштер жеңіл, оңай, бірақ сенімді емес келеді. Олар сәйкестендірудің жалғыз критериялары бола алмайды және физика – химиялық көрсеткіштерімен толықтырылуы керек. Бұл көрсеткіштер сенімділік пен обьективтіліктің үлкен дәрежесімен айырмашылық танытады.

Органолептикалық көрсеткіштерге қарағанда физика – химиялық көр-сеткіштер сәйкестендіруді таңдау арқасында қабылдануы тиіс.

17: Сәйкестендіру критерийлерінің физика – химиялық көрсеткіштері

Физика – химиялық көрсеткіштер – бұл тамақ өнімдерінің физикалық және химиялық қасиеттерінің көрсеткіші, оларды физикалық және химиялық жолдармен, құралдармен өлшейді және тексереді.

Бұл көрсеткіштер тек белгілі бір топтағы бір негізді тамақ өнімдеріне, ал кей жағдайда басқа түрлеріне спецификалық түрде сай. Физика – химиялық көрсеткіштер тізімі өте үлкен емес (мысалы, судың массалық және құрғақ заттардың үлесі) және олар әрдайым сәйкестендіру үшін жеткіліксіз.

Көптеген физика – химиялық көрсеткіштер сәйкестендірудің критерийі ретінде қызмет ете алмайды. Мысалы, сәйкестендірудің критерийі ретінде спирт, қант құрамын қолдану пайдасыз, себебі бұл көрсеткіштерді талап етілген нормаларға жеткізу, белгілі бір мөлшерде этил спиртін, қантты және қышқылды қоса отырып, оңайға соғады. Сары майды сәйкестендіру кезінде критерийі ретінде май ылғалдылығының массалық үлесін қолданудың қажеті жоқ, себебі, сары майдың бұрмалануы кезінде, оны көбінесе маргаринмен немесе басқа да аналогтарымен алмастырады.

Сәйкестендірудің критерийі ретіндегі көрсеткіштерге қойылатын талаптар төмендегідей:

белгілі бір түрге, атауға немесе өнімнің бір тобына типтілігі;

обьективтілігі пен салыстырымдылығы;

тексерісі, күрделілігі.

Комплексті немесе бірлікті көрсеткіштермен сипатталатын, бір – бірін толықтыртын және нақтылықтың түрлі дәрежесімен ерекшеленетін, типтілік аса маңызға ие. Осылай натуралды кофе үшін, сәйкестендірудің типтік критерийі ретінде кофеин құрамы қызмет атқарады. Алайда, натуралды ко-фенің дәнді алмастырушысы мен шашыратқысының кішкене ауысуында, кофеин бойынша кофе натуралдылығын сәйкестендіру әрқашанда мүмкін бола бермейді. Бұл жағдайда кофеин құрамының критерийі органолептикалық әдіспен, және де микроқұрылым талшықтарының анықтамасымен толықтырылуы тиіс. Дәнді алмастырушысын қосу, кофеге сәйкес келмейтін крахмал дәндерінің пайда болуына себеп болады. Жүзім шараптарына тиімді, сәйкестендірудың типтік және объективтік критерийі - өлшенген коллоидты бөліктердің саны мен мөлшері; элекролиттерді қосу барысындағы, коллоидты жүйелердің дисперттілігі мен беріктілігінің өзгеруін анықтайды, мысалы, NaCL және pH-тың өзгеруі.

18: Сәйкестендіру әдістері. Сәйкестендірудің органолептикалық әдістері

Сәйкестендіру әдістері. Сәйкестендіру әдістерінің екі тобы белгілі: органолептикалық және өлшеу.

Органолептикалық әдістер – бұл сапа көрсеткіштерінің мағынасын адамның сезім мүшелері арқылы анықтау әдістері. Қолданылатын сезім мүшелері мен анықталатын көрсеткіштерге байланысты органолептикалық әдістердің келесі топшалары белгілі:

Визуалды әдіс – көру мүшесі арқылы өнімнің сыртқы түрі мен түсін, ішкі құрылысы мен басқа да көрсеткіштерін анықтау;

Дәм тату әдісі - өнім дәмін тілдегі және таңдайдағы дәм сезу нүктелері арқылы анықтау;

Иіс сезу әдісі – иісті сезу арқылы анықтау;

Ет сезімі әдісі - өнім консистенциясын ет сезу арқылы анықтау.

Тауарлардың сәйкестілігін бағалаудағы теңестірудің ролі. Сәйкестілік – бұл өнімге, процеске немесе қызметке қойылатын талаптардың бәрін орындау болып табылады. Сәйкестілікті бағалау – белгіленген талаптарға іс жүзінде қол жеткізген сапа дәрежесінің салыстырылуы. Тауарлар сапасын сәйкестілікпен бағалау бойынша қызметтер: сапаны бағалау, сапаны бақылау және сәйкестілік сертификациясы. Балау қызметінің түрлері белгнілердің ортақтық-алғашқы екі кезеңді қамтыды-теңестіру және сынау, бұл кездерде сапаның іс жүзіндегі көрсеткіштер мағналары анықталып, содан соң тауардың шынайылылығын дәлелдеу үшін қайталамаларымен салыстырылады, немесе базалық көрсеткіштермен, үлгілермен, эталондармен салыстырылады.

Бұл қызмет түрлері келесідегідей болып бөлінеді:

теңестіру мен сынаққа таңдалған номенклатуралық сипаттардың талаптарымен
бұл қызметті іске асырушы субъектілермен;
бұл қызметтің нәтижелерінде толтырылған ақырғы құжаттамалармен;

Сапаны бағалау – сапаны іс жүзіндегі мағнасын анықтаумен және базалықпен салыстыруда сапа көрсеткішінің номенклатурасын таңдау бойынша операциялар жиынтығы.

Бағалаудың ақырға нәтижесі техникалық құжат түрінде топтырылып белгіленуі мүмкін, сонымен қатар құжаттамалық жүргізуге ие болмауыда мүмкін. Сапаны бағалау НҚ талаптарымен белгіленген сәйкестілікті тексеру. Сапаны бақылау-компонентті бақылау органдарымен жүргізілуі мүмкін (мемлекет, ведомоство, фирма ішілік бақылау). Оған мемсауда инспекциясының, мем стандарттың, мем қадағалау эписан бақылау органдарының мемлекеттік инспекторлары, кәсіпорындардағы ведомоство мем бақылау бөлімдерінің бақылаушылары, сынақ зертханаларының қызметкерлері, тұтынушылары.

19: Өлшеу әдістері. Өлшем әдістерінің топшалары.

Өлшеу әдістері – бұл сапа көрсеткіштерінің мағынасын техникалық өлшем амалдарымен анықтау әдістері.

Қолданыстағы өлшем амалдарына байланысты бұл әдіс түрі келесі екі топшаға бөлінеді:

Физикалық әдістер - өлшем амалдары арқылы (шамалар, физикалық құралдар, өлшем қондырғылары, т.б.) сапаның физикалық және химиялық көрсеткіштерін анықтау;

Химиялық әдістер – стандартты заттар, үлгілер, өлшеу құралдары мен қондырғылары арқылы химиялық көрсеткіштерді анықтау.

Физикалық және химиялық әдістердің түрлері: микроскопия, фотометрия, фотоэлектроколориметрия, хроматография, спектрофотомерия, ионометрия, флюоресценция және т.б. Органолептикалық әдістердің артықшылығы – қарапайымдылық, мүмкінділік, шапшаңдылық, арзандық.

Органолептикалық әдістердің кемшілігі – бағалаудың субъективтілігі, салыстырмалы нәтижелердің жоқтығы, өлшем нәтижелерінің сипатталуы.

Өлшем әдістерінің артықшылығы – объективтілік, қайталанғыштық, нәтижелердің салыстырымдылығы мен тексерісі, жалпы қабылданған өлшем бірліктерінде нәтижелердің белгіленуі. Бір әдістің артықшылығы екіншісінің кемшілігін жояды немесе жеңілдетеді, соның арқасында бүл екі топ комплексті түрде қолданыста жүреді. Бірін-бірі толықтыра отырып, бұл әдістер сәйкестендіру нәтижелерінің нақтылығын арттырады. Әрбір қызметке сай келетін құрылымдық элементтер сәйкестендіруге тән, алайда олардың құрамы, көбіне, тек осы қызмет түріне сәйкес келеді. Соңғы нәтиже – белгілі бір аналогқа қарастырылған талаптарға тауардың сәйкестілігін растау, осының нәтижесінде тауардың түп нұсқасы орнатылады. Сәйкес еместік аңғарылған жағдайда (теріс нәтиже) тауар бұрмалануы белгіленеді. Оң және теріс нәтиженің екеуі де тауардың кейінгі тағдырын анықтау үшін соңғы шешім қабылдайды.

