Тақырыбы: Криминалистиканың әртүрлі әдістемелері мен тәсілдері

 

1.     Криминалистика пәні, жүйесі және  криминалистикалық  идентификациясы мен  диагностика.

 

Бірінші рет “Криминалистика” деген сөзді 21 ғасырда Австриялық ғалым Ганс Гросс пайдаланған, яғни “қылмыстарды ашатын ғылым” деген. Кримимналистика пәні қылмыстармен күресу проблемасын шешуде үлкен роль атқарады. Кримимналистика айғақтарды, айғақ заттарды, дәлелді жинау, зерттеп баға беру, оларды пайдалану және қылмыстардың алдын алу туралы ғылым.Криминалистика дегеніміз- қылмысты жасау әдістері туралы, тергеуді жүргізу техникасы, тактикасы және методикасы туралы ғылым.Қылмыстарды тергеудің құқықты негізіне- қылмыстық процессуалдық құқықтардың нормасына жатады. Қылмыстың жеке түрлерінде болатын себептері мен жағдайларын анықтап, оларды болдырмайтын шаралар қолданған криминалистика қылмыстылықта қалай тергеу жүргізуді үйретсе, криминоглогия пәні қылмыстылықты қалай болдырмастын, алдын алуды үйретеді.Криминалистика философиямен, этикамен де тығыз байланысты. Психология, логика, физика, химия, математика, биология, тарихпен- басқа ғылымдармен. Құқықтық пәндермен- азамттық құқық, қылмыстық құқық, азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу, сот медицина, сот экспертология, криминология,жедел іздестіру қызметі.

Криминалистика жүйесі. Криминалистика жүйесі бір бірімен тығыз байланстағы тараулармен бөлімдерден тұрады.

 Криминалистика ғылым ретінде 4 бөлімнен тұрады:  

1.      Криминалистиканың жалпы теориясы

2.      Криминалистік техника

3.      Криминалистік тактика

4.      Криминалистикалық методика

1. Криминалистиканың жалпы теориясы криминалистиканың методикалық негізі болып табылады және жеке теориялар мен ілімдер, криминалистік құралдар, әдістер кіреді. Жеке криминалистік теорияға криминалистикалық идентификация мен диагностика, іздердің пайда болу механизімдері, тергеуді жоспрлау, тергеу болжамдарын құру т.б. жатады.

2. Криминалистік техника- дәлелдерді, техникалық заттарды, іздерді тауып, жинап, қылмыстың алдын алуда, қылмысты ашуда пайдаланылатын құралдарды, әдістерді, әдістемелерді, тәсілдердің ғылыми жиынтығын айтады.

Криминалистиканың техника жүйесі төмендегі тараулардын тұрады:

1)      криминалистикалық суретке түсіру және бейнежазу;

2)      трасология;

3)      сот- балистикасы;

4)      қолжазбаларды (таңбаларды) техникалық-криминалистік зерттеу;

5)      құжаттарды техникалық криминалистік зерттеу;

6)      сырт келбетіне қарай адамды идентификациялау, криминалистік зерттеу;

7)      криминалистік тіркеу және есепке алу;

3. Криминалистік тактика дегеніміз ол тергеу әрекеттерінің тиімділігін, нәтижелігін арттарып, іс бойынша керекті дәлелдемелерді дер кезінде жинауға, терегеуді ұйымдастыруды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған, заң шеңберінде қолданылатын тиімді де, қолайлы тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелер жиынтығы.

4. Криминалистикалық методика деп- қылмыстың жеке түрлері мен топтарына тергеу жүргізу және алдын алуға негізделген әдістемелерден тұратын ғылыми жиынтықтарды айтады. (кісі өлтіру, тонау, қарақшылық шабуыл, зорлау, ұрлау, бандетизм, алаяқтық т.б. тергек методикалары), алғашқы және кейінгі тергеу әрекеттері.

 Криминалистикалық идентификация дегеніміз - қылмыстық сот өндірісінде шындықты анықтау үшін қолданылатын негізгі құралдардың бірі, яғни күдікті адамның заттарымен, қалдырған іздерімен байланысын анықтағанда қолданылатын негізгі құралдардың бірі.Идентификация - жалпы және жеке ерекше белгілеріне қарап, нақты объектті анықтауды айтады. Бүл адам болуы мүмкін, немесе адамның киімі, аяқ киімі, қылмыс қаруы, көлік құралдары да болуы мүмкін. Латынша “иден” тап соның өзі, дәл өзі деп аударылады.

Адамның есінде іздер, қолжазбалар, суреттер, суретте бейнетаспадағы бейнелер - бәрі де кескін ретінде қалады.

Криминалистік идентификация - кримтехника құралдары арқылы объекттерді үқсастыру арқылы анықтау, объект пен оның кескінін салыстыру арқылы, кейде үлгілерді пайдаланып /оқ, гильза, текст, үлгілері/ үқсастығын анықтауды айтады.

Практика мен теорияда криминалистік идентификация 2 түрде кездеседі:

1.  материалды бекітілген криминалистік идентификация;

2.  идеальды (ең озық үлгідегі) криминалистік идентификация;

1. Материалды бекітілген криминалистік идентификация -материалды іздер мен олардың өзгерістерінің бегілерін есте қалдыруға байланысты болады, яғни объекттерде қалдырады (іздерді, фотосуреттерде т.б.).

Бұларға: қол іздері, аяқ-аяқ киім іздері, қару-бұзу, қару іздері, адамдардың, айғақ заттардың, мәйіттердің фото-кинобейнетаспадағы бейнелері, суреттері жатады.

2. Ең озық үлгідегі криминалистік идентификация деп - адамның есінде объекттің ойша есте қалуын айтады. Эксперт салыстыру арқылы зерттеу объекттерін зерттеп, олардың ұқсас және ұқсас емес белгілерін тауып, идентификация жасайды. Қайсы белгілері көп болса, соған қарап, ұқсастығы бар ма, жоқ па - соны анықтайды.

Идентификациялық зерттеулер бірнеше сатылардан (стадия) тұрады:

1.      Жеке дара зерттеулерден;

2.      Салыстырып зерттеулерден;

3.      Үқсастықтарының бар не жоқтығын қорытындылаудан;

Қылмыстық және азаматгық істерді қарағанда үқсастықтарды анықтаумен қатар топтық үқсастығын да анықтайды, яғни идентификациялық зерттеу жүргізіп, жалпы белгілерінің үқсастығын тауып, кейін жеке ерекше белгілерінің үқсастығын анықтауға көшеді. Ерекше (жеке) белгілері аз болса, топтық үқсастығын ғана анықтайды.

Идентификацияға кері қүбылысты, яғни объекттердің үқсас еместігін анықтауды - дифференциация дейді. Қолжазбаларды зерттеп, үқсастықтарын анықтау үшін эксперементалды және еркін үлгілер қажет. Эксперименталды үлгілерді эксперт-балист мылтықтан оқ атып, оқ пен гильза үлгілерін алады, диктант жазып (қолжазбаларды крңдоиналистік зерттеу) алады. Еркін үлгілерді алғанда, қылмысты іске қатысы жоқ, қылмысты іске дейінгі орындалған (жазылған) -хаттар күнделіктер (яғни үлгілер) жатады.

Криминалистік идентификацш объекттері. Қылмысты істі жүргізгенде, сол қылмысқа байланысты адамдарды, құралдарды т.б. анықтауға тура келеді, яғни іздеріне қарап осы объекттерді идентификациялау әдісі қолданады.

Іздерге жататындар: қол, аяқ, тіс таңбалары, көлік іздері, заттардың бөлшектері, қолжазба және машинка текстері, суреттер т.б. Салыстырғаңца үйқастығы немесе айырмашылығы анықталады.

Объекттердің түрақты қасиеттері (белгілері бойынша) идентификациялық белгілер 2-ге бөлінеді:

1.      Жалпы   белгілері:   объекттердің   тектік»  және   түрлерінің қасиеттері мен объекттердің белгілерін (түрлері, өлшемдері, түсі т.б.) көрсетеді.

2.    Жеке белгілері: объекттердің арнайы және ерекше белгілерін көрсетеді.

Идентификациялық белгілер 2-ге бөлінеді:

1.  Сапалы    идентификациялық  белгілерге: криминалистік идентификация (мысалы, саусақтағы тыртық т.б).

2.  Сандық     идентификациялық белгілерге: папиллярлық өрнектегі жеке белгілер саны 1.2.3.4........... 10.... жатады.

Идентификациялау - экспертиза жүргізудің жалпы және жеке түрлерін жүргізу методикаларына сүйене жүргізіледі.

Криминалистік идентификация қандай затты, нені идентификация жасауға байланысты түрлерге бөлінеді:

1.  Материалдар арқылы идентификациялау (іздер, қолжазбалар, фотосуреттер    арқылы,    экспертиза    жүргізу    арқылы    адамдарды үқсастыру).

2.    Бөлшектер арқылы бүтінді табу идентификация - деп объектің фрагменттері-сынықтар, бөлшектер, жыртылған қүжаттар т.б. жинап, бір-бірімен үйлестіріп, үқсастарын анықтап, бүтіндеп жасалынатын идентификацияны айтады.

3.     Объектерді жалпы белгілеріне  қарап идентификациялау  - яғни бүрын бір түн болған объектердің бөлшектерінің үқсастықтарын іздеу    ориентировкасы    арқылы,    есеп    картчкасында    жазылған сипитталу  арқылы  анықтауды  айтады  (мысалы,   адамды  сүйектің
қадықтары арқылы идентификациялау т.б.).

 4. Бейнелерді ойша идентификациялау - адамдарды, мәйіттерді, заттарды танытуға көрсету кезінде идентификациялау пайдаланады.

Идентификациялаудан басқа объектердің топқа бөлуі (яғни қай класқа, қай топқа, қай түрге жататындығын анықтау көп тараған.

Криминалистік диагностика. Криминалистік диагностика дегеніміз оқиғаны, оның күйін, қүбылысын, процесін анықтауға бағытталған әрекеттерді айтады. Диагностикалық зерттеу объектердің белгілі қасиеттері мен жағдайларын анықтау үшін, жағдайларың болу себептерін анықтау үшін жүргізіледі. Мысалы, аяқтың және аяқ киім іздері арқылы идентификация жасалады (ізді кім қалдырған? Көлік ізі арқылы, қандай маркалы автомашина қалдырған?). Оқиға болған жерде қалған белгілері бойынша ізделінуші объектілерге жататын таптықты анықтауды диагностика дейді.

Аяқ киім іздеріне қарап, диагностика да жасалынады. (Мысалы, адам қалай кеткенін, қай бағытқа кеткенін, орташа жүру жылдамдығын, ауыр нәрсе көтергендігін т.б. анықтайды) бүзу құралдары іздеріне қарап, қай жағынан, қандай әдіспен бүзылғанын, қылмыскердің әдісін, күшін, тәсілдерін (кәсіби ме)- анықтайды.

 

2. Криминалистикалық техника. Криминалистикалық суретке түсіру мен бейнетаспаға жазу.

 

Криминалистикалық суретке түсіру — криминалистикалық техниканың бір тарауы, ғылыми ережелер жиынтығы, солар негізінде криминалистикалық объектілерді зерттеу, есте қалдыру үшін суретке түсіру әдістерін, құралдарын айтады. Суретке түсіру құралдарына: киноға, бейнетаспаға түсіру құралдары, фотоаппараттар, проекциялық аппараттар, плёнка мен фотоқағаздарды өңдейтін реактивтер жатады.

Криминалистикалық фотосуреттер жүйесі 2 бөлімнен тұрады.

1.  Жедел криминалистік суреттерге түсіру;

2.  Зерттеулік криминалистикалық суреттерге түсіру

1.   Жедел кримналистік суреггерге түсіру тергеу әрекеттері кезінде (оқиға болған жерді қарау,  тінту т.б.),  қылмыскерлерді іздеу,  үрланған заттарды     іздеу     және     қылмыстық     тіркеуді     үйымдастыру     кезінде пайдаланылады.

2.   Криминалистикалық зерттеу фотосуреттері экспертиза жүргізу кезінде зерттеуге келген объекттерді түсіру,  фототехникалық экспертиза жүргізу үшін пайдаланады. Зерттелетін объекттердің суреттерін эксперттік қорытындыға қосып, фототаблица жасайды.

Криминалистикалық жедел суреттер.

Криминалистикалық жедел суреттер — деп суретке түсірудің әдістері, ғылыми жиынтықтарының жүйелісін, тергеу әрекеттері мен іздеу шаралары кезінде пайдаланылатын әдістерді айтады.

Үлкен объекттерді түсіргенде панорамалық әдіс пайдаланады.

а) Панорамалық суретке түсіру - егер түсіретін объект 1 кадрға симаса, немесе сол объекттен керекті қашықтыққа кері қарай жүруге жағдай болмаса, яғни бөлек-бөлек түсіріп, кейін бір-біріне жапсырылады.

Панорамалық суретке түсіру 3 түрге бөлінеді.

1. Сызыктық панорамалык суретке түсіру - объекттен бірдей қашықтықтағы, бір сызық бойында, бірнеше нүктеден түсірген суретті айтады.

2. Шеңбарлі панорамалык суретке түсіру - бір нүктеден түсіріледі. Камераны әр кадрдан кейін белгілі бір бұрышқа бұрып түсіре береді. Штативте фотоаппарат не бейнекамера болады.

3. Кабаттык; панорамалык суретке түсіру - биік объекттерді түсіру үшін пайдаланылады. (Фотоаппарат "Горизоңт", объектив "Мир" немесе фотоаппарат "Зенит").

Монтаж жасағанда алдыңғы кадрдың 10%-алаңы алынады да, келесі не қойылып, жапсырылады.

Метрлік суретке түсіру - дегеніміз суреттер арқылы объекттердің түрін, өлшемдерін анықтауды айтады. Метрлік түсірудің 2 түрі болады. (Сызықтық масштабтық, тереңдік масштабтық суретке түсіру).

Криминалистік зерттеу суреттері - деп криминалистік экспертиза жүргізгенде зерттейтін объекттерді зерттейтін кезде суретке түсірудің әдіс-тәсілдерінің ғылыми негіздерін айтады.

Экспертиза кезінде инфрақызыл немесе ультра-күлгін сәулелерде суретке түсіруге тура келеді, солар арқылы бұрынғы (бастапқы) жазылған текстерді оқуға болады.

Микрофото түсіру - өте кішкентай криминалистік объекттерді үлкейтіп зерттеген кезде пайдаланады. Жай фотоаппараттармен ("Зенит", "ФЭД" т.б.) объективтеріне қосымша сақиналар жалғау арқлы объекттерді 4-5 есе үлкейтіп түсіруге болады. Экспертиза жасау кезінде объекттерді 10-100 есе үлкейтіп көрсету қажет болғанда, арнайы микрофото қондырғылар (әртүрлі микроскоптары бар МИН-10, МП-8, МБИ, МБС, МСК т.б.) пайдаланады.

Фототехникалық экспертиза жүргізілгенде зерттеу объекттеріне төмендегілер жатады: фотосуреттер, слайдтар, негативтер, кинофильмдер т.б. Экспертиза арқылы идентификациялық және диагностикалық мәселелерді шешеді.

Криминалистикалық бейне жазу.Қазіргі видеоаппаратуралардың көпшілігі шетелдік түрлі-түсті болып келеді. Цифрлық аппараттар көбейді. Барлық тергеу әрекеттерінде (оқиға болған жерді қарау, жауап алу, беттестіру, танытуға көрсету, жауапты оқиға болған жерде тексеру, тінту, тергеу эксперименті т.б.) бейнетаспа пайдаланады. Оқиға болған жерді қарау кезінде панорамалық әдіспен (шеңберлік бейнепанорама, сызықтық бейнепанорама) түсіреді.

Оқиға болған жерді қарауды суретке түсіру.

1.   Болжамды (ориент) суретке түсіру-дегеніміз  оқиға болған жерді қоршаған торриториямен бірге түсіреді.  Бұл түсіру оқиға болған жердің қай жерде болғанына толық жауап беруі керек. Көбінесе панорамалық түсіру әдісі пайдаланылады. Суреттер “Қай жерде болды“ деген сұраққа жауап беруі керек.

2.   Шолымды (обзор) суретке түсіру - дегеніміз оқиға болған жердің дәл өзін көрсетіп, суретке түсіруді айтады. 2 немесе 4 қарама-қарсы нүктелерден  түсіреді,   панорамалық  түсіруді  де пайдаланады.   Суреттер "не?" деген сұраққа жауап беруі керек.

3.    Түйінді суретке түсіру — дегеніміз оқиға болған жерді қарағанда ең   маңызды   деген   объекттерді   түсіруді   айтады   (өліктер,   есіктер,   аяқ іздерінің жолы т.б.).  Бұл суреттер  "қалай?" деген сұраққа жауап беруі керек.

4.    Бөлшекті (детальная) суретке түсіру - оқиға болған жердегі жеке   іздерді,   ерекше  жағдайларды  түсіруді   айтады.   (Мысалы,   пышақ, саусақ іздері, қан іздері, аяқ киім іздері масштабы линейкамен түсіріледі).

 

3.  Сот балистикасы

 

Сот балистикасы- оқпен атылатын қаруларды, оқ дәрілерді, олардын қалатын іздерді және атудың, оқтың  ұшу заңдылықтарын зерттеп, солардың негізінде тергеу барысында осе объектілерді жинау және зерттеу әдістерін жетілдіріп, оқиғаның болған жағдайын анықтау отырысын криминалистикалық техниканың бір саласы.

Сот балистика объектілері:

1.      Оқпен атылатын құралдар, оның бөлшектері

2.      Аңшы мылтықтары

3.      Оқ-дәрілер

4.      Оқпен атылатын қарулардың іздері

5.      Оқтың іздері

6.      Оқ-дәрілердің іздері

Оқпен атылатын қаруларды, оқ-дәрілерді, олардың іздерін зерттейтін криминалистиік экспертиза түрі- сот балистикалық экспертиза деп аталады.

Оқпен атылатын қарулармен жасалған қылмыстарлды тергеу барысында классификациялық, идентификациялық, диагностикалық, ситуациялық сұрақтар кездеседі.

А. Классицикациялық сот-балистикалық зерттеулер төмендегі сұрақтарға жауап береді: оқиға болған жерде табылған оқ не гильза қандай қарудың түрінен, моделінде қолданылуы мүмкін

Б. Диагностикалық зерттеулер: Қарудың жағдайын, жасалу тәсілін, өшірілген нөмірлерін анықтауға бағытталған

В. Идентицикациялық зерттеулер: Оқиға болған жерде табылған оқ не гильза осы қарудан атылды ма? Деген сұрақтарға жауап берілді

Идентицикациялық зерттеу барысында зерттелетін қарудан экспертизаларды ату арқылы, оқтың  және гильзаның  үлгілерін алады, оқ ұстағыш, салыстырмалы  микроскоп МСК-1, Мс-51, развертка РФ-4  приборлары қолданады.

Ситуациялық зерттеу барысында төмендегі сұрақтар шешілуі мүмкін: ату қашықтығын анықтау, қару қай жерден атылғанын , ату бағытын анықтау (визерлеу әдісі).

Оқпен атылатын қаруды қолдан жасалған ату құралдарынан ажырата білу керек. Айырмашылығы, тек кинетикалық энергиясында ,оқтың жылдамдығында. Егер оқтың жылдамдығы  500м/сек. кем болса, ол ату құралы.Егер одан көп болса, оқпен атылатын қару деп саналады.

Оқпен атылатын қаруды пневматикалық қарудан (снарядқа жылдамдық беретін ауа), және газды қарудан (снаряд орнына газ толтырылған  капсюль қолданады) ажырата білу керек.

Оқпен атылатын қарудың негізгі  белгісі, олардың шабуыл жасауға немесе қорғануға, снаряд арқылы нысананы жоюға және денеге жарақаттар  келтіруге жасалуы:

Оқпен атылатын қарклар бірнеше топқа жіктеледі:

1.арналуына қарай  (жауынгерлік, аңшылық, спорттық)

2.Оқпаның (ствол ) ұзындығына  қарай (үзын оқпанды –55 см   жоғ-ды орта  оқпанды 55 см дейін қысқа оқпанды 55 см дейін қысқа  оқпанды 16 см дейін )

3.Оқпанның (ствол ) санына қарай (1,2,3,)

4.      Оқпанның  конструкциясының  ерекшеліктеріне  қарай (иіт, ойықты, тегіс)

5.      Шаппа механизімінің әсер етуіне қарай (автоматикалық, жартыавтоматикалық, автоматикалық емес)

6.      Қарулардың калибіріне қарай (кіші, 6,35мм дейін, орта 9 мм дейін, үлкен 9мм жоғары). Колибір стволдың ішкі диаметірі (иір ойықтыларда) 20мм үлкені артилериялық қару

7.      Жасалу тәсіліне қарай. (заводтың, қолдан жасалған, өзгертіліп жасалған)

Қылмыстардың көбіне әр-түрлі оқпен атылатын қарулар қолданылады. Жиі кездесетіндері: пистолет ПМ; ТТ; револьвер, автомат АК-74, аңшы мылтықтары, винтовкалар, қолдан жасалғандары.

Қарулардың көбі иір ойықты болып келеді, ішінде тегіс оқтанды аңшы мылтықтары және олардың қысқартылған түрлері, қолдан жасалған қарулар кездеседі.

Иір ойықты оқ ату қаруы деп оқпанның ішкі бетінде бұранда тәрізді иір ойықтары ьолады. Олардың сан 4 немесе 6 болуы мүмкін, олар оқты айналдырып қозғалтады.

Иір ойықты ату қаруларында унитарлық патрондар қолданылады.     

Унитарлық патрондар гильза, снарядтан (оқ), гильзаның ішіндегі оқ-дәрілерден (порох) және гильзаның түбіндегі капсюльден құралған.

Гильзалар формасына қарай: йилиндірлік, конус тәрізді, бөтелке тәрізді

Материалына қарай: металдан, картоннан, пластмассадан жасалғандар.

Иір ойықты қаруларда қолданылатын снарядта (оқ) құрылысына қарай, формасына қарай, арнаулы мақсатына қарай бөлінеді.

Аңшы мылтықтарында қолданылатын снарядқа бытыра не картечь.

Бытыра-қорғасыннан жасалған майда шариктер Ең кішкентайы №12, оның диаметрі 5мм үлкен 1,25 мм? Егер бытыраның диаметрі 5мм үлен болса, ол кртечь деп аталады.

Оқ дәрілер түтінді және түтінсіз болып бөлінеді. Унитарлық патрондарды түтінсіз оқ-дәрі қолданылады.

3) Оқпен ойылатын қарулардан атқан кезде, ату іздері қаруда, атқан адамда, патронның (гильза, оқ) элементтерінде, снаряд тиген объектіде қалады.

Қаруда ату іздері оқпанның ішкі бетінде қалады. Олар оқ-дәрінің барысында пайда болады. Бұл іздер арқылы қолданылған оқ-дәрінің маркасын және ату мерзімін анықтауға болады.

Қаруды атқан адамның қолында, иығында, басында, шашында оқ-дәрі ұнтақтары, (шала жинаған, жанбаған)күлі болуы мүмкін. Зерттеуге киімін және қолы бетінен (спирт арқылы мақта не марлімен сүртіп) үлгілер алады.

Гильзаға іздер патронды оқтағанда: магазиннен, іліп-алып лақтырғыштан қалады, егер атсақ: патронниктен, бо(ктан қалады.

Атылған оққа іздер ату процесінде түседі. Олар алғашқы және кейінгі болып 2-ге бөлінеді.

Алғашқы іздер: оқ атылмай жатып патронниктен, микротрасса ретінде түседі (идентификациялық зерттеулер кезінде қолоданылады).

Кейінгі іздер: иір ойықтардантүсетін іздер.

Объектілердегі оқ іздері: негізгі және қосымша болып 2-бөлінеді.

Негізгілерге- снарядтық (оқ, батыра, картечь) іздері: олар оқ тиген жарақатты деп аталады. Жарақат соқыр және тесір өткен болады.

Соқыр жарақаттарда- оқ кірген тесік және жарақат каналы болады. Тесіп өткен жарақаттарда, және оқтың шыққан тесігі де болады. БЬытыра 1,5-2м бірге ұшады. 5м-ге дейін бір үлкен тесік болады, әрі қарай бытыра шашырап кетеді. Қосымша іздер оқ-дәрінің жануынан пайда болады.

1.      Газдардың әсерінен, механикалық және жоғарығы темпиратураның әсерінен түседі.

2.      Жиналған, шала жанған оқ-дәрі ұнтақтарынан

3.      Қару майынан

4.      Ластау белдеуі және сырлау белдеуі

Оқиға болған жерден табылған немесе күдіктіден алынған қаруды міндетті түрде қарап шығып, суреттеп, хаттамаға түсіріп, қылмыстық іске арнайы қаулымен тіркейді.

Қаруды қарағанда микробөлшектері жоғалту үшін ақ қағаз бетінде қарайды. Бірінші оқтаулыма, соны тексеріп, оғы болса, оқты магазиннен шығарады.

Бірінші қол іздерін, қан, шаш, микроталшықтар табу мақсатында қарап, кейін механизімін тексереді, зерттелетін қаруды, матадан жасалған материалға орап,зерттеуге жіберіледі.

Жарылғаш заттар. Кісі өлтіру, әуе ұшақтарын басып алыпайдан кетуге байланысты қылмыстарды суық және оқпен атылатын қарулармен бірге жарылғаш заттар (қопарғыш), жарылатын стандартты оқ-дәрілер (қол гранаттары, миналар, снарядтар т.б.) олдан жасалған жарылғыш жабдықтар, жарылғаш құралдар пайдаланылады. Жарылғаш құралдар өнеркәсіптік және қолдан жасалған болады. Қолдан жасалған жарылғаш құралдар қазір көп тарауда, олар мина мен қол гранаталардың көшірмесі. Жарылғыш заттарды тапқанда арнайы мамандар (жарғыш техникті) шақыру керек. Оқиға болған жерде 3 түрлі типтік жағдайлар болуы мүмкін:

1.      Жарылыс қауіпі (жарылыс заттары табылмағанда)

2.      Жарылыс затты тапқанда, жарылыс қауіпі бар кезде;

3.      Жарылыстыңболуы (барлығы);

Бірінші жағдайда, адамдарды эвакуация жасап, қару шекарасын анықтап, жарылатын құралды іздеу, кинологты қызмет итімен бірге қатыстыру.

Екінші жағдайда бірінші жағдағы барлық шаралар қолданылады, жарылатын құрал табылса, маманнан басқа, ешкімде тиіспеуікерек.

Үшінші жағдайда, егер жарылыс болса жарылған құралдың қалдықтарын іздеп-тауып барлық айғақ заттар, объекттер жарылыс іздерімен бірге палитилен пакеттерге салып, экспертизаға дейін мұздатқыштар сақтайды.

Жарылыс бұл күрделі органикалық-химиялық құбылыс. Жарылғаш заттар тірі күшпен техниканы зақымдауға арналған. Бұлардың құрамына:

-         жарылатын заттар заряды

-         іске қосатны құрал

-         жарғыш

-        қорап кіреді. Кейбір миналар қорапсыз болады. Жарылғаш заттарды қолдан жасайды., яғни күнделікті қолданылатын заттарға ұқсатылып жасалады (портфель, термос т.б.) да, ұмытып кеткен зат сияқты тастап кетуге де болады. Жарылғаш заттар контактілі немесе контакысыз болады. Жарғыштар соғылып жарылатын, басылып жарылатын, дистанциялық (мехеникалық немесе электір арқылы) болады. Жарылғыштар: контактысыз (вибрациялық, акуситкалық, радиолакциялық)  немесе орындаушы (шартты дабылға әсер етіпжарылатын) болып бөлінеді.

Жарғыштың әсерінен жарылыс процесі өтіп, үлкен көлемді күш қуат энергияның қысқа мерзім уақыт ішінде босатылуы өтеді. Яғни объектілерге үлкен зақым келтіреді. Жарылғыш заттарға мыналар жатады:

-         тринитротолуол

-         теьрил

-         гексагон, оксогон

-         нитроглецирин

Жарылғыш заттарды қолданудан кейін пайда болған іздерді зерттеудің үлкен мағынасы бар, оларды қараудың, іздеудің, бекітудің арнайы әдістерін білген жөн .

 

 4.  Криминалистикалық тактика.

 

Криминалистикалық тактика дегеніміз - тергеу әрекеттерінің тиімділігін, нәтижелігін арттырып, іс бойынша керекті дәлулдемелерді дер кезінде жинауға, мұнымен қатар тергеуді ұйымды және жоспарлы түрде жүргізуге бағытталған, қолайлы тәсілдер жөніндегі ғылыми ережелер жиынтығы.

Криминалистикалық тактика зерттейтін сұрақтардың ең бір негізгісі, түйіндісі – ол тактикалық тәсіл.

Тактикалық тәсіл дегеніміз  - ол заңға, этикалық талаптарға қайшы келмейтін, белгілі ситуациялық жағдай, тергеу әрекетінің нәтижелігін артыру үшін тергеушінің қолданатын арнайы айла-әдістері.

Тергеу әрекетін жүргізу үстінде туындаған ситцациялық жағдайға байланысты осы ситуацияға тиімді және ыңғайлы тәсіл қолданыланды.

Бір тергеу әрекеті барысында, кезегімен бірнеше тактикалық тәсілдер қолданылуы мүмкін.

Тактикалық комбинация мен операция дегеніміз – ол тергеу барысында тергеу ситуациясына байланысты қылмыстың мән-жайын анықтау үшін жүргізілетін тергеу әрекеттерінің, жедел іздестіру және басқа да ұйымдық жұмыстардың жиынтығын және олардың бір кезекпен, жүргізу әдісі.

Тактикалық тәсілдердің негізгі қағидалары:

        әдістің қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес келуі;

        адамгершілік пен этикалық қағидаларына сәйкестігі;

        ғылыми негізділігі;

        әдістәң қауіпсіздігі;

        сапалылығы;

        үнемділігі.

Тергеу әрекеті – тергеушінің қылмыстық істі ашу барысында, дәлелдемелерді дер  кезінде жинап, зерттеп, бағалап солардың негізінде қылмысты ашу үшін, қоланатын әрекеттері.

Тергеу әрекетерін тергеуші жүргізеді. Тергеу әрекетіне міндетті түрде екі куә (қалыс) қатысуы керек. Тергеу әрекетінің өту барысы және оның нәтижесі хаттамаға түсіріл, осы тергеу әрекетінің процессуалды бектудің түрі болып саналады.

Тергеу әрекеттерінің борлығы қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жүргізіледі. Бірақта ҚІЖҚ бойынша екі тергеу әрекеті қылмыстық іс қозғалмай жүргізілуі мүмкін, ол оқиға болған жерді қарау және экспертиза тағайындау. Осы тергеу әрекеттерінің нәтижесі бойынша тергеуші қылмыстық істі қозғауын не қоғамауын шешеді. Кейбір тергеу әрекеттерін өткізу үшін прокурордан санкция алынады (тінту, эксгумация).

Тергеу әрекеттері:

        оқиға болған жерді қарау;

        жауап алу;

        беттестіру;

        танытуға ұсыну;

        куәландыру;

        жауапты оқиға болған жерде алу;

        сараптама тағайындау;

        тінту және зат алу;

        тергеу эксперименті;

        ұстау;

Жедел іздестіру шаралары – болған қылмыстарды тез ашу үшін, болып жатқан қылмыстарды тоқтату үшін және болайын деп жатқан қылмыстардың алдын алу үшін арнаулы органдармен жүргізілетін шаралар.

