СҰР ТҮСТІ МАЛДАРДЫҢ ГЕНОТИПІН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ БОЙЫНША НАҚТЫ БАҒАЛАУ

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қаракөл қойының популяциясы басқа қой тұқымдарынан түстердің көп түрлілігімен ерекшеленеді - қара, көк, сұр, қоңыр, ақ, ала, т.б. Эволюциялық құбылыс кезініңде белгінің көптүрлілігі тұқым қуалау өзгергіштіктің ауқымын кеңітеді. Мұның өзі, сол мал тұқымын тұрақсыз ортада бейімделуіне мүмкіндік береді.

Қаракөл қойы түсінің көп түрлі болуы өндірістік-экономикалық жағынан алғанда оның негізгі тауарлық өнімі-қаркөл елтірісінің асортиментің кеңітеді.

Осы қажеттілікті өтеу үшін, ғалым-селекционерлердің көп жылдық еңбегімен Қазақстанда ерекше түсті малдардың отарлары шығарылды.

Сұр қаракөл қойларының тұқымдық сапасын  анықтайтын  негізгі  селекцияланатын белгілердің  біріне реңдердің  қанықтылығы  жатады. Елтірідегі реңдердің  қанықтық  дәрежесі жүн талшығы ұшындағы пигментсіз бөліктің мөлшеріне байланысты.

Отардың  тұқымдық  және өнімділік сапаларын жақсартуға, популяцяияның құрылымының қайта құрылуына ықпал ететін,  іріктеу әдістерін қолданады. Бірақ-та іріктеудің тиімділігі тұқымдық малдардың  сапаларын бағалауда қолданылып жүрген әдістердің жетілдірілгендігіне байланысты.

Қазіргі кезде қой түсіне қолданылып жүрген жіктеу, өз принципінде объекті бағалаудың үш ұстамын қолданады: тауар тану, фенотипі бойынша, генотипі бойынша. Аталған ұстанымдардың ішінде ең сенімдісі малды генотипі бойынша бағалау. Ол тұқым қуалау информациясының эволюция құбылысында және селекциялық-асылдандыру жұмысында іске асу механизімін анықтайды.

Түстің тұқым қуалау заңдылықтарының зерттеуде кедергі келтіретін факторларға түсті көз арқылы бағалағанда жіберілетің субъективті қателіктер жатады. Бұл кезде, талшықтағы меланин мөлшері мен құрамын көзбен анықтау қиынға соғады. Аталған кемшіліктер күрделі бірыңғай емес түстерде жіберіледі. Мұндай  кемшіліктің болуы, меланиннің жарықты-тандау дәрежесінің әртүрлілігінде. Мысалы, феомеланин эумеланинмен салыстырғанда көгілдір-фиолетифті және қызыл-сары жарықтарды сіңіру дәрежесі бойынша көп айырмашылықтары бар. Сондықтан онда қызыл түс қанық болады.

Қазіргі кезеңде сұр қозыларды бағалау барысында  реңдердің қанықтығын көрсететін белгілер көзбен  шолу арқылы  бағаланады. Бағалау қозы жүнінің ашық бөлігі  дәрежесінің    талшықтың  жалпы  ұзындығына қатынасымен   анықтау  қолданылады. Онда  бағалау нәтижелері үш градация бойынша бөлшек сандар  арқылы   көрсетіледі: кіші -1/10, 2/10, орташа -3/10, үлкен – 4/10, 5/10. Сұрдың ашықтық дәрежесі бұйраның  басқа белгілер әсер ететін  көрінетін бөлігі  жағынан бағаланады. Осы бағалаудың дәлдігі төмен болғандықтан селекцияның тиімділігі төмендейді.

Сондықтан, жүн талшығының  ашық ұшының  ұзындығын объективті  бағалау және оның талшықтың жалпы ұзындығына  қатынасын анықтау  қозыларды іріктеуде  аса маңызды болып келеді.

Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – бұқар, сұқандария және қарақалпақ сұр қойларын түстің дәрежелері бойынша жұптағанда түстің, реңнің және рең қанықтылығының тұқым қуалауын зерттеу және  олардың арасында тиімді жұптау тәсілін іріктеу.

Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу жолға қойылды:

• Бұқар, сұқандария және қарақалпақ сұр қойларын түстің дәрежелері бойынша жұптағанда түстің және  реңнің тұқым қуалауын анықтау;
• Әр текті жұптаудан алынған сұр түсті қозыларының өсіп-дамуы, конститутциясын зерттеу;

Зерттеу әдістемелері – гибридиологиялық талдау,  гистологиялық талдау, биометриялық өңдеу,

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.  Алғаш рет бұқар, сұрқандария және қарақалпақ сұр қойларын түстің дәрежелері    бойынша жұптағанда түстің, реңнің және рең қанықтылығының тұқым қуалауы зерттеліп, олардың арасында тиімді жұптау тәсілі іріктелді

Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:

- бұқар, сұқандария және қарақалпақ сұр қойларын түстің дәрежелері  бойынша жұптағанда түстің және реңнің тұқым қуалауы

• әр текті жұптаудан алынған сұр түсті қозыларының өсіп-дамуы;
• сұр түсті қозылардың жүн жамылғысының сипаты және пигментация қанықтығы;

Зерттеудің қолданбалы маңызы. Сұр түстің дәрежелері бойынша әр текті жұптаудан алынған бұқар, сұрқандария және қарақалпақ сұр түсті қозыларының өсіп-дамуын зерттеу арқылы оңтүстік өңіріне бейімделген мал түрі анықталды. 

1  Әдебиеттерге шолу

1.1 Мал түстерінің түзілуі мен тіршіліктегі маңызы

Ауыл шаруашылығы малдарының шаруашылыққа тиімді тұстарын көптеп өсіріп, оларды пайдалану жолдарын ерте кезден малшылар ойластыра бастаған. Олар жануарлар түстерінің неғұрлым қою болса олардың тіршілікке бейімділігі де соғұрлым жоғары болатынын байқаған. 

Ч.Дарвин [1] өз еңбегінде “Белгілі римдік жазушы Верчими өзінің  Героикаларында малшыларға мал басын көбейту үшін  ақ түсті қойларды өсіруге қалдыруға, бірақ олардың төлдері қара түсті болсын” деп ұсыныс жасағанын тілге тиек етеді.

С.Я.Демьянковский [2] пигменттенудің тірі организмдерде атқарар ролін зерттей келе оның эволюциялық маңызын атап көрсетеді. Ғалымның пікірінше қарапайым организмдерде пигменттену олардың тіршілігіне қауіп әкелсе керісінше жоғарғы сатыдағы организмдерде күн сәулесінен алатын энергияны реттейтін фактор ретінде қызмет етеді.

У.Дюрст [3] Индия мен Африкада қара түсті малдар ыстық ауа-райына төзімді және басқа түсті малдарға қарағанда анағұрлым бейімделген болып келеді, осыған орай бұл белгі дене бітімінің көрсеткіші ретінде саналады деп атап өтеді.