Өнімді сәйкестендіру ерекше белгілер бойынша белгеле өнімдерді пайдалану айналыс өндіріс саласында бірмәнді тонн білуді қаматамссыз ететін процедура.

Сәйкестендіру нақты өнімнің белгіленген тәртіпте бекітілген немесе таңдалған үлгіге немесе оның сипаттамасына сәйкестігін растау үшін жеткілікті белгілер, параметрлер, көрсеткіштер және талаптар бойынша жүргізіледі.

Өнімді сипаттау үшін нормативтік құжаттардың және тауармен қоса жіберілетін құжаттардың кез-келген түрі пайдалануы мүмкін. Соның ішінде:

мемелекеттік, мемлекетаралық, халықаралық және фирмалық стандарттар, ғылыми-техникалық және басқа қоғамдық бірлестіктер стандарты техникалық шарттар.
өнім қауіпсіздігіне қадағалау мен нормалауды жүзеге асыратын органдардың нормалық актілері, заңды және басқа нормалық құжаттардың актілері.
тауарлардың шығарылған жерімен сәйкестігін сериялы өнім сапасы стандарты, өлшеу құралдар құжаттары.
Құрастыру, технологиялық және пайдалану құжаттары (төлқұжаттар, пайдалану жөніндегі нұсқаулар)
өнім жеткізуге келісім-шарттар
айрықшылықтар мен техникалық сипаттар
дайындаушы фирманың талдамалы әдісі
зат таңдалар, құлақша қағаздар, өнім түр ақпараты бар ораманың әр түрлері:
белгіленген тәртіпте қолдану үшін қабылданған өнімді сипаттайтын басқа құжаттар.

20: Өнімді сәйкестендіру үшін жүргізілетін процедуралар сатысы.

Өнімді сәйкестендірудің жүргізу процедурасы

Сәйкестендіру процедурасы келесі сатыларды қамтиды:

тауар-жолдама құжаттарына аналитикалық талдау жасау;
партияны алдын-ала қарау және өнім таңбасы, қорабының аналитикалық талдауы;
өнімді органолептикалық және физика-химиялық көрсеткіштер бойынша сынау.

Алғашқы саты – келісім шарттың аналитикалық талдауы, фактураның,

өнімнің шығу сертификатының, көлік үстемесінің есебі, даярлаушы куәлігінің, сәйкестікті сертификаттау сапасы өз құрамындағы мәліметтердің салыстырылуы арқылы жүзеге асады.

Екінші саты – таңбаны тексеруді жүргізу. Таңба тауар қағазында, жапсырмада, ыдыста және тұтынушы қорабында міндетті түрде болуы қажет.

Тауар қағазы таза, бүтін, қатты және ұқыпты жабыстырылған болуы керек, және де өзінде келесі мәліметтерді қамтуы тиіс:

даярлаушы ел (жеткізуші);

даярлаушы өнеркәсіп;

штрихтік код;

тауар атауы мен оның құрамы;

нетто массасы;

өндірілген күні мен сақтау және өткізу бойынша жарамдылық мерзімі;

сақтау жағдайлары (егер өнім сақтаудың ерекше жағдайларын қажететсе);

тағамдық, энергетикалық құндылық;

нормативтік құжаттардың көрсетулері;

клас көрсетулерімен тағамдық үстемелерді қолдану туралы мәлімет;

үстемелер немесе олардың, ЕЭС елдерінің кодтау индексі бойынша,

көрсетулері.

Тағам өнімінің таңбасы мен қорабының, нормативтік құжаттамаларда және жеткізу туралы келісім шарттарындағы талаптарға сәйкестілігі тексеріледі.

Қорап түрі, көліктік ыдыстың бір бірлігіндегі тұтынушы ыдысының бірлік мөлшері, тұтынушы ыдысының бір бірлігінің массасы, сиымдылығы есеп-фактураға сәйкес партияға тексеріледі.

Көліктік тұтынушы ыдысында көрсетілген өнім даярлаушы (даярлаушы ел), өнім шығуы туралы сертификаттың мағлұматымен және өнім партиясымен бірлесе жүретін басқа да құжаттармен салыстырылады.

Өнім партиясының көлемі тауарлы-көліктік үстемелер, есеп-фактура және өнім шығуының сертификаты бойынша тексеріледі.

Өнімнің жасалған күні, жарамдылық мерзімі, өнім қағазында және қорабында штампталған сапа куәліктерімен не күнімен тексеріледі.

Кейбір жағдайларда даярлаушы өнеркәсіптің сапа куәлігі өнім шығару нормативтік құжаттамалары жайлы мағлұматтарды, өнім құрамы туралы мәліметтерді қамтиды.

ҚР-да өндірілетін өнімдегі органолептикалық және физика-химиялық көрсеткіштер әрекеттегі нормативтік құжаттаманың талаптарына сәйкес анықталады.

Өнімге органолептикалық баға беру үшін қолданылатын келесі әдістер:

Дәм тату әдісі - өнім дәмін тілдегі және таңдайдағы дәм сезу нүктелері арқылы анықтау;

Иіс сезу әдісі – иісті сезу арқылы анықтау;

Ет сезімі әдісі - өнім консистенциясын ет сезу арқылы анықтау.

Физика-химиялық көрсеткіштер бойынша сынақтар (өлшеу әдістері) – бұл сапа көрсеткіштерінің мағынасын техникалық өлшем амалдарымен анықтау әдістері.

Қолданыстағы өлшем амалдарына байланысты бұл әдіс түрі келесі екі топшаға бөлінеді:

Физикалық әдістер - өлшем амалдары арқылы (шамалар, физикалық құралдар, өлшем қондырғылары, т.б.) сапаның физикалық көрсеткіштерін және химиялық әдістер – стандартты заттар, үлгілер, өлшеу құралдары мен қондырғылары арқылы химиялық көрсеткіштерді анықтау.

Органолептикалық және физика-химиялық көрсеткіштер бойынша шеттен әкелінген өнімнің бағасы даярлаушы елдің нормативтік құжаттамаларына сәйкес жүргізіледі, ал бұл болмаған жағдайда, ҚР-да келісім шарт талаптарына сай өндірілген және таңба немесе келісім шартта көрсетілген басқа да көрсеткіштерге сәйкестендірілген аналогтік өнімнің нормативтік құжаттамаларына сәйкес жүргізіледі.

Сәйкестендірудың салыстырмалық аналитикалық талдау әдістері 1-кестеде келтірілген.

1-кесте

Әдістер тобы

Әдіс артықшылығы

Әдіс кемшілігі

Органолептикалық әдістер

қарапайымдылық, мүмкінділік, шапшаңдылық,

арзандық

бағалаудың субъективтілігі, салыстырмалы нәтижелердің жоқтығы, өлшем нәтижелерінің сипатталуы

Өлшеу әдістері

объективтілік, қайталанғыштық, нәтижелердің салыстырымдылығы мен тексерісі,

жалпы қабылданған өлшем бірліктерінде нәтижелердің белгіленуі

білікті персонал мен сынақ базасының қажеттілігі

Ұзақ мерзімді келісім шарттар мен республикаға тамақ өнімінің белгілі бір түрін жеткізу барысында, ол өнімнің сертификаттауын өткізетін орган сәйкестендіруді өнімнің алдын ала жүргізілген сынақтарындағы бақылау үлгісі мен нақты көрсеткіштері бойынша іске асырады.

21: Бұрмалау. Тауарды бұрмалаудың тарихы.