Жедел іздестіру шаралары қылмыстық іс қозғалмай тұрып жүргізілуі де  мүмкін. Осы шараларды өткізу барысында жиналған мәліметтер, тергеушіге, қылмыстық іс қозғауға негіз бола алады. Жедел іздестіру шаралары өз-бетінше және терге әрекеттерімен қатар жүргізілуі мүмкін.

Жедел іздесті шаралары жалпы және арнаулы болып болінеді.

Жалпы жедел-іздестіру шараларына мыналар жатады:

        азаматтарға, лауызымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хаттамалар алу;

        азаматтармен жария және жасырын қатынастар орнату, оларды жедел-іздестіру қызметіне пайдалану;

        қызметкерлерді қылмысты ортаға енгізу;

        астыртын кәсіпорындар мен ұй»ымдар құру;

        арнаулы техникалық құралдарды қолдану;

        бақылау үшін сатып алу;

        іздеу-қызмет иттерін пайдалану;

        белгілері бойынша жеке адамды іздеу және ұқсастыру;

        құқыққа қарсы әрекеттер іздерін табу, жасырын анықтау және алу, оларды алдын ала зерттеу;

        қылмыс жасаушы немесе жасаған адамның ізіне түсу және оны ұстау;

        ұсталған адамдарды жеке тексеруді, қылмысты іс-әрекетке қатысы болуы мүмкін заттар мен құжаттарды қарауды және алуды, сондай-ақ тұрғын жайларды, жұмыс орындары мен өзге де орындарды тексеруді, көлік құралдарын тексеруді жүзеге асыру;

        қарулы қылмыскерлерді қолға түсіру жөнінде операциялар жүргізу;

        жедел, қылмыстар есептері және қылмыстық тіркеу жүйелері бойынша тексеру болып табылады.

Арнаулы жедел-іздестіру шаралары:

        сотталғандардың хат-хабарларын цензуралау;

        почта жөнелтімілерін бақылау;

        байланыстыру почта, телеграф арналарында сыртқы белгілері бойынша жедел іздеулер;

        телефонмен және өзге сөйлесулерді тыңдау;

        байланыстық техникалық арналарына, компьютер жүйелерінен және өзге техникалық құралдардан хабарламалар алып тастау;

        соның ішінде арнаулы техникалық құралдарды (дыбыс-бейне жазбалары, кино-видео-сурет түсірілімдерін және басқа техникалық құралдарды), жеке адамның өміріне, денсаулығына және айналадағы ортаға зиянын тигізбейтін заттарды және материалдарды пайдалана отырып байқау;

        тұрғын және басқа жайларға, үйлерге, ғимараттарға, жер учаскелеріне, көлік және өзге техникалық құралдарға кіру және оларды тексеру.

Заңмен қорғалатын хат жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф хабарлары мен почта жөнелтілімдері құпиясы, сондай-ақ тұрғын үйге қол сұғудан қорғау құқығын қозғайтын жедел-іздестіру шаралары тек ауыр және ерекшк ауыр қылмыстарды, сондай-ақ қылмысты топтар әзірлеп жатқан және жасаған қылмыстарды анықтау, алдын алу және ашу үшін прокурордың рұқсатымен ғана жүзеге асырылады.

Тергеу қарауы -  қылмыстық іске қатысы бар объектілерді тауып және зерттеп, қарап шығуға бағытталған процессуалдық шара.

Тергеу қарауын өткізілу мақсаттары:

        қылмыстың мән-жайларын анықтау;

        қылмыстың ізін және тағы басқа да айғақты заттарды табу, бекіту, алу және бағалау;

        болжау жасау үшін алғашқы мәліметтер табу үшін;

        қылмыскерді іздестіруді үйымдастыру үшін керекті мәліметтерді табу үшін;

        қылмыс жасауға ықпалын тигізген жағдайлар.

Тергеу қарауы әр-түрлі негіздерге қарай бірнеше түрге бөлінеді.

        Объектіге қарай – оқиға болған жерді қарау, мәйіттің сыртын қарау (мәйітті қарау), заттарды қарап шығу, құжаттарды қарау, жануарларды қарап шығу, оқиға болмаған бөлмені немесе белгілі бір жердің учаскесін қарап шығу, куәландыру;

        Кезеңіне қарау – алғашқы және қайта қарау;

        Көлеміне қарау – негізгі және қосымша.

Оқиға болған жер дегеніміз – қылмыстың іздері талылған жер. Оқиға болған жермен қылмыс болған жер бір жерде (сәйкес) болуы мүмкін. Кейбір жағдайларды оқиға болған жер қылмыс болған жерден бөлек болуы мүмкін. Мысалы: Адамды пәтерде өлтіріп, жасырын түрде далаға шығарып тастаса. Қылмыс болған жер – пәтер, ал қылмыстың іздері табылған жер, немесе оқиға болған жер – дала.          

Оқиға болған жерді қарау дегеніміз тергеушінің оқиға болған жерде іздерді, айғақты заттарды іздеп табуға, оларды бекітуге, алып зерттеуге бағытталған, осымен қатар жасалған қылмыстың мән-жайын, оның жасалу механизімін анықтау мақматында кідіртпей өткізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.

Оқиға болған жерді қараудың откізілу мерзіміне қарай үш түрге болінеді:

1.      Алғашқы қарау – оқиға болған жерді бірінші рет қарап шығу. Өте мұқият өткізілуі керек өйткені бұл кезде қылмыс болған жерде ешқандай өзгерістер болмаған. Қылмыстың және қылмыскердің іздерін іздеп табу жеңілге түседі.

2.      Қайталап қарау – ауа–райына байланысты немесе алғашқы қарау сапасыз, нашар өткізілген жағдайда өткізіледі.

3.      Қосымша қарау – бұл қараудың түрі тергеу барысында туындауы мүмкін, алғашқы қарау барысында көңіл аударылмаған объектілермен байланысты.  

Оқиға болған жерді қарау, тергеу әрекетімен қатар жедел-іздестіру шараларыда жүргізіледі. Мысалы: куәгерлерді анықтау үшін халықтың арасында сұрастыру жүргізу, қылмыскерді қуу, үстау, т.б. Кейбір кездерде оқиға болған жерді қарау, тергеу әрекеті мен қатар басқа да тергеу әрекеттері жүргізілуі мүмкін. Мысалы: жауап алу, тергеу эксперименті, тінту немесе зат алу, экспертиза тағайындау.

Оқиға болған жерді қарау – тергеу әрекетіне қатысушылар:

        тергеуші не болмаса анықтаушы;

        криминалист;

        жедел-іздестіру қызметкерлері;

        міндетті түрде 2 куә (қалыс, понятой);

        полиция қызметкерлері, оқиға болған жерді қарауылдау, тәртіп сақтау мақсатында қатысуы мүмкін;

        жәбірленуші, куәгер, күдікті және айыпталушы оқиға болған жерді қарау барысында тергеушіге көмектесіп қылмыстың болған жерін, қалған айғақты заттарды және іздерді табуға көмектессе қатысуы мүмкін;

        керек жағдайда тергеуші оқиға болған жерді қарауға маманды шақыруы да мүмкін;

Оқиға болған жерді қарау тактикасы.

Оқиға болған жерді қарау үш кезеңнен құралады: дайындық кезеңі, жұмыс (зерттеу) кезеңі, қорытынды кезеңі.

Дайындық кезінде жүргізілетін шараларды екіге бөлуге болады. Біріншісі оқиға болған жерге бармай тұрып жүргізілетін шаралар, ал екіншісі оғиға болған жерде жұмыс кезеңіне дейін өткізілетін шаралар.

Дайындық кезеңінің бірінші сатысында келесі шаралар жүргізіледі:

        оқиға болған жерді күзетудің мәселесін шешу;

        оқиға туралы хабар берген адамның аты-жөнін, тұратын жерін анықтау;

        жедел-іздестіру тобын құрастыру;

        тергеу әрекетін өткізу үшін керекті техникалық құралдарды реттеу.

Дайындық кезеңінің екінші сатысында келесі шаралар жүргізіледі:

        жәбірленушіге көмек көрсету;

        оқиға болған жерден бөтен адамдарды шығарып салу;

        куәлерді (қалыс, понятой) шақыру;

        жәбірленушіден не болмаса куәгерлерден оқиға болған жердегі өзгерістерді анықтау;

        қарауға қатысушыларға олардың міндеттері түсіндіру;

        кейбір кідіртпей өткізілетін шаралар (қылмыскерді үстау, оқиға болған жерді қарауды өткізу үшін т.б. шаралар).

Жұмыс кезеңін де екіге бөледі, біріншісі жалпы қарау кезеңі, екіншісі деталды (жеке) қарау.

Бірінші – жалпы қарау кезінде тергеуші келесі мәселерді шешеді:

        оқиға болған жердің жалпы жағдайымен танысу;

        қараудың шекарасы анықталады;

        қараудың реттілігі;

        қарауды өткізу тәсілі;

Оқиға болған жерді қарауды бірнеше тәсілдермен өткізуге болады, ол қылмыстың болған жеріне де бойланысты болуы мүмкін.

1.                Концентрлік тәсіл – шеттен отраға қарай қарау. Бұл тәсіл, қылмыс болған жер бөлме болса, немесе ғимаратта болса қолданылады.

2.                Эксцентрлік тәсіл – ортадан шетке қарай қарау. Бұл тәсі, қылмыс ашық далада болса қолданылады.

3.                Фронталдық тәсіл – оқиға болған жерді секторларға не болмаса квадраттарға бөліп қарау.

Екінші – деталды (жеке) қарау кезінде масштабты суретке түсіру, оқиға болған жердегі бөлек объектілерді үстауға, қозғауға, айғақ заттарды анықтап оларды алуға бағытталған шаралар.

Қорытынды кезеңінде - оқиға болған жерді қараудың барысы және оның нәтижесі бекітіледі. Хаттама толтырылады, керекті схемалар, сызбалар, жоспарлар жасалынады. Оқиға болған жерден алынған айғақты заттар және іздер оралып алынады. Оқиға болған жерді қарау барысында түсірілген фотосуреттер, фототаблица ретінде хаттамаға тіркеледі.

 

5. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстарды тергеу әдістемесі.

 

Егер қылмыс жасағанға дейін жасы 16-ға толса, кәмелетке толмағандар қылмыстық жауапқа тартылады 14-тен 16 жасқа дейінгілер кісі өлтіру, денсаулыққа ауыр немесе орташа ауыр зиян келтіру, әйелді зорлау – қылмыстарына жиі қатысады, қылмыстық іс қозғалады.

Жас балалар мен кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстарды тергеудің ерекшелігі сол, бұлардың өмірлік тәжірибелерінің аздығынан, өздеріне басқалардың көңілін аударту мақсаты т.б. жағдайлармен жасалатындығында.

Статистика бойынша 14-17 жастығы балалар көбінесе ұрлық, бұзақылық тонау, қарақшылық шабуыл, есірткі заттарға байланысты қылмыстарды жасайды. Кісі өлтіру мен зорлауды сирек жағдайда жасайды екен.

Ұрлықтар көбінесе топпен жасалынады. Топтын басшысы, жетекшісі болады. Ол обьектілерді өзі тауып, жасөспірімдердің әрекеттерін басқарып, егер «операция» сәтсіздікке ұшыраған кезде, өздерін қалай ұстау керектігін , қылмс іздерін қалай жою керектігін айтып қояды.

Дүкен, киоск, буфет, атомашина, пәтерлерге жасалған ұрлақтар – есіктерді сындырып кіру, немесе форточка арқылы кіру жолдарымен жасалады. Қылмыс кезінде жасөспірімнің киімінің  бір бөлігі жыртылып, қалып қояды, тіс іздері қалады.

Қылмыстық топтарды бұрын сотталып, еклген қылмыскерлер басқарады. Кәмелетке толмағандар бұзақылық әрекеттер жасағанда дене жарақаттарын қол аяқтарымен салады. Пышақты өте сирек қолданады.

Кәмелетке толмағандар тонау мен қарақшылық шабуылға қатысқанда, ақша, заттарды тез беруді талап етеді. Жәбірленушіге бірден қарақшылық шабуыл жасау өте аз кездеседі.

Кәмелетке толмағандардың қылмыс ізін жою шаралары төмендегідей

-         қылмыстық іздерді жою өте сирек кездеседі.

-         ұрлап алған заттарды үйдін астына, шатыр астына, бұзалап не салынып жатқан үйлердің ішінде сақтайды.

-         өлікті қылмыс болған жерден алыс емес жерге жасырады

Қылмысты іс қозғалатын жағдайлар:

-         Жасөспірімді қылмыс жасап жатқан жерден ұстағанда

-         Жәбірлануші мен куәгерлер «қылмскердің бейнесі және жүрісі  - тұрысы осы кәмелетке толмағанның өзі» дегенде.

-          Қылмысты істі тергеуші қозғайды, қылмыскердің жасын біліп алуы керек.

-         Қылмыстың сипаттамасын, қылмыскердің жасын анықтау.

-         14-15 жастағылардың құжаттары өздерінде болмайды, кейде олар өтірік те айтады.

-         Жұмыстағы, оқудығы достарының әсері. Бұрын әкімшілік немесе қылмыстық жазаланған ба еді? Жазаланған болса не үшін?

-         Жасөспірімнің оқуға жұмысқа көзқарасы қандай? Кітап оқуды жақсы көреді ме? Жақсы көрсе қандай кітап әдебиеттер оқиды. Қандай фильмдерді жақсы көреді? Есірткі, алкоголь ішімдіктерін ішеді ме?

-         Қылмыстың жасалу себебі, мақсаты.

    Кәмелетке толмағандар ұрлайтын заттар:

-         тамақтар, мотацикл велосипед, модельді заттар(киімдер, магнитафон, компьютер т.б.), ақша маркалар,ескі теңгерер т.б.

Қылмысты жасау әдісіне қрап кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстарды анықтауға болады.(Оқиға болған жерді қарау кезінде)

-         қолдары мен аяқ іздерінің кішкентай болуы

-         қылмыс болған жерде қалдырып кетен заттары, аяқкиім іздері арқылы

-         азық - түлікте қалтырылған тіс іздері арқылы күдікті адамның жасын шамалап анықтауға болады.

Кәмелетке толмағандарды тінтігенде ұрланған заттарды, қылмыс жасау құралдарын, қылмыс кезіндегі қылмыскердің киімдерін, кунделіктерін, жазба дәптерін табуға әрекет етеді. Жасөспірімдер ұрланған заттарды сарайда, үй астында, шатыр астында жасырады. Ұрлақ тонау қарақшылық шабуыл кезінде олар көбінесе авторучка, зажигалка, пышақтарды алып, өзінде не үйінде ашық ұстайды. Олардан жауап алғанда, қылмысын мойындап, қылмыс ашылуына белсене қытысса, оған жеңілдіктер болатындығын айту керек. Жауап алғанда педагог не жасөспірімдер психиологиясынан маман адам қатысуы керек.

Егер оларды беттестірген кезде (жасөспірім өтірік жауап барген кезде немесе беттестіргенде жас айырмашылықтары өте аз болғанда) бірінші кәмелетке толмағаннан жауап алады. Куәгерлер ретінде жас балалар болса, олардан жауап алғанда педагог (бала бақша тәрбиешісі) мен ата – анасы қатыстырылады.

Бастапқы тергеу әрекеттері:

1.      Ұстау, тінту.

2.      о.б.ж. қарау.

3.      Жаүап алу.

4.      Экспертизалар тағайындау.

Кезектегі тергеу әрекеттері:

1.      Жауап алу, беттестіру.

2.      Танытуға көсету.

3.      Тергеу эксперементін жургізу.

4.      Жауапты о. Б. жерде алу. (тексеру)

5.      Экспертизалар тағайындау.

                  

6. Әйелді зорлауды тергеу әдістемесі.

 

 Зорлау ауыр қылмысқа жатады. Жәбірленушілердің  35% кәмелетке толмағандар болып келеді. Қылмыстың тез ашылуына төмендегі жағдайлар көп әсер етеді.

1.      Зорлау болған жерде дәл анықтау.

Зорлау ең жиі болатын жерлерде үй падездері, подвалдары, орман іші, парк іші, алаңда жәбірленушінің пәтері, зорлаушының пәтері, жатақхана, бос қалған үйлер т.б. жатады.

2.      Қылмыс көп болатын мезгіл.

21-22 сағат аралығы мен 23-1 аралығы, көп несе жәбірленуші мен зорлаушының пәтерлерінде, мамыр айы мен қыркүйек арасында жиі кездеседі.

3.      Қылмыскердің жеке басы туралы мәліметтерді жинау.

Зорлауды (60%) 17-26 жастағылар, (10-11%) 35 жастан асқандар жасайды екен. Зорлауды жасайтын ерлердің 70% де төмендегі ерекшеліктер байқалады: қатыгездік, егоистік, дөрекілік, әйел жынысын жаратпаушылық. Жас қылмыскерлердің көбі ажырасқандар немесе семясының кееткендер, сотталғандар (тонауға, қарақшылық шабуылға, автокөлікті айдап кетуге, зорлауға қатысқандар).

4.      Қылмыстардың жасалу тәсілдеріне қарай зорлаулар бөлінеді.

1)      Бос уақытты бірге өткізуге байланысты болған зорлау (жастар арасында кездеседі, зорлау көп несе топтық зорлау түрінде болады)

2)      Ер мен әйел арасында қысқа мерзімді байланыстан кейін болған зорлау.

3)      Қылмыскермен туыстық қатыстаболған кәмелетке толмағандарды зорлау (өгей әкесі, әкесі, ағасы, жиені)

4)      Көрші болып тұрып немесе бірге қызметте болып тұрып зорлау.

5.      Бейтаныс әйелді зорлау т.б.

Бұл қылмыстарды жасағанда күшпен зорлау көп кездеседі (72%), қорқыту арқылы (21%), жәбірленушінің әлсіздігін пайдалану арқылы (7%)

Зорлау көбінесе 2 әдіспен жасалады.

1)      Жәбірленуші күтпаган кезде «кенеттен зорлау»

2)      Дайындалған немесе тұрмыстық зорлау яғни жәбірленуші зорлаушымен бірге таныс жағдайда жасалады.

Зорлау болғанда анықтауға жататын жағдайлар.

-         жыныстық қатынас күшпен болды ма, немесе зорлауға әрекет болды ма?

-         Жәбірленуші кім? Зорлау қай жерде болды? Қашан болды? Қылмысты кім жасады?

Егер бірнеше қылмыскерлер болса, әр қайсысының істеген әрекетері.

-         Психикалық немесе күшпен зорлау болды ма? Жәбірленуші қарсылық көрсетті ме? Қалай көрсетті? Қарсылық көрсетпесе, неліктен көрсетпеді?

Керекті қосымша мәліметтерді УВД Криминалистік есепке алу Орталығынан алады.

Бастапқы тергеу әрекеттері.

1.      Жәбірленушіден жауап алу. Жәбірленушіге көп байланысты болады. Кейде:

1)      жәбірленуші зорлаушыны әшкерелеуге, шындықты анықтауға тырысады.

2)      Ақша алу мақсатында, немесе жыныстық қатынаста болғаның туыстары біліп қойған кезде, өшін алу мақсатында жәбірленуші жалған жала жабады.

3)      Тергеуоргандары арқылы іс қозғалғанда, кейде  жәбірленуші зорлаүдың және жыныстық қатынастың мүлдем болмағанын айтады.

Жауап алғанда, егер зорлаушы белгілі болғанда, қалмыскердің ата-жөні, жасы, тұратын жері, жұмыс орны, жәбірленушімен қашан, қалай танысқандығы, зорлау болған жер , уақытты анықтайды. Кімдер көрді оларды? Жәбірленуші оқиғаға дейін жыныстық қатынастарда болған ба? Денесінде, киімдерінде қандай зорлық іздері қалды? Келіспекші болды ма? Жәбірленушінің зорланудан кейінгі денсаулығы?

Егер зорлаушы белгісіз болғанда, жоғарыдағы мәліметтермен бірге қылмыскердің сырт келбеті , ерекше белгілері, сөйлеу мәнері, киімдері, заттар туралы, қылмыскер алған жарақаттар туралы, қаруы туралы мәліметтер жинау керек.

Ⅱ Киімдерді қарау.

Жауап алғаннан соң, жәбірленушінң киімі қаралады.Қан тамшыларын, шаш, сперма іздерін іздейді.

Ⅲ Жәбірленушіні сот- медициналық зерттеу.

Сот-медициналық экспертиза арқылы зорлаудың болғанын анықтайды. 6-14 күннен кейін қыздық белгінің бұзылуын анықтау мүмкін емес. Бұрын жыныстық қатынаста болған ба, қан, сперма іздері денесінде барма, екіқабат болдыма, венералогиялық аурумен ауырған ба т.б.сұрақтарға жауап береді.

Ⅳ Оқиға болған жерді қарау.

ОБЖ қарау арқылы тергеуші қылмыскер туралы көп мәліметтер алады. Егер қылмыскер белгілі болса жәбірленушінің айтқан жауаптары оқиға болған жердің жағдайына сай келеме, осындай белгілі жағдайда жыныстық қатынас жасауға болады ма, т.б. анықтайды

Егер қылмыскер белгісіз болса, оқиға болған жерді қарау кезінде, қылмыскерге қатысты қол, аяқ, кйім іздерін, қан, сперма, түкірік іздерін зорлаушы қалдырған баскиім, беторамалдар табуға тырысу керек, ләжі болса.

Ⅴ Күдіктіден жауап алу.

Күдікті адам кейде қылмысты мойындайды, кейде мас болып қалғанын, немесе психикалық ауруға шалдықанын айтады. Кейде жыныстық қатынастың жәбірленушінің еркімен болғандығын, кейде басқа адамдардың жәрдемімен өзіне алиби тауып алып, мойындамайды. Жауап алғанда төмендегі сұрақтарды анықтау керек. Жәбірленушімен қай жерде, қашан, қандай жағдайда танысқан. Жыныстық қатынас өз еркімен болды ма, әлде зорлықпен бе. Егер зорлау топтасқан түрде болса кімдер қатысты. Жәбірленуші арызды неге берді.

Ⅵ Күдікті адамды куәландыру оның киімдерін қарау және тінту.

Жауап алып болған соң, күдікті адамды куәландыру киімдерін мұқият қарайды. Куәландыру арқылы қол, мойын, беті, сандарындағы тырнақ іздерін, микроталшықтар, өсімдік, топырақ қалдықтарын табуға болады.

Күдіктінің тұратын жерін тінтігенде, қылмыс жасаған кездегі киімдерін, қаруларын табады.

Көрген адамдардан жауап алғанда, олардың қай жерде, қашан, не көргендіктерін, сол кезде не істеп жатқандарын анықтады.

Жедел іздестіру шаралары. Тергеуші бұл шараларды тез жүргізеді. Итпен іздейді, қылмыскердің бет -әлпетін көрші полиция бөлімдеріне хабарлайды. Есепте тұрған бұрынғы сотталғандар  арасынан іздейді, субьективті  портретті (фоторобот) жасап, суретін көбейтіп, таратады.

Тергеу болжауы   бастапқы  кезде  жыныстық  қатнас  болды  ма,болса  зорлықпен  болды ма (яғни күшпен немесе психикалық әсер ету арқылыма)-осы сұрақтарға жауап іздейді. Жәбірленушіден жауап алғанда, неғұрлым толық алу керек.

Кезектегі тергеу әрекеттері. Куәлардан жауп алу. Жәбірленуші адамдар айтқан адамдардан, кейін олардың таныстары, туыстары, көршілерінен жауап алынады. Егер осы куәлар күдікті мен жәбірленуші бұрыннан танитын болса, төмендегілерді анықтау керек.

Оларды қашаннан бері таниды, жәбірленушінің, айыпкердің жүріс-тұрысы қандай, зорлау туралы қалай, қашан естіді? Тергеуші сұрақтарды алдын-ала дайындайды.

Экпертизалар тағайындау.

Сот-биологиялық, криминалистік, сто-психиотриялық экспертизалар тағайындалады. Сот-биологиялық экспертиза киімде, денеде қалған қан дақтары арқылы қанның тобын анықтайды. Соңғы кезде генотипоскопиялық (геноидентификациялық) экпертиза көппайдалана бастады. Адам организмнен шығатын қан, сперма, шаш, тері т.б. арқылы адамды идентификация жасайды. Бұл белок пен дезоксирибоноклейн қышқылын (ДНК) зерттеуге негізделген экспертиза.

 

7. Тонау және қарақшылық жолымен жасалған мүліктіталан-таражға салуды тергеу әдістемесі

 

Тонау және қарақшылық шабуылдарыпың криминалистикалық сипаттамасы.Тонау - бүл бөтеннің мүлкін ашық турде үрлау, яғни осы мүлікті иемдепунп тулгалардың жэне басқа азаматтардың көзінше ұрлау. Мүлік иелері жэне басқ:і түлғалардың қатысуын үрлаушы түсінеді, бірақ саналы түрде ескермейді.

Қарақшылық - бүл бөтен мүлікті үрлау мақсатында шабуыл жасаут үшыраған адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немссс осындай күш қолданамын деп қорқытумен үштасқан шабуыл жасау.

Тонау мен қарақшылық бір объектіге, яғни меншік иесінің мүліктік қүқы ғына қол сүғады. Қарақшылық кезінде, сонымен қатар қол сүгу объектісі болып, иелігіндегі мүлікті иемдену мақсатымен шабуыл жасалатын тулғал:і|> дың өмірі және денсаулығы табылады.

Тонау да, қарақшылық та жай (қарапайым) және сараланған болып бөлінеді Тонаудың жай формасында мүлікті үрлауда күш қолданбайды. Ал сараланын түрінде күш көрсетумен немесе оны қолданамын деп қорқытумен кездеси мүмкін. Алайда қарақшылықтан айырмашылығы, бүл күш көрсету жәбірлеіп шінің өмірі мен денсаулығына қауіпті болып табылмайды.

Қарақшылықпен шабуыл жасау қылмыстарының ауырлататын жағдайлар,л.і жасалуы: адамдар тобының алдын ала сөз байласуы арқылы; қару немесе қар\ ретінде пайдаланатын заттарды қолданумен; түрғын, қызметтік, өндірістік үн жайға немесе қоймаға заңсыз кірумен жасалған қарақшылық; ұйымдасқ;іп топпен; денсаулыққа ауыр зиян келтірумен абайсызда жәбірленушінің өліміік экеп соққан қарақшылық. Сонымен қатар, қарақшылық аса қауіпті рецидивис пен жасалған жэне қайталап жасалынған қарақшылық, мүлікті ірі мөлшердс үрлау жатады.

Занда аталған тонау мен қарақшылық белгілеріне талдау жасау осі-і қылмыстарды бір-бірінен ажыратып қарастыруға негіз ғана болмай, сонымси бірге тергеу барысында шешілетін мэселелер шеңберін анықтауға негіз боладі.і

Ең алғаш шешілетін мэселеге - қылмыстың барлық болган жағдайларыи анықтау жатады. Қарастырылып отырған қылмыстарға қатысты бүл ең алдымсн қарау жүргізіліп жатқан себепке байланысты қандай оқиға орын алганын (тои.і\ немесе қарақшылық па, жай немесе сараланған түрі ме жэне т.с.с), бүл оқнм қандай нақты көрініс тапқанын анықтау керек.

Аталған   мәселелерге   сэйкес,   алдын   ала   тергеудің   алгашқы   кезеңінде іздестіруге, бекітуге және алынуга жататын іздердің сипаты анықталады. Оларға мына іздер жатады: тонауды немесе қарақшылық шабуылын анықтайтын немесе жоқка  шығаратын  іздер, сонымен  бірге,  оқиға  болған жерді  қарау  кезінде инсценировкаланған     қылмыстың     үйымдастырылғанын     керсететін     іздер; кылмыскердің  эрекет жасау тәсілін,   ашық түрде  мүлікті  үрлаудың  немесе қарақшылық шабуылдың мазмүнын сипаттайтын; қылмыстык іс-эрекет жасау кезінде куш қолданғаны немесе қолданамын деп қорқытуын сипаттайтын; тонау немесе қарақшылық шабуыл жэбірленушілерге қатысты жасалғанын сипаттайтын жэне   жэбірленушінің   тонау   мен   шабуыл   кезінде   жасаған   іс-эрекеттерін сипаттайтын; тонаудың немесе қарақшылық шабуылдың мақсаты болып накты не табылды, қандай заттар мен қүндылықтар тоналды, олардың кейінгі тағдыры қандай  екенін  анықтауға  мумкіндік  беретін;  тонаудың  немесе   қарақшылық шабуылының қатысушыларын, сонымен қатар, өздерінің әрекеттерімен қылмыс жасауға мүмкіндік тугызған немесе оның ашылуына кедергі келтірген түлғаларды көрсететін;    ұйымдаскан    қылмыстық    топты     көрсететін:     түрактылығын, қаруланғандығын, қьшмыстық іс-әрекеттерді бірнеше рет жасағандығын жэне жауапкершілікке тартылатын қылмыскерлердің жазасын жеңілдететін  немесе ауырлататын    жағдайларды    көрсететін    іздер.    Тонау    немесе    қарақшылық шабуылдың нақты орны мен уақыты туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін  жағдайларды   анықтау қажет.   Мүндай   мәліметтер   қылмысқа   кінэлі айыпталушының жалған алибиін эшкерелеуге маңызды болып есептелінеді.

Тонау мен қарақшылык шабуылдары қылмыстарын ашуға мүмкіндік тугызатын дэлелдемелермен қатар, осы қылмыстардың жасалуына әсер еткен себептер мен жагдайлар туралы қорытынды жасауға негіз болатын дәлелдемелерді жэне оларды болдырмау шараларын анықтау керек.

Баска қылмьістармен салыстырғанда тонау мен қарақшылық шабуылдьің бірқатар ерекшеліктері бар:

•    эдетте бул қылмыстар топпен жасалады;

•    алдын ала дайындық жумыстары жүргізіледі;

•   тез, дөрекі жэне қатаң түрде жасалады;

•   оқиға болған жерде заттай дэлелдеме ретінде танылатын заггардың көлемі шектеулі болып келеді.

Бүның барлығы тергеуге өз эсерін тигізеді. Қарақшылық шабуылдың бір топ адамдармен алдын ала дайындалып жасалуы осы қылмыстарды ашу мен алдын алу мақсатында жедел-іздестіру шараларын белсенді түрде қолдануга мәжбүр етеді. Қарақшылық кенеттен, қару-жарақ қолданып жасалгандықтан жәбірлену-шілер көбінесе қылмыскерлерді толық анықтап, көре алмайды, бул кейіннен оларды іздестіру мсн тану ушін көрсету кезінде қиындықтарды туғызады. Осыған байланысты тонау мен қарақшылық қылмыстарын тергеу бірқатар талаптарга сэйксс жүргізілуі тиіс:

•   тергеудегі жылдамдықпенжеделділік;

•   тергеу барыеындагы тергеу эрекеттері мен жедел шаралардың өзара байланыстылыгы;

•    криминалистикалық техника тэсілдерін белсенді қолдану;

•   қылмыстық тіркеу мүмкіндіктерін кеңінен қолдану.

Тонау жэне қарақшылық шабуылды жасау кезінде қылмыстық қол сұғушылықтың тікелей объектісі болып мемлекеттік, қогамдық жэне азаматтардың жеке жэне өзіндік меншіктері табылады. Белгілі бір көлемде заттардың бірлігі (мұлік) осы қылмыстардың жасалу эдістері мен оларды тергеу эдістемесінің ұқсастықтарын көрсетеді.