Академик Е.Ф.Лискун [4] қолда өсірілген малдардың түсін зерттеуде белгілі бір тұқымға тиесілі түстің барлығына сипаттама беру үшін олардың пигменттілігінің бар-жоғына альбинизммен, түстерінің қоюлығымен, әр түрлі-түсті талшықтардың арласуынан тұратын түсінің күрделілігімен, біркелкелігімен есептесудің қажеттілігін ұсынады.

М.А.Придорогин [5] жануарлардың түсі мен реңдері өзінің маңыздылығы жағынан оның басқа да шаруашылыққа қажетті белгілермен бірдей болмағанымен де шеттетілуге жатпауы керек деп көрсетеді. Бұған мысал ретінде романов қойларындағы түстер тіршілікке бейімділігімен байланысын айтады. Ол Романов қойлары қара түсті болып туылады деп жазады. Кейінрек қара түсті жүн талшықтарының арасынан ақ түсті талшықтар өсіп шығып сақа қойлар өзіне тән көк түске енеді. Қолайсыз ауа-райының немесе дұрыс күтіп азықтандырылмаған жағдайда олар өздеріне тән түсін жоғалтып одан бетер ашық түске енеді. Сонымен қатар олардың төлдегіштік қабілеті төмендеп, жүнінің жібектілігі нашарлайды, тері қабатының беріктігі әлсірейді, жетілу қарқыны бәсеңдеп сойыс шығымы азаяды.

Г.Бурлаку, Н.Андрей және басқалары [6] пигменті жоқ қаракөл қойларының тимпонитпен ауыратынын байқаған. Пигмент мөлшері аз қозылардың 50% тимпонитпен ауырса, пигменттілігі қалыпты қозылардың ішінде бұл аурумен ауыратындар бірен-саран кездеседі, ал пигменттілігі интенсивті қозылар ауырмайды.

Сонымен қатар түспен жүн талшықтарының физико-механикалық қасиеттеріне байланысты келеді. Ала елтірілердің қара немесе ақ бөліктерін-дегі талшықтардың ұзындығы бұйралығының өзгешілігі анық байқалады. Сонымен бірге қаракөл қойларының түсі мен тіршілікке бейімділігінің арасындағы байланыстың байқалуына орай, оны зерттеудің ғылыми да іс жүзіндегі де маңызы зор.

Мал түстеріндегі меланиндерді зерттей келе И.Рендель [7] және Ф.Б.Штрауб [8] оларды негізгі екі түрге бөледі: ЭО-меланин қара немесе қара-қоңыр түсті дәндері және фео-меланин – көлемі бойынша біркелкі ұсақ сары түсті түйіршіктер. Жүн құрамында осы екі түсті меланиндердің болуы мал түсі мен реңдерінің қалыптасуына әсер етеді.

Тағы да басқа көптеген ғалымдар Х.Киккава [9], Х.Киккава, З.Огито және басқалар [10], С.Бэссон [11] малдар түстерінің әр түрлілігін олардың жүн талшықтары құрамында түрлі металды тұздар мысалы темір, мыс, кобальт, мырыш т.б.болуынан деп түсіндіреді.

Бір топ ғалымдар Н.К.Ibsen [12], R.G.Waschburn [13], M.Schakelford [14], E.A.Russel [15] көптеген сүт қоректі жануарларларының жүн талшығының пигменттену ерекшеліктерін зерттей келе, олардың түстері меланин мөлшерінің қоюлығына байланысты болатынын дәлелдеген.

W.Herre және I.Rabes [16] қара түсті қаракөлдердің реңдерінің айырма-шылықтарын олардағы қабықша жасушаларында қара түсті пигменттердің орналасу ерекшеліктерімен түсіндіреді. Шымқай – қара түсті қойларда көбіне түйіршек дәнді пигменттер кездеседі, ал жүн талшығында бояушы заттар диффузия түрінде басым болса онда олар қоңырқай түске ие болатынын анықтаған.

Н.С.Гигинейшвили [17] қаракөл қозыларының түсіне байланысты оларда кездесетін өлім-жітімге сараптамалы мәліметтер келтіреді. Мұнда ата-енелері қара түсті қозылардың шығыны бар болғаны 1 % құраған. Қара және көк түсті ата-енелерді әр текті жұптау нәтижесінен туылған көк қозылардың өлім-жітімі 5 % құраса, ал бір текті көк түсті ата-енелерді жұптаудан алынған көк қозыларда шығын 24 % жеткен.

П.Теодоряну [18] және басқалар Румынияда өсірілетін қаракөл қозыларының пигменттену деңгейіне байланысты олардың тіршілікке бейімделігін зерттей келіп, барлық түсті жаңа туылған қозылар алғашқы айларында жақсы жетілетінін байқаған. Бірақ үш айлығынан бастап көк түсті альбинондтар қара түсті қозылардан өсіп жетілу жағынан артта қала бастады. Авторлар  жүн талшықтарының пигменттілігінің өте қою болуына қарай қозылардың тіршілікке өте бейім келетінін атап өтеді.

Пигменттенудің жануарлар тіршілігіндегі маңызын  бұдан әрі зерттеулер, онымен әр түрлі физиологиялық функциялардың байланысын көрсетеді. Жүн талшығының қою түсі ағзадағы көптеген эритроцидтердің, сонымен қатар құрғақ заттардың мол мөлшерімен ұштасады деген пікірде бар.

Ф.Хатт [19] әр түрлі жануарлардың түсін сипаттай келе түстің өзгеруі гормондар әсерінен болады, сондықтан жануарлар ағзасына толық қатысты деген тұжырымға келеді.

Қаракөл шаруашылығымен айналысатын ғалымдар мен осы саланың мамандары қара түсті қойларға қарағанда көк және де басқа түстердегі қойлардың тіршілікке бейімділігі, төзімділігі төмендеу болатынын және алдыңғысына қарағанда кейінгілерінің  анағұрлым жақсырақ азықтандырумен күтіп-бағуды қажет ететінін байқаған.

П.Ф.Кияткин, Н.С.Перепелицина мен И.А.Топильский [20] қойлардың жүн талшықтарының пигменттілігімен өнімділігінің арасында байланыс болатындығын анықтады. Осы авторлар түрлі түсті қозылар қара түстілерден өсіп-жетілуі жағынан артта қалатынын және қара түсті қойлардың тіршілікке бейімділігі жоғарылау болатынын атап өтеді.

В.И.Стояновская [21] өзінің көк түсті қаракөл қойларына жүргізген тәжірибелерінің нәтижесінде пигменттену дәрежесімен дене бітімінің беріктігі арасындағы тығыз байланысты анықтады.

В.С.Жилякова [22] сұр түсті қойлардың ерекшеліктерін зерттей келіп сұр түсті қозылар болбыр дене бітімділер қатарына жатады, бұл олардың тіршілікке бейімділігін әлсіретеді деген тұжырымға келді. Ол сұр түстің өзі пигменттенудің әлсіреу дәрежелердің бірі екенін және де оның екі бағытта: талшық түбінің қара күйінде қала отырып ұшының пигменттенуінің әлсіреуі және талшық ұшымен түбінің пигменттенуінің әлсіреуі деп екіге бөлінеді.

П.Ф.Кияткин [23] көп жылғы зерттеулерінің нәтижесінде малдардың тіршілікке бейімделігі мен өнімділігі, нақтылай айтқанда қойлардың жүн талшықтарының пигменттену дәрежесі мен сипатына байланысты деген тұжырымға келеді.