Тауардың бұрмалануы, құқықтық тұрғыда, түрлі тауарлық алданыстың, залымдықтың мәні болып саналады. Бұрмаланған тауардың тұтынушы денсаулығына тигізетін зақымын ескере отырып, бұрмалау туралы заңдық актілерді жасау барысында, өндіруші мен делдал залымдық деп квалификацияланған алданыстың бір түрінің қармағына тұтынушыны түсіп қалудан сақтап, және де сатып алушыны өзінің сатып алған затының шынайы артықшылықтары туралы хабарландырып отыруы тиіс. Тамақ өнімдерін, ойыншықтарды, тұсқағаздар, бояуларды, және де тамаққа, оны дайындауға арналған ыдыстарды құқықтық күзетке ала отырып, жоғарыда аталған тәсілді Германия (1879ж.) заңдары қолданды. Бұл заң, бұрмалауға әрекет жасау және тауар саудасын бақылауға қарсылық көрсету іс-қимылдарын қатаң түрде жазалады: полицейлердің сауда ережелері жайлы жарлықтарын бұзған адамға 150 маркаға дейін айып тағылып, қамауға алынады, ал 6 айлық түрме мерзімі және 1500 маркаға дейін айып – тамақ өнімдерінің жасанды түрін өндіріп, оны сақтау мен сатуға бағытталған іс-әрекеттер иелеріне тағайындалады.

Тамақ өнімдерінің бұрмалануы туралы заң XIX ғасырда дамыған европалық елдерде – Францияда (1851ж.), Италияда (1890ж.), Бельгияда (1891ж.), кейін Англияда, Австрияда, Швейцарияда қабылданған. Бұл елдердің заңдарында тауарды бұрмалау үшін жазалау шаралары қарастырылған – қатаң айыпақылар, оның өлшемі тауар бұрмалануынан зардап шеккен тұтынушы денсаулығына тигізілген зақым дәрежесіне байланысты; шаралары – азаматтық құқықтан, құрмет атағынан айыру, қамауға алу және түрмеге отырғызу.

Тауар бұрмалануы туралы түсінік әртүрлі европалық елдерде түрліше қалыптасты, осыған сәйкес тамақ өнімдерінің жасанды түрін шығару әрекетіне қолданылған жазалау түрі де түрлі болды. Англия мен Австрияда жаза түрлері жеңіл болды, себебі бұл елдердің заң шығарушы органдары, өздерінің қатарында өнімнің бұрмаланғанын білмеу себептен, әдейі емес сауда жасау оқиғаларының тіркелмегеніне байланысты, бұрмалану туралы түсінікті шектеді.

Германияда сатушының тауардың жасандылығын анықтай білмеуі оны жазадан босатпады.

Ресейдің мұрағат құжаттарына қарағанда, бұрмалау мәселесі жаңа түсініктер қатарына жатпайды. I Петрдің билігі кезінде астананың базарларында тамақ тауарларының саудасы жайлы көптеген қаулылар қабылданған. 1713 жылғы 18 қыркүйектегі сенат қаулысында былай жазылған: «Ет қатарларында бұрынғыдай тек таза малды сойып, сату керек, ал біреудің малы ауру болса, оны соймай, сатпай, жасырын түрде қасапшының осы әрекеттерді істемеуін болдырмау үшін қатаң бақылап тұру керек».

1718 жылғы қаулыда «таза емес жейтін ас пен өлексенің» саудасына тыйым салынып, қатаң жазалау шаралары орнатылған: «бірінші айыпқа – қамшымен ұру, екіншісіне – каторгаға жіберу, үшіншісіне - өлім жазасы тағайындалған».

1722 жылғы қаулыда былай жазылған: «тың етті иттерге тастап, әлде бөлек жерлерде көмкеру керек, ал егер біреуде саудаға түскен өлексе бар болса, оларды қамшымен сабап, мұрнын кесіп, каторгаға жіберу керек ». Өнім сапасын бақылау полицияға жүктелген. Сенаттың жарлықтары бойынша (1756ж.) азық-түлік өнімдерінің базардағы бағасын бақылап отыратын полицияның құқықтары анықталды. «Пристав базардағы өз бөлігінің жағдайын тексеріп отыруы тиіс, түскен шағымдарды қарап, қымбат бағаларды өзгерту қолынан келмегендіктен, басқару органдарына ұсынады ».

Алайда, жазалардың қаталдығына, өнімнің жақсы сапалылығын бақылап отыратын, арнайы қызмет полициясына көмектесетін мекеменің қатысуына қарамастан, мәселе XVIII ғ. ортасы мен XIX ғ. бас кезінде актуалды болып қала берді. Бұл туралы 1837, 1841, 1861, 1866 жылдардағы қаулылар куәландырады. Осылай, әлемдік соттармен жөнделетін жазалар туралы Қаулы бойынша «саудаға дайындалған, денсаулыққа зиян әлде бұзылған жейтін керек-жарақ пен ішімдіктер саудасына, сол секілді денсаулыққа зиян заттардан ыдыс-аяқтар жасағаны үшін» (115б.) 100 рубльге дейін айып пұл салынған немесе бір айға дейін қамау мерзімі тағайындалған.

1890ж. 12 мамырдағы Заң бойынша саудаға дайындалған немесе сауданың өзіне, сауда және өнеркәсіп орындарындағы бұрмаланған тауардың сақталуы теңестірілді. Жазалар да артқан: 300 рубльге дейін айып пұл және 3 айға дейін қамау мерзімі.

Заң шығарушы органдарда ескертілген азық-түлік өнімдерінің арасында нан, ет (1845ж.), сиыр майы, маргарин және жасанды сары май, майлар (1891ж.) болды. Кейінірек тізімге ара балы, кофе, сүт, ұн, сыра, қант, шай, әйел сүтін алмастырушылар және т.б. енді.

XX ғ. басында Ресейде өнімнің бұрмалануы жайлы мәселе қайта өрістеді. Жүзім шараптарының бұрмалануы туралы мағлұматпен иемдене отырып, профессор В.Е. Таиров елдің әйгілі ғалымдарына, қызмет барысында кездесетін жасанды өнім туралы өздерінің ойларын айтуға ұсыныс жасады. Жіберілген мағлұматтарға негізделе отырып, В.Е. Таиров «Азық-түлік өнімдерінің бұрмалануы туралы» заң жобасын жасады (Азық-түлік тауарларының бұрмалану мәселесі жайлы мағлұматтар. С.-Пб., 1901ж; В.Е. Таировтың бастамасымен жасалған заңдардың жеке жобасы. Одесса: Шарапшылық жаршысы, 1901ж. ). Алайда бұл заң белгілі бір ойларға байланысты қабылданбады. Бұрмалану туралы заңдар әлі күнге дейін Ресейде қабылданылған жоқ.

Бұрмалау барысында қолданылатын көптеген қосымшалар адам ағзасына зиянды. Осылай, сүрлеуші агент ретінде қолданылатын бор қышқылының 0,5-3 г пайдаланған мөлшері асқазандағы өңез бен эпителийдің бөлінуіне соқтырады, бұл ас қорыту процесіне зиянды. Соданы сүтке қосу нәтижесінде асқазандағы тұз қышқылының пайда болуы жойылып, бактериалды флора құртылады.

Революцияға дейін Ресейде бұрмалаудан сақтанудың заңдық шараларымен қоса, бүгінгі күн көзқарасы бойынша социалды деп атауға болатын шара түрлері қабылданғаны жайлы ескертіп кеткен жөн. Осылай, жасанды тауарды өндірушінің аты, тегі барша жарияланған, бұрмаланған тауарды анықтау әдістері кітаптарда жазылып, баспада шығып отырған. Осындай кітаптардың бірі – физика және химия профессоры А. Альмадингенаның «Жасанды тауарды үй жағдайында анықтау» - азық-түлік өнімдерінің, үйді жөндеу барысында қолданылатын кейбір заттардың, тағам дайындау технологиясында пайдаланылатын химиялық заттардың бұрмалануын анықтауға көмектеседі. Қызықтыратыны, осы анықтауыштар ішінде бор қышқылының, салицил қышқылының және сүт пен басқа да тамақ тауарларының бұрмалануы барысында қолданылатын басқа қосымшалардың Сәйкестендіру рецепттері келтірілген.

22: Өнімді бұрмалаудың әдістері және түрлері

Бұрмалау (лат сөзі Calsifico – қолдан жасанды жасаймын) – сатып алушыны алдау жолымен және жаман оймен объекті сату – сатып алуын жалған терде жасау әрекеттері.