Алдын ала дайындық жұмыстарын жүргізу аталған кылмыстардың көбісіне тэн қасиет. Қылмыскерлер алдын ала қылмыс жасау орнын (дүкен, қойма, пәтер) немесе шабуыл жасауға ниетгенген тұлғаны белгілейді (инкассатор, сатушы, күзетші), қылмыс жасауға қажетті қүралдарды дайындайды (бұзу қүралдарын, атыс немесе суық қаруларды), көлік қүралдарын дайындайды, өзара рөлдерді бөледі, ұрланған заттарды жасыру мен өткізу жерлерін іздестіреді.

Тонау жэне қарақшылық шабуылдар, тэжірибе көрсеткендей, көбінесе екі-үш немесе төрт адамнан түратын топпен жасалады. Қарақшылыкпен жасалатын топтар көбінесе тұрақты болып келеді жэне олармен бірнеше қылмыстар жасалады. Бұл топтарды бұрын сотталған трасологияның, дактилоскопияның, баллистиканың мүмкіндіктерін, ауызша суреттеудің маңызын білетін қылмыскерлер басқарады. Көп жағдайларда қылмыскерлер беттеріне сыртқы белгілерін жәбірленушілер мен куәларға анықтап көруге кедергі келтіретін маскілерді киеді (шүберек, беторамал, көзге арналған тесігі бар шұлықтар), қылмыс жасаған орнында саусақ іздерін қалдыру мүмкіндігін болгызбайтын қолғаптарды пайдаланады, қылмыс жасағандарын әшкерелейтін заттай дэлелдемелерді табуды қиындататын арнайы қару-жарақтарды немесе ұрланған заттарды сақтайтын жабдықтарды дайындайды.

Дүкен, банк қызметкерлеріне, инкассаторларға шабуыл жасауға мұқият дайындалады: қылмыскерлер өнеркэсіптің, мекеменің, ұйымның жұмыс тэртібін, инкассаторлардың, кассирдің, банкке ақшаны жеке өзі өткізетін сауда орындары қызметкерлерінің қозгалыс маршрутын байқап зерттейді. Қажетті мәліметтерді алғаннан кейін олар шабуыл жасау орны мен уақытын, топтың кұрамын анықтайды, көлік құралдары мен қару-жарақтарын дайындайды, қылмыс жасағаннан кейінгі кету жолдарын ойластырады, ұрланған заттарды жасыру үшін орын дайындайды. Мұндай кылмыстар күндізгі уақытта немесе электрлік жағынан жақсы жарықтанған жерлерде (адамдар көп жүретін көшелерде, ғимараттарда) жиі жасалатындыктан, өздерін тануга қиындық туғызатын жагдайлар жасауға ерекше көңіл бөлінеді.

Алдын ала егжей-тегжейлі дайындыгы жоқ тонау жэне қарақшылық қылмыстары жиі кездеседі. Оларға қылмыстық қол сұғушылық үшін алдын ала белгіленген объектінің болмауы тэн болып табылады. Мысалы, қылмыскерлер бірнеше пэтерлерді аралап, қоңырау соғады, егер есікті қарт адамдар немесе балалар ашса, оларға шабуыл жасап (ұрып-соғады, байлайды) құнды заттарды ұрлайды. Мұндай қылмыстар эдетте күндізгі уақытта, демалыс немесе мейрам күндері, яғни тұрғындардың көпшілігі жұмыста, қала шетінде, пәтерде ешкім болмаган кезде немесе балалар және қарт адамдар қалган кезде жасалады.

Әдетте, бұл қылмыстарды бас бостандығынан айыру орындарьшан енді гана босап шыққан қылмыскер-кезбелер, сонымен қатар басқа аудандарда тұратын, яғни кездейсоқ танылып қалудан қауіптенбейтін тұлғалармен жасалынады.

Қылмыскерлердің жеке басына сипаттама беретін болсақ, олардың типтік психологиялык портреті - жұмыс жасамайтын, аморальды өмір сүретін, жүйелі түрде алкоголь, есірткі заттарды қолданатын ер адамдар жатады. Олардың басым көпшілігі бұрын осындай қылмыстар үшін сотталған болып келеді. Қылмыскерлер әр уақытта тонау жэне қарақшылық шабуылдарын кенеттен жасауға талпынады. Пәтер тұрғындарына немесе күзетшілерге шабуыл жасауда олар үй-жайга  кедергісіз кіру мақсатымен өздерін жеке меншік  пэтерлер кооперативтерінің (КСК), газ қызметкерлері, энергия жабдықтау, полиция, өрт пен  сақтандыру  қызметінің  өкілі  ретінде,  жэбірленушінің  отбасы  мушесі жұмыс істейтін өнеркэсіптің өкілі ретікде атайды. Егер қылмыс ашық жерлерде жасалынса, шабуыл кенеттен артқы жағынан немесе торуылдан (құрылыстың бұрышынан,   бұталардан   немесе   жекелей   тұрған   ағаштардан)   жасалады. Жэбірленушіге  күдік тудырмай  қасына  келу  үшін  қылмыскерлер  шылым тұтатьш алуға, жолды көрсетіп жіберуді немесе өзге де назарын аударатын сұрақтарды   қояды.   Әңгіме   басталып   кеткен  уақьпта  олар  жэбірленушіге жақындаса, шабуыл жасайды.

Тонау жэне карақшылық шабуылдың құрбандары болып көбінесе эйелдер немесе мас күйінде болып қарсылық көрсете алмайтын ер адамдар болады.

Тонау және карақшылық шабуылдарда эдетте теріден жасалған бұйымдар, багалы заттар, ақша, хрусталь, суреттер, антиквариатты бұйымдар, тұрмыстық техника жэне жоғары сұраныстағы заттар мен құндылықтар ұрланады.

Әлбетте тонау және қарақшылык шабуылдарын жасайтын түлғалар алғашқы кылмысы ашылмай қалганнан кейін жэне жазаланбайтындыгын сезінгеннен кейін тұрақты топтарға бірігеді және ұзақ уақыт бойы көрші региондардың аумақтарында тонау мен карақшылық шабуылдарын жасайды. Сондықтан тергеушілердің керші криминалдық полициямен тығыз қарым-қатынаста болуы және осындай қылмыстардың жасалгандығы туралы уақытылы бір-біріне мәлімет беріп отыруы маңызды больш табылады.

Осы қылмыстарды тергеу барысында тонау жэне қарақшылық шабуылдарын инсценировкаланған жағдайлары да кездеседі.

§2. Типтік тергеу ситуациялары, болжаулар және тергеуді жоспарлау

Тонау және қарақшылық шабуылдары бойынша қылмыстық іс көбінесе жэбірленушінің өзінің арызымен, ал егер шабуыл кэмелетке толмагандарға немесе әйелдерге қарсы жасалса жэне олар қорқыныш сезімінде болып жасалынған қылмыс туралы өздері арыз бере алмаса, туысқандарының, көршілерінің арызы бойынша қозғалады. Күзетшілерге шабуыл жасалынған кезде қылмыстық іс олардың арызы немесе лауазымды тұлғалардың хабарлауы бойынша қозғалады. Жәбірленушілердің емдеу мекемелеріне келіп түсуінен анықтама және тергеу органдары қарақшылық шабуылы туралы есту жағдай-лары да кездеседі. Егер жэбірленушінің нашар хал жағдайына байланысты

жауап алу мүмкін болмаса жэне іс бойынша куәлар жоқ болса, қылмыстык іі емдеу мекемелерінен алынған хабарламаларының немесе оқиға болған жерді қарау нэтижелері негізінде қозғалады.

Тонау   жэне   карақшылық   шабуыл   істері   бойынша   алғашқы   тергеу эрекеттерінің кезектілігі, көбінесе, қылмыс жасау үстінде ұсталған қылмыс керге қатысты немесе жасалган қылмыс фактісі бойынша қылмыстық істіи қозгалуымен тікелей байланысты.

Тергеудің алгашқы кезеңінде жалпы болжаулар ұсынылуы мүмкін: ТОІІ;І\ жэне қарақшылық шабуыл шынымен жэбірленуші хабарлаған жағдайлард;і жасалынды; шабуыл шынымен жасалынған, бірақ оқиганың мэн-жайлары арызданушымен бұрмаланған; басқа қылмыс орын алған (бұзакылық, біреудің өміріне қастандық жасау); тонау және қарақшылык шабуылы болған жоқ, тсі* шабуыл инсценировкаланған.

Тергеу ерекшеліктерінің қатарына уақыт факторын есепке алу маңызды лығын және осымен байланысты жедел-тергеу тобының оқиға болған жеріх/ шығуға   жоғарғы   деңгейдегі   дайындығын   қамтамасыз   ету   қажеттіліі ім жатқызуға болады. Тонау жэне қарақшылық шабуылы тез арада жасалынатын қылмыстар қатарына жататынын ескеру керек.

Тергеудің алғашқы кезеңіндегі тергеу ситуациясы тергеушінің іс-әрекетіиін алгоритмін анықтайды.

Тонау жэне қарақшылық шабуылдарын тергеудің алғашқы кезеңіндеі і біртектес тергеу ситуацияларына келесілер жатады:

•      тонауды немесе қарақшылық шабуылды жасаған түлға кылмыс үстіиді' немесе оны жасаганнан кейін бірден ұсталса;

•      тергеушіде қылмыстық жазаланатын іс-әрекетті жасаған тұлға жөніпд< жеткілікті мэліметтер бар, бірақ ол элі ұсталынбаса;

•      қылмыс жасаған түлға жөнінде мәліметтер болмаса.

Егер тонау немесе қарақшылық шабуылы туралы хабар жәбірленушіден іх ■. арада түссе, тергеу эрекеттерінің тэртібі келесідей болу керек: ізін суытшш сезіктіні ұстау, жэбірленушіден жауап алу, тану үшін көрсету, жэбірленуіпіиі және сезіктіні куэландыру, оқиға болған жерді қарау.

Жәбірленуші мен өз көзімен көрген-куэлардан жауап алу кезіин шабуылдың жагдайлары, қылмыскердің ерекше белгілері, сонымен қатнр, ұрланған заттардың белгілері мен бағасы анықталады.

Егер қылмыстық іс қылмыстың жасалу фактісі бойынша қозғалып жатсп, онда тергеу әдетте, жэбірленушіден жауап алудан, оқиға болған жерді қараудан, киімді қарау жэне жэбірленушіні куэландырудан, жэбірленушіге сот-медициналық сараптама тағайындаудан, өз көзімен көрген-куәгерлерден жау;ні алудан басталады.

Тергеу эрекеттерінің тактикасы. Жэбірленушіден жауап алу кезінде тонау немесе қарақшылық шабуыл чн үшін эр уақытта кенеттен болған жағдай екенін ескеру керек. Қарсы алдынмп қылмыскерді,    эсіресе    қаруланған    қылмыскерді    көргенде,    жәбірлепунн

сасқалақтап қалады. Кейбір жэбірленушілер қорқыныш сезімінен белгілі бір уақытқа есінен танып қалады, ал есін жинап бұл жағдайда не істеу керектігін: көмекке шақыру керек пе, қарсылық көрсету керек пе, қылмыскерге затты ешбір қарсылықсыз беру керек пе, әлде қашу керек пе екендігін ойлағанша біраз уақыт өтеді, ал бұл уақыт қылмыскердің қажетті құндылықтарды алып жасырынуына жеткілікті болып табылады. Жэбірленушінің есінен танып қалуы жэне өзінің кейінгі эрекетін ойластыруы айналасында болып жатқан оқиганың мэн-жағдайларына коңілін жинақтап қарауға кедергі жасайды. Сол себептен де, жэбірленуші іс үшін маңызы бар мэн-жайларды есінде сақтай алмайды.

Бұл психикалық жағдай жауап алу кезінде міндетті түрде ескеріліп, сәйкесінше бағалануы керек. Жәбірленушінің сасқалақтау нэтижесінде қылмыскердің ерекше белгілерін, қару турін жэне өзге де қылмыс оқигасының мэн-жайларын кере алмауы мүмкін. Сондықтан қанша сұрақ қойылса да нэтижесіз болады. Жәбірленуші инсценировкаланган кылмыстың ұйымдасты-рылуында сезікті болып қалуы да мүмкін. Сондықтан да жэбірленушінің көрсетпелеріне баға беруде ол шын мэнінде болған мән-жайды барлық уақытта қабылдап және оны айтып берс алмайтындығын ескеру керек. Мысалы, шабуыл қылмыстық топпен жасалғанда, жәбірленушіге қылмыскерлер кеп болып көрінуі мүмкін. Қылмыс құралдарын сипаттауда қателіктер жиі жіберіледі. Қылмыскердің қолынан көрінген кез-келген жылтыраган затты атыс каруы немесе пышақ деп қабылдау жағдайлары жиі кездеседі. Қылмыскерлер тапаншаның орнына ағаш макеттерін, ойыншық тапаншаларын немесе өзге де қаруга ұқсайтын заттарды қолданған жағдайларда қателіктер кетуі мүмкін. Мысалы, жэбірленуші қылмыскерлер мылтықпен қаруланған деп хабарлайды, ал шын мэнінде оның қолында шыбық болған.

Мұндай қателіктер тонау жэне қарақшылық шабуылдардың эдетте кешкі уақытта, нашар жарықтану кезінде немесе басқа да қабылдауға колайсыз уақытта жасалатындығымен түсіндіріледі.

Көп жагдайларда жэбірленуші оған шабуыл жасалгандығы туралы бірден хабарлайды. Сондықтан алғашқы жауап алу кезінде жэбірленуші өзіне-езі келе алмайды: жылайды, қылмыскердің дөрекілігіне ашуланады, қорқыныш сезімінде болады, ұрланған құндылықтардың жоғалғанына кене алмайды, алынган дене жарақаттарынан ауырсынады. Осы психологиялық жағдайды ескере отырып, жәбірленушіні жауап алар алдында жүбату керек, оған қауіптің еткендігін жэне барлық көңілін болған мэн-жайды, эсіресе қылмыскерді іздеу мен эшкерелеуге маңызы бар мән-жайларға баса назар аударып есіне түсіру керектігін түсіндіру керек.

Жэбірленушіден жауап алу барысында келесілер анықталады: тонау немесе қарақшылық шабуыл қай уақытта жэне қай жерде (қала, ауыл, көше) жасалды; жәбірленуші ол жерде қандай жағдайлармен жүргендігі жэне қай жерде шабуылға ұшырады; қандай жағдайда ол қылмыскерді көрді, оның артынан біреудің андып келе жатқандығын байқамады ма; қылмыскердің іс-эрекеті қандай болды, кұнды заттарды беруді талап етті ме, элде жұлып алды ма, егер қылмыскерлер бірнешеу болса, онда олардың арасында қандай әңгіме болды, олар бір-бірін аты-жөндері бойынша немесе лақап аттарын атаған жоқ па,кандай заттармен қорқытты, бұл заттардың белгілері; қандай заттар тоналды, олардың жекелеген белгілері немесе зауыттық нвмері қандай еді. Жэбірленушіде тоналған заттар, заттардың қандай да бір бөлшектері (сагаттыц бауы, жұлып алып кеткен сумканың бауы, сыртқы киім матасының бөліктері) сақталынып қалғандығын анықтау өте маңызды. Тоналған заттардың бағасы (кұны) анықталады.

Қылмыскердің белгілерін жэбірленушіден мұқият түрде анықтау керек (сыртқы бет-келбетінің ерекшелігі, киімі, жүрісі, жекелеген сөздерді айту ерекшеліктері). Жэбірленуші қарсылық көрсетті ме жэне ол неден көрінеді, қылмыскердің денесіне немесе киіміне қандай да бір зақымдар келтірілді ме деген сұрақтар іс үшін маңызды. Қылмыстық топпен жасалған шабуыл кезінде әрбір қылмыскердің релі аныкталуы тиіс.

Егер жэбірленуші керсетілген жэбір нэтижесінде ауруханаға емделуге түссе, жауап алуды дыбыс таспасын қолданып, жэбірленушінің әр сөзін жазып алу арқылы жүргізген жөн. Бұл жэбірленушінің емделуі созылып кетсе немесе жәбірленуші қайтыс болып кетсе, қылмыскерге іздеу салуда маңызды рел атқарады.

Киімді қарау мен жәбірленушіні куәландыру. Тонау және карақшылық шабуылдары кезінде жэбірленуші мен қылмыскер арасында төбелес болуы мүмкін. Төбелес нэтижесінде қылмыскер киімінің талшықтары жэбірленушінің киімінде калуы ықтимал. Олардың табылуы кылмыскерді эшкерелеуде маңызды рөл атқаруы мүмкін, сондықтан жәбірленушінің киімін мүмкіндігінше тезірек тексеруге жіберу керек. Қарау өте күшті үлкейткіштер немесе микроскоптың көмегімен жүргізіледі. Қарау кезінде ешнэрсе табылмаса, киімнің сыртқы жағын ішке қаратып, целлофанға салып, сараптамаға жібереді. Сараптамада микроталшыктарды арнайы аппараттарды қолдану аркылы іздеу жұмыстары жүргізіледі.

Киімді карау кезінде денеге келтірілген жарақат құралдарының түрін анықтау мэселесін де үмытпау керек. Келтірілген жарақаттан қалған іздің формасы арқылы қылмыскердің немен қаруланғанын анықтауга болады (пышақпен, үш қырлы үшкір қайрағышпен, тескішпен және т.б.).

Кейде жэбірленушінің киімін қарау кезінде қылмыскердің төбелес нэтижесінде алған жарақат іздерін, яғни қан іздерін табуга болады. Көрінбейтін қан іздерін табу үшін ультракүлгін сэуле колданылады.

Егер жэбірленуші соққыға үшыраған болса, онда ҚІЖК-ң баптарына сэйкес куәландыру жүргізіледі. Куәландыру кезінде жарақат сипаты міндетті түрде іске тіркеліп, масштабты фотосуретке түсіру ережесі арқылы суретке түсіріледі. Егер куэландыру барысында жэбірленуші денесінен қан іздері немесе өзге де микроіздер табылса, олар тампондардың көмегімен алынып, сараптамаға жіберіледі.

Жэбірленушіден жауап алынғаннан кейін, ал кей жағдайларда оған дейін, окига болған жерді қарау жүргізіледі. Оны жүргізу тактикасы көбінесе ұрлық істері бойынша жүргізілетін оқиға болған жерді карау тактикасына ұқсас болып    ' келеді.     Ал     негізгі    ерекшелігіне    келсек,    тонау    және    қарақшылық шабуылдарында оқиғаны өз көзімен көруші - жэбірленуші болып келеді жэне   ;

оған орта, ауыр дэрежедегі дене жарақаттары келтірілмесе қарауды оның қатысуымен жүргізген жөн. Жэбірленушінің оқига болған жерде көрсетпелер беруі іздеу жұмыстарын, ягни оқтарды, гильзаларды, қылмыскердің қолы мен аяқ киімінің іздерін, оның түсіріп алган жеке заттарын (пышақ, қолғап, бас киім), жэбірленушіден ұрлап лақтырылған заттарды (сөмке, эмиян, олардың ішіндегі заттар) табуды жеңілдетеді. Төбелес болған жер аса мұқият қаралуы тиіс. Ол жерден кебінесе мойын орағыштар, узіліп қалған түймелер, бас киімдер, басқа да дэлелдемелік маңызы бар заттар табылуы мүмкін.

Оқиға болган жерді жәбірленушімен бірге қарау кейде негативті жагдай-ларды анықтауға мүмкіндік береді (мысалы, қол іздерінің немесе аяқ киім іздерінің болуы тиіс жерлерде болмауы), ол тонау және қарақшылық шабуыл қылмыстарының инсценировкаланғандығы туралы болжауға жол береді.

Тэжірибеде (элдетте) осы категориядагы қылмыстар бойынша оқиға болған жерді қарау тергеу эрекетінде аса көңіл бөлінбейді. Бұл оқиға болған жерде қылмыстың іздері қалмайды деген қате пікірмен байланысты болып отыр. Тонау немесе қарақшылық шабуылдары болған жерде, эсіресе ашық орындарда, аяқ іздері, көліктін іздері, қылмыскерлерден тусіп қалған немесе жоғалтқан заттары және т.б. табылуы мүмкін. Микроіздер мен иіс іздеріне ерекше көңіл бөлінуі қажет. Бұл үшін оқиға болған жерді қарау шегіне тек қана шабуыл болған жерді кіргізбей, қылмыскерлердің қылмысқа дейін жэне қылмыс жасағаннан кейін тығылған, жасырынган жерлерін, орындарын қоса қамтып кіргізу керек. Қараутергеу эрекетіне жэбірленушіні, криминалист-маманды, кинологты қызметтік-іздестіру итімен жэне полицияның жедел-іздестіру қызметкерлерін қатыстыру қажет.

Қылмыстық элементтер бойынша ізге түсу және қылмыскерлер тарапынан қарсылық көрсету мүмкіндігін ескере отырып, қылмыскерлерді іздестіру мен ұстау кезінде көмек көрсететін жедел-тергеу тобын полиция қызметкерлерімен күшейту керек.

Тонау жэне қарақшылық шабуыл істері бойынша тергеу-қарауына жэбірле-нуші мен өз көзімен керген куәларды катыстырған жөн. Бұл тұлғалардың қатысуы тергеу жүргізушіге шабуыл болған жерді дұрыс анықтауда, қылмыс іздерін іздеу жұмыстарын жеңілдетуде, хаттамада немесе өзге де құжаттарда бекітуде көмегін тигізеді. Ал егер де тонау жэне қарақшылық қылмыстарын инсценировкалаған деген негіздер болса, жәбірленушіні қарау-тергеу эрекетіне қатыстырмаган жөн, өйткені ол қараудың мэн-жайларымен танысып, оларды өз мүддесіне қарай пайдалануы мүмкін.

Қарау жүргізбес бұрын жэбірленушіден және өз көзімен көрген куэлардан жасалған қылмыс жагдайлары туралы сұрау жүргізу керек. Оқига болған жерде бұл тұлгалардан сұрау жүргізу арқылы қылмысты ашудағы мэнді детальдарды анықтау, оларды көрсету, қылмыс жағдайларын түсіндірумен қатар, іс бойынша дэлелдеме ретінде қолданылуы мүмкін іздердің сипаты мен орналасу жерлерін анықтауға мүмкіндік береді. Тонау жэне қарақшылық шабуылдарын инсценировкалаған жағдайларда жэбірленуші мен өз көзімен көрген куэдан сұрау жүргізу арқылы олардың білімсіздігі (белмейтіндігі) көрініп, бүркемеленген қылмысты ашуға өз септігін тигізеді.Оқиға болған жерді карау тергеу эрекетін кейінге қалдырылмай, тез арад.і жүргізу қажеттілігіне қарамастан, оны бастамас бұрын жэбірленушінің денесіис келтірілген жарақаттың сипаты мен төбелес іздері туралы, киімі мен ;ии киімінің жағдайы мен іздері туралы мэліметтер алған жөн болып табыладм Олардың ерекшеліктері іздестіру бағытын жэне іздеуге жататым дэлелдемелердің сипатын анықтауда ескерілуі мүмкін. Сондықтан қарауі і дайындық кезінде дене жарақаттары мен киімдегі іздерді, ең болмағанда, жалпы түрде қарап шығу қажет. Бұл объектілерді мүқият тексеру қараумси қатар және қараудан кейін жүргізіледі. Жэбірленушінің денесін қарау куәландыру ережелерін сақтай отырып жүзеге асырылады. Тонау жож-қарақшылық шабуылдары болған жерді қараудың нэтижелігі жедел-тергсу тобының техникалық жағынан қамтамасыздандырылу дэрежесіне тікелсп байланысты. Осы қылмыстарды ашу үшін маңызы бар аяқтың, қолдың, қанні.ш, сілекейдің, микробөлшектердің, иіс және өзге де іздерін анықтауда, бекітудс жэне алуда қолданылатын қүрал-жабдықтар жиынтығымен қатар, тергеу тобі.і қараңғы кезде қарау жүргізуде қолданылатын жарықтандыру қүралдарын, ауа райының қолайсыз жағдайдаларында іздерді сактап қалуга мүмкіндік беретіп жабдықтарды, қозғалыс қүралдарын жэне өзге де техникалық құрад-жабдықтарды қоса пайдаланулары керек.

Басқа да қылмыстардағыдай тонау жэне қарақшылық шабуылдары бойынша қарау тергеу эрекетін жүргізетін тергеу тобының қызметін тергеуші басқараді.і, Қараудың алдында ол оқиға болған жердің қауіпсіздігін, бөтен адамдардын жүрмеуін, іздердің өзгеріссіз сақталуын (жаңбыр немесе қар жауып тұрса) қамтамасыз етеді, қылмыс оқиғасын өз көзімен көргендерді жэне оқиға болгап жерге бірінші болып келгендерді анықтайды (өзі немесе полицин қызметкерлерінің көмегімен). Осы түлғалардан сүрау жүргізу аркылы келссі мәселелерді анықтайды:

•      қылмыстық іс-әрекеттің болған уақытын, сипатын және жағдайын;

•      қылмыскерлердің қашып жасырынған бағытын, олардың санын жяпс ерекше белгілерін;

•      оқиға орнында мүмкін болған өзгерістер жэне қарауды жүргізуде дұрыс бағыт-бағдар алуға маңызы бар мәселелерді.

Егер қылмыскерлерді ізін суытпай түрып іздестіруге мүмкіндік болса, тергеуші жүргізіліп отырған тергеу қарауының кезендеріне байланыссыч, үйымдастыру шараларын міндетті түрде жүргізуі керек.

Мүлікті иемдену мақсатымен жасалған тонау мен қарақшылық шабуылдарі.і қылмыстары бойынша жүргізілетін қарауга материалды жауапты түлғалар меи экімшілік өкілдері қатыстырылуы мүмкін.

Тергеуші қарау барысында кылмыс жағдайларын анықтау үшін маңызы бар іздер мен заттарды бекітеді және алады, жеке өзі немесе мамандардыи көмегімен ғылыми-техникалық қүрал-жабдықтарды қолданады, қарауга қатысушы түлғалардың іс-эрекеттерін ұйымдастырады, қарау кезінде табылғап іздер мен заттарға куэгерлердің назарын аударады, қылмыскерлерді анықтау мен іздестіру шараларын жүргізу үшін маңызы бар мәліметтерді криминалдык іздестіру қызметкерлеріне хабарлайды.

Криминалдык іздестіру қызметінің қызметкері суымаган іздер бойынша қылмыстық элементтерді іздестіруді жүзеге асырады, тонау немесе қарақшылық шабуылды өз көзімен көргендерді және қылмыстың жасалу жагдайлары туралы білетін куәларды анықтайды. Учаскелік инспектормен бірге қылмысты ашу максатында осы ауданда түратын немесе жұмыс жасайтын полицияның штаттан тыс қызметкерлерінің көмегін қолдану арқылы шаралар-ды қабылдайды. Осы мақсатпен жақын тұрған үйлердің тұрғындарынан жэне басқа да азаматтардан сұрау жүргізіп, қылмыскерлердің қашуы мүмкін жолдарға кедергілер қою мен ұстау шараларын ұйымдастырады. Қылмыскер-лерге іздеу салып, жасырынуы мүмкін жерлерді: үйлердің шатырларын, подвалдарды, кораларды, қоймаларды, ашық жерлерді зерттеп, ұрланган заттарды өткізуі мүмкін жерлерге бақылау қояды.

Криминалдық іздестіру қызметкері жедел-іздестіру тіркеулерінің көмегімен бұрын осыған ұқсас қылмыстарды жасаған тұлғаларды анықтап, олардың осы қылмысқа қатыстылығы бар-жоғын тексереді. Егер ұрланған заттарды тыгып қойған жерлер анықталса, осы жерлерге бақылау қойылады. Қарау барысында және ол аяқталысымен жедел-іздестіру қызметкері ішкі істер органдарының кезекші бвлімімен байланысып, олар арқылы патруль жэне жолға бақылау жүргізетін бекет инспекторларына, жол полиция қызметкерлеріне, тэртіп сақтау пунктеріне қылмыс жасауда сезікті тұлғаларды анықтау жэне ұстау үшін қарау кезінде алынған мэліметтерді жібереді. Жедел-іздестіру қызметкері өз тарапынан жедел-іздестіру шараларын жүргізу нэтижесінде алынған мэліметтерді тергеушіге дер кезінде хабарлауға, оқиға болған жерді қарауда көмек көрсетуге, тергеушінің тапсырмаларын орындауға міндетті.

Қылмыстық оқиға болған жерді қарау кезінде қылмыстың болғанын дэлелдейтін болжауды нақтылайтын іздер ғана табылып бекітілмей, сонымен қатар, инсценировкаланған тонау және карақшылық шабуылды негіздейтін іздер де зерттелінеді. Кобінесе мұндай жагдайлар айтылған оқиға жайлы мэліметтердің фактілі мэн-жайларға сэйкес келмеуінен көрінеді, мысалы, оқиға болған жерде өзін жәбірленушімін деп айтқан тұлганың аяқ іздерінің табылмауы. Инсценировкаланған тонау және қарақшылық шабуылды ашуга мыналар көмегін тигізеді: қылмыстык оқиға жағдайларына талдау жасау арқылы оның арызданушы көрсетпелеріне сэйкес келмеуін анықтау; тергеу экспериментін жүргізу; аудит пен бухгалтерлік сараптама жүргізу; сот-медициналық сараптаманы тағайындау жэне жүргізу; жәбірленушіден мұқиятты түрде жауап алғаннан кейін қайта жауап алу; анықтама органдарының жедел-іздестіру мүмкіндіктері.

Тонау жэне қарақшылық шабуылдары істері бойынша қарау жүргізудің нэтижелілігі қылмыстың іздерін тек қана дұрыс табу мен алудан тұрмай, сонымен қатар, кылмыскерлерді анықтау, іздестіру және эшкерелеу мақсатында дұрыс қолданылуынан көрінеді. Осы мақсатта қол, аяқ, аяқ киім, шабуыл қүралдары, қан іздері қолданылуы мүмкін. Осы іздердің ішінде қол іздерінің маңызы зор, ейткені сезіктінің қылмыс болған жерде болғанын жэне қарау кезінде табылған объектілерді оның қолымен ұстағанын көрсететін күмэнсіз дэлелдеме  болып табылады.  Сезіктінің  кунделікті  қолданыстағы  заттарда,киімдерде   қалдырған   кан   іздері   қарақшылық   шабуылды   дэлелдеу   үшіп қолданылуы мүмкін.

Кылмыскерді устау және жеке тінту. Тонау жэне қарақшылық шабуылдарын жасаған түлғалар анықталса, оларды ұстау тез арада жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды жасайтын қылмыскерлер көбінесе, қаруланған болып келетінін полиция қызметкерлері ескеру керек. Қаруланған қылмыскерлерді үстауда кинологтардың қатысуының да маңызы зор.

¥сталғандарға тез арада жеке тінту жүргізіледі. Тінту кезінде қарулар мен оның макеттері жәбірленушіні қорқыту үшін немесе оны үрып соғу үшін қолданылуы мүмкін өзге де заттар алынады. Сонымен қатар, тінту кезінде жэбірленушіден ұрланган заттар немесе бағалы заттар (сағат, ақша, құжаттар, ямияндар, колғаптар, шарфтар жэне т.б.), шабуыл жасалган немесе жаңа қылмыстың дайындалып жатқанын көрсететін ғимарат, үй-жайдың немесе жолдардың жобалары, жеке құжаттар алынады. Қылмыскерлер жеке басын анықтауды киындату мақсатында немесе жалган қүжаттардан кұтылу үшін тінту алдында оларды лақтырып тастауға тырысады.