Н.П.Ролдугина [24] тері пигментациясы мен организмінің терморегуля-ция процесстерінің арасындағы байланысты зерттеп, күннің ыстық кезінде мал денесінің пигментті жүн талшығы мен терісі бар бөлігінде, пигментсіз бөлігімен салыстырғанда көп бөлінетінін анықтады.

Мал организімін күн инсоляциясынан қорғайтын меланин түрлі түсті қойларда қара мен салыстырғанда төмен болады.

Сонымен бірге терморегуляция процессіне пигментация мен бірге, жүннің фракциялық құрылымының да әсері байқалады.

К.Ахмедов [25] Тәжікстан Республикасының жер жағдайында өсіріліп жатқан конституциялық бітімі әртүрлі қара және көк түсті қаракөл қойларының өнімділік\ және биологиялық ерекшеліктерін салыстырмалы түрде зерттей отырып таулы аймақтың отты жайылымдарында қаракөл қойларының өнімділік және биологиялық сапаларының өзгеріске түсетіндігін, бірақ қара түсті қойлардың көк түсті қойларға қарағанда жақсы өсіп-жетілетіндігін анықтаған.

В.С.Жилякова [26] сұр түсті қойлардың биологиялық ерекшеліктерін зерттей келе сұр түсті қойлар дене бітімі жағынан босаң түріне көбірек ауытқитынын және мұнының олардың өміршеңдігіне кері әсер ететінін, ол мұны жүн талшықтарының пигменттену дәрежесінің төмендеуімен байланыстырады.

Н.П.Ролдугина [24, 9 бет] зерттеулері көрсеткеніндей қара түсті қойлардың жүн талшықтарында пигменттер үлкен кесек түрінде, ал қоңыр түсті қойларда олар сәл ашаңдау түсті ұсақ дән тәріздес болып келеді. Бұхар сұры қойларына қарағанда сухандария сұрының платина реңді қозыларының жүн талшықтарының ұшында пигменттік дәндер мүлде болмайды. Зерттеу нәтижелерін қорытындай келе ғалым сұр түсті қойларының тұқым ішіндік типтер өздерінің жүн талшықтарының әртүрлі бөлігінде меланин пигменттерінің шоғырлануымен ерекшеленеді деген пікірге келеді.

В.М.Юдин [27] “Қара-құм” асыл тұқымды қаракөл қойы зауытында жүргізілген көп жылғы тәжірибе жұмыстарын қорытындылай келе “....қара түсті қойлардың жүндерінің пигменттенуі өте шымқай қарадан әлсіз қараға дейін болады. Әлсіз қара қойларда жүннің түссізденіп ағаруы ертерек басталады. Сонымен бірге мұндай қозылар ішінде кейбіреуінде туылған кезінен бастап ақ жүндер кездеседі” деп атап көрсетеді.

Шыққан тегі бойынша әр түрлі қаракөл қойларынан туылған сұр қозылардың жүн талшықтарында  пигменттердің таралуымен түрлері бойынша ерекшеліктері болатынын Т.М.Каратун [28] бір топ ғалымдармен бірігіп жүргізген зерттеу жұмыстарында атап өтеді. Олардың анықтауынша ата-енелерін әр түрлі жұптау негізінде туылған сұр қозылардың жүн талшықтарында, ата-енелерін бір текті гомегенді жұптаудан туылған қозыларға қарағанда пигмент түйіршіктерінің сопақша түрлерінің өте қою орналасуымен ерекшелінеді.

О.П.Фишенко, И.Н.Дьячков [29] қаракөл қозыларының жүн талшық-тарындағы меланин көрсеткіштері тұрақты болатынын және қарапайым моногибриттік тұқым қуалау заңдылықтарына бағынылатынын анықтаған. Сондықтан авторлар оны теориялық және практикалық мақсаттарда іріктеу және жұптау жұмыстарында пайдалану жолдарын қарастыруға болады деп тұжырымдайды.

Н.Багиров және басқалары [30] өз зерттеулерінде қаракөл қойларының жүн талшықтарында пигменттену дәрежесінің әр түрлі болуы, олардағы гендер ерекшеліктеріне байланысты болады деп көрсетеді.

В.В.Ерофеев, В.В.Шулов [31] қара, сұр және көк түсті қойлардың жүн жамылғысындағы талшықтар құрамын зерттеген. Қара түсті қойларда түбіт санының мөлшері көк және сұр қойларға қарағанда көп болған. Мұнда қылшық күн сәулесінің әсерін бәсеңдетіп ультракүлгін сәуленің өтуін реттейді деп есептейді. 

М.Туекбасов [32] өз зерттеулерінде бұхара сұры қойларына қарағанда қарақалпақ сұры қойларының болат және шамшырақ гүл реңдерінде меланин мөлшері аз болатынын анықтаған. Қарақалпақ сұры қойларының өз ішіндегі өрік гүл реңінде меланин мөлшері көбірек болады. Ол бұл ерекшелікті қоңыр түсті мен өрік гүл реңді қозылардың ортақ генетикалық құрылымдары болатындықтан екеуі де ұқсас фиомеланин пигменті, ал болат және шамшырақ гүлді реңдер мен бұхара сұрларында эумеланин пигментерінің болуымен түсіндіреді.

В.И.Стояновская [33] қаракөл қойларының пигменттену дәрежесі төмендеген сайын олардың өміршеңдігі де төмендейді деп есептейді.

Кейбір ғалымдар М.Х.Арсланова [34], О.П.Фишенко [35] тағы басқалары елтірілік типтерге байланысты меланин мөлшерінің де өзгеретінін анықтаған. Мысалы қабырға гүлді немесе кавказдық типтерге қарағанда жәкет немесе жалпақ гүлді елтірілік типтерінің пигменттену деңгейі өте жоғары болады. Жүн қабатының тезірек оңып пигментсізденуі кавказдық және қабырға гүлді елтірілік типтерінде, ал баяулау оңуы жакет және жалпақ гүлді елтірілік типтерінде байқалады.

Н.С.Гигинейшвили [36] пигменттену деңгейін қаракөл қозыларының негізгі тұқымдық белгілері қатарына жатқызады. Кейбір ғалымдар малдар-дың дене бітімі мен жүн жабындысының пигменттену дәрежесі арасында белгілі бір байланыс бар екенін байқаған. Мысалы: Н.С.Гигинейшвили [37], В.И.Стояновская [38] және басқалар жүн жабындысының пигменттенуі нашарлаған сайын малдардың дене бітімі әлжуазданып өміршеңдігі төмендейтінін байқаған. 

М.Ф.Иванов [39] пигменттену деңгейлерінің жиілігіне байланысты қара түсінің өзі әр түрлі қоюлықта болады деп атап көрсетеді. Жүн талшығының өзінде пигменттер әркелкі таралады. Ол жүн талшығының өзекшесінде аз орналасып, негізінен талшықтың ортаңғы қабықшасында көптеп кездесетінін анықтаған.