Бұрмалау – тұтынушылардың тауарға деген сұранымын төмендетеді немесе қолданылуы мақсатымен сақталуының сапасының төмендеуі.

А₃- гүл өнімдерінің бұрмалануы өндірісте өнімдің әртүрлі жағдайға түсуі, мысалы сыртқы көрнісінің төмендеуі немесе қоғамдық құндылығының жоғалту, сонымен қатар қорғанысы.

Ауыстырушы және дефекті тауарлар бұрмалауға жатпайды, егерде маркасында немесе тауардың құжаттарында оның жасанды аталуы көрсетілсе.

Бұрмалау бөлімдері және идентификация екеуі бір нәрсе, бұрмалау жағдайының бір мүмкіндігі.

Бұрмалау түрлері

Бұрмалауда бір немесе бірнеше тауар жасанды болады, ол бұрмалаудың бірнеше түрін көрсетеді.

ассортименті (түрлері)

сапасы

көлемі

бағасы

информациясы

Әрбір бұрмалау түрінің тауарды жасанды етудің өз әдістері бар.

Сапалы бұрмалану – сулардың қосылуы, түрлі тағам қосылыстары, көп сапасыз компоненттер, сапалы өнімді имитатормен немесе басқа заттық қосылыстармен алмастырылуы.
Бағалы бұрмалану – сапасы аз тауарды өте сапалы тауармен бағалау.
Көлемді бұрмалану - тауардың дұрыс емес өлшенуі.
Ақпараттық бұрмалану - тұтынушыға толық емес және тауарға қатысты ешқандай ақпарат берілмеуі.

23: Ассортименттік бұрмалау түрлері және пайда болу жағдайлары.

Ассортиментті бұрмалауда жасандылық толық немесе бөлек-бөлек ауыспалы тауарлы түрде жүреді.

Ауыстырымға белгілі сипаттамаға ие: табиғи тауарға қаржы өте арзан, тұтынушылық жағдайлар төмен, сыртқы көрінісі, түсі, иісі және дәмі, консистенциялық ұқсастықтары төмен.

Бұрмалауға байланысты ауыспалы және бұрмаланған өнімнен айырмашылықтары төмендегі бұрмалау әдістері бойынша:

өнімді сумен бөлшектік алмастыру;
өнімге төмен бағалы, алмастырғыш қосу, табиғи өнімді имитатормен алмастыру.

Барлық алмастырғыштар 2 топқа бөлінеді. Азықтық және азықтық емес.

Азықтық алмастырғыштар – арзан бағалы азық, ол табиғи өнімнен бір немесе бірнеше жақтарымен айырмашылықта болады.

Ассортиментті бұрмалау ретінде көбінеше төмендегі азықтық алмастырушы өнім мен заттар қолданылады.

Суды – сұйық өнім үшін, басқа имитаторлар бірнеше сипатттамаға түрлері байланысты.

Су – мөлдір, түссіз өнімдер үшін өте кең тараған алмастырғыш, әсіресе бұл спиртте, арақта, түссіз мөлдір сұйықтық, ақ шарап, минералды суда қолданылады. Ал боялған сусындарда қосымша бояғыштар қолданылып, олар табиғи түсін ұқсатырады. Мысалы, боялған су арқылы ассортименті бұрмалауға коньякты, қызыл шарап, сыра, квас, боялған алкогольсіз сусындарды мысалға келтіруге болады.

Суды сапалы бұрмалау табиғи өнімде алмастырғыш ретінде қолданылады, табиғи өнімді сумен еріткенде немесе ылғандандырып (мысалы, қант, құрғақ жеміс және т.б. құрғақ азықты ылғал жерге қояды).

Суды алмастырғыш ретінде қолданған кейбір жағдайда өнім табиғи және сапасыз болса өнім жауап шықпайды. Ассортиметті бүрмалауды сумен араластырғанда иісінен немесе дәмінен оңай білуге болады, ал сапалы фальцификацияда өз көлемнен аз қосылса оны тек қана тәжірибелі дегустатор біле алады. Көптеген тұтынушылар оны байқамайды немесе өзінің ойына сенімді болмайды әсіресе органолептикалық бағада.

Шырынға және шарапқа 10% су қоссаң дегустаторлар оны байқамайды. Ал 20% су қоссаң дегустатор сапасына күдік білдіреді және 50% қосылғаны олар дәмінің сулылығын айтады.

Белгісіз дәрежеде суды қосу бұрмалауда тек қана оның физ-химиялық көрсеткіштері арқылы қант немесе қышқыл арқылы білуге болады 10% су қосымша қант және қышқыл, құрғақ зат мөлшері нормаға сәйкес келмейді. Титрленген қышқыл өзгеремейді, себебі суды қосқышды дипссоцияциялы қышқыл және қышқыл тұзға көтеріледі ол ион Н⁺ ерітіндісін құрамын көтереді. Тек көп көлемде (30%) физ. химиялық көрсеткіш өзгереді.

Азықтық алмастырғышқа, азықтың имитаторлар кіреді, олар арнайы табиғи азықтың тауарға алмастырғыш ретінде ойлап табылған. Мысалы: дән негізінде кофелі сусын, концентрант, шырын, сусынға қолданылатын синтетикалық бояғыштар, қышқыл, ароматтағыштар.

Ассортиментті бұрмалау бір бөлімі ролик түрде табиғи өнімдерді алмастырады. Бір бөлімін немесе толық жоғары сапалы тауарды басқа арзандау тауармен алмастыру, ол сол топқа немесе басқа топқа жатуы мүмкін. Картоп крахмалын бұрмалаулауды бидай ұнына немесе жүгері крахмалына. Кең тараған бұрмалау түріне сары майды маргаринмен алмастыру.

Азықтық емес алмастырғыштарға органикалық минералды азыққа жарамайтын заттар жатады. Олардың көбі адам денсаулығына зиян келтіреді, кейбір жағдайлардаөнімге алып келеді.

Азықтық емес алмастырғышқа көбіне бор, известь, күл ұнға араласпа ретінде, крахмалды қолданылады. Кейбір жағдайларда ұнға улы химиялық жолмен өңделген дәнді майдасын қосады. Қазіргі уақытта бұрмалау әдісінде бұндай жағдайлар кездеспейді.

Тамырлы заттардан картопты бұрмалау әдісінде алынуына ретінде жер тармақ өсімдік қалдығы кіреді.

24: Өнімнің (тауардың) квалиметриялық бұрмалану түрлері.

Азық-түлік тауарларын классификациялау – бұл оларды жалпы және көбірек әсер етуші белгілер бойынша топоарға және кластарға жіктеу.

Классификациялаудың негізгі белгілері: тауарлардың шығу тегі, химиялық құрамы, белгіленуі, т.б. Осыған байланысты азық-түлік тауарларының әр түрлі классификациясы қалыптасады, бірақ олардың біреуі де жалпыға ортақ емес.

Оқып-үйрету классификациясы бойынша барлық азық-түлік тауарлары келесі топтарға бөлінеді: дән-ұннан жасалған; көкөністер мен саңырауқұлақтар; крахмал өнімдері, қант, әсел, кондитерлік тауарлар; дәмдік, астық майлар; сүт өнімдері; Жұмыртқа, ет және балық өнімдері; астық концентраттар. Аталған классификациялауды топтауда тауарларды негізгі шикізат бойынша, ал жеке топтарын бұл белгі бойынша біріктіруге болмайды. Дегенмен мұндай ретсіздікке қарамастан бұл классификациялау оқу орындарында тауартану курсын оқыту ыңғайлы болғандықтан, сату тәжірибесіне жақын және көп қолданылады.

Топ ішіндегі тауарларды шикізатқа, өндіріс технологиясына, әдісіне, сапасына және т.б. белгілеріне байланысты түрге, типке, сортқа кейде одан да кіші кластарға, топтарға(нөмір, марка) жіктеледі. Мысалы, ұнтақты дәннің түріне байланысты: құлмақ, бидай, кебек, т.б; өңделуіне байланысты: өңделген, бүтін және жарма; сапсына байланысты сорттарға: жоғарғы, 1-ші, 2-ші болып бөлінеді. Тауардың сорты тауардың сапа белгісімен анықталады.