Жеке тінтуден соң сезіктінің киіміне қарау жүргізіледі. Мүнда жэбірленуші киімінің микроталшықтары ізделініп, төбелестің іздері тіркелінеді: киім бөлшектері мен үзілген түймелер, толығымен немесе жартылай жүлынған қалталар, жағалар. Киімнен окига болған жердің топырақ белшектері (грунт) немесе жэбірленуші киімінің микроталшықтары табылуы мүмкін.

Егер сезікті қылмыс жасалғаннан кейін үсталса, киімін қараудан кейін куәландырудан өтуі керек. Куэландыру кезінде тырнақтың астындағы микрозаттарға, денесінде жэне қолдарындағы тырнақтың, тістің іздеріне көңіл бөлу қажет. Қажетті жағдайларда сезіктіні куәландырудан кейін сот-медицина сараптамасына жібереді.

Сезікті мен айыпталушыдан жауап алу. Қылмыскерлер тонау немесе карақшылық шабуылын жасамас бұрын алдын ала алибиін дайындайды: кино немесе өзге де көрініс мекемелеріне билет сатып алады немесе жұмыс уақыты кезінде жұмыс орнын қалдырып қылмыс жасаған кездер де кездеседі. Кейде қылмыскерлер туысқандарымен, таныстарымен, басқа қылмысқа бірге қатысушылармен шабуыл жасаған кезде басқа жерде болған деп көрсетпе беру туралы алдын ала келісім жасайды. Осындай қылмыскерлер тарапынан жалған жолга түсіру үшін жасалатын әрекеттері сезіктіні эшкерелеуге қиындық туғызады. Сондыктан жауап алуға дайыңдықты егжей-тегжейлі дайындауды талап етеді.

Сезіктіден жауап алуды қылмыс жасаған кезде қайда болғанын анықтаудан бастау керек. Егер сезікті өзінің болған жерін, көрген, сол кезде араласқан адамдарын атап көрсетсе, олардың алдын ала келісіп айкындап алулары мүмкін емес детальдарға кеңіл бөлу керек.Мысалы, кездесу нақты қай жерде болды, кездесудің қандай себебі болды, тагы да кім болды, кездесу жерінің жагдайы, кім қандай орындықта отырды, не жөнінде эңгіме айтылды жэне т.б. Сезіктінің көрсетпелері толығымен тексеріледі.

Қылмысқа қатысқандығын мойындамайтын кейбір қылмыскерлердің берген көрсетпелерін тексеру кейде қиындыққа соғады. Мысалы, сезіктінің қылмыс жасалған уақытта далада, саяжайда серуендеген кезде, мүз айдынында немесе басқа жерде шаңғы тепкен кезде өз таныстарынан ешкімді көрмедім, куэларды атап бере алмаймын деп көрсетпе берген жағдайларда. Мүндай жағдайларды окига болған жерді қарау жэне басқа да тергеу эрекеттерін жүзеге асыру кезінде жиналған заттай немесе езге дэлелдемелер арқылы анықтауға болады.

Кептеген жағдайда жасаған қылмысын мойындауға тура келген айыпталу-шылар жауап алу кезінде жэбірленушіге қатысты қолданған күштің сипатын, дэрежесін жеңілдетіп керсетуге, қарудың орнына макет қолданылған немесе тіпті қару қолданылған жоқ деп қылмыстың жағдайын езгертіп айтып, ездерінің іс-эрекеттерінің жеңілдірек қылмыспен саралануына тырысады.

Қарақшылық шабуылы қылмыстық топпен жасалған болса, алдын ала ақылдасу фактісінің жэне дайындық шараларының болғанын жасырады. Ал егер айьшталушының бірнеше қарақшылық қылмыстарына қатысы болса, езінің эрекеттерін бандитизм қылмысы ретінде сараламау үшін жауап алу барысында қылмыстық топтың түрақтылығын, қаруларды арнайы қылмыстық әрекеттер жасау мақсатымен сатып алу фактісін жоққа шығаруға тырысады. Сондықтан жауап алуға дайындық кезінде барлық қылмыстық іс материал-дарына талдау жасап, жиналған дэлелдемелерді ескере отырып, жауап алу тактикасын дүрыс тандау қажет.

Егер айыпталушы тонау немесе қарақшылық шабуылын жасаганын мойын-даса, жауап алу кезінде қылмыстың барлық жағдайлары толығымен, соның ішінде қылмысты алдын алу шараларын үйымдастыруға қатысты жағдайлар да анықталады.

Кінэсін мойындап отырған сезіктінің (айыпталушының) керсетпесін окиға болған жерде тексерген жен болып табылады. Мүнда керсетпесі тексерілетін түлғаның түсініктемесін бейнетаспаға түсіру керек.

Қол іздерін оқиға болған жерден табылган заттардан ғана іздемей, жәбірленушіден тонау жэне қарақшылық шабуыл нэтижесінде алынған заттардан жэне сезіктіні, айыпталушыны тінту кезінде табылган заттардан да іздеу қажет.

Қарақшылық шабуылы атыс қаруын қолданып жасалған жағдайда оны қолдану іздерін, гильза мен оқты табу маңызды мэселелердің біріне жатады. Осы арқылы шабуыл кезінде қолданылған қару-жарақтың түрін, жүйесін, калибрін, қандай қарудан ату жүзеге асырылғандығын, қанша рет атқанын, ал гильза мен оқ арқылы сезікті мен айыпталушыдан алынған қару қүралынан ату жүзеге асырылган жоқ па екенін анықтауға болады. Осы қылмыстарды ашу кезінде оқиға болған жерден табылған қолдан жасалған тығындардың маңызы зор. Тығын жасауға қолданылған қағаздың бетіндегі мэтіндер қылмыскерлерді табуға, кей жагдайларда оның қылмыс оқигасына тікелей қатыстылығын, кінәлігін дәлелдеуге кемектеседі. Ал егер тығынды жасауға мэтіні жоқ таза қагаздар қолданылса, қағаз материалдарының өзі де дэлелдемелік мэнге ие бола алады. Оқиға болған жерде табылған және алынған бытыра мен картечьтерге сараптама тағайындау арқылы олардың сезікті немесе айыпталушыдан алынған бытыра мен картечьдермен үқсастығы анықталады. Егер олар қолдан жасалса, олардан табылған іздер арқылы бытыра мен картечьті дайындауда қолданылган қүралдар идентификацияланады. Оқ тиген жерлердің сипаты мен орналасуы,оқтың, гильзаның, бытыраның, тығынның орналасуы арқылы, сонымен қат.ір атудың косымша іздері (күю, ластану, жанбай қалған түйіршіктер) арқыш.і атудың қашықтығын, қай жерден атылганын, атқан адамның түрған жсрш анықтауға болады.

Тонау және қарақшылық шабуылдарының жағдайларын, сонымен қатлр қылмыскердің   жеке   басы   анықтауда   қылмыскерлердің   қылмыс   оқигао.і болатын жерге бағытталған жолда, шабуыл жасаған жерде немесе одан кетіап жолда жоғалтқан, қалдырған заттар мен күжаттардың маңызы зор. Мұндаіі заттардың қатарына кылмыскердің жеке заттары, жазбалары, блокноттары, жон жүру қүжаттары немесе жэбірленушіден тартып алынған заттар мен ақшаллр жатады.   Оқиға  болған   жерден   қылмыскер   мен  жэбірленушінің  төбелссу нәтижесінен киімдерінен үзіліп қалған түймелер, мата бөліктері, талшықпір мен қан іздері табылуы мүмкін. Әсіресе микробөлшектер мен иіс іздерін табу мен алуға көңіл бөлу қажет. Іздерді тауып, дүрыс қолдана білу осы қыл мыстарды тергеу мен  ашудың бірден-бір кепілдігін  көрсетеді.  Микробол шектерге қылмыскерлердің объектілермен жанасу кезінде қалдырылған затпір мен  материалдардың үсақ бөлшектері,  киім талшықтары, лай,  шаң  іздері жатады.

Объектілерден  табылған  иіс  іздерін  (қылмыскермен  қалдырылган  киім қолданган   немесе   қолында  үстаган   заттар)   сақтау   үшін   оларды   арнайы герметикалық жабылатын қүбырларға немесе альминий фольгаларға салады Кейін   оларды   қылмыскерлерді   ізін  суытпай   түрып   іздестіруде   немесс қызметтік-іздеу салу итінің көмегімен анықтауда қолданады.

Осы қылмыстар бойынша заттай дэлелдемелердің көптілігі тағайындалатыи сот сараптамалардын ерекшелігін анықтайды.

Криминалистикалық сараптамалардың ішінен көп жүргізілетінтердің қатарына жататындар: баллистикалық - қарудың түрін, жүйесін, калибрііі анықтау үшін, оның атуға жарамдылығын, жүзеге асырылған атудың бағытын жэне ара қашықтығын, атыс қаруын идентификациялау үшін; суық қаруына жүргізілетін сараптама; трасологиялық - аяқ киімнің, көліктің іздерін зерттеу үшін, бүтінді бөлшек арқылы аныктау үшін; дактилоскопиялық - қол саусақтарының іздерін зерттеу үшін.

Сот сараптамасының өзге түрлерінің ішінен көбінесе наркологиялық, сот-медициналық - дене жарақатының сипаты мен ауырлығын, оны келтіру уақытын және жарақат салған қүралдың түрін, келтірілген жарақаттың кіру жэне шығу жерлерін, жарақаттың пайда болу механизмін анықтау үшін тағайындалатын сараптамалар жүргізіледі. Сонымен қатар, заттай дэлелдемелердің (қан, шаш, сілекей) сот-медициналық сараптамасы, химиялық, товароведтік жэне айыпталушының есі дүрыстығы туралы сүрақты шешетін ;. сот-психиатриялық сараптамалар да тағайындалады.

 

8.  Тергеу қарауының тактикасы.

 

1. Тергеу қарауының түсінігі, мәні және түрлері.

 

Тергеу қарауы - кылмысты тергеуге және ашуға маңызы бар немесе маңызды болуы мүмкін заттарды, құжаттарды және өзге де іздерді табу, бекіту, алу және қылмыстық істің мән-жайларын зерттеу мақсатында тергеушінің кез-келген объектілерді тікелей қабылдауы мен зерттеуінен тұратын тергеу әрекеті.

Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша қарау - кылмыс ізін, өзге материалдық объектілерді анықтау, сондай-ақ іс үшін маңызы бар жағдайларды айқындау мақсатында тергеуші, ал ол жоқ болған жағдайда аныктаушы немесе кылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау органының лауазымы жағынан жоғары қызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды, қүжаттарды, көзі тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды тексеру әрекеті.

Криминалистикалық әдебиетте тергеу карауының келесідей мақсаттары көрсетілген:

-    тергеушінің жеке объектіні, объектілердің жиынтығы немесе кешенін тікелей зерттеуі;

-    оқиға, қылмыстың механизмі, жері, қылмыскердің және жәбірленушінің жеке басы және де қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын өзге де мән-жайлар туралы типтік, жалпы және жеке болжауларды ұсыну үшін бастапқы ақпаратты алу;

-    қылмыстың суымаган ізі бойынша қылмыскерді іздестіруді және қажетті жедел-іздестіру шараларын ұйымдастыру үшін мәліметтерді алу;

-    тергеу барысында кейінгі әрекеттерді (кезектегі шараларды) жоспарлау үшін мәліметтерді алу;

-    тергелетін қылмыстың жасалуына себеп болған жағдайларды анықтау; Тергеу карауының түрлерін әртүрлі негізер бойынша жіктеуге болады: карау объектісі бойынша, жүргізу кезектілігі бойынша, көлемі бойынша.

Қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша тергеу қарауының келесі түрлері көрсетілген:

-    оқиға болган жерді;

-    заттай дәлелдемелер;

-    мәйіт;

-    сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесін. Криминалистикада тактикалық мағынасы жағынан қарау объектілеріне:

-    үй-жайдағы окиға болған жер;

-    ашық жердегі оқиға болған жер;

-    мәйіт;

-    қылмыстың қаруы және құралы;

-    құжаттар, фото-, бейне-жазбалар, киноқұжаттар сонымен қатар, пошта-телеграфты хат-хабар;

-    жануарлар;

-    көлік құралдары;

-    компьютерлер;

-    сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің денесі. Кезектілігі бойынша тергеу қарауының екі түрін ажыратамыз:

-    алғашқы;

-    қайталама.

Қайталама қарауын жүргізу жағдайлары эртүрлі болуы мүмкін: алғашқы қарауды сапасыз жүргізу (қолайсыз метеорологиялық жағдайлар, түнгі уақыт және т.б.), қажетті техникалық құрал-жабдықтарды қолданбау, тергеу барысында қайталама қарауын жүргізу қажет екендігін көрсететін мәліметтердің алынуы, алғашқы қарауын толық, егжей-тегжейлі, дұрыс жүргізілгендігінде күмән туындаса, сонымен қатар, прокурор мен тергеу белімі бастығының тікелей нұсқауымен жүргізіледі.

Көлемі бойынша тергеу қарауы негізгі жэне косымша деп бөлінеді. Алгашқы қарау көп жағдайда негізгі қарау болып табылады. Сондықтан тергеуші қараудың жан-жақты, толық жүргізілуіне тырысып, қосымша қарау жүргізу қажеттілігін болдыртпауы қажет. Бірақ кей жағдайларда қосымша қарау жүргізу ситуациялары да кездеседі: негізгі қарау кезінде жекеленген участіктерге, объект элементтеріне қарау жүргізілмеген жағдайларда. Мысалы, бухгалтерлік құжаттарга қарау жүргізу кезінде журнал-ордерлер, ведомстер зерттелінді, бірақ №10 ведомстің болмауы себебінен қарау жүргізу мумкін болмады. Кешірек бухгалтердің ұсынуымен №10 ведомстке қарау жүргізіліп, қосымша қарау хаттамасында бекітілді.

Барлық объектілерге қарау жүргізуде жалпы процессуалдық және тактикалык талаптар қойылады.

Тергеу қарауы екі куәгердің міндетті қатысуымен жургізіледі, ал оқиға болған жерді қарау кезінде өзге жағдайлар да болуы мүмкін.

Куәгер болып әрекет қабілеттілігі бар, іске мүдделі емес, заң талаптарын мүлтіксіз орындайтын азаматтардың болуы қажет. Олардың міндетіне тергеушінің барлық әрекеттерін, сонымен қатар, хаттаманың толтырылуын объективті бағалауы мен куәландыруы жатады. Куәгерлер максатты түрде тергеушінің, криминалист-маманның барлық эрекеттеріне бақылау жүргізуі керек.

Тергеуші қарау әрекетіне жәбірленушіні, сезіктіні, куәні, айыпталушыны олардың келісімімен қатыстырта алады.

Қарауға сонымен катар, тергеуші мамандарды шақыра алады. Қаралатын объектінің түріне байланысты криминалист-маман, дәрігер (медицина кызметкері), экономист, инженер, химик жэне т.б.

Тергеу ситуациясына, қаралатын объектіге байланысты участковый, патруль, жол полиция кызметкерлері қарауға қатысады.

Тергеу тәжірибесі қарауының бірнеше тактикалық нұсқауларын ұсынады: 1. қараудың кейінге калдырылмай, дер кезінде жүргізілуі;

2.   мақсатты түрде жүргізілуі, караудың барысы мен нәтижесіне талдау жасау;

3.   криминалистикалык техника талаптары мен ережелерінің сакталуы;

4.   қараудың бір бастамамен жүргізілуі;

5.   тергеу қарауының барлық нәтижелерін толық жэне объективті бекіту.

 

2. Оқига болган жерді қараудың түсінігі, маңызы және міндеттері

 

Қылмысты істерді тергегенде әр түрлі объектілерді қарауға тура келеді. Жеке заттарды, мәйітті және басқа да объектілерді қарау бірде дербес тергеу қарауының түрі болып саналады да, кей жағдайларда олар оқиға болған жерді қараумен қамтылады. Егер айтылған объектілер оқиға болған жерден тыс жерде қаралса, бұл қарау жеке тергеу эрекеті есебінде саналады.

Мысалы, ауыр жарақат алып, халсіз жатқан жәбірленуші емханаға алып барғаннан кейін қайтыс болса, оның мәйітін қарау жеке тергеу әрекеті болып саналады да, оқиға болған жерді қараумен қамтылмайды.

Мұндай жағдайлар, әрине сирек кездеседі, көбінесе жоғарыда айтылған объектілер оқиға болған жерде қаралады.

Оқиға болған жерді қарау, тергеудің бастапқы кезеңінде, қылмысты іс қозғалмай тұрғанда-ақ жүргізіледі. Көп қылмыстардың тергеуі оқиға болған жерді қараудан басталады. Бұл тергеу әрекетін кешіктірмей, дер кезінде жүргізген жағдайда қылмысты ашуға керекті, өте құнды дәлелдемелер жинап алуға болады. Қылмысты оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет-қимылдарынан түратындыктан ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады.

Криминалистикада іздер деген түсінік екі мағынада қодданылады. Тар мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті айтылады (қолдың ізі, аяқ киімнің ізі, т. б.). Ал, жалпы кең мағынада қылмыс іздері деген үғымға оқиға болған жерде қалған заттар, кираған, сынған нәрселер және қылмысқа байланысты айналада болған өзгерістердің бәрі жатады. Осы өзгерістердің бәрін негізге ала отырып, оқиға болған жерді қарау үстінде тергеуші оқиғаның қалай болғанын, айталық, оның механизмі жөнінде белгілі бір болжаулар жасай алады. Оқиға болған жерді қараудың маңызы, әрине мұнымен шектелмейді. Себебі, қарау үстінде тергеуші осы кылмысқа байланысты іздерді, айғақ заттарды, өте құнды деректерді тауып алып, оларды дәлелдеме есебінде пайдаланады.

Оқиға болған жерді қараудың тергеу әрекеті есебіндегі маңызын дұрыс ұғу үшін алдымен оның түсінігіне тоқталайық. Біріншіден, оқиға болған жер дегенге не жатады, оның ұғымын талдайық. Оқиға болған жер деген түсінікке оқиға болған жер және осы қылмыстың іздері табылған жер жатады. Сондықтан бұл үғымға тек қана қылмыс жасалған жер ғана жатпайды. Мұнымен қатар бұл ұғымға қылмыс жасауға дайындык жұмыстарын жүргізген жер, қылмыс жасауға қолданған қару және басқа да айғақ заттарды тапқан жер де жатады. Ол - жеке үй, пәтер, ашық алаң, су айдыны, вагон, тағы басқа да объектілер болуы мүмкін. Бір қылмыс бойынша бірнеше оқиға болған жер болуы мүмкін. Айталык, адамды өлтіріп, оны баска жерге апарып бөлшектеп, ол бөлшектерді әр жерге көмсе, кісіні өлтірген жер де, өлікті бөлшектеген жер де, ол бөлшектерді көмген жер де оқиға болған жер деп саналады. Сонымен бір

жасалған қылмыс бойынша бірнеше оқиға болган жерді карауға тура келеді. Айта кететін бір жай, оқиға болған жер деген түсінік пен қылмыстың болған жері деген түсінікті ажырата білу керек. Соңғы түсінікке тергеліп отырған кылмыстың нақтылы болған жері жатады. Ол - оқиға болған жер деген түсініктің құрамдас бір элементі.

Айтылғандарды тұжырымдайтын болсақ, оқиға болган жер дегеніміз қылмыстың жасалған жері және де сол кылмыстынң іздері табылған ашық алаң, пәтер, жеке үй және басқа да объектілер.

Енді тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау деген түсінігіне талдау жасайық. Криминалистикалық оқулықтарда бұл тергеу әрекетінің мағынасына әр түрлі түсінік, ұғым беріледі. Авторлардың берген түсініктеріне талдау жасасақ, бұларда негізінен тек редакциялық айырмашылықтары бар екендігі байқалады. Негізінен берілген түсініктерде бұл тергеу әрекетінің мағынасы, оның міндеттері және маңызы, сонымен қатар тергеу әрекетін жүргізу үстінде қолданылатын әдістер сипатталады. Кейбір авторлар бұл тергеу әрекетін қылмысты кім және қандай мақсатпен жасағандығын анықтау міндеттері ретінде түсіндіреді. Қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізгенде бұл мәселелерді анықтау керек екендігі, әрине түсінікті. Бірақ бұл тергеу әрекетіне мұндай күрделі мәселелерді шешуді міндеттеу орынсыз. Бұл мәселелер жалпы тергеудің алдында тұрған міндет, олар бірнеше тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы шешіледі. Сондықтан бүл мәселелерді шешуді бір тергеу әрекетіне, яғни оқиға болған жерді қарауға жүктеуге, әрине болмайды.

Кейбір авторлар оқиға болған жерді карауға қатысты түсініктерінде оның міндетіне, атап айтқанда, жүргізілетін жұмыстар қатарына жедел-іздестіру жұмыстарын да жатқызады. Жедел-іздестіру жмыстары процесуалды әрекеттер қатарына жатпайды, оны анықтаушы органдар жүргізеді. Мұндай жұмыстар тергеудің бастапкы кезеңінен тергеу біткенше жалғасады. Сондықтан мұны тергеу әрекетінің оқиға болған жерді қарау ұғымына кіргізу орынсыз. Әрине, оқиға болған жерді қарау үстінде жедел-іздестіру жұмыстары да жүргізіледі, бірақ бұл іздестіру жұмыстары оқиға болған жерді караумен шектелмейді, ол тергеу біткенше, кейін де жүргізіле береді.

Айтылғандарды тұжырымдай келіп, тергеу әрекетіне төмендегідей түсінік беруге болады: оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді, айғақ заттарды іздеп табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен қатар жасалған қылмысіың мән-жайын, оның болу механизмін анықтау максатымен кідіртпей жүргізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.

Осы түсінікте оқиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген. Атап айтқанда, оқиға болған жерді қарау үстінде іздер, заттай дәлелдемелер белгілі криминалистикалық әдістер мен тәсілдер, арнайы құрал-саймандарды пайдалану аркылы ізделіп, зерттелуі, бекітілуі керек. Сонымен қатар қарау үстінде объектілердің орналасуы және жалпы жағдайы бойынша қылмыстың мән-жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді карауда бұл мәліметтердің маңызы зор. Оқиға болған жерді қарау тергеудің ең бастапқы кезеңінде, қылмыс болғаннан кейін іле-шала жүргізілетіндіктен, бұл тергеу әрекетін жүргізу аркылы өте кұнды деректер, дәлелдемелер жинап алуға болады.   Қарау   мезгілінде   табылған   заттай   дәлелдемелер,   іздер   арқылы қылмыстың механизмін, кылмыс жасау әдісін аныктауға,қылмысты жасауға қатынасқан адамдар жөнінде және істің басқа да мән-жайлары жөнінде өте серекті мәліметтер жиналады. Бұған тек қана оқиға болған жерді кідіртпей, тез арада қараған жағдайда ғана мол мүмкіндік туады. Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп іздер, заттай дәлелдемелер ауа райы және басқа да жағдайларға байланысты өзгеріп, бүлініп қалуы мүмкін, тіпті олардың қойылып кетуі де ықтимал. Міне, осыған байланысты тергеуші хабар шысымен, тез арада қылмыстың болған жеріне баруға. оны кешіктірмей қарауға әрекет жасауы керек. Оқиға болган жер түнде де қаралады. Егер мұндай кезде жарық нашар болып, окиға болған жерді егжей-тегжейлі ұқыпты қарап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл жер жарық түскеннен кейін қаралуы керек.

Жасалған қылмыстың түрлеріне орай оқиға болған жерді қараудың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктер жеке қылмыстарды тергеу әдістемесінде қарастырылады.

 

3 Оқиға болган жерді қарау алдында жүргізілетін дайындық жұмыстары

 

Оқиға болған жердің толық, пәрменді және дұрыс қаралуы тергеушінің осы тергеу әрекетіне ұқыпты дайындалуына тікелей байланысты.

Тергеушінің дайындык жұмысы екі кезенге бөлінеді. Бірінші кезен тергеушінің оқиға болған жерге шықпай тұрып, оқиға жөнінде хабар алысымен жүргізетін дайьіндық жұмыстары. Бұл бірінші кезеңде тергеуші мына төмендегі дайындық жұмыстарын атқарады:

1.  өзі келгенше окиға болған жерді өзгеріссіз сақтап қалу үшін белгілі бір лауазымды адамдарға, атап айтқанда, полиция кызметкерлеріне нұскау береді;

2.    оқиға болған жерді қарауға өзімен бірге қатынасатын лауазымды адамдарды (жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізетін), мамандарды нактылап белгілеп, олардың оқиға болған жерге кешікпей келуіне керекті шара қолданады;

3.   оқиға болған жерді қарағанда қолданатын криминалистикалык құрал-саймандарды және басқа да керекті жабдықтарды дайындайды.

Тергеуші оқиға болған жерге өзі келгенше оны өзгеріссіз сақтап қалу кезінде нұсқау берумен қатар полиция қызметкерлеріне қылмыстың басында болып, оны көрген адамдарды анықтау және басқа да жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізуге арнайы тапсырма береді.

Оқиға болған жерді қарайтын тергеу тобын кұрғанда тергеуші қарауға қандай мамандар қатынасуы керек екендігін алдын ала анықтайды. Егер оқиға болған жерде мәйіт бар болса, онда қарауға міндетті түрде сот-медициналық эксперті не арнайы медициналық білімі бар адам катыстырылуы керек. Іздерді және баска да заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу үшін қарауға маман-криминалист қатыстырылады. Қаралатын объектілердін ерекшеліктеріне байланысты басқа да мамандардың катысуы мүмкін.

Қарауға пайдаланылатын құрал-саймандарды дайындау үстінде тергеуші тергеу чемоданының ішіндегі жабдыктардың толық болуын, жарамдылығын тексереді. Осындай дайындық жұмыстарын бітіргеннен кейін тергеуші жедел оқига болган жерге шығуы керек.

Окиға   болғаи    жерге    келісімен    тергеуші    мына   төмендегі    дайындык жұмыстарын жүргізеді:

•    жәбірленушінің хал-жағдайы анықталып керек болса оған жедел медициналык жәрдем көрсетіледі;

•    оқиға болған жердің шекарасын аныктайды;

•    полиция қызметкерлерінің және баска да лауазымды адамдардың баяндауынан оқиға болған жерде қандай өзгерістер болғанын біліп, егер оқиға болған жерде өзгерістер болса, олардың қандай себептен болғанын аныктайды:

•    қылмысты көзімен көрген куә адамдарды сұрау аркылы. оқиға жөнінде деректі мәліметтер алады:

•    керекті жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу жөнінде полицияға және жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріие нұсқау береді:

•    қарауға  қатынасатын  куәгерлерді  анықтап,  оларды заңда  көрсетілген құқықтары және міндеттерімен таныстырады, арнайы нұскау береді;

•    тергеу әрекетін қарауға қатысы жоқ бөтен адамдардың бұл жерден кетуін талап етеді;

•    жедел-іздестіру органдарының қызметкерлеріне ариайы дайындығы бар. үйретілген итті пайдалану аркылы қылмыскердің ізіне түсіп, оны ұстауға нұсқау береді.

Жоғарыда көрсетілген және де оқиғаның ерекшелігінен туындайтын басқа да дайындык жұмыстарын бітіріп. тергеуші оқиға болган жерді қарауға кіріседі.

 

4. Оқиға болған жерді қарау кезеңдері және тәсілдері

 

Оқиға болған жерді карау екі кезеңге бөлінеді және осыған байланысты арнайы әдіс-тәсіл қолданылады.

Тергеу әрекеті оқиға болған жерді жалпы шолып караудан басталады да, бұл караудың бірінші кезеңі деп саналады. Кей авторлар бұл кезеңді оқиға болған жерді бағдарлау сатысы деп те атайды. Негізінен. бұл кезеңде тергеуші оқиға болған жерді толығымен, жалпы шолып карау аркылы осы жерді бағдарлайды. Сондықтан жалпы шолуды бағдарлау үшін пайдаланатын әдістің бір түрі деп те санауға болады.

Бұл кезеннің негізгі міндеті - оқиға болған жерді нактылап аныктау, ондағы орналасқан   жеке   объектілерді,   олардың   ара   кашықтығын,   орналасуын, жағдайын  белгілеу.  Оқиға болған жерді жалпы  аралап,  каралатын жердің негізгі, түйінді, карауға күрделі жерлерін алдын ала белгілеу керек. Оқиғаның түйінді   жері  дегенге   іздердің,   заттай   дәлелдемелердің   неғұрлым   көбірек шоғырланған жерлері жатады. Бағдарлау үстінде сонымен катар шешілетін сұрактар: қылмыскер бұл жерге (айталық, пәтерге) қалай келуі (кіруі) мүмкін, окиғаны   кай   жерден   көруте   болады,   кылмыс   әрекеттерінің   ерекшелігіне байланысты қылмыстың ізі кай жерде калуы мүмкін. Жалпы шолып қарау аркылы объектілердің орналасуын, олардың ара қашыктығын және баска да жағдайларды есептей келіп, тергеуші оқиғаның болу механизмін болжап, көз алдына елестетіп, болған оқиғаның көрінісін ойша жасап көруі керек. Міне, осы тұрғыдан  алғанда  оқиға  болған  жерді   қараудың  бұл  сатысы  тергеушінің шыгармашылык талдауын қажет етеді. Осындай талдаудың сапасы қараудың

145 және тергеудің дұрые бағытта болуына тікелей ықпал етеді. Қараудың бұл сатысында тергеуші объектілерді қарау кезегін, ретін шешіп алады. Криминалистикада қарау, ситуациялық жағдайларға байланысты, оқиға болған жердің ортасынан не шетінен басталады. Сонымен қатар оқиға болған жерді сүзе толық алға карай, бір бағытта қарау әдісі де қолданылады.

Окиға болган жердің шетінен бастап, спиральдық әдіспен оның ортасына қарай жүргізілетін қарауды орталыққа шоғырлану концентрлік әдісі дейміз.

Айталык, бөлменің ортасында мәйіт жатса, кіре берістен, мысалы есіктен басталып, бөлменің қабырғасын жапсарлай тұрған объектілер спираль тәрізді оңнан солға, не керісінше, солдан оңға қаралып, бірте-бірте бөлменің ортасына, мәйіт жатқан жерге келіп, мәйітті қараумен тергеу әрекеті аяқталады. Қараудың мұндай түрі оқиға болған жердің шегі (шекарасы) нақты белгілі болған жағдайда қолданылады. Егер де оқиғаның шегі қай жермен шектелетіні белгісіз жағдайда, айталық мәйіт ашық алаңда жатыр, қарау ортадан басталып, спираль тәрізді бағытпен жүріп, оқиға болған жердің, тек аймақтарын қараумен аяқталады. Мұндай кезекпен қарауды оқиға болған жерді эксцентрлік әдісі бойынша қарау дейді. Кейде оқиға болған жердің түйінді тұсы белгісіз, тек бір окиға болған кеңістікті (алаңды) толық қарауға тура келеді. Егер осындай ситуациялық жағдай туындаса, қаралатын кеңістіктің басынан бастап, бір шетінен екінші шетіне дейін квлденен және алға бір бағытта жүріп, кеңістік толық сыпырыла сүзіліп қаралады. Айтылғаңдарды тұжырымдайтын болсак, оқиға болған жердегі объектілерді қарау кезегінің үш түрі бар: концентрлік -оқиға болған жердің шетінен ортасына карай шоғырланып қарау; эксцентрлік-ортасынан шетіне қарай қарау, фронтальды - толық сүзіп қарау. Осы айтылған қарау кезегінің қай түрін колдану керек екендігі қараудың алғашқы кезеңінде шешіледі. Бұл кезеңде тергеуші және карауға қатынасып жүрген басқа да лауазымды адамдар еш объектіні орнынан қозғамайды, оларды сол тұрған күйінде қарап, тексеру керек. Оқиға болған жер бағдарлау және жалпы шолу әдістерімен фотосуретке түсіріледі. Окиға болған жерді қараудың бірінші кезеңінде, атап айтқанда, қарайтын жерді жалпы шолып бағдарлау үстінде статикалық тәсіл қолданылады, былайша айтқанда, объектілер қозғалмай өз орнында қаралады.