В.М.Юдин [40] жаңа туылған қаракөл қозыларының жүн талшықтары-ның пигменттену түрлеріне тоқтала келе оларда тұтастай және бөлектік пигменттену түрлері болатынын айтқан. Ғалымның ойынша тұтастай бір түрдегі пигменттену қара және қоңыр түстерде, ал бөлшектік пигменттену сұр түсті қойларда кездеседі.

1.2  Қаракөл қойларындағы сұр түсінің пайда болуы

Қаракөл қойы құрамында басқа қойлар тұқымында кездеспейтін алуан түстер мен реңдердің көптігімен ерекшеленеді. Қаракөл қойы тұқымында кездесетін негізгі түстер қатарына қара, көк, сұр, ақ, қоңыр, қызғылт түстері жатқызылады. Осы түстердің арасында сұр түсті елтірілер өзінің әдемі және әр түрлі реңдерімен ерекшеленеді. Қазіргі кезде белгілі қаракөл қойының үш: бұхаралық, сұрхандариялық және қарақалпақтық тұқымішіндік типтер-дің әрқайсыларына тән өздерінің реңдері бар екені мәлім. Ғылымда қазіргі кезде қаракөл қойы мен оның негізгі түстерінің пайда болуы туралы көптеген деректер бар. Сондықтан кез келген мал түрін сұрыптауда оның шығу тегін білу бірден бір шартты жағдай болып табылады деп есептейміз. Сол себепті жұмысымыздың бірінші кезеңінде қаракөл қойының шығуы туралы әдебиетке шолу жасадық.

Бұл тақырып бойынша ғалымдар арасындағы пікірлер әр түрлі Б.Н.Васиннің [41] айтуына сүйенсек қаракөл қойының тұқымына тек қара түстер тән екен. Әр түрлі-түсті елтірілердің пайда болуын автор үш себеппен түсіндіреді. Біріншіден олар алғашқы қаракөл қой тұқымы пайда бола бастаған кезден сақталып келе жатуы мүмкін. Бұл кезде әр түрлі түстегі қой тұқымдарын өзара шағылыстыру етек алған болса керек. Екінші себеп бойынша әр түрлі түстер қаракөл қойына жақын уақыттарда, оларды етті бағыттағы құйрықты қойлармен шағылыстыру нәтижесінде кірген. Бұл жорамалды автор қаракөл қойы отарларында неғұрлым түрлі-түсті қойлар үлесі көбейген сайын, қара түсті елтірілердің сапасының нашарлауымен түсіндіреді. Үшінші жорамал бойынша әр түрлі түстер көптеген қаракөл қойларының ішінде кездесетін мутациялық өзгерістер нәтижесінде пайда болуы мүмкін дейді.

М.Ф.Ивановтың [42] пікірінде, қаракөл қойларының барлық басқа түрлері қара қаракөл қойынан шыққан дегенге саяды. Бұл жөнінде айтылған пікірлер көп. Олардың ішіндегі бастысы қаракөл қой тұқымы болып қалыптасқанда қара түстісі мен көк түсті қатар болған, ал басқа түстілері осыларды ұзын құйрықты қойлармен шағылыстыру арқылы алынған дейді. Барлық қаракөлдің тегі ерте заманнан шығыс Түркістан өңірінде өсірілген ұзын құйрықты, әр түсті қойлар болған деген пікірлер тағы бар. Бұл мәселелері зерттеумен республикамыздағы белгілі ғылымдармен қатар шетелдік ғылымдар шұғыл айналысқан.

А.П.Воробьевскийдің [43] қаракөл қойының шығу тегі туралы жасаған жорамалы бойынша бастапқы кезеңдерде сұрыптау жұмыстары қара түсінің реңін онан әрі жақсарту бағытында жүргізілген. Бірақта кейбір жағдайларда, қоңырқай түсті немесе басқа түстері бойынша гетерезиготалье малдарды пайдалану нәтижесінде мутациялық жолмен доминантты қара түске гипостатты басқа түстер пайда болуы мүмкін. Солардың ішінде сұр қойларының екі-бұхаралық және қарақалпақтық типтерінің болуы да мүмкін деген пікірге келеді.

В.И.Стояновская [44], С.А.Асамов, Р.Г.Валиев [45] сұр түсі қаракөл қойына басқа қойлармен, атап айтқанда жергілікті құйрықты қойлармен будандастыру нәтижесінде енгізілген деген пікірге келеді. Осы жорамал бойынша сұр түсті құйрықты қойлардағы “агути” түсінің гендерінің қаракөл қойларына берілуінен пайда болған.

Бұған қарама-қарсы бір топ ғалымдар В.М.Юдин, М.И.Котов және басқалар [46], сұр түсін қара түсті қойлардан шыққан деген пікірге келеді. Олар рең қанықтылығы әр түрлі қара, сұр және қоңыр түсті қозылардың жүн талшығындағы меланин түрлері мен мөлшерін зерттеді. Авторлар түстердің қанықтылығы олардағы меланин мөлшеріне тікелей байланысты екенін дәлелдеген. Сұр түсті қойлардағы қара түсті жүндерде пигмент түрлері бірдей қара түсті болатынын, бірақ та айырмашылық олардың санында-сұр түсінде пигмент мөлшері 7 %, ал қара түсінде 12 % екенін анықтаған. Қоңыр түсті қойларда пигменттері қара мен сұр түстегілерден өзгеше – қоңыр түсті болып келеді. Келтірілген деректерге сүйене отырып авторлар сұр түсі қара түсті қаракөл қойларынан шыққан, ешқандай басқа тұқымды қойлардан ауыспаған, өйткені бұған сұр түсінде қоңыр түсті пигменттің жоқтығы дәлел деген пікірге келеді.

Бұл пікірге Н.С.Гигинейшвили [47] де қосылады. Автор “Егер қоңыр түсі бойынша қаракөл қойына басқа қой тұқымдарынан ауысып келуі туралы келісу мүмкін болса, ол сұр түсі бойынша ешқандай пікірталас мүмкін емес. Өйткені барлық басқа қой тұқымдарында сұр немесе көк түсті қойлар мүлде кездеспейді”

Бұдан шығатыны сұр түсі қаракөл қойына құйрықты қойлардан агути түсі ретінде кіргізіліп, кейіннен жүргізілген селекциялық жұмыстардың нәтижесінде сұр тәрізденіп барып сұр түсіне айналған. Осындай жорамалды алғаш рет П.В.Арапов [48 ]айтқан болатын. Авторлардың пікірінше агути түсі жүн талшығының өн бойында түстердің тарқалуы арқасында пайда болады. Атап айтқанда жүн талшығының ұшына таман сақина тәріздес ағарған жері болады, бірақта жүннің ұшы әрқашан қара болып қалады.

Табиғатта агути түсі көптеген жергілікті құйрықты қой тұқымдарында, жайдары қойында кездеседі. Қаракөл қой тұқымы соларға ұқсас болып келеді. Бірақта қаракөлге агути түсінің таралуы өзгешелеу болғандықтан Хорезм және Бұхара шаруалары бұны сұр деп атаған.