Тауар сортынан ерекше, табиғи сорттар ботаникалық принциптері бойынша топталады және атауларға иеленеді. Осылайша, жемістердің табиғи сорттарын помологиялық, жүзімді – ампелографиялық, жидектерді – тұрмыстық-ботаникалық деп атайды.

Тағайындалуына байланысты астық өнімдері былайша бөлінеді:

Дәстүрлі технологиялармен өндірілген және негізгі тұрғындар тобына белгіленген жалпы тұтыну өнімдері;
Емдік және емдік-профилактикалық өнімдер- арнайы емдік және профилактикалық тағам ретінде жасалған майсыз, калориясыз, қанттың азайтылған мөлшерімен, т.б.
Балалар тағамы – 3жасқа дейінгі дені сау және ауру балаларға арналған.

25: Өнімнің (тауардың) сапалық бұрмалану түрлері.

Сапалы бұрмалау – тауарды азықтық немесе азықтық емес заттардың көмегімен органолептикалық шектерін жасау.

Бұл бұрмалауда сол тауардың нормасында көрсетілген аттар қолданылады, бірақ деген градациядағы сапалы бұрмалау әдістері. Сапасын жоғарлату үшін қоспа, ұқсастырғыш-алмастырғыштарды қолдану.

Қоспалар – бұл зат немесе шикізат, оны азық өнімге тұтынушылық сапасын арттыру үшін қосады.

Азықтық қоспаларды азық-түлік өндірісінде және азықтық және импорттық тауарларда әсіресе – шығыс – европада, азықтық өнімнің рецептінде көрсетілгенше қолданылады. Көптеген отандық және импорттық тауарларды әсіресе – шығыс – европада, азықтық қоспаны қосуға мүмкіндік берген, олар «Кодекс Алиментариде» маркасы «Е» белгісімен, реттік номерімен (мыс: Е300-лимон қышқылын) қолданылады. Бұндай азықтық қоспаны қолданылады бұрмалауға жатқызуға болмайды. Сапалы бұрмалау рұқсат етілген және рұқсат етілмеген, рецепте көрсетілмесе қоспаларды тұтынушы олардың назары үшін қолданылады.

Сапалы бұрмалауға бояу немесе азықтық ароматтау, ол рецепте, сынада өнімнің қасиетінде көрсетілген. Бұрмалаудың соңғы мақсаты – тұтынушылардың тауарға деген сапасы өнімге деген тұтынушының қасиетіне байланысты.

Рұқсат етілген азықтыққа қоспаны қосу, регистураға байланысты болады, егер жаңалық болмаса өзгерісі туралы және рецепті оның бұрмалануы тұтынушыны алдау болып табылады. Жаңалықтармен қамтылған тұтынушыны тауарды өзі таңдауға болады. Рұқсат етілмеген қоспаларды қосуға болмайды, себебі ол тұтынушы денсалығына қауіпті болып табылады. Және де, оған гигиеналық сертификат және сәйкестік сертификаты берілмейді.

Бұрмалаудың бұдан қауіпті түрлері бар – төменгі сортты кофе дәніне сұрғыш өң беру үшін, оны аммиакпен бірге суда немесе қорғасын барабанында өңдейді. Кофені қазіргі заманға өңдеу әдісі: қуырылған кофе дәніне жылтырақ беру үшін қуыру кезінде өсімдік майы немесе маргарин қосады. Кофені бұрмалаудың бірінші 2 әдісі денсаулыққа зиян. Кофе дәндерін маймен өңдеу зиянсыз бірақ сапалы тауар түрінде сатылады. Бірақта кофе ұзақ сақталса, май бұзылады, онда перекис, альдегид және кетон түзіледі. Бірақ иісі бойынша ажыратуға болады. Зиянды келтіру жағынан өнімді бұрмалау түрлі сатыларға бөлінеді, тұтынушының өміріне және денсаулығына қауіпті.Қауіпсіз бұрмалауда тұт/ға тек материалды немесе моральды шығын келтіріледі, қауіптіде – сонымен қатар өміріне және денсаулығына зиян келтіреді. Бұл 2 түрінде де администрациялық және қылмыстық іс қаралады.

Сорттың ет, шұжық, ұн, крахмал, кофе реализацилауға бұл тауарлар толығы мерсформирлейді.

Сонымен қатар тауардың бір бөлігі, сақтау кезеңіінде оның сапасы өзгереді. Бұл жағдайда тауардың сорты, көрсеткіші төмендейді. Мысалы: шай, ірімшік, сары май, маргарин кіреді.

26: Өнімнің (тауардың) мөлшерлік және көлемдік бұрмалану түрлері

Мөлшерлік – бұл тауар өлшемін білдіреді, (масса, көлем, ұзын ж.т.б) керекті нарядтарда тауардың өлшемі көп болуы.

Қате өлшеу әдісі – бұл тек сатушы немесе істеушінің, онда ірі түбегі қателік, таразыға толмауы. Өлшегіш таразылардың қате өлшеуі.

Таразыны қате орнату (дәннің бір шетіне басқа зат орнату). Таразыны тексеру және реттеу талап бойынша оны нольдік белгіге қою. Өлшегіш құралдың анық көрінбеуі. Құралдың өлшеу көрсеткіш шкаласын шетіне немесе үстіне, төменгі белгімен көрсету. Тауардың масса нетто, массасы төрт секілді стандарт секілді, маршровкада көрсетілгендей, тұтынушы, алушыны тара алдау (жұқа қабырға). Мысалы: бөшкеде және басқа үлкен тауарларды қораптарда, олардың ішінде тауарды жүктеуде ауыр заттар болуы мүмкін (тас, қыш т.б.).

Бұрмалаудың бұл түрі сатуға жұмысшы ұсақ немесе өндірістік ыдыстарда (мысалы: тауарды шығаруда қайта 0,5 мг алынады).

Қосымша жүкті қолдану, тауарға қосу және өлшемдік – қолдану, аталуы құрғақ жапырақ қабтауда, оны жарты қаптау, массадан бөлек жұқа басқа заттар салу. Сатып алушы оны көрмейді.

Көлемді бұрмалау – бұл тұт/ны тауар өлшемдерінің кішірейтудің амалы, алдау, (масса, көлем, ұзындығы ж.т.б) керекті наряд-құжаттарда тауардың өлшемінің аз болуы.

Өтірік орта өлшемді қолдану (тастар, өлшем, өлшегіш ыдыс) немесе дәл емес өлшегіш тех/лық құрал (таразы, жабдық ж.т.б.)

Ашық емес немесе өтірік өлшегіш заттар - өтірік заттар қолданылады (тастар, өлшем, ыдыс т.б.) құрал (таразы ж.т.б) оларды мөлдір желім және мемлекеттік орган белгіленбеген заттарды қолдану.

Қате өлшеу әдісі – бұл тек сатушы немесе істеушінің ісі, онда ірі түбегі қателікті, таразыға толмауы мүмкін. Өлшегіш таразылардың қате өлшеуі.

Таразыны қате орнату (дәннің бір шетіне басқа зат орнату). Таразыны тексеру және реттеу оны нольдік белгіге немесе талап қою. Өлшегіш құралдың анық көрінбеуі. Құралдың өлшеу көрсеткіш шкаласын шетіне немесе үстіне, төменгі көрсету. Тауардың масса нетто, массасы төрт секілді стандарт секілді, маркировкада көрсетілгендей, тұтынушыны, алушыны тара арқылы алдау (жұқа қабырға). Мысалы: тауарды бөшкеде және басқа үлкен тауарларды шығару, оларды жүктеуде ауыр заттар болуы мүмкін (тас, қыш т.б.).

Қосымша жүкті қолдану, тауарға қосу және өлшемдік – қолдану, аталуы құрғақ жапырақ қабаттауда, оны жарты қаптау, массадан бөлек жұқа басқа заттар салу. Сатып алушы оны көрмейді.

Сапалы бұрмалауды өндірісте қолдануы – тауарларды қаптағанда, сусынды құюда немесе сату орындарында массалы бұрмалануы.

27: Өнімнің (тауардың) құндық бұрмалану түрлері.

Құндық бұрмалау – тұтынушыны жоғары баға тауарды бағасы төмен тауармен алмастыру немесе аз көлемді тауарды көп көлемде көрсету арқылы сату болып табылады.