Жалпы шолып қарау үстінде оқиға болған жерде пайда болуы ешқандай негізсіз жат, бөгде іздер және қылмыстың болу механизміне қайшы келетін жағдайларды байқап аңғаруға болады, Мұны криминалистикада негативті жағдайлар деп атайды. Айталық, қылмыстың белгілі бір жағдайда, я белгілі бір әдіспен жасалғанда міндетті түрде пайда болатын іздердің (заттардың) болмауы, не керісінше жалпы жағдайға жат, осы жерге бөгде іздердің (заттардың) оқиға болған жерде болуы. Мысалы, оқиға болған жерде жатқан мәйіттің денесінде пышақ жарасы бар, бірак мәйіттің астында (оның жанында) кан өте аз. Асылып тұрған мәйіттің қолы таза, ал асылуға пайдаланылған жіп кара майға былғанған. Егер жәбірленуші өзі асылған болса, асылуға пайдаланылған жіп кара майға былғанғандықтан асылған адамның қолы да лас, қара май болар еді. Осындай келеңсіз жағдайларды тергеудің кейінгі кезендерінде тексеріп зерттеу арқылы нактылы қандай қылмыстың жасалғандығын анықтауға болады. Жоғарыда келтірілген мысалды жалгастыратын болсак, жәбірленуші асылмаған, оны біреу тұншықтырып өлтіріп, содан кейін қылмыстың ізін жасыру үшін осы жерде жатқан қара майға былғанған жіптен ілгек жасап мәйітті асып қойған.

Осындай әрекеттермен, әдеттегідей, көбінесе қылмыскерлер қылмыстың ізін жасырып, тергеуді теріс жолға бағыттау үшін басқа бір қылмыстың жасалғандығын бүркемелеп көрсетеді. Осындай, көбінесе асығыс жағдайда қылмыскер қателіктер жіберіп, ол жалпы жағдайға кайшы келіп, теріс көрініс, яғни негативті жағдай ретінде тергеушінің көзіне түседі. Оларды тексеру аркылы нақтылы жасалған қылмысты ашуға боладьн Оған дәлелдеме есебінде қарау үстінде аныкталып табылған негативті жағдайлар дәлел болады.

Оқиға болған жерді қараудың екінші кезеңінде жердегі әр объект бөлшек-бөлшегімен жеке-жеке қаралып, зерттеледі.

Мұндай жағдайда, әр объект орнынан қозғалып, басқа жерге қойылады. Осындай қозғалмалық әдістер қолданғандықтан бұл карау кезеңінде қолданылатын әдістерді серпінді (динамикалық) әдістер дейді.

Әр объектіні қараудың өзіндік ерекшеліктері бар. Пәтерді қарағанда белмеге кірген есіктен солдан оңға қарай (не керісінше оңнан солға қарай) қабырғада ілініп тұрған жабдықтар қаралады. Қарау үстінде олардың орналасуына, жалпы жағдайына көңіл аудару керек. Қабырға бойындағы нәрселерді қарап біткен соң бірте-бірте спираль тәрізді бағытпен бөлменің ортасында тұрған үй жабдықтары қаралады.

Мәйітті қарау үстінде белгілі бір кезекпен мына төменгі мәселелер анықталады:

•    мәйіттің дене тұрысы және жалпы кейпінің белгілері. Мұндайда мәйіттің мүшелерінің күйі және олардын орналасу қалпы жалпы айтқанда мәйіттің тұрқы анықталып, белгіленеді;

•    мәйіттің жатқан орны осы жерден тұракты және көрнекті объект арқылы белгіленеді. Айталык, мәйіт бөлменің ортасында жаткан болса, мәйіттің басы, аяғы бөлменің қабырғаларынан қандай қашықтықта екендігі белгіленеді;

•    мәйіттің үстіндегі киім, оның қандай қалыпта екендігі. Мұндай жағдайда мәйіт киімінің жыртылған, былғанған жерлері бар ма, қалталарында не бар, тағы да басқа көрінеу белгілері бар ма, міне осылар анықталады;

•    мәйіт денесінде қандай жарақаттар бар, олардың түрі, өлшемі және орналасқан орны;

•    мәйіт белгілері, атап айтқанда, мәйіт тағы бар ма, жоқ па? Егер бар болса. дененің қай жерінде екендігі.

Мәйіт дағының және мәйіттің дене мүшесінің тырысуының криминалистикалық маңызы зор. Себебі бұл белгілер аркылы адамның кашан өлгенін білуге болады. Егер мәйітті қозғаса, бастапқыда ол қалай, кай қалыпта жатқандығы анықталады.

Егер мәйіттің қасында қару (ату қаруы, пышақ) жатса, оның мәйіттен кандай кашықтықта жатқандығы өлшеніп белгіленеді.

Болған қылмыстың механизмін ойша болжау арқылы қылмыскердің белгілі бір объектілерді ұстау мүмкіндігін анықтап, осы объектіде қолдың саусақтарынан шықкан, майлы терден пайда болған іздерді табуға әрекет жасау керек. Мұндай іздер көбінесе кезге көрінбейтін не өте нашар көрінетін болғандықтан, оларды   көрінетін   жағдайға  келтіру  үшін  осындай   іздерді  табуға  арнайы

ұнтақтар пайдаланылады. Криминалистикада көзге көрінбейтін іздерді шығаруға қара және ақ түсті ұнтақтар қолданылады (қара түсті ұнтақтар - жез тотығы, қорғасын тотығы, графит, күйе; ақ түсті - мырыш тотығы, алюминий ұнтағы). Осындай іздер болуы мүмкін деген объектілерге гюдтың буын бағыттау арқылы майлы терден пайда болған іздерді шығарып, көрінетін жағдайға келтіруге болады. Ұнтақты қолданып шығарған, іздердің үлгісі дактилоскопиялық пленкіге көшіріледі де, иодтың буымен шығарылған іздердің үлгісі силиконды паста колдану аркылы алынады. Кей жағдайда іздерді шығаруға арнайы химиялық реактивтер де қолданылады. Осындай әдістермен ізді шығару және алу ірі, абайсыз үлкен объектілердегі іздерді тауып алуға пайдаланылады (есікте, шифонерде, столдың үстінде). Егер із окиға болған жерден алуға ыңғайлы кішігірім объектіде болса (мысалы. стаканда, бөтелкеде т.б.) ол объектінің өзін алып, ондағы іздерді лабораториялық жағдайда көрсетілген әдістермен шығарып алу керек. Окиға болған жерді қарау үстінде табылған бұзу құралдарындағы іздердін үлгісін алуға да силиконды пасталар (паста ''К", СКТН, КЛСЕ —305) қолданылады. Мұндай пасталар аяқ киімнің, көлемді іздердің (аяктың, батпақта қалған етіктің ізі) үлгісін алуға пайдаланылады. Бірақ тергеу тәжірибесінде осындай іздердің үлгісін алуға көбінесе гипстің коспасы колданылады.

Егер механизмі өте күрделі кұлыптар бұзылған болса (мысалы, сейфтің құлпы) оны бұзып-ашу әдісіне мән беру керек, себебі мұндай кұлыптың механизмін біліп, ашу белгілі кәсіби дағдысы бар адамның ғана қолынан келеді. Мұндай жағдайда құлыпқа басқадай әрекет жасамай (келеді-ау деген кілттермен ашу көрмей) оның белгілі бір әдіспен ашылуын анықтау үшін ол трасологиялық сараптамаға жіберіледі.

Көліктің іздерін қарау үстінде зер салып аныктауға жататын мәселелер: доңғалақтың протекторының түрі; екі доңғалақтың (арткы және алдыңгы) ара қашықтығы, доңғалақтың тежеу ізі және оның өлшемі; көліктің сынып түсіп калған бөлшектері (сыдырылып түсіп қалған бояуы, әйнек, шыны т.б,). Осы іздер бойынша оқиғаға қатысы бар көліктің (автомашинаның) маркасын (моделін) білуге, оның қай бағытта кеткенін анықтап, бұл мәліметтерді осы машинаны іздеп табуға пайдалануға болады. Айтылған іздердің маңызы, әрине осындай мәлімет алумен ғана шектелмейді. Келтірілген іздер және олардың өлшемі бойынша жол-көлік оқиғасының болу механизмін анықтауга болады. Мысалы, доңғалақтың тежеу ізінің өлшемі бойынша жолдың жағдайын, қалпын, машинаның маркасын және басқа да жағдайларды ескере келіп, автотехникалық - сараптама оқиғаға қатынасы бар машинаның, осы оқиға болар алдында қандай жылдамдықпен келе жатқанын анықтап бере алады. Із қалдырған доңғалақ трасологиялық-сараптама арқылы идентификацияланады.

Қылмыс жасауға ату құралы қолданылған болса, оқиға болған жерде оқтың іздерін зерттеуге тура келеді. Қарау үстінде оқтың кірген және шыққан жерін анықтау керек. Оқтың іздерін қарау және зерттеу арқылы атылған оқтың бағытын, кашықтығын жэне канша оқ атылгандығын анықтап білуге болады.

Кезге көрінбейтін микроұнтактар болатын объектілерді ептеп абайлап қарау керек, Микроұнтақтың бар, я жоқ екендігі микроскопиялық зерттеу арқылы анықталады. Қарау үстінде негізгі қасиеттері, табиғаты белгісіз заттар киімде не басқа объектідегі дақ, сүйық заттар табылса оның түсін, өлшемін және неге ұксас екенін керсету кажет (айталық, қоңыр түсті, қанға ұқсас дақ деп атап жазу керек). Оқиға болған жерде қылмыскердің иісі де қалады (адамның иісін зерттейтін ілімді криминалистикада одорология дейді). Адамның иісін оқиға болған жерден алып, сол бойынша адамды идентификациялау әдістемесі әзірге толық зерттелмеген. Сондықтан мұндай идентификациялық зерттеулер әлі күнге дейін жүргізілмейді. Бірақ адамның иісін осы иіс калдырушы қылмыскер адамды ұстауға пайдалануға болады. Ол үшін арнайы осындай жұмысқа дағдыланып үйренген иттерді ізге түсіру аркылы қылмыскерді "ізін суытпай" сонына түсіп ұстауға болады. Осы тәрізді қылмыскерді ұстауға, жалпы қылмысты ашуға бағытталған жедел-іздестіру жұмыстары қарау үстінде және қарау біткеннен кейін де жүргізіледі.

Егер тергеу қарауы түнде, қараңғыда жүргізілсе, осы жер жарық түскеннен кейін қайта қаралуы тиіс. Мұндай жағдайда оқиға болған жер бірінші қарауда толық қаралмай, оның тек түйінді, манызды жерлері ғана қаралады.

Оқиға болған жерді қараудың соңғы кезеңінде табылған іздерді, айғақ заттарды олардың жағдайын, орналасуын, бәрін есептей келе, оларды талдау жасау арқылы бұл жерде не болды, ол қалай болды, оған қанша адам және кімдер қатынасуы мүмкін, болған оқиғаның зардабы қандай деген сұрақтарға жауап алуға тырысу керек. Осындай шыгармашылық талдау үстінде тергеуші қараута қатысқан мамандардың пікірін, олардан алынған ауызша мәліметтерді де еске алып логикалық талдау және синтездеу, дедукциялық және индукциялык әдістерді білгір колдану арқылы қылмысты ашуға керекті сұрақтардың бәріне жауап алуға тырысуы тиіс.

Оқиға болған жерді қарау үстінде анықталган мәселелердің, табылған айғақтардың дәлелдеме есебінде іске тіркелуі оның қорытындысының заң жүзінде дұрыс және толық бекітілуімен тығыз байланысты.

Оқиға болған жерді қараудың барысын және нәтижесін бекіту тәсілдері жалпы және жеке болып екіге бөлінеді. Бекітудін жалпы тәсілі дегеніміз -оқиға болған жердің жалпы көрінісін толық көлемде бекіту болса, жеке тәсілі - карау үстінде табылған іздердің үлгісін алу және заттай дәлелдемелерді бекіту. Бұл кейінгі айтқан жеке бекіту амалдары жалпы бекітумен қамтылатын болғандықтан, бұл жұмыста оқиға болған жерді бекітудің жалпы түрлері қаралады.

Оқиға болган жерді бекітудін ең негізгі және заңда нақтылап көрсетілген түрі - хаттама жазу. Хаттаманы толтыру үстінде аныкталған барлық жағдайлар, табылған және алынған іздер, айғақ заттар толык, объективті түрде белгілі бір кезекпен жазылуы тиіс.

Хаттама үш бөлімнен тұрады. Бірінші, кіріспе бөлімінде оқиға болған жердің қай күні және қай уақытта, кімдердің қатысуымен қаралғандығы. оқиға болған жердің мекен-жайы, (не орналасқан жері), қаралған объектілері, оқиға болған жер кандай жағдайда қаралғандығы туралы мәліметтер жазылады.

Екінші, сипаттап жазу бөлімінде қаралатын жердің ерекшелігі, үй (пәтер) болса неше бөлмеден тұратыны, бөлмелердің орналасуы, есігінің қай жақта екендігі, терезелерінің кай қабырғаға қондырылғаны, т.б. ерекшеліктері толық жазылуы  тиіс.   Қаралған   объект  сол  қаралу  ретімен   хаттамаға  тіркеледі,

қаралған заттардың орналасқан орны осы жердегі тұрақты бір объектіге байланыстырылып, яғни осы объектіден қанша жерде тұрғандығы көрсетіледі. Мысалы, "мәйіт жатқан диван оң жақтағы қабырғаның бойында, шығыс қабырғадан 2 м. жерде тұр" деп көрсетілуі керек. Мәйіт бөлменің ортасында, еденде жатса оның жатқан орны төрт нүкте бойынша белгіленеді. Айталық: мәйіттің басы батыс жақтағы қабырғадан 1,5 м., шығыс жактағы қабырғадан 2 м., ал созылып жатқан оң аяғы (екі аяғы да созылып жатса екі аяғы деп көрсетіледі) солтүстік жақтағы қабырғадан 3 м. де, батыс қабырғадан 1,3 м., деп көрсетілуі тиіс. Қарау үстінде табылған іздер, заттай дәлелдемелердің табылған жері, осы объектілердің нысаны, өлшемі, жағдайы хаттамаға толық сипатталып жазылуы қажет. Егер көзге көрінбейтін іздерді іздеп табуға арнайы әдіс, кұрал-саймандар қолданылған болса, олар да хаттамаға міндетті түрде енгізіледі. Жоғарыда айтылғандай, қар үстіңдегі іздерді бекітуге, айталық, олардың үлгісін алу үшін жеке бекіту әдістері қолданылса, олар да хаттамада толық көрсетілуі керек.

Үшінші, қорытынды бөлімінде окиға болған жерді қарау үстінде қандай заттай дәлелдемелер алынғаны, осы хаттамаға қандай қосымша бекіту әдістері қолданылғаны көрсетіледі. Айталық, оқиға болған жердің схемасы сызылып, объектілер фотосуретке түсіріледі. Егер оқиға болган жерден мәйіт табылса, оның қай мәйітханаға кім аркылы жіберілгендігі жазылуы керек. Хаттаманың соңғы жағында қарауға катынасқан адамдардан наразылық не тілек-өтініштердің түскен-түспегендігі көрсетіледі.

Хаттамаға косымша онын кей жерлерін нақтылап көрсету үшін, оқиға болған жердің схемасы сызылады. Схемада оқиға болған жердің жалпы көрінісі түсіріліп, ондағы әр объектінің орналасуы, олардың ара қашықтығы кестелі түрде бейнеленеді, схемада оның белгілі өлшем көлемі, оңтүстік не солтүстік бағыты көрсетіледі.

Оқиға болған жердің жалпы көрінісін және ол жердегі жеке объектілердің орналасуын түсіндіріп, нақтылап көрсету үшін қарау кезінде арнайы сот-фотографиясының әдістерін қолдану арқылы бұл жер фотосуретке түсіріледі. Бағдарлап және жалпы шолу әдістерімен оқиға болған жердің көрінісі толық қамтылып түсірілсе, түйінді және бөлшекті әдістермен жеке объектілер, іздер, заттай дәлелдемелер түсіріледі. Осындай әдістермен алынған фотоқұжаттар хаттаманың орнына дәлелдеме есебінде емес, тек хаттамада баяндалып жазылған жағдайды нақтылап түсіндіріп көрсету үшін керекті қосымша дәлелдеме есебінде ғана пайдаланылады.

Тергеуші келген сәтте оқиға әлі аякталмаған болса (мысалы өрт әлі толық өшірілмесе) былайша айтқанда, белгілі бір серпінді процестерді, құбылысты бекітуге тура келсе, осының бәрі бейнежазбаға түсірілуі керек.

Қарау үстінде колданылған бекіту тәсілдері мен қолданылған техникалык кұралдардың бәрі міндетті түрде хаттамада көрсетілуі тиіс.

 

5. Куәландыру

 

Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі - адамдарды куэландыру. Қылмыстык істерді тергеу кезінде кейбір жағдайларда сезікті адамның, айыпкердің не 200 жәбірленушінің, денесінде әр түрлі дак, ерекше белгілер, не іздер барлығын анықтау үшін оларды заңда көрсетілген тәртіпті сақтай отырып, куәландырып қарауға тура келеді. Өзіндік міндеті бойынша және қарау мезгілінде қолданылатын тәсілдер бойынша куәландыру бірде тергеу әрекеті есебінде жүргізілсе, екінші жағдайда сот-сараптамасынын ерекше түрі есебінде жүргізіледі. Осыған байланысты олар тергеулік және медициналык куәландыру деп аталады.

Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объектілерді қарау үстінде әдеттегідей пайдаланылатын әдістер қолданылады. Айталык, адам куәландырылғанда, біріншіден, оның киген киімдері каралады, олардың жалпы жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі, дақ, таңба, тағы басқа да ерекше белгілердің бар-жоғы анықталады. Киімін қарап болғаннан кейін, оның денесі қаралады. Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау кезінде жалаңаштандыруға тура келсе, онда бұл тергеу әрекетіне басқа жыныстың адамдары қатыса алмайды. Сондықтан егер әйел адам жалаңаштандырылып қаралса, бұл тергеу орекетін әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек адам куәландырылса, еркек тергеуші өткізуі керек. Қалай болғанда да бұл тергеу әрекетін жүргізу кезінде куәландырушы адамның намысына тиетіндей, оны кемсітетіндей іс-әрекеттер жасалмай, жүргізілетін жұмыстардың бәрі моральдық нормаларға сай болуы тиіс.

Бұл тергеу әрекетін жүргізгенде негізінен куәландырылатын адамның кезінде бір ерекше белгілер, дақ және басқа іздердің болуы тексеріліп, қаралады. Мысалы, бір істі тергегенде жәбірленуші қылмыскердің сол жақ иығында қал, ал кеудесінде жүректің суреті тәрізді татуировка бар екені баяндалды. Тергеудің бастапкы кезеңінде ұсталған сезікті адам бұл қылмысқа қатыспағанын және жәбірленушіні танымайтынын айтып жауап берді. Оны куәландыру үшін беліне дейін шешіндіргенде жәбірленушінің айтқанындай қылмыскердің иығында қал, кеудесінде татуировка бар екені анықталды. Сонымен куәландырудың қорытындысы істі дер кезінде ашуға өте құнды дәлелдеме есебінде пайдаланылды.

Куәландыру сонымен қатар сот-медициналық сараптаманың ерекше түрі есебінде жүргізіледі. Сезіктінің, айыпкердің, не жәбірленушінің денесін қарағанда арнайы медициналық білім қолданылып, олардың денесінде бар жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық зерттеудің бір түрі болып саналады. Мұндай зерттеп қарау үстінде негізінен мына төмендегі сұрақтар анықталады:

а) куэландырған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар бар?

ә) жарақаттардың түрі, өлшемі, саны және олардың жалпы ауырлығының дәрежесі?

б)  куәландырған адамның денесінде бұрын жасалған операцияның белгісі бар ма?

Егер де жай қарау аркылы бұл сұрактарды шешуге мумкіндік болмай, оларды анықтауға медициналық зерттеулер қажет болған жағдайда сот-медициналық сараптама тағайындалады.

 

9. Алаяқтық қылмысын тергеу әдістемесі

 

Алаяқтық қылмысының крминалистикалық сипаттамасы

 

Алаяқтық, яғни бөтен мүлікті ұрлау немесе мүлікке құқықты алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы алу меншікке бағытталған қылмыстар қатарына жатады.

Меншікке қарсы қылмыстардың ішінде алаятық қылмысы сирек кездесетін, бірақ кейінгі жылдары оның өсу қарқыны бірден көзге түседі. Алаяқтың қоғамға қауіптілігі күннен-күнге өсуде: бұл тектес қылмыстық әрекеттер мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерге, коммерциялық құрылымдарға және азаматтарға үлкен материалдық зиян келтіріп, саяси тұрақсыздандыруға апаратын факторға айналып отыр. Көбінесе алаятық әрекетті жүзеге асырғанда қылмыстық  қол сұғушылық заты – ақша. Кейбір жағдайларда алаятық өндірістік тауарларды, валюталарды, бағалы қағаздарды, мүлікті, зергерлік бұйымдарды, өнер тауарларын иемденеді.

Алаяқтық қылмысы әртүрлі тәсілдермен жасалады. Алдау немесе сенімді пайдалана отырып зиян келтірудің көптен келе жатқан тәсілдеріне мыналар жатады: карта, басқа да әуесқой, құмар ойындарды («рулетка», «сүйек-бөтелке» айналдыру т.б.) ойнағанда әртүрлі айла қолдану; жасанды асыл бұйымдарды сату; жасанды ақша мен заттарды пайдалану; жалған ақша купюраларының эквивалентті емес түрлерін айырбастау; өздерін бақылау және құқық қорғау және т.б. органдарының қызметкерлері ретінде таныстыру жолымен әрекеттер жасау.

Алаяқтар жоғары кәсіпқойлығымен, техникалық жағынан толық жабдықтануымен ерекшеленеді. Карта ойнайтындар ойынға қатысушылардың картасын көру үшін телеқондырғыларды қолданған жағдайлар да кездеседі.

Алаяқтар қоғамда болып жатқан әлеуметтік- экономикалық өзгерістерге жылдам назар аударып, қарапайым тұрғындар мен коммерсанттардың жеткіліктіқұқықтық  білімнің және нарықтық қатынастарға сәйкес тәжірибелерінің жоқтығын ескере отырып, нарықтағы бағалы қағаздармен, шетелмен коммерциялық байланыстарды жүргізуге, жекешелендіруге толық инвестициялармен, несиелік-банктік қызметпен байланысты әртүрлі алдау әдістерін ойластырып тәжірибеде қолдануда. Қазіргі кездегі алаяқтық әрекетінің өзіне тән ерекшелігі, олар заңды тұлғаның атынан азаматтық-құқықтық мәмілелер жасап және қаржылық-шаруашылық операцияларды жүзеге асыруында.

Кейінгі жылдары алаяқтық қылмыстарының төмендегідей тәсілдері өте кең тараған: банктік несиелерді жалған құжаттар арқылы алу; жалған фирмалар құрып кейіннен халықтың қаражатын иелену; тұрғын үйлерді алу (сату, айырбастау, арендаға, кепілге беру) үшін жалғанқұжаттар жасау; банкоматтан ақша немесе сауда кәсіпорындарынан тауарлар алу үшін, біреудің немесе қолдан жасалған пластикалық карточкаларды қолдану; валютаны айырбастау, шетелдік куәліктерді, визаларды рәсімдеу кезіндегі, қамтамасыз етілмеген акцияларды және құнды қағаздарды сату барысында жалған құжаттарды қалдану және т.б.

Басқа тәсілдерге тоқталатын болсақ: 1) мемлекеттік және қоғамдық материалды құндылықты қоймалардан, базалардан және басқа да объектілерден жалған құжаттарды пайдалану арқылы алу; 2) жалған құжаттарды пайдалана отырып мемлекеттегі құжаттарды, мемлекеттік зейнетақыларды немесе әлеуметтік қамсыздандыру органдарынан басқа да төлемдерді заңсыз жолмен иелену; 3) мемлекеттік және коммерциялық банктерден әртүрлі жалған чектік құжаттарды қолдану жолымен көп мөлшердегі қаражаттарды иелену; 4) мемлекеттік мүлікті жалған құжат арқылы несиеге алу немесе қалған қарызды төлеуден жалтару.

Алаяқтардың ақшалай қаражаттармен жасаған қылмыстық тәсілдерді банктік есеп айырысуда толық құрылымды және күрделі болып келеді. Алаяқтар қылмыстық іске кіріспес бұрын, міндетті түрде дайындық жұмыстарын жүргізеді. Олар алдымен қатаң есептегі банк құжаттарын қолға түсіріп, ұрланған ақшаны аударатын ұйымдарды анықтайды және құжаттарын жеткізу (жіберу) әдістерін шешеді. Басқа да қажетті мәліметтер мен банк кодтарын,  цифрларын, т.б. алдын ала анықтап біледі. Сонымен қатар, дайындық жұмысына қылмыскердің көздеген тиісті коммерциялық банктердің қызметкерлерімен алдын ала сөз байласып келісулері жатады. Ұрлық қылмыстары құжаттары белгіленген жерге жіберіп, оның банкке өтуін қадағалау мен есеп бойынша аударылған ұйымнан түскен ақшаны алу жолымен жүзеге асады. Мұндай қылымыстық іс ақша айналымын құрайтын құжаттарды (жасалған мәміле, шарт, келісімдер және т.б.) тексеру арқылы ашылады.

Азаматтардың жеке мүлкіне қол сұғушылық кезінде алаяқтар әр түрлі тәсілдерді қолданады: ақшаны жоғары пайызбен қарызға алу және оны қайтармау; сатылатын заттың өзін емес оған ұқсас затты беру; сауда жасағанда, ақшаны айырбастағанда, майдалағанда алдау; алтын бұйымдардың орнына мыстан жасалған бұйымдарды сату; жалған ақша беру; көмек көрсетемін деп ақша алу немесе белгілі бір қызмет көрсетуге тауарларды алу; пал ашу, тәуіпшілік, емшілік жасау арқылы ақша алу; тауарларды және басқа да материалдық құндылықтарды алу мақсатында басқа адамның атын иеленіп жалған шарттар жасау нәтижесінде ақша алу; жалған мәмілелер жасау.

Алаяқтық қылмысын жасау тәсілдерінің кеңінен тараған түрлері:алаяқтар бір бума ақшаға ұқсас жалған ақшаларды жолға тастап, оны бөлген кезде жәбірленушінің шын ақшаларымен ауыстырып алу, сонымен қатар алаяқтарының бөтеннің мүлкін иелену мақсатымен некеге тұру; атақты әншілердің атынан концерттер қою, өнер туындыларын қолдан жасау және сату сияқты тәсілдері жиі кездеседі.

Жәбірленушілерді алдау, олардың тікелей байланысқа түсулері арқылы жүзеге асырылатындықтан, соңғылары барлық  уақытта өздерінің қылмыстық іс-әрекетінің ізін жасыруды ойластырады. Осындай мақсатта картадан ұтылған жәбірленушіге ақшаның жартысын ұтып алуына, жалған құжат жасауына, жалған алиби құрастыруына, шетелге қашуына мүмкіндіктер беріп, сырт көзге заңды болып көрінетіндей барлық шараларды қолданады.

Алаяқтық қылмысы қолданылатын тәсілдері мен басқа да жағдайларға байланысты көшеде, жеке пәтерде, дүкен, фирма мекемелерінде жасалады. Алаяқтардың жеке басын зерттеу кезінде олардың жоғары кәсіби деңгейі, құқықтық білімдері, ой-өрісінің жетіктілігі анықталады.

Алаяқтардың ішінде рецедивистер көп, соның 30 пайызын әйелдер құрайды.

Соңғы жылдары қылмыстың жекеленген түрлері бойынша мамандандырылып ұйымдасқан топтарды құру кеңінен таралуда. Бұл топтардың ішінде қылмыскерлер атқаратын рөлдерін өзара бөліседі. Әдетте әртүрлі әуесқой ойындарды өткізген кезде біреулері азаматтарды ойынға тартады, ал басқалары ойын үстінде жәбірленушіге психологиялық әсер етеді, үшіншілері ойынды жүргізеді, төртіншілері операцияның қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Топтың мұндай түрі техникалық жабдықтылығымен, шапшаңдығымен, басқа топ қылмыскерлерімен тұрақты байланысымен ерекшеленеді. Олардың ішінде кейбіреулері нақты белгіленген, танымал ұлттық-аумақтық атаққа ие.

Жәбірленушілердің ішінде қасақана заңды бұзатын адамдар көп кездеседі. Оларды көбінде алаяқтар пайдаланады. Мұндай тұлғалар тәртіптен тыс визалар, шетелдік паспорттарды алуға, банктік несиелерді пайдалануға, шетелдік келісім шарт жасауға, шетел азаматтарынан келіп түскен жүктерді кеденнен өткізуге, өздерінің мүлік-заттарын валютаға сатуға тырысады.

Заңды мүлтіксіз орындайтын азаматтардың көбісі алаяқтардың алдауына ұшырап, қылмыс құрбаны болуда. Алаяқтар қылмыстық әрекеттерін көбінесе тұрғын үйі бар жалғыз басты қарттар, психикалық аурумен ауыратын адамдар, көп балалы жанұялар, кәмелетке жасы толмағандарға жасайды.

Алаяқтық қылмыстарын жасау тәсілдері туралы мәліметтерді олардың қалдырған іздері ғана арқылы ала аламыз. Олардың қатарына: жәбірленушілер мен басқа да адамдардың алаяқ және оның әрекеті жайында мәліметтерді алу; жәбірленушіде қалған қылмыс құралдары (жасанды ақша, қолхат, жалған құжаттар мен бағалы қағаздар, жасанды зергерлік бұйымдар, заттар және т.б.); қылмыскерлердің алаяқтық әрекетіне дайындығын нақты көрсететін түпнұсқалық құжаттарды (телеграмма, келісім-шарттар) және т.б. жатқызуға болады.

                

 Алғашқы тергеу кезіндегі типтік ситуациялар және тергеу болжауы мен жоспары

 

Тәжірибеде көрсетіп отырғандай, алаяқтық әрекеті анықтама органдары жедел-іздестіру шараларын жүргізген кезде анықталады немесе олар жайлы мәліметтер азаматтардың арыздары мен заңды тұлғалардың хабарлауы арқылы белгілі болады.