Сұр түсін шаруашылық жағдайында сұрыптау арқылы алынған агути түсінің бір түрі деуге толық негіз бар. Себебі сұр түсінің агути түсінен ең бір үлкен ерекшелігі біріншісі тек қана қозы кезінде байқалады (үлкен қойларда ол тек қана бастары мен аяқтарының жүндерінде сақталады), ал агути түсі басқа қой тұқымдарында бүкіл өмір бойына білінеді және бұл ерекшелік олардағы жүн талшықтарының құрылым өзгешіліктеріне байланысты болады.

Қаракөл қойындағы сұр түсін сипаттай келе Б.Н.Васин [49] былай деп жазады: “Сұр түсі табиғатта кездесетін агути түсіне өте ұқсас келеді. Бірақта сұр түсінде жүн талшығының ұш жағы түгелімен ағарған болса, ал агутиде жүннің ұшына таман ағарған жері болады да ал ең ұшы қайтадан жүннің бастапқы түпкі жағындағы түсіндей болады”. Сұр түсі өте күрделі және өзгергіш болып табылады. Оның түзілуіне көптеген факторлар (оның ішінде ортаның да) әсер етеді.

Г.А.Алиев және М.А.Рачковскийлердің [50] пікірінше агути мен сұр түстерінің құрылуында меланогеноз процесінің барысында генетикалық детерминацияның тікелей әсерінен эумеланин түзілуі барысына азғана кедергі келтірілуі себепті феомеланин түзіліп, соның салдарынан жүн талшықтарының белгілі бір тұсында меланин түйіршіктенінің аз пайда болуы әсер етеді.

Сұр түсінде әр түрлі реңдерінің болуы, олардағы жүн талшықтарының ұзына бойына қара-қоңыр немесе тұйық-қоңыр түсті меланин түйіршік-терінің орналасу жиіліктеріне және жүн ұшында олардың мүлде болмауына байланысты болады.

Көптеген зерттеушілер қаракөл қойы Хорезмде Х ғасырларда болған деген пікірге келеді. Сұр түсі қаракөл қойларының көптеген түстері арасындағы мутациялық өзгеріс нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Мутация-лық өзгеріс теориясының дұрыстығын сұр түсінің өте рецессивті болуы дәлелдейді.

Хорезмде сұр қаракөлдің пайда болуы осындағы қара, көк, қоңыр, қызғылт түсті құйрықты қойлардың бейберекет шағылысуы нәтижесінде болуы мүмкін. Екінші бір жолы – ол агути түсін сұр түсінің дамуына қарай бағытты түрде сұрыптау нәтижесі де болуы мүмкін. Осы пікірлердің растығын мойындай отырып сұр түсті қаракөлдің маңызы әрбір тарихи кезеңдеріндегі сұрыптау жұмыстары деңгейі мен оған деген сұранысқа байланысты өзгеріп отырды деп айтуға болады.

Орта азиялық араб, өзбек, түркімен шаруалары (XIV-XVIIғ.ғ.) ұрпақтан-ұрпаққа там-тұмдап жиналған өздерінің сұрыптау жұмыстарының сырларын жеткізе отырып сұр түсті қаракөл қойларының пайда болуына зор үлес қосқан.

XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына таман, сол кездегі қалыптасқан экономикалық-әлеуметтік жағдайдың елтірілік қойлардың дамуына қолайлы кезең болуына байланысты қаракөл қойының негізгі құрылымы түзіліп біткен болатын.

Өткен ғасырдың 30-шы жылдары Қарақалпақстандағы өсірілетін қой тұқымдарын сипаттау барысында, жергілікті тұрғындар қаракөл қойының “Қамар” деп аталатын қоңыр түсін өсіретіні айтылады. Н.С.Губанов [51] осында өсірілетін қой тұқымына баға бере келе жергілікті қоңыр түсті қойлардың ішінде өте сирек кездесетін сұр түсті қойлар бар, ал олардан алынатын өте құнды елтірілер “антик” деп аталады деп көрсетеді.

Ю.Д.Джуманиязов  [52] қаракөл қойларын Хорезмде қай уақыттан бері өсірілетінін дәл айту мүмкін еместігін айтады. Мұнда қаракөл қойлары Х ғасырлардан бастап өсіріле бастаған деген жорамал шындыққа саятынға ұқсайды. Өйткені ерте ғасырлық арабтық саяхатшы Ибн-Хаукаль 978 жылы Хорезм жерінде қою-қызыл елтірілердің сатылғандығын жазады.

А.А.Рахимов, Ю.Д.Джуманиязов [53], Е.М.Белоброва [54], М.Д.Закиров [55] қарақалпақ сұры қойлары өте ерте замандарда пайда болып, өткен ғасырдың 50-ші жылдарына жергілікті халықтың жеке меншігіндегі аса құнды дүние есебінде саналғандығын жазады. Мұндағы сұрыптау, жұптау жұмыстарының ерекшеліктері өте құпия түрде сақталып тек қана жақын туыстар арасында ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырылған еді.

П.А.Фадичевтің [56] мәліметі бойынша ұзақ уақыт бойына сирек кездесетін аса құнды және әдемі елтірілер өндіру Қарақалпақстанда жеке меншіктің үлесінде болып келген. Республикада соңғы кездерге дейін мемлекет қарамағындағы шаруашылықтарда ірі көлемде топтастырылған қарақалпақ сұры қойлары болмаған. Сондықтан осы бағыттағы жіберілген олқылықтарды толтыру мақсатында үкімет тарапынан арнайы шешімдер қабылданып, ғалымдар мен қаракөл саласының мамандары жетекшілігімен малдар іріктеліп, мемлекет қарамағындағы шаруашылықтарға топтастырыла бастады. Осы шаруашылықтарда ғалымдар мен мамандар бағытты түрдегі сұрыптау жұмыстарын жүргізе бастады.

Соның нәтижесінде кейінірек А.С.Канцепольский [57] қой топтарында жүн талшықтарының ұштары ағарған әдемі реңді қозылардың пайда бола бастағанын айтады. Бұл елтірілер халық арасында “антика” деген атқа ие болды. Бұдан басқа да өрік гүл, шамшырақ гүл, шабдар т.б. реңдері бар екені белгілі болды.

Мал басының артып оның сапасын да жақсарту мақсатында Өзбек ССР А.Ш.Министірлігі 1958 жылы Қарақалпақстанда Төрткүл асыл тұқымды мемлекеттік бекеті құрылды.

Қазақ ССР-нің “Шымқорған”совхозына алғаш рет Өзбекстан Республикасынан қара және көк түсті қаракөл қойлары, ал тек қана 1969 жылы “Сүткент” шаруашылығына бұхара сұрының алтын және күміс реңді қойлары әкелініп өсіріле бастады. Кейіннен сұр түсті қойлар республиканың басқа да аймақтарына таратылып Қызылорда, Атырау, Жамбыл, Орал обылыстарныда да өсірілді.