Нарықтық қатынастар экономикасында, оған тән еркін бағалар тек қана өндірушілер арасындағы бәсекелестікпен реттелетіні белгілі. Сондықтан құндық бұрмалауға қазіргі кезде кездесетін мынадай мысалдарды келтіруге болады - төмен сапалы өнімдерді жоғары бағалаумен және бұрмаланған қауіпті тауарларды сату, өткізу арқылы, сонымен қатар осы тауарға демпинг бағалар (төмен бағалар) ұсыну арқылы тұтынушылардың қызуғышылығын құрастыру мақсаттарында іске асырылуы.

Бұрмалаудың бұл түрі – кең тараған түрі, өйткені ассортименттік және көлемдік бұрмалануды да қамтиды. Құндық бұрмалаудың басты мақсаты тұтынушыны алдау болып саналады және бұрмалаушылар заңсыз пайда табу көзін заңсыз тауар бағасын көтеру арқылы жүзеге асырады. Ондағы базар есебі бойынша тұрақсыз әрдайым өзгеріп тұруы, тауардың төмен сапалығы. Қауіпті тауар мүмкіншілігімен немесе бәсекелестікте бағаның түсуі арқылы сатылады.

Бұрмалаудың түрлі бағалығы бар:

бағасы бойынша тауарды бұрмалаулы реализациялау
табиғи аналогия бойынша тауарды төмен бағамен реализациялау
табиғи аналогия бойынша тауарды көтеру бұрмалау реакциясы.

28: Өнімнің (тауардың) ақпараттық бұрмалану түрі.

Ақпараттық бұрмалау деп – тұтынушыға тауар жайлы дәл емес немесе жалған мәлімет беруді айтамыз. Бұл бұрмалау кезінде жалған мәлімет тауардың құжаттарында, сертификатында, маркировасында және жарнамасында беріледі.

Ақпараттық бұрмалау кезінде төмендегі мәліметтер анық берілмейді; тауардың аталуы, шығарушы мемлекет, өнімнің шығу және сақтау мерзімі, оны сақтау шарттары, өнімнің құрамы, тауарды өндіруші фирма, оның көлемі көрсетілмейді немесе дұрыс емес болады.

Көбіне өнімді өндіруші жақ туралы жалған ақпарат беріледі, штрих коды бұрмаланады. Біздің нарыққа келетін отандық және шетелдік бұрмаланған тауарлардың көбінде шығарушы мемлекет пен өндіруші кәсіпорын туралы жалған мәлімет берілген. Сонымен қатар тұтынушылардың ықыласына бөленген фирмалық тауарларға бұрмалау көп кездеседі. Бұл кезде өнімнің тауарлық фирмалық белгісі бұрмаланады да, осының салдарынан өздерінің тауарларын жарнамалайтын өндіруші кәсіпорын материалдық және моральдық шығынға тап болады. Өйткені осы сапасы төмен бұрмаланған тауарды фирмалық белгісімен сатып алған тұтынушы өнімді шығарушы кәсіпорынға деген сенімін жоғалтады. Мысалға шай өнімдерін келтіруге болады.

Өнімнің сапасы мен құрамы туралы тұтынушыға мәлімет жеткізу ҚР

"Тұтынушы құқықтарын қорғау туралы" заңында регламенттелген. Заңда қандай өнімге немесе өнім топтарына маркілеу белгіленуі туралы айқындалған.Осы заңға сәйкес тауардың маркілемеуі ақпараттық бұрмалау болып және өнім бұрмаланған деп тәркіленуі мүмкін. Өкінішке орай осы кезеңге дейін белгіленген маркілеу ұн мен ұннан жасалған өнімдерге (мысалы нан), кондитерлік өнімдерге, балық және ет өнімдеріне жүргізілмейді. Көптеген фирмалар өнімдерін қолдан жасаушылықтан қорғау үшін қосымша белгілер қояды. Мысалы: кең танымал алкогольді өнімдегі белгі – көзқарасы өзгермелі «Распутинді» мысалыға келтіруге болады. Тауарларды бұрмалаудан сақтау мәселесі күн өткен сайын актуальды болып келе жатыр. Көптеген жапсырмалы этикеткаларды қолдану тауар корабын безендіру үшін ғана емес, сонымен қатар оны бұрмалаудан сақтау үшін де жарамды. Қорғану үшін колданылатын жапсырмалы материалдар тауар қораптарын ұрлықтан, ауыстырудан, ашудан немесе дұрыс қолданбаудан қорғайды. Мысалы кейбір жапсырма материалдар бірнеше функция орындай алады, ол тауардың сақтау шарттарының бұзылғандығын көрсете алады (жылы жерде этикетканың түсі өзгереді). Осыған қарай тауардың түпнұсқалы екеніне көз жеткізуге болады.

Тауардың ақпараттық қорғануы туралы айтқанда оның қорабының бұрмалануы туралы да айтып кеткен жөн, өйткені қазіргі кезде жоғары сапалы полиграфия - тапсырыс берушілердің кең шеңберіне қол жетімді болып жатыр.

Тауарларды қорғау үшін белгілерді (этикетка) қолдану - салыстырмалы қымбат емес әдіс. Кез келген тауар белгімен қапталған және жабдықталған болуға тиіс. Белгілі саудалық кіршең (маркі) орауын көшіріп алу және оны күмәнді ішіндегісімен толтыруға деген қызығушылық күн өткен сайын арта түсуде. Өз абыройын және өнімін қорғау үшін фирма өндірушілер тауарларының орамаларын, жапсырма этикеткалары мен қораптарының өзгертуіне және де күрделенуіне үнемі қаржы бөліп тұруына мәжбүр.

Әрине, бұрмаланған, жалған тауардан сақтайтын бірден-бір абсолютті құрал жоқ. Бір адаммен жасалғанды, басқалары да шығара алады. Барлық заттар бұрмаланады, жақсы қорғанысқа ие ақша белгілері де жасанды болуы мүмкін. Басты мәселе, жасандылық бұрмалаушыларға қандай шығынға түсетінінде. Тауарларына қорғаныс құралдарын орнату өнім өндірушілердің жеке өз шаруалары. Бұрмалаушылар тек бұрмалауға тұратын өнімді ғана жасайды, яғни бұрмалауға кеткен шығын осы бұрмаланған тауарды сатқан кезде үстеме қаржы пайдамен ақталған кезде ғана. Егер жалған тауардың құны түпнұсқалы тауар құнымен бірдей болған жағдайда, бұрмалаудың еш бір мағынасы жоқ. Өндірушіге өз тауарын қорғаудың тиімді бір құралын табу керек. Ол өзіне қымбатқа түспейтін бірақ бұрмалаушылар үшін үлкен бір қиындық пен кедергі тудыратын қорғаныс амалы болуы шарт.

Ақпараттық бұрмалаудың тағы бір түріне тауар орамасының бұрмалануы жатады, көбінесе өндірістік және тұтынушылық түрлері.

Қаптау орамасы - тауардың бір құрамы, оның сыртқы көрінісін, қалпын, айқындайтын. Орама қаптаудың басты мақсаты тауарды шығыннан қорғау, ал қоршаған ортаны залалсыздандыру. Алайда сәнді безендірілген ораманың сырт көрінісі, тұтынушының тауарды сәйкестендіруін және де тұтынушылық бейімділігін қалыптастырады. Мысалы: өнімнің бояу түрі, сырт көркемділігі, қалпына байланысты.

Бұрмалау тек қана маркілеу және орама қаптауды ғана қамтымайды, сонымен қатар жалған құжаттар мен сертификат жасау да кездеседі. Соңғы уақытта жалған құжаттардың ішінде тәркіленгені - сертификат жасау көбейіп кетті. Бақылау кезінде 50% жасанды сертификат екені анықталады.