Алаяқтық қылмыстары азаматтық құқықтық мәмілелермен немесе қаржы-шаруашылық операциялармен бүркемеленіп жасалған жағдайларда анықтама органдары тергеуге дейінгі келесідей тексеру жұмыстарын жүргізеді: құжаттар мен нормативтік актілерді талап ету және тексеру, жәбірленушіден, сезіктіден және т.б. түсініктемелер алу, ревизия тағайындау, мамандармен кеңес жүргізу. Осы жұмыстармен қатар жедел-іздестіру шараларын да жүргізеді.

Алаяқтық қылмыстарды тергеудің алғашқы мазмұны бастапқы тергеу ситуациясына байланысты құрылады. Қылмыскердің жеке басы туралы мәліметтерді негізге ала отырып, тергеу ситуациясын төрт категорияға қарастыруға болады:

1.    Алаяқ белгілі, ол алаяқтық әрекет жасау үстінде немесе оны жасап біткен соң ұсталды. Мұндай жағдайларда тергеу әрекеті келесідей кезектілікпен жүргізіледі: сезіктіні жеке тану және одан жауап алу; тінту кезінде алынған заттай дәлелдемелерге қарау; оқиға болған жерді қарау; жәбірленуші мен куәлерден жауап алу.

2.  Алаяқ белгілі, бірақ ол тергеуден бой тасалап жүр. Бұл тергеу ситуациясындағы негізгі мәселелердің бірі алаяқты іздестіру. Жәбірленушіден, куәдан жауап алу, заттай дәлелдемелерді қару-тергеу әрекеттерінен басқа да келесідей әрекеттер жүргізіледі: ішкі істер органдары бөлімшелерінің сезітіні іздестіруге байланысты бағыты анықталады; жедел-іздестіру шаралары ұйымдастырылады; сезіктінің жеке басын және оның болуы мүмкін жерлерді анықтауға байланысты шаралар қолданылады.

3.  Алаяқ белгілі, бірақ оның әрекетері бүркемеленіп заңды мәмілелер ретінде көрсетілген. Мұндай ситуацияларда сезікті жүргізген әрекеттердің сипаты мен құқықтық негіздерін анықтай отырып, төмендегідей зерттеулер жүргізіледі: алаяқтық арқылы жасалған келісім туралы құжаттарды қарау және алу, осыған қатысты лауазымды адамдарды анықтау мен олардан жауап алу, бұл операцияларды реттейтін заңдарды қарастыру.

Алаяқтық әрекеттерін жасыру мақсатымен заңды тұлғалардың (акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектелген серіктестіктер, жеке кәсіпорындар және т.б.) шаруашылық қызметін тексеру керек. Сонымен қатар, тексерілетін фирманаң жарғылық және өзге де құжаттарын алу және зерттеу; инвентаризация мен ревизияны тағайындау; жұмыс орындарын қарау немесе тінту; салымшыларды анықтау және олардан жауап алу (жеке адамдардан инвестиция ретінде жиналған ақша қаражаттары орынсыз жұмсалса); фирманың мүлкін, қаражатын және құнды заттарын іздеу; банктік есептеріне тыйым салу.

4.   Алаяқ белгісіз. Мұндай жағдайда тергеуші: жәбірленушіден, мүмкін куәлардан жауап алады; субъективті портрет құрастырады; криминалистикалық тіркеу арқылы ашылмаған алаяқтық қылмыстарын жасалу тәсілі бойынша және осыған ұқсас жолмен жасалған қылмыстарды жасған қылмыскерлерді аты-жөні бойнша іздестіру шараларын жүргізеді; жедел-іздестіру шараларын жүргізуді ұйымдастырады.

Тергеудің бастапқы кезеңінде келесідей жалпы типтік болжаулар ұсынылады:

- алаяқтың қылмысы арызданушының хабарлаған жағдайларындағыдай жасалған;

- алаяқтық қылмысы орын алмайды, қылмыстың басқа түрі (қорқытып талап ету, шабуыл жасап тонау және т.б.) жасалған;

- азаматтық-құқықтық мәміле заңды түрде жасалған (заем, айырбастау, сау-сатып алу).

Осы үш ситуацияның ақпараттық негізін талдау нәтижесінде жалпы болжаулар құрып оны тексеру қажеттілігі туындайды, яғни алаяқтық қылмысы шынымен бастапқы алынған мәліметке байланысты жасалған ба, сондай-ақ алаяқтылықты инсценировкалау әрекеті болуы мүмкіндігін анықтау. Жеке болжаулар әдетте, міндетті түрде қылмыскердің жеке басын, онығ жүрген жерін анықтау мен бұрынғы ашылмаған ұрлық қылмысын жасаулары мүмкіндігі жайлы мәліметтер алумен, мүлкі ұрланған мекемелердің қызметкерлері мен қылмыскерлердің байланысын, қылмыс жасаған жері мен оған келтірген зиянның мөлшерін анықтаумен байланысты құрылады.

 Төртінші ситуация негізінен алаяқтың жеке басын анықтау мақсатында, оның бұрынғы қылмысқа қатыстылығы және оның осыған ұқсас жолмен жасалған ашылмаған қылмыстарына қатысының болу мүмкіндігі анықталады.

Аталған санаттағы қылмыстық істер бойынша дәлелденуге жататын мән-жайлар:

  1. алаяқтық қылмысы жасалды ма (орын алған ба); 2. қылмысты жүзеге асыру орны, уақыты, жағдайы, тәсілі; 3. қылмсытық ниеттің болуы; 4. қылмыстық қол сұғылған зат (нені иеленіп алды), алаяқ қанша мөлшерде ақша заңсыз алды; 5. алаятық кімге қатысты жасалған (мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдарға, коммерциялық құрылымдарға, жеке тұлғаларға); 6. қылмыскерлердің жеке басы туралы мәліметтер ( жұмыс орны, еңбек ету сипаттамасы, сотталғандығы, қылмыс жасау ниеті мен тәсілі, бұрын жасалған қылмыстағы, қылмыстық топтағы рөлі); 7. алаяқтық топ және басқа да қылмыстық әрекетке қатысушылар туралы мәліметтер (құрамы, саны, техникамен және қарумен қамсыздандыруы, сыбайлас жемқорлармен байланысы, мамандандырылуы); 8. жәбірленушінің жеке басы, алаяқпен байланысқа түсу жағдайы туралы мәліметтер; 9. алаяқтық жасауға себеп болған мән-жайлар.

Алаяқтық қылмысы заңды тұлғалардың инсценировкалауымен жасалған жағдайда келесі мән-жайлар анықтауға жатады: мұндай тұлғаның құқықтық мәртебесі және ұйымдасқан-құқықтық формасы, мәміле мен операцияны жүргізетін лицензиясының бар-жоқтығы; бағалы қағаздар шығару тәртібі мен валюталық, кедендік және басқа да заңдылықтардың сақталу тәртібі және т.б.

Алаяқтық жолымен мүлікті талан-таражға салу қылмыстарының бастапқы және кейінгі тергеу кезеңінің жоспарында біреудің мүлкін иелену және ысырап ету арқылы талан-таражға салу қылмыстарының негізгі мәселелері қарастырылуы қажет. Тек бірінші жағдайда тергеудің ұйымдық мәселелерінен гөрі тактика-әдістемелік мәселелеріне ерекше көңіл бөлу керек. Сонымен қатар алаяқтық қылмыс жоспарының негізіне қылмыстық оқиға емес, іздестіру мәселелері кіреді (алаяқты, ұрланған мүлікті т.б.). Осындай жоспарда тергеуші мен жедел-іздестіру органдарының тығыз қарым-қатынасына аса көңіл бөлінуі тиіс.

Тергеудің кейінгі кезеңіндегі типтік тергеу ситуациясының мазмұны әдетте талан-таражға салу қылмыстарының ашылу дәрежесіне байланысты (алаяқ іздестіріліп ұсталды ма, оның барлық қылмыстық әрекеті анықталды ма, алаяқтық жасаған адамның кінәсі дәлелденді ме, сезіктінің, айыпкердің басқа қылмыстар жасағандығы жөнінде қосымша ақпараттар бар ма).

 

Алғашқы тергеу әрекеттерінің тактикасы

 

Жәбірленушіден жауап алу келесідей сұрақтар шеңберінде жүргізіледі: жәбірлнуші аляқпен қайда,  қашан, кім арқылы, қандай жағдайда танысты, танысудың мақсаты неде; алаяқ жәбірленушіге қандай уәде берді, жәбірленушіден нені талап етті және одан нені алды, жәбірленушіге нені сатты, кездесу қанша рет, қайда уақытта, қанша уақыт болды; алаяқ жалғыз болды ма, әлде топ құрылымымен жасалынды ма, әрбір алаяқтық қылмысқа қатысушылардың рөлдері қандай; алаяқ өзін қалай таныстырды, қандай-да бір құжаттарды көрсетті ме, жәбірленушіге қандай материалдық зиян келтірілді; жәбірленушінің алаяққа берген заттарының немесе ақшаларының белгілері; алаяқтықтың мән-жайын кім дәлеледеп бере алады.

Қылмыскердің жеке басын анықтау барысында: қылмыскердің сыртқы бейне бегілілері мен ерекше белгілеріне, әдет-дағдысына, киім кию, сөйлеу мәнеріне ерекше көңіл бөлінуі керек. Алаяқ автокөлік қолданған кезде оның маркасына, түріне, нөмеріне, айырықша белгілеріне назар аударылады.

Жәбірленушіден жауап алу кезінде сезіктінің жеке басы, оның ерекше белгілері, оған берілген заттар немесе құндылықтардың тізімі, қылмыстық әрекетті көзімен көрушілердің бар-жоқтығы, алаяқтық қылмысын жасу әдісі және т.б. мәселелер анықталады.

Куәдан жауап алудың мақсаты: алаяқтың жағдайы; алаяқтың белгілері, оның жеке басы, немен шұғылданатындығы, өмір сүру жағдайы, жүріс-тұрысы; әрбір қылмыстық топ мүшелері; жәбірленушінің жеке басы; мәмілеге отырудың, алаяққа берілген мүліктің, заттың сипаты; алаяқтық қылмыстарды жасауға мүмкіндік туғызатын жағдайлар мен басқа да мән-жайлар туралы мәліметтерді анықтау болып табылады.

Жылжымайтын мүлікке аляқтықпен жасалған мәміле немесе жеке инвесторлардың қаражаттарды иелену істері бойынша: менеджерлерден, бухгалтерлерден, хатшылардан, кассирлерден, фирма күзетшілерінен; нотариустар мен коммуналды тұрғын-жай шаруашылығының, көші-қон полициясы және басқа да категориядағы қызметкерлерінен куә ретінде жауап алынады.

Алаяқтық қылмыстарын тергеу кезінде оқиға болған жерді қарау тергеу әрекеті де жүргізіледі. Бұл категориядағы істер бойынша қарау жүргізудің өзіндік ерекшелігін ескеру қажет. Оқиға болған жерге көптеген жергілікті жерлер мен тұрғын жайлар кіреді: алаяқтың жәбірленушімен танысқан және сеніміне кірген жері, құнды заттарды алған және жасырын жері т.б. осы көрсетілген жерлердің қайсысына қарау әрекетін жүргізу қажеттігі іс жағдайларына байланысты шешіледі. Қарау кезінде тергеуші оқиға болған жерді зерттеп, іске маңызыбао мән-жайларды куәландыратын, сондай-ақ қылмыскерді идентификациялауға немесе оның жеке басы туралы мәліметтерді алуға болатын іздерді іздестіреді. Қылмыскердің қол іздері олардың ұстауы мүмкін заттар мен нәрселерден іздестіріледі. Кейбір жағдайларда алаяқтар қылмыс жасаған кезде кепілдік ретінде ақшалай қаражаттар мен заттарды, сонымен қатар, қолхаттарды қалдырады. Аталған объектілер мұқият қаралып, қылмыстық іске заттай дәлелдеме ретінде тіркеледі. Оқиға болған жерді қарауға жәбірленушіні қатыстырған жөн. Бұл қылмыстың жағдайын, алаяқтың қойған талаптарын қылмыстың болған жеріне байланысты арызданушының берген көрсетпелерінің растығын тексеруге, қылмыскермен қалдырылған жекеленген заттар мен іздерді оңай табуға; куә болатын адамдар шеңберін анықтауға мүмкіндік береді.

Коммерциялық құрылымдарда алаяқтық әрекеті арқылы қылмыс жасалған жағдайда, олардың кеңселері мен өндірістік мекемелерінде, кассалары мен бухгалтерлік құжаттарына қарау әрекеті жүргізіледі.

Алаяқтармен берілген немесе қалдырылған заттарға жедел түрде қарау жүргізіледі. Осындай жағдайда алынған мәліметтер алаяқтарды іздестіруге бағыт береді.

Алаяқтық әрекеті жасалып біткен соң жәбірленушіде қалған заттар егжей-тегжейлі қаралады. Олар бағалы қағаздар және олардың суррогаттары, жеке меншік жөніндегі куәліктер, келісім-шарттар, мәліметтер, жеке қаржылық шоттар мен үй кітапшаларының көшірмелері, анықтамалар мен қолхаттар болуы мүмкін.

Құжаттарды (жалған накладнойларды, жолдама және несие қағаздарды, чектерді т.б.) заттай және ақшалай «жалған» заттарды қарау кезінде оларды қолдан жасау әдісін анықтап қана қоймай, соымен қатар, қатаң есептегі құжат бланктерін алу жолдарын, құжатты толтырған қолжазба мен қолтаңбаны, мәтін басылған машинка мен принтердің түрін, алаяқ қолының іздерін табу және анықтау қажет.

Оқиға болған жердегі қол іздерін, микробөлшектер мен құжаттардың жалғандық белгілерін табу және бекіту үшін тергеу қарауына криминалист-маман қатыстырылады. Сонымен қатар, қараға зергерлер, товароведтер, бухгалтерлер сияқты басқа да мамандар шақырылады.

Алаяқтық қылмыстары бойыша сезіктіні қылмыс үстінде ұстаған тиімді. Бұны анықтама органдары жүргізген жедел-іздестіру шараларының негізінде қылмыстық іс қозғалғанда, алаяққа қатысты жәбірленушінің арызы мен көрсетпелері болған кезде, қылмыскер алаяқтық қылмысымен жүйелі түрде айналысқан жағдайда жүзеге асыруға мүмкіндік туады. Қылмыскерді ұстауға дайындық кезінде оған қатысушы топ құрамын, алаяқ пен оның көмекшілерінің әрекеттерін бейнетаспаға түсіру және кейінгі жүргізілетін тергеу әрекеттерінің кезектілігі мен тәртібі шешіледі. Жәбірленушінің мүлкі мен ақшалай қаражаттарын алаяқ иемденгеннен кейін бірден ұстау әрекетін жүргізген дұрыс.

Сезіктіден жауап алу кезінде тактикалық жағынан дұрыс позиция ұстап жүргізілген тергеу әрекеті нәтижесінің іс үшін маңызы ерекше.

Жауап алуға дайындық кезінде қылмыстың жасалу механизмі, қылмыскердің жеке басының ерекшелігі, оның қылмыстық әккілігі, жиналған дәлелдемелердің сипаты, қылмыстық топтағы өзара атқаратын рөлдері мен қызметтері анықталады.

Жауап алу барысында егер сезікті алаяқтық қылмысын мойындаса келесідей мәселелер анықталады: алаятық қылмысы қашан, қайда және қандай жағдайда жасалғандығы; қылмыскер жәбірленушінің жеке басы туралы қандай мәліметтерді білетіндігі және онымен қандай жағдайда танысқандығы; қылмысқа қандай дайындық жұмыстары жүргізіліп, алаяқтық қандай әдіспен жасалғандығы және қылмыстың ізін жасыруға қолданылған шаралары; қылмысқа қатысушыларды және олардың қылмыстық ойды жүзеге асырудағы рөлдері; жәбірленушіден қандай мүліктер мен бағалы заттардың алынғандығы; сезікті мен қылмыстық топтың басқа да жасаған қылмыстарының бар-жоқтығы анықталады.

Алаяқтар өз кінәсін мойындамаған жағдайда, оны жәбірленуші мен куәға тану үшін көрсету мен беттестіру әрекеттері жүргізіліп, сот сараптамасының қорытындылары қылмыскерге көрсетіледі. Тергеу барысында алаяқтық әрекеттерін жасауға қатысқан кәсіпорындарының шоттарына тоқтам (арест) салу қажеттігі туындауы мүмкін. Тергеуші мұндай жағдайда шаруашылық субъектісіне қатысты негізделінген қаулы шығарып, оны коммерциялық банкке жібереді. Банктік есеп шотына арест салынған кәсіпорынның ақшалай қаражаттарымен жүргізілетін барлық қаржылық операцияларды банк тоқтата тұруға міндетті.

 

Кейінгі тергеу әрекеттері

 

Алаяқтық қылмысын тергеудің кейінгі кезеңінде тергеуші қылмыстық іс бойынша жиналған материалдарды жүйелейді және оған талдау жасайды, жоспар құрып, қажетті схемалары мен кестелерін сызып, сот сараптамасын тағайындайды, айыпкерден қосымша жауап алады және олардың қатысуымен беттестіру жүргізеді, куәгерлердің санын көбейтугешаралар қолданады, тану үшін көрсету әрекеттерін және тергеу эксперименттерін жүргізеді. Осы аталған кезеңде тергеуші: алаяқтың кінәлілігі туралы алынған мәліметтерді тексеру; жаңа дәлелдемелерді жинау; бұрын қылмысқа қатысқан белгісіз айыпкерлер мен алаяқтарды анықтау; қашып жүрген қылмыскерлерді іздестіру; алаяқтық нәтижесінде алынған ақшалай қаражаттарды, сондай-ақ қылмыстық жолмен алынған мүліктер мен құндылықтарды іздестіру; айыпкердің жеке басын анықтау; алаяқтық қылмысын жасауға себеп болған жағдайларды анықтау әрекеттерін жүргізеді.

Тергеудің кейінгі кезеңіндегі тергеушінің жүргізетін тергеу және басқа да әрекеттерін нақтылап қарастырып өткен жөн.

Қарастырылып отырған қылмыстық істердің категориясы бойынша жүргізілетін сот сараптамасының шеңбері – алаяқтың қолданылған тәсілі мен анықталуға жататын жағдайларға байланысты өте кең.

Алаяқтарды әшкерелеу үшін, олардың қылмыс жасау кезінде қалдырған қол, аяқ іздеріне дактилоскопиялық, трасологиялық сараптама жүргізіледі. Бүтінді бөлшек бойынша анықтау қажеттігі туындаған жағдайда трасологиялық сараптама тағайындалады. Жасанды құнды бұйымдарды сатқан кезде гемологиялық сараптама жүргізеді. Қаржы-шаруашылық операциялармен бүркемеленіп жасалған алаяқтық әрекеті кезінде сот-бухгалтерлік сараптама жүргізілуі мүмкін.

Қолжазба сараптамасына қолжазуды және жекеленген жазбаларды, қосып жазуды, жалпы мәтінді жазған орындаушыны анықтау үшін құжаттар жіберіледі. Мұндай жағдайларда кәсіпорындардың құрылтай шарттарына (келісімге), мәмілеге, қолхаттарға қойылған қолдары, кіріс және шығыс құжаттарындағы қосып жазу жазбалары зерттеледі.

Машинкамен басылған, баспаналық және басқа да әдістермен басылған құжаттардың қолдан жасалғандығын анықтау үшін құжаттарды техника-криминалистік зерттеу сараптамасы тағайындалады.

Құжаттарды тнхника-криминалистік зерттеу сараптамасы құнды қағаздардың, лицензиялардың, сертификат сараптамасының, төлем карточкаларының, банктік және қаржылық-бухгалтерлік құжаттардың, паспорттар мен куәліктердің жалғандығын және оларды жинау әдістерін анықтайды. Жалған құжаттарды жасаған кезде немесе оны пайдаланған жағдайда техникалық құралдарда (ксерокстер, факс-модемдер, принтерлер) зерттеудің объектісі болуы мүмкін.

Әртүрлі ақпараттарды жинау, жүйелендіру үшін автоматтандырылған құралдарды, бухгалтерлік есепті басқару жүйесіне енгізіп ЭЕМ-ді қолдану кеңінен таралып отыр. Заңды тұлға атынан жасалатын әрекеттерде ЭЕМ-ді жиі қолданады, сондықтан да алаяқтық қылмысын тергеу үшін акционерлер мен салымшылардың компьютерге енгізген қаржы операциялары мен жиналған ақша қаражаттары жөніндегі мәліметтерді тексеру қажеттілігіне байланысты компьютерлік-криминалистік сараптама тағайындалады. Сараптаманың бұл түрі ЭЕМ қолданушысын және программистті анықтауға, ақпараттық өзгерісті қалпына келтіруге, рұқсат етілмеген әдісті қолдана отырып копьютер жүйесіне кіру фактісі мен әдісін анықтауға мүмкіндік береді.

Айыпкерден қосымша жауап алу тергеудің алғашқы кезінде бұрын белгісіз болған көріністер бойынша берген түсініктемелерін нақтылау және анықтау мақсатында алғашқы ұсынған құжаттары туралы түсініктерді, сондай-ақ сот сараптамаларының қорытындысы бойынша түсініктер алу үшін жүргізіледі.

Айыпкер мен іске қатысқандардың берген жауаптарында қарама-қайшылық туындаған жағдайда беттестіру әрекеті, сонымен қатар басқа да тергеу әрекеттері жүргізіледі.

Тергеу эксперименті кезінде айыпкердің алаяқтық механизмі құрамына кіретін әрекеттерді және басқа да операцияларды жасау мүмкіндігі тексеріледі. Оларға: жалған құжаттар мен көмекші техникалық құралдарды дайындау; жәбірленушінің жеке мүлкін иеленуге байланысты жасалған айла әрекетті т.б. әрекеттерді бақылау мүмкіндігі жатады.

Келтірілген материалдық шығынның орнын толтыру және мүлікті тәркілеуді қамтамасыз ету мақсатында тергеуші тінту жүргізіп, мүлікке және почта-телеграф жөнелтілімдеріне тоқтам салады, мекемелер мен ұйымдарға сұраулар жіберіледі.

Айыпкердің иелігіне жататын тұрғын-жайларды іздестіруші қатарына, тұрғын-жайларды бөлетін және оларды тіркейтін бөлімдер, техникалық инвентаризация бюросы, нотариалды кеңселер, жылжымайтын мүлікті, тұрғын-жайларды жекешелендіру қорының бөлімдері кіреді. Ауылдық жердегі жеке меншік үй, саяжай, коттедж, жер учаскелері жергілікті атқару органдарымен анықталады. Көлік құралдарын сату, сатып алу, иелену, пайдалану жөніндегі мәліметтер МАИ арқылы анықталады. Ал транспорт құралдарын шетелден әкелу жайлы мәліметтерді кеден комитетінен анықтап білуге болады.

Акционерлік қоғамдар өздері шығаратын акциялар мен олардың сертификаттарын, банктік-чектер мен жинақ кітапшаларын, депозиттік сертификаттар мен несиелік карточкаларды, вексельдерді есепке алады.

Салық инспекциясы арқылы айыпкердің жылдық табысы туралы декларацияны өткізгендігі және ол қандай мүлікке немесе көлік құралына байланысты салық төлегені жөніндегі мәліметтер анықталады.

Айыпкердің шетелде жылжымайтын мүліктері және шетелдік фирмалар мен банктерде салынған салымдары бар, не жоқ екендігі туралы мәліметтерді тергеуші Қазақстан Республикасы ІІБ-ң Интерполының Ұлттық орталық бюросы арқылы анықтайды.

Айыпкерге тиесілі мүлік анықталған жағдайда сот шешімі шыққанға дейін, оның сақталуына шаралар қолданады.

Бағалы заттар мен ақшалар Ішкі Істер органдарының қаржылық-бөлімшелеріне сақтауға беріледі, автокөліктер жол полициясының арнайы тұрақтарына қойылады. Тұрғын-жайларындағы жиһаздар мен өзге де заттар, мүлікке тоқтам салу туралы тізімге тіркеледі. Бағалы қағаздар, оларды шығарған эмиттерге міндетті түрде айыпкердің есептік пластикалық карточкасы бойынша тоқтата тұруды хабарлай отырып алынуға тиіс.

Айыпкердің есептік карточкасы бойынша банктік және қаржылық ұйымдарға «стоп листі» арқылы төлемдерін тоқтатуын талап етуі мүмкін.

Банктік есебінде ақшалай немесе валюталай қаржысы болса, оларға тоқтам салу туралы қаулы жіберіледі.

Сонымен қатар, алаяқтық басқа да заңды және жеке тұлғаларға жалға берген мүліктері мен кепілдікке берудің объектілеріне, яғни заттарға да тоқтам салынады.

 

 10. Күш қолдану белгілері бар мәйіт табылған кезде жүргізілетін алғашқы тергеу әрекеттері (Денсаулыққа зақым келтіруді тергеу методикасы)

           

Оқиға болған жерді тексеру. Адам өлтіру ісі бойынша оқиға болған жерді қараудың ерекшеліктері, қылмыстық ситуацияның ашылуымен және қылмыс жасалған жердің сипатымен қамтамасыз етіледі. Атыс қаруын қолдануға байланысты жасалған адам өлтіру ісі бойынша оқиға болған жерді қараудың уландыру және т.б. жолмен жасалған адам өлтіру қылмысын қараудан айырмашылығы ерекше. Бұған қарамастан, адам өлтіруге байланысты ісі бойынша оқиға болған жерге қарау жүргізудің жалпы тактикалық ұсыныстары бар.

Адам өлтіруге байланысты іс бойынша қараудың негізгі объектісі – мәйіт және оның табылған жері, себебі көп жағдайларда оның табылған жері қылмыстың жасалған жері болып келеді. Мұндай қарау  әрекетін жүргізуді тергеушінің өзі жетекші бола отырып құрған топ жедел – іздестіру қызметкерлері, маман – криминалист, сот -  медицина саласының мамандары, яғни жедел – тергеу тобымен жүзеге асырылады.

Оқиға болған жердің және нақты бір қылмыс жағдайының ерекшеліктеріне байланысты топ құрамына басқа да мамандар кіргізілуі мүмкін.

Тергеуші оқиға болған жерге келген соң бұрынырақ келген полиция қызметкерлерінің алған мәліметтері негізінде қылмысты көзімен көрген тұлғалардан жауап аладыжәне қоршаған жағдайды өзі қарай отырып – жедел – іздестіру шараларын жүргізуге нұсқаулар береді, қаралатын жердің шекарасы мен қылмыстық іздің негізгі шоғырланған жерін анықтайды, іске қатысушылардың өзара атқаратын міндеттерін белгілейді.

Мәйіт қаралады, қылмыстың ізі табылу мүмкіндігіне байланысты ол табылғанжер мен оның территориясы қаралады. Мәйіт табылған жерден едәуір ара қашықтықтан іске қатысты іздер мен басқа да объектілер табылған жағдайларда, оларды қарау өзінше жекелеген тергеу әрекетін құрайды. Оқиға болған жерде мәйіт мәйіт болған кезде қарау әрекеті тәртіп бойынша орталықтан сыртқа қарай бағыттала отырып жүргізіледі.Мәйіттік құбылыстардың өзгеріске ұшырамай тұрғанында оларды бекіту және тергеу ісіне қажетті басқа да мәселелерді анықтау үшін қарау әрекеті мәйіт жатқан жерден нақты айтқанда мәйітті қараудан басталады. Мәйітті қарау барысында оның жынысы, шамамен жасы, дене бітімі, бойы; оқиға болған жердегі жылжымайтын объектіге қатысты мәйіттің орналасу жай – күйі, сондай – ақ басының және аяқ – қолдарының орналасу жағдайлары мен ерекше белгілері бекітіледі. Қарау кезінде мәйіт танылмаған жағдайларда ауызша суреттеу әдістемесі бойынша хаттамаға толық сипаттамаланып бекітіледі. Содан соң хаттамаға белгілі бір кезектілікпен мәйіттің денесі мен киімдері, олардан табылған заттар және оның жатқан территориясы сипатталып жазылады.

Мәйіттің киімдерін қарау барысында, оның киімінің жай – күйіне, оның жыл – мезгіліне сәйкестігіне және жәбірленушінің дәл осы кездегі физикалық жағдайына аса назар аудару қажет. Киімінің қалталары мұқият тексеріледі және табылған заттар, сондай – ақ киімдеріне жыртық, зақымдар, қол дақтарының іздері, басқа да биологиялық іздер, балшық т.б.болса, олардың түрлері, өлшемі, формасы, нақты орналасқан жерлері толық  көрсетіле отырып сипатталады.

Мәйіттің денесін қарау кезінде одан табылған мәйіттік құбылыстардың көрінісі мен оның дәрежесі, дене жарақаттары ( қан болса оның тоқтағандығы), олардың саны өзара орналасуы, өлшемі, түр түсі, денесіндегі бөгде іздер мен басқа да бөлшектер нақты сипатталып көрсетіле отырып хаттама бекітіледі.

Қылмыстың жасалу тәсілі көрініс табатын дене жарақатының сипатына байланысты мәйітті қараудың белгілі бір ерекшеліктері бар. Мәселен, мәйіттің денесіндегі шауып кесуден түске жарақаттарды, сондай – ақ өтпейтін қатты заттармен келтірілген жарақаттарды қарау кезінде жарақаттың өзара орналасуына, өлшеміне, формасына, киімдердің жай – күйіне денесіндегі жарақаттардың киіміндегі зақымдармен сәйкестігіне, жәбірленушінің денесіндегі арпалысу және қорғаныс іздерінің болуына аса назар аудару керек.

Атыс қарулары арқылы жарақат келтірілген мәйітті қарау кезіндегі мәйіттің денесі мен оның киімдеріндегі ату іздері зерттелуге және бекітілуге жатады. Хаттамада жарақаттардың саны, олардың өзара орналасу жағдайы, өлшемі, оның жиегінің жай – күйі, штанцмарканың болуы, кесікіні, пішіні, ыс шөгінділеріні, қару майларының іздері мен жанбай қалған порохтың түйірлерінің сипаты және орналасқан жері аумағы хаттамада бекітіледі.

Ілмектен алынған мәйітті қарау кезінде, олардың мойнындағы странгуляциялық әжім – қыртыстарға, оның сипатына, бағытына, ені мен ұзындығына, түр – түсіне, оларда ілмек материалының бейне – көрінісі іздерінің қалуына мұқият зер салып тексеру керек; хаттамада мәйіттегі дақтар мен олардың орналасуы, сондай –ақ олардың түр – түсі мен басқа да ерекшеліктерімен еріксіз зәр шығару кемістік іздері бекітіледі.

Мәйіттің уландығын көрсететіндей жағдайларда, мәйітті қарау кезінде – оның денесіндегі және киіміндегі химиялық заттардың іздері, сондай – ақ өлімінің белгілі бір уландырғыш заттан болғандығы, ерекше иістердің, мәйіттік құбылыстардың болуы хаттамаға белгіленіп сипатталады.

Судан шығарылған мәйітті қарау кезінде, оның денесіндегі жарақаттарды бекітуден басқа да, мацерациялардың, сондай-ақ мәйіттің аузы мен мұрнының айналасында көбіктердің болуына көңіл аудару қажет.