Қазақстанға алғаш рет қарақалпақ сұры қойлары 1978 жылы Қарақалпақ АССР, Төрткүл районы “К.Маркс” атындағы совхоздан 66 бас қошқар және 113 бас саулық әкелінді. Бастапқы кезеңде әкелінген қойлардың санын тез көбейту мақсатында оларды өз-өзіне біртекті – гомогенді жұптаумен бірге қара түсті аналықтарға гетерогенді жұптау жұмыстары да жүргізілді. Белгілі ғалымдар А.С.Ахметше, М.Бутаев т.б. басшылығымен көп жылғы бағытты түрдегі жүргізілген сұрыптау жұмыстарының арқасында тек қана мал басының көбеюіне ғана емес сонымен бірге оның сапасын арттыруға да қол жеткізілді. Соның нәтижесінде 1981 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Сарыағаш ауданы “Әлімтау” совхозында осы қой түрін өсіретін асыл тұқымды ферма, ал 1995 жылы қарақалпақ сұры қойының “шамшырақ гүлі” реңі бойынша зауыттық типі болып бекітілді (Қазақстан РК ауыл шаруашылық министірлігі 20 маусым 1995 жыл бұйрық №111).

 “Әлімтау” совхозында сол жылдары қарақалпақ сұры қойларының саны 52 мың басқа жеткен еді. Қайта құру кезеңдерінен кейінгі тоқырау заманы, нарықтық экономика қиыншылықтары салдарынан көп жылғы сұрыптау жұмыстары нәтижесінде шығарылған асыл тұқымды малдардың көбі сатылып, саны күрт азайып кетті. Бірақ та ғалымдар мен осы салада істейтін іскер азаматтардың жанашырлығы арқасында асыл тұқымды малдардың біраз бөлігі аман сақталып қалынды. Қазіргі кезде экономикамыздың тұрақтанып халықтың жағдайы жақсара бастауына байланысты мал басының ішінде қарақалпақ сұр қойлары да көбейіп саны арта бастады. Сондықтан кезек күттірмейтін мәселе ретінде олардың сапалық құрамын жақсарту үшін селекциялық сұрыптау жұмыстарының қарқынын арттыру қажеттелігі туындайды. 

1.3 Сұр түсті қойлардағы рең қанықтылығының қалыптасу ерекшеліктері

Мал тұқымдарындағы түстердің бөлінуі жүн жабындысын құрайтын жүн талшықтарының пигменттер түстері мен түрлеріне байланысты болатыны белгілі.

Ал қаракөл қойында, жүн қабатының пигменттенуі үлкен маңызға ие. Өйткені тек қана осы қой тұқымында кездесетін сирек түстер мен реңдер мұндағы жүн талшықтарының пигменттену дәрежесі мен олардың сипатына байланысты пайда болады.

Алғаш рет қаракөл қойында пигменттену ерекшеліктерін зерттеген ғалым Х.И.Максудов [58] болды. Осы ғалым қаракөл қойында ұрықтың іште даму кезеңдерін зерттей келе үш айлық шарана терісінде алғашқы пигменттердің пайда болатынын атап өтеді.

Ф.А.Турдаков [59] қаракөл қойының тері сынмаларын микроскоп арқылы зерттей келе жүн талшығындағы, терінің эпидермиялық қабатын-дағы және талшықтың сыртқы қыналарындағы пигменттердің түзілуін меланофос түйіршіктерінде жинақталған меланиндердің бөлінуінен болатын процесс деп көрсетеді. Барлық кезде пигмент түйіршіктері пигменттік жасушалар-меланофорлар бар жерде байқалады. Пигменттену процестері меланофор жасушаларының көбеюі мен олардың пигмент түйіршіктерін түзу қабілетіне байланысты болады.

Б.А.Кузнецов [60]  қаракөл қойының табиғи түсі олардағы жүн талшық-тарында болатын пигменттер түріне, олардың қоюлығы мен ұзына бойына орналасуына, әр түрлі түбіт түрлерінің боялуы және олардың елтірі аумақтарында ораналасуына да байланысты болады. Жүн талшықтарын микроскоп арқылы зерттеу нәтижесі олардың қабығы мен өзекшесінде екі–қара және қоңыр пигмент түйіршіктері болатынын көрсетеді. Автордың пікірінше қозы терісінің әр жерлерінің түрлі пигменттенуі елтірі түсінің қанықтылығына әсер етеді.

В.А.Петров және Л.Фосс [61], Б.Н.Васин [62], Н.А.Диомидова [63] және тағы басқалар қара түсті қаракөлде елтірінің сапалық белгілері өте жақсы болатынын атап көрсетеді.

С.П.Поспеловтың [64] пікірінше қаракөл қойының жүнінің ағаруы олардың тұқымдық, белгілері қатарына жатады. Қаракөл қойының жүнінің ағаруы 1,5 жасынан басталады, бірақ кейбіреулерінде ол қозы кезінен білінеді. Көбіне қаракөл қойының жүні ақ түсті болып көрінеді, бірақта олардың басы мен аяқтады әрдайым қара, қоңыр түсті болып қалады. Сондықтан қаракөл қойы жүндерінің пигменттерден айырылып түссізденуі олардың екі жаны мен арқа жағында жылдам қарқында жүреді, ал қарын асты жүндері мен аяқтарында кешірек баяу жүреді. Автор қой жүнінің жасына байланысты пигменттерінің азайып түссіздене бастауын көптеген паратиптік факторлармен соның ішінде азықтандырудың әсері, дене бітімі мен жасына байланыстырады.

Н.П.Ролдугинаның [24, 9 бет] зерттеулерінде жаңа туылған қозының 1г жүнінде 12,4% пигмент түйіршіктері болса ол 20 күндігінде 12%  құрап 0,4% кеміген. Төрт айлық қозыларда пигмент түйіршіктері 9,7% жетіп, бастапқы деңгейдің 7,9% көрсетеді. Автор елтірінің пигменттену дәрежесі мен олардың сапалық көрсеткіштері арасындағы байланысты анықтаған.

М.Х.Арсланова [65] жүн талшықтарын микроскоп арқылы зерттей келе талшық қабатында пигменттер кесек күйінде орналасатынын байқаған. Мұнда пигмент кесектері жүндердің өзекшелерінде қатар күйінде созыла орналасады. Пигмент түсі қоңыр-қызыл болып келетінін және жүннің түссізденуі кавказ елтірілік типінде жылдам оның ұшы жағынан басталатынын ал жакетті және жалпақ бұйралы елтірілік типтерінде жүннің түссізденуі кешірек басталатынын анықтаған.       

Сұр түсінің реңдеріндегі жүн талшығы ағару көрсеткіштері мен бұйра түрлері арасындағы байланыс туралы ғалымдар арасында әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Осы мәселе жөнінде У.Сагдуллаева [66] жүн талшығының ағарған ұшы неғұрлым ұзын болса соғұрлым бұйра сапасы нашарлайды, ал бұған керісінше М.Джалменов [67] жүн талшығының ағарған ұшы бұйра түрімен оң мәндегі коррелятивтік байланыста болады және де оның сапасына кері әсерін тигізбейді деп есептейді.

А.С.Ахметше, Х.И.Укбаев [68] айтулары бойынша сұр түсіндегі реңдердің қанықты болуы олардағы бұйралардың түріне және жүн талшығындағы түпкі қара-қошқыл түстердің талшық ұшына қарай бірден немесе біртіндеп ағаруына байланысты болады.