Жасанды сертификат жасаудың бірнеше әдісі бар:

сертификаттың түпнұсқалы бланк қағазына жасанды тауардың немесе сертификат сынақтарынан өтпеген тауар туралы мәліметтерді енгізу бойынша, бұл кезде сертификаттау органдарының жалған мөрлері қолданылады
сертификаттың түпнұсқалы бланк қағазы көшірмесі мен мөрлерін қолдана отырып, кейбір жазба мәліметтерді өзгерту (өндіруші кәсіпорын атауын, мерзімін, шыққан күнін және т.б.) арқылы жасанды тауардың мәліметтерін кіргізеді
сертификаттау органдарының сынақ жүргізу алдында өнімнің (қауіпсіздігін тексеру мақсатында) белгілі бір тауар партиясына сәйкестілігін анықтамауы салдарынан түпнұсқалы сертификат берілуі

Ақпараттық бұрмалаудың кең тараған себептерінің бірі сертификация жүргізу құзырына ие органдардың бұл қызмет түрін жоғары бағалауы. Кейде сертификациялау қызметі тауар партиясы құнының белгілі бір пайызы түрінде бағаланады. Көптеген сарапшылардың пікірі бойынша бұл дұрыс емес, өйткені сынақ жүргізуге кететін шығын тауар партиясының көлеміне қатысы шамалы ғана.

29: Өнімнің технологиялық және сатылым алдындағы бұрмалануы.

Өмірлік тәжірибеде көбіне тауарлардың комплекстік бұрмалану түрлерімен кездесеміз. Бұрмаланудың бұл түрі өзіне бір немесе одан да көп бөлек жасанды тауарлар түрін қосады.

а) технологиялық

б) бастапқы сатылым алдында

Технологиялық бұрмалауда тауарлардың көшірмесі технологиялық процесстің кәсіпорын циклында орындалады. Бұрмаланудың мұндай жеңіл мысалы арақтың, шараптың техникалық спирттің пайдалануымен дайындалуына, әр түрлі ет болып саналатын шикізаттарды шұжық өніміне қосуына әкеліп соғады.

Бастапқы сатылым алдындағы бұрмалау кезінде тауарлардың көшірмесі оларды сатылымға дайындау кезінде немесе тұтынушыға жеткізу кезінде өтеді. Мысалы: сары май деп есептелетін маргарин реализациясы; сапасыз тауарлардың сапалы тауар түрінде көрсетілуі. Бұндай жағдайда фальсификацияның жоғарыда айтылғандары қолданылады.

Фальсификацияның келесі түрлері бар:

комплекстік фальсификация өзіне көшірме тауардың екі түрін қосады.
технологиялық фальсификация етті емес шикі немесе еттің аз процентті кәсіпорындарда болатын жағдай.

Бастапқы бұрмалауда сақтау мерзімі өткен немесе мерзімі өзгертілген, сапасы нашар маргаринде сары майға алмастыру кездеседі.

Жарнамаларда көбінесе йогуртты калориясы аз және пайдалы, диеталық өнім ретінде көрсетеді, бұл өнімнің шынында осындай пайдалысы болса, тәртіп бойынша өнімдер дәріханаларда сатылуы тиіс.

Тағы бір мысал- 20-25% су және эмульгатор қосылған сары май, денедегі қандағы қызыл қанды құртады және рак ауруына шалдықтырады.

Ассортименттік бұрмалану басқа сырттың толық ауысуымен, түрімен, атының бірнеше әдістерімен және сыртқы көріністерімен, сапалы өнімдердің ауысуы, аз пайызды ұқсас өнімдердің сақталуымен өндіріледі.

Сонымен шығарылған шешім:

Сапалы бұрмалану – сулардың қосылуы, түрлі тағам қосылыстары, көп сапасыз компоненттер, сапалы өнімді имитатормен немесе басқа заттық қосылыстармен алмастырылуы.
Бағалы бұрмалану – сапасы аз тауарды өте сапалы тауармен бағалау.
Көлемді бұрмалану - тауардың дұрыс емес өлшенуі.
Ақпараттық бұрмалану - тұтынушыға толық емес және тауарға қатысты ешқандай ақпарат берілмеуі.

Дәлдік тауарлар – тағамдық өнім топтары, басты байлық ретінде дәлдік тауардың артықшылығы болып табылады.

Басты квалификациялар келесілер:

Дәмдік қоспалар
Құрамына алкалоидтар кіретін тауарлар (шәй,кофе)
Этил спирті кіретін тауарлар(спирттік сусындар)

Көп көшірме болатын тауарлар:

Қаймақты май
Минералды су
Автобөлшектер
Кофе
Шәй
Машина ұнтақтары
Сусабындар
Сыртқы киім
Темекі

30: Бұрмалауды болдырмау жолдары. Өнімді бұрмалаудың жауапкершілігі.

Бұрмалаудың салдары:

Рыноктык қатынастағы әрбір субъекті үшін бұрмаланған тауарлардың өндіру, тарату және тұтыну салдары белгілі бір қаупіқатерлілік пен шығындармен байланысты.

Бұрмалаудан үлкен шығындарға ұрынатын – тұтынушылар. Егер бұрмаланған тауарлар алмастырғыштарды қолдану барысында қауіпті болса, онда тұтынушы өміріне, денсаулығына және мүлкіне тигізілген зардап қаупі орасан зор болады.

Сонымен бірге, бұрмаланған тауарларды алу кезінде тұтынушыға материалды және моральды залал тигізіледі, ақшалай қаржы шығындалып, және де бұрмалауға тексеру барысында ашылған алданыс адамдарды көптеген жүйке ауруларына әкеп соқтырады.

Бұрмалау салдарынан тек жеке тұтынушы ғана емес, сонымен қатар жалпы қоғам да айтарлықтай шығынға ұшырайды.

Базарда айтарлықтай мөлшерде қауіпті азық-түліктің пайда болу нәтижесін беретін ассортиментті және сапалық бұрмаланудың кең таралуына байланысты, қоғам мүшелері денсаулығының нашарлау қаупі төнуде, өмір ұзақтығы төмендеп, кеселден не тамақтан улану (мысалы, канцорегенді заттармен, т.б.) өлімдері көбейіп жатыр, сапасы төмен және құндылығы аз азық-түліктердің өзіндік салмағын көтеру арқылы жүргізілетін тамақ құрылымы нашарлауда. Ақырында, мұның бәрі жалпы қоғамның өмір сүру сапасының нашарлауына зор әсерін тигізеді.

Тауарларды бұрмалау барысында табиғи, шикізаттық және еңбек ресурстары ұтымды қолданылмайды, себебі сапасы жоқ өнімдердің өндірісіне шикізат, отынды-энергетикалық ресурстар, табиғи материалдар мен адам еңбегі пайдаланылады.

Қоғамның моральды-өнегелі ұстанымдарының кемуіне куә ретінде алып-сату объектілерін бұрмалау жолымен алдау жағдайларын айтуға болады.

Жеке тұтынушы мен қоғамға қарағанда, бұрмалаушы-даярлаушылар мен сатушылар бұрмаланған тауарларға үстемеленген жоғары бағалар арқасында заңды емес кіріске ие, сол мақсатпен бұл операциялардың орын алып отырғаны анық. Сонымен қатар, олар зор қауіп-қатерлілікке де ұшырайды, себебі тауардың бұрмалануы анықталу барысында айып пұл тағайындалып, тұтынушыға тауар атының жасандылығын жеткізу мақсатында қайта таңбалау туралы бұйрық беріледі, егер азық-түлік өнімдеріне тиісті болса, және бағаны түсіреді, ал күрделі салдар барысында (өлім, т.б.) бұрмалаушылар жауапкершілікке тартылады. Ерікті, реттелмеген бағалар бар болса, соңғы үкім міндетті емес. Алайда сапасы төмен немесе жоғары бағалы және үстемеленген сапасы бар тауар бағасына теңестірілген құндылығы аз тауар өткізілімінің бәсеңдігі, әлде жоқтығы қаупі бар. Егер бұрмалану анықталып, тауар қауіпті деп мойындалса, мысалға, сертификаттау сынақтары алдында Сәйкестендіру, сапаны бақылау кезінде, онда бүкіл тауар партиясын жою туралы бұйрық шығады. Бұл операция барысында пайда болған, партияны сатып алу құны және жеткізуге жұмсалған қаржымен анықталатын шығындар (көлікке, жоюға жұмсалған қаржы) мен материалдық зиян шегу көлемі заңды емес кіріс көлемінен көптеген есе асып түсуі мүмкін. Тауарды өндіру және жеткізу әрекеттерінде айыпталған тауар мен кәсіпорынға тұтынушы сенімі жоғалады, нәтижесінде кәсіпорын үлкен көлемдегі материалдық шығындардан зардап шегеді.