Оқиға болған жердегі қан іздерінің сот медициалық қана емес, сонымен қатар криминалистикалық маңызы бар екендігі міндетті түрде ескерілуі керек. Оларды зерттеу негізінде тергеу жағдайына  маңызды мынандай мән – жайлар: қылмыстың жасалған жері, оның механизмі, жәбірленушіге дене жарақатын салу кезіндегі оның жай – күйі және т.б. анықталады. Табылған қан іздері олардың саны, мөлшері, көрінісі, олардың сипаты, аққан қаннан қалған із, қанның жиналу, қанның жиналуы, қанның тамшысы, шашырауы, жағылуы, пішіні және жиектерінің формасы, толық көрсетіле отырып хаттамаға бекітіліп жазылады. Бұл іздерді тасушы көп жағдайларда жәбірленушінің киімі, мәйіттің денесі және қылмыс құралы болады. Мәйіттің киімі мен денесінен қылмыскердің киімінің талшықтары, тырнақтарының арасынан қылмыскердің   киімінің талшықтары, тырнақтарының арасынан қылмыскердің терісінің ткандары, шаштары, мәйіттің жарақаттарынан  - қылмыс құралынан бөлініп қалған шыны, металл, ағаш бөліктері т.б., ал қылмыс құралдарынан – мәйіттің ішкі органдарының іздері табылуы мүмкін. Сонымен қатар, қылмыстың жасалған жерін, болмаса мәйітті жасырған жерді, жәбірленушінің мамандығын анықтауға мүмкіндіктер беретін микрообъектілер мәйіттің денесі мен киімдерінен табылуы ықтимал.

Оқиға болған жердегі қылмыстық іздерді табу, бекіту, алу және зерттеу үшін криминалистикалық техника құралдарын тергеу әрекетіне пайдалану, жоғары мамандықты талап етеді. Мәселен, ультракүлгін жарықтандырулары арқылы органикалық және бейорганикалық заттардың іздерін анықтауға болады; электронды – оптикалық құрылғылар көмегімен жәбірленушінің киіміне төгіліп жағылған қаннан жақыннан ату іздерін табуға болады. Қылмыс құралын және жәбірленушіден ұрланған заттарды іздестіру кезінде тралдар, бұрылғылар, магниттік және металоіздегіштер қолданылады. Қарау кезінде бірқатар техникалық сұрақтарды шешу үшін оқиға болған жерде, сол жердегі және басқа да объектілер алдын ала зерттеудді қажет етеді. Мұндай зерттеулер тергеуші мен қарау әрекетіне ақырылған мамандарға жүктеледі. Жарылғыш заттарды қолданумен байланысты адам өлтіру қылмыстарын тергеу барысында пиротехника мамандары «жарылғыш заттардың орталығы» - деп тапқан жерді ескере отырып тергеуші қарау шекарасын анықтайды; «ізі суымаған» қылмыстар бойынша қылмыскердің ізіне түсу, өлімнің болу уақытынабайланысты сот – медицина мамандарының мәйіттік құбылыстарды зерттеу негізінде сүйене отырып анықталады: қылмыс құралы мен қылмыскердің өзін іздестіру шаралары криминалист мамандарының сәйкес іздерді зерттеу барысында анықталған белгілерді ескере отырып жоспарланады. Тергеу қарауын жүргізу барысында тергеуші негативтік жағдайларға көңіл бөлуі қажет. Оқиға болған жерге инсценировка  жасалғандағын куәләндыратын жағдайлар қоршаған орта жағдайына жәбірленушінің өліміне себеп болатын сәйкес белгілердің, іздердің болуы. Барлық негативтік жағдайлар оқиға болған жерде қарау хаттамасында толық, әрі нақты сипатталып жазылуы қажет, осының негізінде тергеуші тергеу болжауын құрады және сәйкес болжауларын тексереді.

Танылмаған мәйіттің жеке басын анықтауда жүргізілетін әрекеттер.    Егер, мәйітті қарау барысында оның жеке басын куәләндыратын құжаттар табылмаса және оқиға болған жердегі тұлғалармен танылмаған жағдайда, тергеуші мәйіттің жеке басын анықтауға байланысты шаралар қолдануға тиіс. 

Осындай мақсатпен мәйіт жеке тұлғаларға (пәтер иелерінің кооперативі, КСК қызметкерлеріне, учаскелік полиция инспекторына, жақын аумақтың тұрғындарына) тануға көрсетілуі мүмкін. Егер бұл шараларды жүргізу нәтижесінде жәбірленушінің жеке басы туралы мәліметтер алынған жағдайларына мәйіт оның туыстарына, бірге жұмыс істейтін қызметтес әріптестеріне ҚР –нің ҚІЖК – ң баптарының талаптары мен тәртіптері бойынша тануға көрсетіледі.  Берілген тергеу әрекетін жүргізудің бірқатар ерекшеліктері бар. Мәселен мәйітті тануға көрсету әрекеттерін жеке ғимараттарда, яғни мәйітханада жүргізу шаралары ұсынылады. Мәйітті тануға бірнеше адамдар келген жағдайларда, олардың арасынан бұл ауыртпалықты барынша көтере алатын адамға ғана көрсетілуі қажет.

Мәйіттің бетінде дене жарақаттары болған кезде немесе оның бет - әлпеті адам танығысыз күйде болса, тануға көрсету алдында мәйітке әрлеу жұмыстары жүргізіледі. Мәйіт табылған кезден оның үстінде киімі болмаған болмаған жағдайда тануға көрсету шін оның үстіне материал жауып көрсетеді.

Егер жоғарыда көрсетілген әрекеттер ешқандай нәтиже бермесе және мәйітті бұдан әрі сақтау мүмкін емес жағдайда, оны жерлемес бұрын келесі әрекеттер жәбірленушінің жеке басын идентификациялау мүмкіндігін қамтамасыз етілуге бағытталуы тиіс. Осындай мақсатпен мәйіт дактилоскопияландырылады, тануға түсіру фототүсірім ереже тәртібі сақталына, отырып фотосуретке түсіндіріледі және оған танылмаған мәйіт бойынша  карта құрылады. Сот медициналық болса бірге алынады және олар сот медицина мекемелерінде сақталынады. Мәйіттің үстіндегі киімдері мен басқа да заттары сақтау бөліміне жібереледі.

Жәбірленушінің қол саусақтарының іздері алынған дактилоскопиялық картамен бірге танылмаған мәйіт бойынша құрылған  карта қылмыстық тергеу органдарына жіберіледі. Мәйіттің фотосуреті, оның жеке басын анықтау мақсатында жедел – полиция қызметкерлеріне беріледі. Қажет болған жағдайларда мәйіттің жеке басын анықтау үшін жергілікті телеарналар, радио ақпараттары, баспа орындары пайдаланылады. Жәбірленушінің жеке басын  анықтауға байланысты қосымша мәліметтер алу үшін сот медициналық сараптама тағайындайды; мәйіттен табылған жол жүру және басқа да құжаттарына криминалистикалық сараптама жүргізу арқылы жәбрленушінің қай жерден келгендігін анықтауға болады.

Куәлерден жауап алу. Адам өлтіру қылмыстық  ісі бойынша  куәлер ретінде – қылмысты көзімен көрішулерден, туысқандарынан, таныстарынан, бірге жұмыс істеген тұлғалардан сондай – ақ, сезіктілерден жауап алынады.

Көзімен көрушілерден жауап алудың негізгі мақсаты – олардан қылмыстың жасалу жағдайы мен қылмыскердің белгілері туралы мәліметтер алу. Мұнда оқиғаны көзімен көруші оқиға болған жерге қандай себептер болғандығы; оқиғаның пайда болу механизмі мен кезектілігі; қылмыскердің саны; олардың аты –жөндері және (сол кездегі қылмыскерлердің өзара атағын) лақап аттары, олардың әрқайсысының жасаған әрекеттерінде құрал ретінде пайдаланған қарулары мен басқа да заттары, жәбірленушінің мінез – құлқы мен қарсыласу сипаты; айыпкердің қылмыс жасап болғаннан кейінгі әрекеттері анықталады. Егер жауап алу барысында куә жәбірленушінің, болмаса айыпкердің бет - әлпеті оған таныс екендігі туралы мәлімдесе, ол бұрын осы тұлғалармен қайда және қандай жағдайларда кездескендігі туралы анықталады.

Мәйітті алдымен тауып алған немесе көрген тұлғалардан жауап алудың мақсаты мәйіт табылған сәттен бастап болған оқиғаларды, сондай – ақ оқиға болған жерді қарауға жедел тобы келгенге дейінгі ол жердің жағдайын деталіне дейін анықтап білу. Көрсетілген тұлғалардан жауап алу кезінде: олардың мәйітті қандай жағдайларда тауып алғандығы; сол сәтте мәйіттің жанында немесе оқиға болған жердің маңында кімдер болғандығы, олар қай бағытқа қарай кеткендігі және олардың қандай белгілері бар екендігі: мәйіт табылған кезде ол тірі болған, я болмағандығы; мәйіттің жату қалпы мен оны қоршаған ортаның жағдайы туралы, сондай – ақ, куә мәйітке жақындады ма, оны өзгерткен жоқ па; оқиға болған жерде полиция қызметкерлері келгенге дейін, ол басқа жаққа барып келмеді ме және сол уақытта мәйіттің жанында кім қалғандығы жөніндегі мән – жайлар анықталады.

Жәбірленушінің туыстары мен таныстарынан жауап алудың мақсаты – мәйіттің жеке басын, оның басқа тұлғалармен қарым – қатынасын, соның ішінде сезіктімен ( егер олар бұрын таныс болса), сонымен қатар, қылмыстың ниетін анықтау. Бұл тұлғалардан жауап алу барысында жәбірленушінің жүріс – тұрыс, мінез – құлқының сипаты, оның туыстары, достары, таныстары, қызметтестерімен өзара қарым – қатынастары, өмір сүру бейнесі, күн тәртібі, оның өмірінің соңғы күніндегі жағдайы мен өлер алдындағы күн кезеңдеріндегі жүріс – тұрыс қылықтары анықталады.

Егер куәлерден жауап алу барысында олар нақты бір тұлғаларға қатысты қандай да бір сезік келтіретіндігін, болмаса қылмыстың ниеті жөнінде жорамалдарын мәлімдесе, міндетті түрде оның сезік келтіру мен жорамалының неге негізделгендігін анықтау керек.

Жәбірленуші мен сезіктінің тізімдегі куә ретіндегі таныстары, көршілері мен қызметтестерінен жауап алу тәртіп бойынша: айыпкер мен оның құрбанының жеке басымен сондай – ақ қылмыстың жекеленген жағдайларын анықтауға байланысты сұрақтар бойынша жауап алады.

Сезіктінің туыстарынан жауап алу кезінде жоғарыдан аталған сұрақтардан басқа да, яғни оның қылмыс жасамай тұрып және қылмыс жасағаннан кейінгі жүріс – тұрысы, қылмыстың ізін жасыруға байланысты әрекеттері туралы мән жайлары анықталады.

Сот – медициналық сараптама.  Кейінге қалдыруға болмайтын тергеу әрекеттерінің ішіндеадам өлтіру қылмыстары бойынша өлімнің болу себептері мен дене жарақаттарының сипатын анықтауда сот – медициналық сараптаманың алатын орны ерекше. Сонымен қатар, сот – медициналық сараптаманың шешіміне бұл жалпы сұрақтардан басқа да мән – жайларды анықтауға бағытталған сұрақтар жатады, яғни олар іс бойынша тергеу әрекетіндегі құрылған болжауларға байланысты келесідей.

Жасалған қылмыс жағдайы бойынша: Өлімнің себебі мен болу уақыты; мәйітте дене жарақатының болуы немесе болмауы; олардың саны, пайда болу механизмі мен сипатын; қандай жарақат тірі кезінде, ал қайсысы өлгеннен кейін келтірілгендігін; дене жарақатын салудың кезектілігі, жарақат келтіру кезінде жәбірленуші қандай күйде болды; дене жарақатынан кейін оның қозғалып – жылжуға, қарсы әрекет етуге қабілеті болды ма; дене жарақатының қайсысы өміріне қауіпті болды; соққы қандай күшпен берілді; мәйітте қорғалу немесе арпаласу белгілері бар ма;

Оқиғадан бұрын болған жағдайларға байланысты:  жәбірленушінің қанында ішімдік құрамы бар ма және жиналған ішімдік құрамына оның мас болу дәрежесі сәйкес келе ме, жәбірленуші өлер алдында тамақ ішкен бе, тамақтанған уақыты қашан және қандай тамақ түрін ішіп – жеген, жәбірленуші қайтыс болар алдында жыныстық қатынаста болған ба;

Қылмыс құралы бойынша: жәбірленушіге дене жарақаты бір  әлде бірнеше қару құралын қолдану арқылы салынған ба; бұл құралдардың түрі, формасы, өлшемі қандай; дене жарақаты сараптамаға  ұсынылған құралдардан болған ба;

Жәбірленушінің жеке басын анықтауға байланысты: бөлшектенген мәйіттің бөлшектері аталып отырған нақты бір тұлғанікі ме, жәбірленушінің жынысы, шамамен жасы қандай; жәбірленуші тірі кезінде қандай аурулармен ауырған; қанша рет операция жасалған; ішкі организімінде қандай да бір патологиялық өзгерістер мен аномалиялық ауытқулықтар бар ма; тіс құрылысының ерекшеліктері, жәбірленушінің қанының түрі мен тобы қандай;

Сезіктінің жеке басына қатысты: жәбірленушінің жыныстық мүшесінен табылған қан дақтары мен ағза іздері қандай топқа жатады; мәйітті бөлшектеген тұлғаның анотомия саласынан және техника бөлімінен тәжірибесі болған ба; мәйітті бөлшектеген адам солақай емес пе;

Қылмыстың ниеті мен мақсаты бойынша: мәйіттің денесінде күш қолданып жыныстық қатынасқа түсуді сипаттайтын іздер бар ма; түсік тастау белгілері жоқ па; келтірілген дене жарақаттары қинау арқылы салынғандығын сипаттайтын белгілер бар ма; олар жәбірленушіні ерекше азаптаған жоқ па;

Тергелетін оқиғаны бүркемелеуге байланысты: мәйіт қалпы өзгеріске ұшыраған ба; жәбірленушінің денесінегі жарақаттар оның өзіне - өзі қол жұмсауы арқылы келтірілмеген бе; жәбірленушідегі дене жарақаттары оның киіміндегі зақымымен сәйкес келе ме; егер сәйкес келсе оны немен түсіндіруге болады; жәбірленушінің мойнына ілмек, жіп байланған ба; мәйіт табылған жер қылмыстың жасалған жері ме, жоқ па және т.б.сұрақтарды анықтауға бағытталуы тиіс.

Мәйітті сот – медициналық зерттеулердің барысында сарапшының алдына қосымша сұрақтарды қоюға байланысты фактілер анықталуы мүмкін, бұл фактілер дереу тексерісті қажет етеді.

Бөлшектенген мәйітті зерттеу, сондай – ақ бірқатар күрделі сұрақтарды шешу кезінде медицина ғылымы саласынан әртүрлі танымды талап ететін жағдайларда комиссиялық сот – медициналық сараптама тағайындалады. Мұндай сұрақтарды шешу үшін басқа да ғылым салаларынан бір уақытта қолдану қажет болған жағдайларда кешенді зерттеулер жүргізіледі. Мәйіттің денесіндегі оқтың кірген және шыққан саңылаулары бойынша сұрақтарды шешу, сондай – ақ оқтың саны мен ату ара қашықтығын анықтау үшін кешенді сот – медициналық және баллистикалық сараптама тағайындалады.  Мәйіттің сүйегіндегі іздер бойынша қылмыс құралдарын теңдестірулер кешенді медицина – криминалистикалық сараптамамен жүзеге асырылады.

Адам өлтіру қылмыстарын тергеу барысында сот – медициналық сараптамамен қатар, зерттеудің басқа да түрлері жүргізіледі. Шаш, қан іздерін және организмнен бөлініп шығатын басқа да іздерді зерттеу үшін сот – биологиялық сараптама тағайындалады. Мәйіттің тырнағының астынан, болмаса қылмыс құралынан оның бөлшектері немесе ішкі орган ткандері табылған кезде, олардың пайда болуы мен тобын анықтау мақсатында цитологиялық зерттеулер жүргізіледі. Мәйіттің және айыпкердің денесі мен киімдерінен талшық іздері табылған жағдайда заттар мен материалдарды зерттеу сараптамалары тағайындалады. Оқиға болған жерден табылған қол, аяқ, көлік және бұзу құралдарының іздері бойынша әртүрлі трассологиялық зерттеулер жүргізіледі.

Адам өлтіру қылмысының жасалу тәсілдері мен тергеліп отырған істің нақты жағдайына байланысты, баллистикалық, жарылыс – техникалық, заттар мен материалдарды зерттеу, токсикологиялық және басқа да сараптамалар тағайындалуы мүмкін.

Сезікті мен айыпкерден жауап алу. Мұндай жауап алуды жоспарлау мен оны жүргізудің тактикасы тергелетін қылмыс жағдайында, тұлғаның жеке басы туралы жиналған мәліметтер мен дәлелдемелерге қарамастан құрылады және таңдалып алынады.

Қылмысты жасау үстіндегі немесе оны біте салып ұсталған сезіктілер мен айыпкерлерден жауап алу кезінде, олар қылмыстың жасалуына өзінің кінәлі екендігін жоққа шығармайды. Мұндай жағдайларда жауап алудың мақсаты жасалған қылмыстың ниеті мен басқа да жағдайларын анықтау юолып табылады.

Адам өлтіру қылмыстары белгісіз жағдайларда, қылмыс жасаған кезінде сезіктілерден жауап алу барысында, олар көбінде осы қылмысқа қатыстылығы жөнінде тергеушілерде қандай дәлелдемелердің болуы мүмкіндігін анықтауға тырыса отырып, соған байланысты өздерінің кінәсін мойындап, болмаса мойындай жауап береді. Тергеу кезінде әртүрлі факторлардың ықпал етуіне байланысты сезіктілер бұрын өздері берген жауаптарынан бас тартып, болмаса бұрын жоққа шығарған факторларды мойындап немесе өзара сөз байланысқандықтарын мәлімдеп жүріс – тұрыс бағыттарын өзгертуі мүмкін.

Өздерінің кінәлілігін мойындамау кезінде сезіктілер жалған алибилер құрады, қылмысты басқа тұлғалар жасады деп мәлімдейді; болмаса өзін - өзі өлтірген немесе бақытсыздық жағдайға ұшыраған деп жауап береді. Адам өлтіру қылмыстарын тергеу кезінде сезіктілер (айыпкерлер) жоғалған тұлға тірі бірақ қандай да бір себептермен жасырынып жүр деген ой да болады. Сөйтіп олар келесі жауап алу барысында ауырлататын жағдайларда жасаған қылмыстық әрекеттерін жсаырып, оларды жеңілдететін жағдайларға бағыттай отырып, қылмысқа кінәлі екендігін мойындап жауап беруге мәжбүр болады.

Мұндай жағдайларда жауап алу барысында алынған барлық факторлардың нақтылығын және олар жөніндегі мәліметтердің нағыз көздерін анықтау, осыған байланысты берілген жауаптарды нақтылау мен іріктеп  тексерудің маңыздылық ерекшеліктерін анықтау. Мәселен, алынған жауаптарды талдап  тексеру көмегімен жалған алибилер мен қылмысқа басқа тұлғалар қатысқандығы жөнінде  жауаптарды әшкерелеуге болады. Жәбірленуші мен кінәлі тұлғалардан жауап алу барысында ауырлататын жағдайларды, болмаса жауаптылықты жеңідететін   және т.б. жағдайлардың болуын нақтылау тергеліп отырған іске байланысты негізгі қорытындылар жасауға мүмкіндіктер туғызады.

Сезіктіден жауап алу кезінде барлық уақыттарда шынайы, нақты жауаптар алына бермейді, көбіне дәлелді жауаптар тергеушінің қолында бар мәліметтерді дәлелдеме ретінде ұтымды пайдалану жолымен алынады. Осыған байланысты жауап алынатын тұлғаны логикалық әңгімеге тарту арқылы оның сезімін ояту; оны дәлелдемелерді тексеруге қатыстыру; тергеу арқылы алынған фактілердің мағынасын түсіндіру.

Жауап алынатын тұлғалардың жеке басы мен тергелетін іс бойынша нақты бір жағдайларға байланысты басқа тактикалық тәсілдер қолданылады.   

 

11. Көліктегі қылмыстарды тергеу әдістемесі

 

Көліктегі қылмыстардың кримииалистикалық сипаттамасы

Көлік құралдарының шамадан тыс көбейіп кетуіне, жүргізушілердің кәсіптік мәдениетінің төмендігіне, жүргізу тәжірибелерінің аздығына (немесе тіптен жоқтығына), жолдың дұрыс жөнделмеуіне, жүргізушілер мен жаяу адамдардың жол ережелерін сақтамауларына (ішімдік пен есірткі заттарын пайдалану-ларына) байланысты өкінішке орай күннен-күнге жол-көлік оқиғаларының саны артуда.

Жол-көлік оқиғалары дегеніміз, көлік құралдары мен жүктерді бұзып қиратуға, материалдық залалдар келтіруге, сондай-ақ адам өлімі мен дене жарақаттарын салуға әкеп соқтыратындай жағдайларда көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы болып табылады. Сонымен, бұлардың қылмыстық-құқықтық құрылымы келесідей элементтерден тұрады: а) жол қозғалысы ережелерін бұзу; ә) заңда көзделген зардаптардың болуы; б) жүргізушінің әрекеті (әрекетсіздігі) мен болған оқиғаның нәтижесінің арасында себепті байланыстың болуынан.

Жол-көлік қозғалыс ережелеріне сәйкес жол-көлік оқиғаларын мынандай түрлерге бөлуге болады: қозғалыс құралдарының соқтығысуы; велосипедшіні, көлік арба құралын, жануарларды, кедергіні, жаяу адамды басып кету; көліктің аударылып-төңкерілуі; жолаушылардың автокөліктен құлауы (ұшып кетуі) және т.б.

Автокөлік қылмыстарына - жол қауіпсіздік ережелерін қасақана бұзып немесе көлік құралдарын пайдалану қауіпсіздігіне немқұрайлықпен қарау ситуациялары тән. Бұл қылмыстың қоғамда кең өріс алуы мен ерекше қауіптілігі жүргізушілердің криминалдық ситуацияларынан көрініс табады. Олардың әрекеттерінен атап айтқанда көлік құралдарын мас күйінде жүргізулерінен.

Көрсетілген ситуациялардың нәтижесінде адамдарды, велосипедшілерді басып кетуіне; көлік құралдарын соғу мен аударып-төңкерілуіне; жолаушы-лардың көлік құралдарынан ұшып шығып кетуіне әкеп соқтыратындай жағдайлар болады.

Жол-көлік қауіпсіздік ережелерін бұзу қылмыстарына дайындалу, оны жасау мен ізін жасыру тәсілдері сияқты криминалистік сипаттағы мұндай элементтерді қарау кезінде, бұл қылмыс түрі (ҚР-ның ҚК-нің 298-299 баптарында қарастырылған қылмыстарды қоспағанда) абайсыздық категорияларына жататындығын ескеру қажет.

Жол-көлік қозғалысы ережелерін қылмыстық бұзуға - көлік құралдарын сапасыз жөндеу және оларды техникалық ақауларымен пайдалануға шығару, көліктің қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін ережелерді бұзу, көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа келтіру, мас күйіндегі адамды көлік құралын жүргізуге жіберу және т.б. әрекеттер жатады.

Сонымен қатар жол-көлік қауіпсіздік ережелерін бұзу, әдетте жүргізу-шілердің құқыққа қарсы мынандай мінез-құлық, жүріс-тұрыс әрекеттерінен көрініс табады: жылдамдықтың шамадан артық болуы, озып өту, қатар жүру мен жол ережелерін бұзудан; қарама-қарсы жолға шығып кетуден; қиылысқан жолдардан өту тәртіптерін бұзудан; шам жарығымен жолды көрсетпеуден; теміржолдан өту ережелерін бұзудан; жол қозғалысына қауіп төндіретіндей ақаулықтағы көлікті жүргізуден.

Тұлғалардың көлік құралдарын мас күйінде жүргізуі өте қауіптілікке әкеп соқтырады. Арнайы медикопсихологиялық және психофизиологиялық зерттеу-лер адам организміндегі елеусіз алкогольдік ішімдіктердің болуының өзі, оның автокөлік, мотоцикл, трактор және басқа да механикалық көлік құралдарын жүргізу қабілеттілігін төмендететіндігін дәлелдейді.

Техникалық жағынан сапасыз құралдарды пайдалануға шығарумен байла-нысты құқыққа қарсы әрекеттер (әрекетсіздіктер) көлік мекемелеріндегі өкілетті тұлғалардың көлікті жүргізуге рұқсат беруінен көрініс табады.

Көлік құралдарын пайдалану ережелерін өрескел бұзудың басқа да түрлеріне келесілер жатады: көлік жүргізушілерін мас күйінде жұмысқа шығару; жүргізу куәлігі жоқ немесе жүргізуші ретінде жарамсыз деп танылған дәрігерлік көрсеткіш қағаздары бар адамдарды жұмысқа шығару және т.б.

Қылмыскерлер көбінде қылмыс болған орыннан кетіп қалуға, сондай-ақ қылмыстың ізін жасыруға тырысады. Мысалы, жаяу адамды басып кету нәтижесінде өлімге әкелген жағдайларда, оны елсіз жерлерге апарып көміп жасыруға, жолдағы іздердің көзін жоюға, көлік құралдарындағы және басқа да объектілердегі зақымдану іздерін жоюға тырысады.

Жол-көлік оқиғасына көптеген іздердің болуы мен материалдық жағдайдағы өзгерістердің болуы тән. Бұларға - жолдағы қозғалыс, сырғанау іздері, көлік құралдарындағы, жердегі құрылыстардағы зақымдану іздері, жүргізушілердің, жануарлардың, жаяу жүрген адамдардың зақымдану, жарақат алу іздері жатады.

Жол-көлік оқиғасының салдарынан көлік құралдары мен құрылыстардың, объектілердің бұзылуымен, болмаса жойылып-құруымен байланысты мате-риалдық шығындардың болатындығы сөзсіз.

Зардаптың өте ауыр түріне - адам өлімі, ауыр дене жарақаттары мен психикалық зақымдар жатады. Жол-көлік оқиғасы нәтижесінде қоршаған ортаға зиянды әрекеттер де келтірілуі (жарылғыш, қауіпті уытты және радиоактивті заттарды тасымалдаушы көлік құралдарының апатқа ұшырауы) мүмкін.

Жол-көлік қозғалыс ережелерін бұзу қылмыстарының криминалистік сипаттамасында тұлғалардың жеке басының ерекшеліктері маңызды мәнге ие болады. Бұл санаттағы құқық бұзушыларға келесідей қасиеттер тән: өзіне аса сенушілік, өзімшілдік, менмендік, арсыздық; қауіпсіздік ережелеріне немқұрайлықпен қарау; кәсіби даярлықтың жеткіліксіздігі; қажетті тәжірибенің, ептіліктің болмауы; көлік құралдарын пайдалану мен жол қозғалысы қауіпсіздігін сақтау талаптарын өкілетті тұлғалардың өздері орындамауы, болмаса қарамағындағы тұлғаларға ережелерлі сақтауға байланысты талаптардың толық қойылмауы және т.б.

Автокөлік қозғалысы қауіпсіздік ережелерін қасақана бұзудың әдеттегі ниеттеріне төмендегілер жатады:

- жеке басының мақсатына жетуге байланысты өзімшілдік сезімнің тууы. Мысалы, белгілі бір жерге тезірек жетуге ынталану немесе өз ісінің дұрыстығын бекіту нәтижесінде жол қозғалысы ережелерін өрескел бұзуға әкеп соқтыратын әрекеттер;

- өндірістік мүдделермен байланысты жалған түсініктегі ниеттер (жүргі-зушілердің көп мөлшердегі заттарды жылдам-жылдам тасып бітіруге тырысу нәтижесінде ережелерді бұзуы).

Нақты жағдайда субъект нормативтік талаптарды елемейді, себебі оларды формальды түрде орындаудың қажеті жоқ, тіптім нақты ситуацияда ол талаптарды орындау артығырақ деп санай келе, бұл жерде қауіпсіздік ережелері бұзылса нәтижесі ешқандай ауыр зардаптарға әкеп соқтырмайды деп ойлайды.

Қауіпсіздік ережелерін қасақана сақтамау әрекеттері (әрекетсіздіктері) келтірілетін зардаптарға байланысты қылмыстық өзіне сенушілікпен ұлғасуы мүмкін. Кінәлі тұлға болатын ситуацияны алдын ала біле тұра жеңіл ойлылықпен немесе өзінің жүргізушілік тәжірибесіне, әккілігіне және т.б. сенуімен ереже тәртіптерді қасақана бұзады. Мұнда жол-көлік қозғалысы ережелерін бұзу ниеттері, бұл қылмыстардың келтірілетін зардабына қатысты субъектінің абайсызда жасағандығын куәландырады.

Сонымен қатар, қауіпсіздік ережелерін қылмыстық бұзу кезіндегі жағдайлар, оның орны, уақыты және басқа да жағдайлар криминалистік мәнге ие болады.

Жол жағдайы объективті және субъективті жәйттерден тұратын күрделі динамикалық жиынтық түрінде жүргізушімен көлік құралын жүргізу кезінде ескерілуі керек. Мысалы: түнгі уақытта жарықтандырудың және жолды жөндеу жағдайларының дұрыс болмауы, жаяу жүрушілер мен жүргізушілердің мінез-құлық, жүріс-тұрыс және жылдамдық жағдайлары және т.б.

Жолдың жағдайы күрделі болған сайын ол жерде автокөлік апаттарының болу ықтималдығы өседі. Мысалы, белгілі бір уақыт аралығында автокөлік-тердің үзіліссіз шамадан тыс көп жүруі кезінде, сондай-ақ ауа райы нашар болған күндері (жаңбырлы, қарлы, боранды т.б.), түңгі уақыт аралығында жол-көлік оқиғаларының орын алуы байқалынады.

Апатқа түскен автокөліктің техникалық күйінің де криминалистік мәні бар. Сот-тергеу тәжірибесінде көлік құралдарын сапасыз жөндеу оларды техни-калық жөндеу орталықтарында (ТЖО) жөндеу кезінде көлік құралдарының орнына стандарттан тыс қолдан жасалған, болмаса сапасыз деталь бөлшектерін, тез жанып кетуге бейім материалдарды пайдалану туралы куәландыратын фактілер жиі кездеседі. Техникалық ақаулықтағы автокөлікті жүргізу кезінде көбінде ауыр зардаптарға әкелетіндей апаттар болып жатады.

Жол-көлік оқиғасы - себептер мен салдардың жиынтығын құрайтын көптеген жағдайлардың нәтижесінде болады. Қауіпсіздік ережелерін бұзудың ақиқатын анықтау тек қылмысты ашуға қажетті мән-жайларға байланысты жағдайларды анықтау ғана емес, сонымен қатар автокөлікті пайдалану мен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ажырамас бөлігі болып табылады. Әдетте автокөлік қылмыстарына себеп болатын жағдайларға мыналар жатады: көлік құралы мен жолаушылардың қозғалысын ұйымдастырудағы кемшіліктер, көлік құралдарының, жол мен көшелердің техникалық жағдайына бақылауды дұрыс жүргізбеу; жол полициясы жағынан тиісті қозғалысты бақылаудың нашарлығы немесе жоқтығы; жүргізушілерді (кәсіптенген және авто-әуесқой) дайындаудағы кемшіліктер, жол қозғалысына қатысушыларға қауіпсіздік ережелерді насихаттау жұмысынының өз деңгейінде жүргізілмеуі және т.б.