 Е.Байбеков [69] пікірі бойынша сұр түсінің негізгі белгілері: жүн ұшының ағару көрсеткіші, талшық түсінің бірден немесе біртіндеп ағаруы, реңдердің қанықтылығы мен айқындығының тұқымға берілуі өте жоғары болады. Автордың пікірінше алынған төлдерді рең қанықталығы нашар қозылардың туылуы негізінен қошқарға лайықтап қалдырылған еркек қозыларды  көзше бағалау кезінде жіберілетін қателіктердің  жемісі болып табылады. Микроскопиялық зерттеу кезінде аталған белгінің мәні бұхара сұры  қозыларында 1,17-3,39 мм аралығында екені анықталды.

Талдау нәтижесінде осы тәсіл бойынша бонитировкалық бағалау кезінде түгелдей рең  қанықтылығы бойынша жоғары баға алған қозылардың статистикалық өлшеуден соң тек қана 2,9 % ғана осындай баға алып, 97,1 % қозы төмен дәрежелі екені анықталды. Аталған кемшіліктің басты себептері қатарына біріншіден бұхара сұры қойларында жүн ұшының ағару көрсеткішінің төмен болуы мен қаракөл қозыларындағы жүн талшық-тарының бұйраланып иіліп кетуі жатқызылады.

А.С.Ахметше [70] мәліметтері бойынша жүн талшықтары ұшының ағару көрсеткіштерінің тұқымға берілуі 0,72, ал рең қанықтылығы теріс мәндегі – 0,55-ке тең болған. Анықталған көрсеткіштер осы белгілер бойынша қаракөл шаруашылығындағы селекциялық жұмыстарында сұрыптау жұмыстарын жүргізуге болатынын көрсетеді.

Сұр түсті елтірілерде кездесетін реңдердің қанықтылығы оларды құрайтын жүн талшықтарының сапалық көрсеткіштеріне байланысты болады. Осы сапалық көрсеткіштердің негізгі белгілері қатарына жүн талшықтарының түпкі қара түсті бөлігінің ұшына қарай бірден немесе жайлап ағаруы, ағараған ұшының ұзындығы, түпкі қара түсінің шымқай қара болуы, сұр түсінің елтірі аумағында бірыңғай таралуы, бұйра түрлері мен көлемі, жүн талшықтарының құрамы мен жібектілігі жатқызылады (А.Р. Рахимов және басқалары [71]).

А.А.Беленко [72] және басқалар бұхара сұры қойларында кездесетін реңдерің қанықтылығы олардың жүн талшықтарының ағараған ұшы бөліктерінің ұзындығына байланысты болатынын мақұлдайды. Аталған ғалымдар өз тәжірибелері нәтижелерінде қанықтылығы өте жоғары елтірілерде жүн талшықтарының ағарған бөлігі 3/10 және 4/10 көрсеткіштерінде болатынын анықтаған. Авторлар осы көрсеткіштерді тұқымдық қошқарларға лайықтап қалдырылған малдарды бағалауда қосымша белгі ретінде пайдалануды ұсынады.

О.Салаватов [73] сұрхандария сұрындағы реңдердің құрылым ерекшелік-терін зерттей келе, олардың қола реңдерінде жүн талшықтарының ағарған ұшы көбіне 1/10-4/10 бөлігін, жақұт реңдерінде 1/10-6/10 бөлігін, платина реңінде 1/10-7/10, ал антрацит реңінде тек қана 1/10 бөлігін құрайтынын анықтаған. Сондықтан автор қола реңінде жүннің ағарған ұшы бөлігінің (тиімдісі) керектісі 2/10, жақұт және платина реңдерінде 2/10 және 3/10 көрсеткіштері деген қорытындыға келеді.

В.Н.Погодин, С.П.Утелбаев [74] өз жұмыстарында сұр түстерінің қанықтылығы олардағы жүн талшықтары ұштарының пигменттенуінің нашарлауынан, түпкі бөлігі түсінің қоюлығы мен олардың ұшына қарай ағару барысына байланысты болады деген пікірге келеді.

С.И.Сухарьков, Ш.Сеитбеков [75] бұхара сұрындағы күміс реңінде жүннің ағарған ұшының бөлігі көбіне орта және үлкен дәрежеде, ал түпкі бөлігіні түсі қоюлығы нашарлау және осы түстің ұшына қарай ағаруы бірден болатынын анықтаған.

В.С.Жилякова [76]  Аяқгетмен тәжірибе бекетінде сұр қойларын сұрып-тау жұмыстарын жүргізу барысында шығу тегі әртүрлі сұр қойларының жүн ұшының ағару көрсеткіштері дәрежесінің тұқымға берілуін анықтаған. Әр түрлі жұптау нәтижелерін сараптай келе автор шығу тегі бойынша таза біртекті сұр аталық-аналық қойлардан туылған сұр қошқарларды сұр қойлардың II, III және IV ұрпақтарымен жұптау негізінде жүн талшық-тарының қажетті ағару көрсеткіші бар қозылар алынатынын анықтаған. Осындай қошқарларды тұқымында сұр қаны үлкесі көбірек қойларға жұптаған сайын жүн талшығының ағарған ұшы үлесі 3/10-4/10 саны көбейіп, ал 2/10 көрсеткіштігі қозылар азая бастаған.

В.Н.Погодин, Р.Н. Поломошнов [77] жүн талшығының ағарған ұшының оның жалпы ұзындығына байланысын зерттей келе келесі коррелятивтік байланысты анықтады: неғұрлым жүн талшығы ұзын болса соғұрлым рең қанықтылығы нашар болады. Бұл құбылысты ғалымдар жүн ұзындығы мен оның ағарған ұшы арасындағы теріс коррелятивтік байланыстың болуымен түсіндіріп, неғұрлым жүн талшығы ұзын болса оның ағарған ұшы қысқа болады деп атап көрсетеді.

Т.С.Бигара [78] зерттеулері бойынша жүн талшықтары ұзын болған сайын рең қанықтылығы нашарлайды сондықтан рең қанықтылығы мен қозының кластығы арасында теріс мәнді коррелятивтік байланыс қалыптасқан.

В.С.Жилякова [79] өз зерттеулерінде жүн ұшының ағару көрсеткіші мен рең қанықтылығы арасындағы үлкен оң мәндегі (0,86) коррелятивтік байланысты анықтаған. Мұнда жүн талшығы неғұрлым ұзын болса оның ағарған ұшымен теріс коррелятивтік байланыста екені байқалады.

Т.У.Умурзаковтың [80] пікірінше қаракөл елтірілерінде 30 артық гисто-морфологиялық, бұйра ерекшеліктері және тері-жүн жабындыларының түрлі пигменттері мен түстерінің күрделі генетикалық табиғатымен ерекшеленеді.

С.И.Сухарьков [81, 82] бұхара сұры қойларында әртүрлі елтірілік типтерде рең қанықтылығының қалыптасу ерекшеліктерін зерттей келе қалам гүлді елтірілік типтерінде жүн талшығының ағарған ұшы үлесі ј болса,  онда ол реңі орташа дәрежедегі қанықты елтірілер тобына, ал осындай көрсеткіштегі қабырға және жалпақ гүлді елтірілік типтер-мұндағы жүн бұйраларының толық иілмеуі себепті өте қанықты елтірілер тобына жатқызылатынын анықтан. Тәжірибе нәтижелерін сараптай келе автор қабырғалы немесе жалпақ гүлді елтірілік типтерінде реңі өте қанықты елтірілер жүн талшығының ағарған ұшы үлесі қысқа, ал толық шеңберлі қалам гүл тәріздес бұйралы жакетті елтірілік типінде реңі өте қанықты болуы үшін жүн талшықтарының ағарған ұшы үлесі неғұрлым ұзынырақ болуы тиіс деген пікірге келеді.