Жоғарыда аталынған салдар әлеуметтік, экономикалық және моральды тұрғыда сипатталады. Бұрмалаудың құқықтық салдарын регламенттейтін заңдық актілердің жоқтығы кең өріс алуда. Заң қатарларын және нормативтік құжаттарды жанама түрде қолдану бұрмалаудан сақтану шараларының бірі болып отыр.

Бұрмалаушылардың заңды емес қызметін қысқарту үшін ескерту және жазалау шараларының жинағы қажет.

Ескерту шаралары әлеуметтік және әкімшілік болуы мүмкін. Мақсаты – алушылар мен тұтынушыларды тауар бұрмалануының түрлі тәсілдерімен алдау күйіндегі құқық бұзушылықтың алдын алу.

Ескерту шараларының әлеуметтік түрінің мінездемесі:

жоғары білікті компетентті мамандарды дайындау – тауартанушылар, эксперттерді, олардың ақпараттандырылуын қамтамасыз ету, бұл бұрмаланған тауардың саудаға, қоғамдық тамақ өнімдеріне және тұтынушы қолына түсуін қақпайлайды. Сол үшін аталған мамандарды дайындау бойынша оқу жоспарына «Тауарларды Сәйкестендіру мен бұрмалау» деп аталатын арнайы пән немесе «Тауартану» курсының жеке бөлімдері енгізілуі тиіс. Көрсетілген мәселе бойынша кітаптар, мақалаларды баспадан шығару;
бұрмалаудың мүмкін амалдары мен тәсілдері, сонымен бірге оны белгілі бір тауарлардан анықтау әдістері туралы тұтынушыларды ақпараттандыру, осы мәселеге байланысты мағлұматтарды жариялау.

Шаралардың әкімшілік түрінің мінездемесі:

тәуелсіз экспертиза органдарын құру, бұл алушы не тұтынушының тауардың ассортименттік керек-жарақтары мен сапасына күмән туғаны кезде, тауар идентификациясын жүргізуге көмектеседі:
бұрмаланған тауардың кейінгі жағдайын қадағалау ретін анықтау, қауіпті тауарларды жою, қайта таңбалауды, бағаны кемітуді және шартсыз әлде тамақ мақсатында шартты түрде қауіпті емес жарамдыларды қайта өндіруді бақылайтын компетентті органдарды анықтау;
өнімді сертификаттау мен мемлекеттік бақылау механизмін жетілдіру. Сертификаттау органдары мен мемлекеттік бақылау органдары өз компетенциялар шегінде тәуелсіз экспертиза мен Госсанэпиднадзорды бұрмаланған тауар партиясы анықталғаны жайлы ақпараттандырып, және оны жою немесе басқа да әрекеттер қолдану туралы бұйрық бере отырып, бұрмаланған тауарды қадағалауды қамтамасыз етуі тиіс. Бұдан басқа, олар рұқсат етпеу шараларын бұйыру арқылы немесе жазалау шараларын айып пұл тағайындау арқылы жүргізу керек, ол үшін арнайы нормативтік құжат - «Бұрмаланған тауарларды анықтау кезіндегі бұйрықтар беру мен айып пұл тағайындау тәртібі» жасалуы тиіс.

Заңдық актілердің жасалуы мен қолданылуы ескерту және жазалау шараларына тиісті.

Біздің елде тауардың бұрмалануына праволық қатынасты регламенттейтін заңдар жоқ. Алайда ҚР-ның кейбір заңдары қауіпті тауарларды өндіретін және олар туралы сенімсіз мәлімет беретін бұрмалаушыларға жанама түрде қолданылуы мүмкін.

Бірінші кезекте бұл ҚР-ның «Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы» Заңына тиісті. 4-бапта былай айтылған: «Сатушы (даярлаушы, орындаушы) тұтынушыға сапасы стандарттардың міндетті талаптарына, келісім шартқа, кәдімгі жағдайда қойылатын талаптарға, және де сатушымен (даярлаушымен, орындаушымен) ұсынылған тауар (жұмыс, қызмет) жайлы мәліметке сәйкес болатын тауарды сату керек (істелген жұмыс нәтижелерін өткізу, қызмет көрсету)». 5-бап тұтынушы өмірінің, денсаулығының, қоршаған ортасының қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуіне құқығын бекітеді және даярлаушыларға қауіпті тауарларды өндіруді жедел тоқтату, оларды қолданыстан шығаруға байланысты шараларды қолдану туралы бұйырады.

6, 7, 8-баптарда тұтынушылардың мәліметке, және оған тиесілі талаптарға құқығы қарастырылады, ал 10, 11, 12-баптарда тиісті емес мәлімет пен сапасыз тауарларды тарату үшін жауапкершілікке тарту шаралары әшкереленеді. Бұрмалаудың мақсаты тұтынушыны алдау болғандықтан, ҚР-ның Қылмыстық (ҚК) және Әкімшілік кодекстерінде (ӘК) тұтынушыны алдау (156 б. ҚК, 150 ӘК), сауда ережелерін бұзу (156 б. ҚК, 146 ӘК), қауіпсіздік талаптарына сай келмейтін тауарларды шығару мен сату, қызмет көрсету (157б. ҚК, 146 ӘК), бағаларды заңды емес көтеру мен қосу (154 б. ҚК), заңды емес кәсіпкерлікпен айналысу (162⁴ б. және 162 ҚК) әрекеттері үшін жазалар қарастырылады. Көрсетілген бұзушылықтарға байланысты, 1993ж. 1 шілдеде ҚР-ның «Заңды емес саудаға жауапкершілікті түзету үшін ҚР-ның заңдық актілеріне өзгертулер мен қосымшалар енгізу туралы» Заңы қабылданды. Осыған байланысты ҚР-ы Кодексінің жоғарыда аталған баптарына тұтынушылардың құқығы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға бағытталған өзгертулер енгізілген.

«Сынау әдістері» түріне қатысы бар стандарттарды жобалау және жасау. Бұл маңызды азық-түлік өнімдері бойынша бұрмалауды анықтау әдістерін сәйкестендіру мен бекіту мақсатында жүзеге асады. Бұдан басқа өнім стандарттарының техникалық талаптарында өнімнің түп нұсқасын сәйкестендіру көрсеткіштері бөлек белгіленуі тиіс.

ескерту мен жазалау шараларының әлеуметтік, әкімшілік және құқық қорғаушылық түрлерін жасау. Әрекетті шараның бірі – тауарды сәйкестендіру әдістерінің кең түрде насихатталуы және тауар бұрмалануын анықтау. Бұл сатушылар – тауарды алушылар үшін өте маңызды, себебі қабылдау кезіндегі бұрмаланған тауарды анықтау, қабылдаудан бас тарту бұрмалаушыларды – даярлаушылар мен таратушыларды ұйымдастырылған сауда арқылы тауарды өткізу әрекеттерінен бас тартуға итермелейді.

Бұрмалауды анықтаудың оңай амалдарын білетін тұтынушы сатып алу барысында бір мезгілде тауарды сәйкестендіруді жүргізе алады. Сонымен бірге, бұрмалаудың амалдары мен тәсілдерін білу, және де тауарды сатып алу кезінде немесе үй жағдайында оны анықтай алмау, көптеген тұтынушыларды тіпті арзан бағамен өндірістік, кездейсоқ сатушылардан және ұйымдастырылмаған базарларда тауарларды сатып алудан бас тартуға итермелейді.

Пайдаланңан әдебиет тізімі:

1 Николаева М.А. Идентификация и фальсификация пищевых продуктов. ОАО Издательство «Экономика»;

2 Чепурной И.П. Идентификация и фальсификация продовольственных товаров.

3 Периодические издания: Журналы «Стандарты и качество», «Сертификация»;

4 ПР РК 50.3.25-97 Методические указания по идентификации пищевой промышленности и сельскохозяйственного производства при ее сертификации.

5 СТ РК 1009-99 «Непродовольственные товары. Информация для потребителя»

6 СТ РК 1010-99 «Продукты пищевые. Информация для потребителя»

7 СТ РК 1012 –2000 «Табачные изделия. Информация для потребителя»

8 ГОСТ 51293 «Идентификация продукции. Основные положения»

9 Нормативная документация используемая для проведения идентификации соответствующих видов продукции

Мәлімет сізге көмек берді ма

Жарияланған-2015-10-03 10:40:10 Қаралды-14328