Типтік ситуациялар мен болжаулар және тергеудің алғашқы қезеңі

Жол-көлік оқиғасының тергеу тәжірибесін талдап жалпылау оның типтік тергеу ситуацияларын толық қалыптастыруға, сондай-ақ солардың негізінде жол-көлік оқиғасының тергеу жоспарын ұтымды түрде пайдалану үшін қажетті жедел-іздестіру шараларын және алғашкы тергеу әрекеттерінің жиынтығы мен типтік тергеу болжауларын құруға мүмкіндіктер береді.

Берілген санаттағы іс бойынша типтік тергеу ситуациялары мен болжаулар қатарына келесілер жатады:

- жол-көлік оқиғасын қалыптастыратын динамикалық өзгерістердің тоқтау
сәтіндегі жағдай өзгеріссіз оқиға болған жердегі барлық тиісті заттармен бекітілген. Бұл ерекше ситуациялық жағдайлардағы тергеу болжауларына: а) оқиғаның болу себебі - жүргізушінің жол қауіпсіздік ережелерін қылмыстық бұзу салдарынан; ә) оқиға жол қозғалысы ережелерін жәбірленуші тұлғалардың (жаяу жүрген адамдардың немесе жолаушылардың) бұзуы нәтижесінде болған; б) оқиғаның болуы өкілетті тұлғалардың көлік құралдарын жолға заңсыз түрде шығаруынан немесе көлік құралдарының күтпеген жерден техникалық ақаулықтарға ұшырауынан;

- оқиғаға қатысушылармен жол-көлік оқиғасының нәтижесін нақты сипаттайтын жағдайлардың өзгертілуі. Мұндай ситуацияларда жоғарыда
көрсетілген болжаулармен қатар, осы немесе басқа да оқиғаларға қатысты
тұлғалардың кінәсін әшкерелеп көрсететіндей жекеленген іздердің көзін жою
мақсатында жол қозғалысына, болмаса қозғалыс қауіпсіздігіне өзгерістер
енгізілуі мүмкін деген болжаулар құрылуы қажет. Сонымен қатар міндетті
түрде бұл іздерді жою ниеті туралы болжаулар құрылуы тиіс;

- жол-көлік оқиғасының барлық фактілік белгілері сақталған, бірақ көлік
жүргізуші оқиға болған орыннан қашып кеткен ситуация. Мұндай ситуа-
цияларда тергеуші алдымен болған оқиғаға нақты қандай көлік құралдарының
қатысқандығын және оны кім жүргізгендігі жөнінде болжаулар құруы керек.
Сонымен қатар міндетті түрде жоғарыда көрсетілген бірінші ситуациядағыдай
болжаулар құрылуы қажет;

- жол қозғалысы аймағынан қылмыстық фактілер көрініс табатын жағдайлар (мысалы, көшенің немесе жолдың бойынан, болмаса жиегінен, шетінен мәйіт табылған, бірақ жол-көлік оқиғасы болғандығын нақтылайтын белгілердің болмауы). Мұндай ситуацияларда келесідей болжаулар құрылуы тиіс: а) басқа қылмыстың ізін жасыру үшін жол-көлік оқиғасы болды деп инсценировка жасау; ә) нақты оқиға болған жерді жасыру, бұл ситуацияларда жалпы тергеу болжауларымен қатар жол-көлік оқиғасының болған жері, оның сипаты мен нақты жағдайы, оны жасау орны мен жолдың бойы, жиегі, шеті және т.б. жерлерде мәйіттің пайда болу жағдайы туралы жеке болжаулар жасалуы тиіс;

- жол қозғалыс ағымы шекарасынан тыс жерлерден (орманнан, парктен, сай-жыралардан) мәйіт табылған, бірақ оның денесі мен киімдеріндегі жарақат, зақымдардың көлік құралдарынан болғандығын сипаттайтын белгілер (дөңгелек протектерлерінің іздері; фар шыныларының, болмаса автокөліктің терезесінің ұсақ үгінділері; мәйітті сүйрету іздері) болған жағдайлар. Мұндай ситуацияларда тергеуші жол-көлік оқиғасына қатысты емес болжауларды жасаумен қатар жол-көлік оқиғасында қандай жағдайлар болғандығы туралы жалпы болжаулар құрып алып, содан кейін басқа қылмыс болғандығы жөнінде инсценировка жасалғандығы туралы болжаулар құрады.

Жол-көлік оқиғасын тергеуді дер кезінде жоспарлау қылмыс түрінің объек-тивті әрі нәтижелі тергелуіне белгілі бір дәрежеде маңызды әсер етеді. Ол алғашқы алынған фактілік мәліметтерге сәйкес жүзеге асырылады. Жол-көлік оқиғасының жоспарын құру кезінде тергеуші ситуацияға байланысты және құрылған болжаулар бойынша тергеу әрекеттерін жүргізудің тиімді кезектілігін, сондай-ақ қажет болған жағдайларда жол-көлік оқиғасы болған орыннан кетіп қалған көлік құралдары мен жүргізушілерді іздеп табуға бағытталған жедел-іздестіру шараларын жүргізуді анықтауы тиіс.

Жоспарда бірінші орынға оқиғаны көзімен көрушілерді анықтау мәселелері қойылады, содан кейін куәлерден, жәбірленушілерден жол-көлік оқиғасының болуына кінәлі көлік құралының жүргізушісінен жауап алу; сот медициналық сараптама тағайындау; жол-көлік оқиғасына кінәлі жүргізушілер оқиға болған кезде алкогольдік мас күйінде болған немесе болмағандығын тексеру мақсатында куәландыру әрекеттерін жүргізу мәселелері қарастырылады. Жол-көлік оқиғасын тергеу жоспарында әсіресе автотехникалық-сараптама тағайындау мен жүргізу маңызды орын алады. Автотехникалық-сарапшының қорытындысы көп жағдайларда қылмыстық істің кейінгі тағдырын анықтайды. Жол-көлік оқиғасының жоспарында, сонымен қатар белгіленген шараларды жүзеге асыру мерзімі мен олардың нақты орындаушылары қарастырылады.

Сонымен, тергеушінің құрған жоспарында төменгідей мәселелер қарастырылуы тиіс:

- оқиғаны көзімен көруші-куәлерден, жәбірленушілерден, көлік құралын
жүргізушіден жауап алу;

- оқиға болған орыннан кетіп қалған (жасырынудағы) жүргізушілерді
іздестіру мен ұстауға байланысты жедел-іздестіру қызметкерлеріне тапсыр-
малар беру; оқиғаны көзімен көрушілер мен жолаушыларды анықтау;

- сот-медициналық сараптамасын тағайындау, жүргізушінің мас күйінде
болғандығын (немесе болмағандығын) тексеру мақсатында куэландыру
әрекетін жүргізу;

- сезіктіден жауап алу.

Тергеудің кейінгі кезеңінің жоспарында келесі мәселелер қарастырылады:

- әртүрлі сараптама түрлерін тағайындау мен жүргізу (автотехникалық,
криминалистикалық, химиялық, психиатриалық, психологиялық және т.б.);

- айыпталушыдан және т.б. жауап алу;

- қажет болған жағдайларда тергеу экспериментін жүргізу;

- оқиғаның болуына мүмкіндік туғызған себептер мен жағдайларды
анықтау.

Тергеу әрекетінің тактикасы

Берілген категориядағы іс бойынша оқиға болған жерді қарау әрекеті көлік апаты жайында хабар келіп түскеннен кейін дереу түрде жүргізілуі тиіс. Келіп түскен мәліметтерді қабылдағаннан кейін тергеуші оқиға болған жерге жылдамдатып жетуі қажет, ол оқиға болған жерге шықпай тұрып, мүмкіндігінше, оқиға қашан, қай жерде болғандығы туралы және кімдер зардап шеккендігі, нақты осы сәтте оқиға болған жерде не болып жатқандығы жөніндегі мәліметтерді барынша нақты анықтап алғаны жөн. Бұл мәліметтер оқиға болған жерге шақырылатын қатысушы тұлғалардың қатарын анықтау мен қарау кезінде қолданылатын техникалық құралдар мен жабдықтарды іріктеп алуға біршама көмегін тигізеді.

Оқиға болған жерді қарауға міндетті түрде: автотехник, криминалист, сот-медицина маманы, куәгерлер, қажет болған жағдайларда қылмыстық іздестіру қызметкерлері қатыстырылады. Мүмкіндігінше жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізушілерді де оқиғаны қарау әрекетіне қатыстырған дұрыс.

Оқиға болған жерге келгеннен кейін тергеуші төмендегідей әрекеттерді жүргізуі қажет:

а) жол-көлік апатының зардаптарын жоюға байланысты барлық қажетті
шаралар қолданғандығына көз жеткізуі (жәбірленушіге қажетті көмек көрсету,
жәрдем жасау, өрт сөндіру т.б.) және қажетті әрекеттерді ұйымдастыруы
немесе жеке өзі жүргізуі тиіс;

ә) оқиға болған жердің шекарасын анықтауы және ол жерден артық адамдардың кетуін талап етуі, сондай-ақ оқиға болған жерге күзет қою шараларын жүргізуі керек;

б) апатты көзімен көрушілер мен оқиғаға қатысты көлік құралының жүргізушісін анықтау, олардың құжаттарын (жүргізу куәлігін, көліктің техникалық паспортын, жолдама қағазын, жүк тасуға байланысты берілетін
накладнойларды) алуы қажет;

в) мас күйінде болған-болмағандығын анықтау мақсатында жүргізушіні
медициналық куәландыруға жіберуі тиіс;

г) көлік жүргізушісі оқиға болған орыннан жасырынып кетіп қалған жағдайларда, оны іздестіру мен ұстау шараларын ұйымдастыру қажет;

д) тергеуші оқиға болған жерге келгенше оқиғаның жағдайына қандай да бір өзгерістер енгізілгендігін немесе енгізілмегендігін анықтауы керек. Жағдайдын жай-күйін өзгеріссіз сақтап қалу мүмкіндігі болмаған жағдайларда көлік құралдарының тұрған орны бекітіледі, жәбірленушінің орналасу жағдайы, қан іздері, жанар-жағармай материалдары, көлік құралының детальдары мен бөлініп қалған бөлшектері, жүктер және т.б. белгіленеді.

Қарау әртүрлі тәртіпте жүргізілуі мүмкін. Мақсатты түрде алдымен жол учаскелері қаралып, содан кейін оқиға болған жер тексерілуі қажет. Себебі жол бойындағы немесе т.б. жерлердегі іске қажетті іздер мен басқа да заттай дәлелдемелер жаяу жүрген адамдармен, болмаса көлік құралдарымен жойылып кетуі ықтимал. Содан кейін шыны үгінділерінің, шашыраған балшықтар, жүктен қалған бөлшектер, жол бетіндегі іздердің орналасуы және т.б. бойынша апат болған жердің орталығы анықталады.

Жоғарыда аталған барлық объектілер олардың орналасқан жері мен көлемдері көрсетіле отырып бекітілуі тиіс. Оларды белгілі бір қозғалмайтын объектілерге (мысалы, жолдың жағасына, жиегіне, электр бағаналарына және т.б. объектілерге) қатысты бекітеміз.

Әсіресе тежеу іздерін анықтау мен оларды өлшеудіқ маңызы ерекше. Тежеуішті жедел басқан кезде жолда май жағылған сияқты протектордың таңбасы қалады. Ол бойынша көлік құралының жүру жылдамдығы мен қозғалыс бағытын анықтауға болады.

Көлік құралы тайған немесе ол аударылып-төңкеріліп қалған жағдайдаларда оның бұрылу радиусын, жол учаскесінің айналмасының радиусын анықтау керек. Бұл үшін арнайы мамандар қатыстырылады.

Жолдың, болмаса көшенің түйіскен жерінде соқтығысу болған жағдайларда, түйіскен жердің өзі қарауға жатады, оған келу мен одан кету, бағдаршамдар, жол белгілері (егер болса), жолды кесіп өтетін белгілер және т.б. қаралып тексеріледі.

Басып озу кезінде соқтығысқан жағдайда жол қозғалысы болған учаскелеріне қарау әрекеттері жүргізіледі. Жолдың тегістік жағдайына, жол белгілерінің көрініп тұруына аса назар аударылуы қажет.

Барлық жағдайларда көлік құралының қозғалыс бағытын анықтап, оқиға болған сәттегі қозғалысқа қатысты жолдың (көшенің) жүретін бөлігін екі жақ бағытынан енін бекіту керек.

Мәйітті қарау әрекеті криминалистикамен қалыптастырылған жалпы ережелер бойынша жүргізіледі. Бірақ, жол-көлік оқиғасы ерекшіліктеріне байланысты қараудың бұл түріне кейбір ерекшіліктер тән. Мәйіт пен оның киімдерін қараудың нәтижелері оқиғаның механизмін, оның болу себептерін анықтауға, ал кейбір жағдайларда жол-көлік оқиға болды деп инсценировка-ланған кездерде қылмыстың болған орны осы жер деп қорытындылар жасауға мүмкіндіктер туғызады, сонымен қатар жәбірленушінің киімінен табылған бөлшек іздері бойынша көлік құралдарын идентификациялауға болады.

Қарау барысында іздеп табу мен бекітуге келесілер жатады: жолдын жүретін бөлігіне, қозғалмайтын объектілерге, көлік құралына қатысты мәйіттің орналасуын; қан іздерінің орналасқан жерін, және оның формасы мен өлшемін; киімдері мен аяқ киімдерінің, жарақаттарының жағдайына, көлік құралы бөлшектері іздерінің бар-жоғына, топырақ, краскы, майлайтын материалдар, шыны үгіндері, металдағы шаңдар мен басқа да ластану іздерін, олардың формасы мен өлшемін; мәйіттегі жарақаттар, жаралар, қанның ұйып қалуы, олардың мәйіт денесіне жайылып таралуын, формасы мен өлшемін; маңындағы жылжымайтын объектіден арақашықтығын; мәйіттің денесіндегі, киімдегі протектордың ізін, радиатор торының және көлік құралының басқа да бөлшектерінің бейленеліп түскен іздерін. Мәйітгі сүйрету кезінде денесі мен киімінде қалған іздерді анықтау қажет.

Сонымен қатар көлік, құралдарын қараудың да маңызы ерекше. Оның мақсаты көлік құралының түрі мен оның техникалық жағдайын анықтау, сондай-ақ көлік құралдарынан әртүрлі (жәбірленушінің қаны, мыйы, шашы, киімінің бөлшектері, бөгде краскілер, шынылар және т.б.) заттай дәлелдемелерді іздеп табу.

Анықтау, қарау және бекітуге, сонымен қатар, соқтығысу нәтижесінде пайда болған көлік құралдарындағы іздер жатады. Егер көлік құралы апат болған жерде болса, оны қарау оқиға болған жерді қараудың бір бөлігі болып табылады. Ал апат болған орыннан машинаны алып кеткен жағдайларда, оларды қарау жеке жүргізіледі.

Жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізуші көлігімен оқиға болған орыннан кетіп қалған (жасырынған) кездерде көлік құралдарының моделін, түрін анықтауға мүмкіндіктер беретіндей белгілерге аса назар аудару қажет. Мұндай мақсатта табу мен бекітуге келесідей іздер жатады: дөңгелектен қалған (колеясының ені, протектордың ені, протектордың өрнегі, көлік құралының базасы, дөңгелектің бір айналым ізінің ұзындығы және т.б.) іздер; жәбірленушілерде, айналадағы объектілерде қалған іздер (олардың формасы, өлшемі, таралуы), жеке бөлініп қалған детальдар, жанар-жағармай, краскі, жүк бөлшектері және т.б. іздері.

Көрсетілген объектілерді алдын ала зерттеу көлік құралдары бойынша іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктер беретіндей бағдарламалық мәліметтер алуға көмегін тигізеді.

Оқиға болған жер мен көлік құралдарын қарау барысында микробөлшек-терді алу, бекіту және зерттеулер жүргізуге аса көңіл бөлінеді. Адамды (жануарларды) қағып кету кезінде киімдердің, адам терісінің, шаштарының, қандарының, мый құрамының микробөлшектері автокөліктің адамға соққы берген бөлігінен, ал басып өткен жағдайларда жүріп өткен бөліктерінен табылады. Басып өту механизмі жөнінде қандай да бір мәліметтер болған жағдайларда ең алдымен көлік құралы жәбірленушімен байланыс жасады-ау деген бөлшектерін қарау керек. Қарау барысында қажет болған жағдайларда күшейтілген жарықтандыру қолданылады. Микробөлшектерді іздеу кезінде ұстағышы бар лупаларды қолданған тиімді. Басып кету механизмі белгісіз болған жағдайларда лак, бояу қабаттарының, ағаштардың, металл, шыны, резеңкелердің микробөлшектері көлік құралдарының сырғанау іздерінен және оның басқа да зақымданған бөлшектері (бағана, ғимарат, шарбақ, табиғи кедергілер мен және т.б.) байланыс жасаған бөгеттерден табылуы мүмкін.

Оқиғаға қатысы бар микробөлшектер жойылып кетпес үшін апаттаң кейін көлік құралын мүмкіндігінше тезірек, дереу таза әрі құрғақ гаражға әкеліп қою қажет. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу жұмыстарын жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болды.

Оқиға болған жерді қараумен қатар хаттамада міндетті түрде сот-жедел фотографиясының тәртіп ережелері бойынша фотосуреттер жасалуы тиіс.

Оқиға болған жерді тез арада қарау келтірілген зардаптардың кезін дереу жоюға жағдайлар туғызады (көлік құралдарынан жарақат алған жәбірлену-шілерді, мәйітті шығаруға; жолды автокөліктің бөлшектерінен, жүктерден және т.б. тазалауға).

Жауап алу. Жауап алынушы тұлғаның нақты жол-көлік оқиғасына қанша-лықты қатыстылығы мен болған оқиғаның жағдайын қабылдауына байланысты оларды келесідей топқа бөліп қарастыруға болады:

а) апатқа түскен көлік құралының ішінде болған жүргізушілер, жолаушылар;

ә) көлік құралдарының техникалық жағдайы мен көлік құралдарын пайдалануға шығарған жауапты тұлғалар (гараждың меңгерушісі, механик, диспетчер және т.б.) немесе ТЖКО-да жөндеу жұмыстарын жүзеге асыратын тұлғалар;

б) оқиға болған жердің маңында кездейсоқ кетіп бара жатқан немесе жүрген тұлғалар, оны тікелей бақылаған сол жердің тұрғындары, жол, күзет полиция қызметкерлері;

в) оқиғаны тікелей көрмеген, бірақ ол жайындағы мәліметтерді басқа қайнар көздер арқылы алған тұлғалар (медицина, көлік мекемелерінің қызметкерлері және т.б.).

Жауап алу әрекетін шартты түрде мынандай екі кезеңге бөліп жүргізуге болады: 1) кейінге қалдырмай, яғни жүргізуші, жолаушы, жәбірленуші, оқиғаны көзімен көруші тұлғалардан дереу жауап алу; 2) кейінгі тергеу барысында куәлардан, сезіктілерден, айыпкерлерден жауап алу.

Жауап алу барысында жүргізуші тұлғаларға шамамен қойылатын сұрақтар: қозғалыс жылдамдығы қандай болды; көлік құралы қалай қозғалды (тіке, ауытқып); оқиға болғанға дейін көлік құралы жарамды болды ма; көлік құралында жүргізушінің өзінен басқа адамдар мен жүк немесе басқа да заттар болды ма, жүргізуші жолдан өтіп бара жатқан адамды, болмаса кедергіні, бөгетті аңғарды ма; оларды басып, қағып кетпес үшін алдын ала қандай да бір шаралар қолданды ма; жолдың жүретін бөлігінің көріну мүмкіндігі мен ауа райы жағдайы қандай болды; жол-көлік оқиғасы процесі қалай өтті, жол жағдайын ол қалай қабылдады, оқиғаға дейінгі және оқиғадан кейінгі оның және басқа да тұлғалардың тікелей әрекеттері қандай болды.

Тергеушінің қолында бар мәліметтерге байланысты куә, сезікті, немесе айыпкер ретінде тұлғалардан жауап алынады. Жүргізушінің берген жауаптары-на сынай қаралуы керек. Келтірілген зардаптардың ауырлығына байланысты олар болған оқиғаны дұрыс қабылдамауы, бағаламауы, болмаса әділетті түрде шатасулары немесе қасақана жалған жауаптар берулері мүмкін. Мұнда такти-калық тәсілдерді, ұйымдық-техникалық құралдар мен жабдықтарды, әдістерді пайдалана отырып жауап алуға тиянақты түрде дайындалу қажет.

Жауап алу кезінде кейде көлік оқиғасының механизмі мен жеке кезеңдерінің бейнесін көз алдына келтіріп елестету қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайларда көлік құралдарының магниттік модельдері мен протативті металдық планшет (экран арқылы) көмегімен модельдеу тәсілдері қолданылады. Модельдеу тәсілінің қарау кезіндегі тек объектілердің жағдайларын ғана бекітетін фотосуреттерден, схема, жоспар, сызбалардан ерекшелігі планшеттің көмегімен оқиғанын жеке кезеңдеріндегі қозғалысты көз алдына келтіріп еске түсіруге, сондай-ақ оқиғаның механизімін қайта қалыптастыруға мумкіндіктер туғызатындығында.

Модельдеу тәсілі, әсіресе жедел-тактикалық мақсатта оқиғаның механизмі мен жағдайына талдаулар жасау (жауап алу әрекеттерін жүргізу, болжаулар құру, сараптамаға материалдарды дайындау мен жіберу және жедел-іздестіру жұмыстарын жүргізу бағыттарын анықтау) үшін өте қажет.

Жәбірленушіге шамамен қойылатын сұрақтар: ол оқиғаны қабылдауға қиындықтар туғызатындай физикалық жетіспеушілік зардабын шеккен жоқ па; оқиға болған сәтте оның қайда болғандығы; қайдан келе жатқандығы және қандай бағытқа қарай қозғалғандығы; оның қозғалыс жылдамдығы мен жүргізушінің әрекеті қандай болғандығы туралы; көлік құралы (оның моделі, түсі, номері және т.б.) оның есінде ме; көлік құралының жүру жылдамдығы қандай болды, рөлде кім отырды, басқа да жолаушылар болды ма деген сұрақтар қойылады. Жолаушылардың арасындағы жәбірленушілерден жауап алу кезінде мынадай сұрақтарды анықтап алу қажет: көлік жүргізу кезінде жүргізушінің қөңілі әңгімеге бөленіп кеткен жоқ па; ол шаршап, болмаса ауырып, жағдайының болмай тұрғандығы жөнінде айтқан жоқ па; көлік құралының техникалық жарамсыздығы туралы сөз қозғаған жоқ па; желікпелік, ұшқалақтық танытқан жоқ па; оқиғаның алдында жүргізушінің әрекеті қандай болды және т.б.

Оқиғаны көзімен көруші куәлардан жауап алу барысында келесідей сұрақтар анықталуы тиіс: оқиғаны көзімен-көруші тікелей өзі нені көрді немесе байқады; байқаған сәтінде ол қай жерде болды; қараған бағыты қай жақ; жарықтану мен байқау жағдайы қандай болды; оқиға қалай болды (оның жеке көріністері); көлік құралының және оны жүргізушінің, сондай-ақ жанындағы басқа да тұлғалардың қандай белгілері болды, оның көру жағдайы қандай болды және т.б.

Көліктік мекемелер мен ТЖКО қызметкерлеріне - жөндеу сапасына, техникалық қызмет көрсетуге, көлік құралдарын жол бойына шығару тәртібіне және жүргізушінің жеке басы мен өндірістері тәртібіне т.б. байланысты жауап алынады.

Медициналық емдеу мекемелері мен жедел-жәрдем көрсету қызметкерлерінен жәбірленушінің өлмей тұрып оқиғаның мән-жайы жөнінде айтқан мәліметтерін алуға байланысты жауап алынады.

Берілген категориядағы іс бойынша барынша кең тағайындалатын сараптама түрлеріне: сот-медициналық, автотехникалық, криминалистік сараптама түр-лері жатады.

Мәйітке байланысты тағайындалатын сот-медициналық сараптама келесідей сұрақтарды шешеді: а) мәйіттен табылған жарақаттар көлік құралдарынан түскен жоқ па, егер көлік құралдарынан түссе, қандай көлік құралы түрінен және оның қандай бөлшегі арқылы түсті; ә) өлімнің болу себебі неден; б) жарақаттың сипаты мен таралып жайылуы қандай; в) жарақаттың пайда болу мерзімі қандай (тірі кезіндегі, өлгеннен кейінгі); г) соғып кету немесе денесін толығымен дөңгелекпен басып өту қозғалысы болды ма; д) жарақаттардың пайда болу механизмі қандай (бұл сұрақ көзделген мақсатқа сәйкес сот-медицина мен сарапшы-трасологтың қатысумен кешенді сараптама арқылы шешіледі); е) мәйіттегі жарақаттар жүріп бара жатқан көлік құралдарынан жәбірленушінің құлауы салдарынан болған жоқ па; ж) мәйіттің денесі мен киімдерінде сүйретілу іздері жоқ па; з) келтірілген жарақаттардың зардабы қандай?

Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама жүргізу барысында келтірілген дене жарақаттарының себептері мен оның ауырлық дәрежелерінің сипатына байланысты сұрақтар анықталады.

Автотехникалық сараптама шешіміне төмендегідей сұрақтар қойылады:

- оқиғаның болуының тікелей себебі неде;

- оқиғаның болу себебі көлік құралының белгілі бір бөлшегінің жарамсыз-
дығынан болған жоқ па;

- оқиға үшін оның мәні қандай болды;

- жылдамдықты жоғарлатудың мәнісі қандай болды;

- көлік құралының техникалық жағдайы қандай;

- тежеу алдындағы жылдамдық қандай болды;

- нақты жағдайда қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін техникалық
жағынан жәбірленуші қандай әрекеттер жасауы қажет еді;

- нақты жағдайда оқиғаның алдын алуға болатындай мүмкіндіктер болды
ма, егер болса ол мүмкіндіктер қандай;

- нақты жол жағдайына байланысты жүргізуші (жолдан өтуші жаяу тұлға)
қандай қозғалыс қауіпсіздік ережелерін басшылыққа алуы қажет еді.

Автотехникалық сараптаманың ерекшілігі заттай дәлелдемелердің тергеу әрекеті барысында оқиғаның мән-жайлары бойынша жиналған бастапқы (тежеуіш іздерін өлшеу қорытындылары, фотосурет және бейнежазба, апат болған жердің, сондай-ақ көлік құралдарының орналасқан жерінің кестелік жоспарлары) материалдарымен тығыз байланыстылығында. Бұл мәліметтерге зерттеу жұмыстарын сарапшы жүргізген кезде, оны сыни көзқараспен қарастыра отырып тек тергеушінің өзі ғана бағалауы тиіс. Сарапшының құзіреттілігіне тек ешқандай күмәнсіз фактілік мәліметтерді беру ғана жатады. Автотехникалық сараптаманы тағайындауға байланысты нақты бір ситуацияларда сұрақтарды қалыптастыру үшін тергеуші міндетті түрде мамандармен кеңесуі қажет.

Криминалистикалық сараптамалар көлік құралдарындағы, жәбірленушілердің киімдеріндегі, сондай-ақ басқа да іздердің пайда болу механизмін анықтау мақсатында тағайындалады. Сараптама тағайындамас бұрын келесілер анықталады: іздердің пайда болу кезектілігі; олардың пайда болу кезіндегі салмақтың қай жаққа (бағытка) қарай түсуінің бағыты; соқтығысу кезіндегі объектілердің өзара орналасуы; көлік құралының қозғалыс бағыты; детальдардың бұзылу және ескіру себептері; көлік құралдарының протектор қалыптары; оқиға болған жерде қалған лак-бояу заттарының бөлшектері мен детальдары және т.б.

Белгілі бір жағдайларда кешенді, яғни криминалистік сараптамалар, көліктік-трасологиялық сараптамалар тағайындалуы мүмкін. Мысалы, соқтығысу кезіндегі көлік құралдарының өзара орналасуы мен оқиға болған жердегі іздерді анықтау үшін; нақты бір көлік құралының іздері және фар сынықтары мен дөңгелек іздері бойынша басып кеткен көлік құралының типін (түрін, маркасын) анықтау мақсатында.

Жол-көлік оқиғасына байланысты автотехникалық және криминалистикалық сараптамаларды Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі Сот-сараптама орталығында немесе сәйкес мамандандырылған органдар жүргізеді.

Жоғарыда аталған сараптама түрлері бойынша ғана барлық сот-сараптама зерттеулерін жүргізу мүмкін емес. Қажет болған жағдайларда: сот-психиат-риялық, сот-психологиялық, психо-физиологиялық және басқа да сараптамалар тағайындалады.

Өзге де тергеу әрекеттері: белгілі бір жағдайларға байланысты тергеу эксперименті мен көрсетпені оқиға болған жерде тексеру әрекеттерін жүргізу қажеттілігі туындайды. Олар - белгілі бір жағдайларда нақты бір әрекеттерді қолдану мүмкіндіктерін, белгілі бір ситуацияда осы және басқа да іздердін пайда болу мүмкіндігін, жол ситуациясындағы осы немесе басқа жағдайларды -тұлғалардан жүргізушінің, жәбірленушілердің, куәлардың қабылдау мүмкіндік-терін тексеру үшін тағайындалады.

Бірақ тергеу экспериментін жүргізу барысында зардаптар мен залалдарға әкеп соқтыратындай әрекеттерді жасауға тиым салынатындығын тергеуші естен шығармауы тиіс.

Тергеліп отырған қылмыстық іс материалдары бойынша тергеуші қылмыс-тық іс жүргізу заң талаптарына сәйкес жол-көлік оқиғасын жасауға мүмкіндіктер туғызған себептер мен анықталған жағдайларды алдын алу үшін міндетті түрде шаралар қолдануы қажет.Мұндай шаралардың қатарына: сәйкес кәсіпорын, ұйым және мекемеге тергеушінің ұсыныстар жасау, баспа, радио және телеарналары арқылы хабарландыру, өкілетті тұлғалар мен жетекші-лерімен жеке әңгіме-кеңес жүргізу шаралары жатады және т.б..

Тергеушінің әрекеті нақты бір қылмыстық іс материалдары бойынша ғана қылмысты алдын алу шараларын жүргізумен шектелмейді, сонымен қатар, түпкілікті қылмыстылықпен күрес жүргізу жоспарында жалпы профилак-тикалық шаралар жүргізіледі. Олардың арасынан бөліп көрсетуге тұратындары: елді мекенде болған жол-көлік оқиғасына талдау жасау; жол-көлік оқиғасының себебі мен жағдайлары туралы материалдарды жалпылау; сәйкес органдардың тергеушінің берген ұсыныстарына жауаптары және табылған қателіктерді жоюға бағытталған шаралар.

 

Әдебиеттер:

1.  Криминалистика Р.С. Белкин. —М.: 1999

2.  Криминалистика И. Герасимов . —М.: 2000

3.  Криминалистика Е. Тілеубергенов . — Алматы, 2002

4.   Криминалистік тактика Е. Жәкішов. - Алматы, 1999

5.  Криминалистическая техника А.Ф. Аубакиров, 2002