А.С.Ахметше [83] пікірінше тірі ағзада өзінің ұзақ уақыттық эволюциялық дамуы барысында барлық жеке мүшелері мен белгілері арасында бірыңғай берік коррелятивтік байланыс орнаған. Жүн талшығының ұзаруы бұйра сапасының нашарлауына әкеліп соғады және де ол рең қанықтылығы мен қозы кластығына, жүннің жалтырлығы мен жібектілігіне теріс коррелятивтік байланыста болады.

Е.Байбеков [84] бұхара сұры қойларын зерттеу нәтижесінде олардағы бұйра ұзындығының қалыптасуына сұр түсінің қанықтылығы әжептеуір әсер ететінін анықтаған. Сұр түсінің қанықтылығы олардың кіретін жағынан анықталса – онда жүн ұзындығы анағұрлым артығырақ болатыны байқалған.

Б.Уйсинбаев [85] сухандария және бұхара сұры қойларының елтірілік белгілерінің сапалық көрсеткіштерін салыстыра келе біріншісінде ол анағұрлым айқынырақ болатынын келтіреді. Мұнда ол қаракөл елтірілерінде жүн қабаты өте жалтыр, жібектілігі жақсы және сұрлық белгілері анық болған сайын елтірінің көркемдігі де арта түсетінін анықтаған.

А.Р.Рахимовтың [86] айтуы бойынша сұр қойлардағы сұрыптау жұмысының қиындығы олардағы реңдердің қанықтылығын дәл және нақты анықтайтын әдістеменің жоқтығына байланысты. Мұнда сұр түстің реңдерін құрайтын барлық белгілер мен элементтер сырттай көзбен бағаланады, сондықтан түс пен реңдерді анықтауда жіберілетін айырмашылықтар мен қателіктердің мөлшері өте көп болады.

Н.С.Гигинейшвили, М.М.Менглиев [87] сұр түсіндегі ең бағалы реңдер осы реңдерді құрайтын жүн талшықтарының жеке бөліктерінің түстеріне, олардың айрықшылығына және ұзындықтарына байланысты болады деп көрсетеді.

В.И.Стояновская, Н.Багиров [88] өз зерттеулерінде сұр қойларындағы әр түрлі реңдерде пигмент құрылымы өзгеше – болуымен ерекшеленетінін анықтаған. Мысалы алтын сұры реңінде көбіне домалақ және сопақтау, ал күміс сұры реңінде – ұшы жағы сүйірленіп келетін ұзыншақ түрдегі пигменттер түйіршіктері кездеседі.

С.А.Салаватов [89] сұрхандария сұрындағы кездесетін негізгі реңдердің жүн талшықтарының түпкі бөліктерінің түстерін зерттеп, оларды қара, кофе түстес, түтін түстес және қоңыр түстер деп бөледі. Мұнда қола және платина реңдеріндегі қозылардың жүн талшықтарының түпкі бөлігі қара немесе қара-кофе түстес, ал антрацит реңіндегі қозылар шымқай-қара түстес болатынын анықтаған.

Р.И. Григорянц [90] реңдер қанықтылығын бағалау үшін олардағы жүн талшықтарының ағарған ұшы үлесін есепке алып сол көрсеткіш бойынша 1/2-өте көп, 1/3 – орташа және 1/4 - аз дәрежедегі деп белгілеуді ұсынады.

А.Н.Хакназаров [91] сұр түсті қаракөл қойларының әртүрлі топтарын зерттей келе жұпар гүл реңді қойларында жүн талшығының ағарған ұшы көрсеткіші оның жалпы ұзындығының 6/10 бөлігін, күміс сұрында – 3/10, ал алтын сұрында – 2/10 бөлігін құрайтынын анықтаған. Осы зерттеу нәтижесіне сүйенген автор әр түрлі реңді сұр түсті қойларға белгілі бір дәрежедегі көрсеткіш тән болады деген қорытындыға келеді.

С.И.Сухарьков [92] жүн талшығының ағарған ұшы бөліктерінің көрсеткіштері бірдей бірақ жалпақ және қалам гүлді елтірілердің рең қанықтылықтыларын бағалағанда олардың бұйра түрлеріне байланысты әр түрлі топқа жатқызуға болатынын анықтаған: жалпақ гүлді - өте қанықты, ал қалам гүлді – орташа қанықты болып келеді.

А.С.Ахметшиев, А.М.Омбаев және тағы басқалар [93] сұр түсінің қанықтылық-тарын бағалауды жетілдіру мақсатында қозылардың жүн талшықтарының жалпы ұзындығы мен олардың ағарған ұшы бөліктерінің көрсеткіштерін темір сызғыш арқылы өлшеген. Зерттеу нәтижесінде авторлар осы көрсеткіш бойынша төменгі – 2,3 дейін, орташа – 2,3 – 3,0 және үлкен – 3,0 артық деп үш топқа бөлуді ұсынады.

Е.Байбеков [94] пікірінше сұр түсінің қанықты болып көрінуі тек олардағы жүн талшықтарының түстеріне ғана емес, сонымен бірге елтірілік белгілеріне де байланысты болады. Мұнда негізгі роль елтірідегі бұйра түрі мен оның жалпақтығы да қатты әсер етеді. Сондықтан автор осы үш белгіні қамтып ескеретін ВОС әдістемесімен бағалауды ұсынады.

М.Д.Закировтың [95] мәліметінше қарақалпақ сұрының реңдері тұрақты емес, сондықтан біртекті гомогенді жұптау қолданылғанда олардағы жүн талшықтары ұшының ағарған бөлігі үлесі артқаны себебінен рең қанықтылығы жойылып, керісінше үлкен ақ дақтар пайда бола бастайды. Осы кемшіліктің пайда болуын болдырмау мақсатында шарушылықта малшылар жиі-жиі сұр қошқарларды қара түсті аналықтарға жұптап отырады.

М.Д.Бутаевтың [96] зерттеулері рең қанықтылығы дәрежесі мен олардың тұқымға берілуі қозылардағы басының төбелі аумағына байланысты екенін көрсетеді. Тәжірибеде төбелі қойларды реңдері бойынша біртекті гомогенді жұптау қолданылғанда өз ата-енелері реңдерін болат сұры – 82,5%, шамшырақ гүлі – 89,1%, өрік гүл реңі – 81,2% қайталайтыны анықталған. Сонымен бірге реңдері бойынша ең қанықты қозылар “болат сұрында” - 30,2%, “шамшырақ гүлінде” - 34,2% және “өрік гүлінде” - 36,2% алынған.

Қаракөл шаруашылығында басты селекциялық белгі болып бұйраның типі мен формасы саналады. Елтірінің тауарлылық құндылығын бағалағанда, елтірінің басқа белгіленуі, соның ішінде жүннің жалтырлығы мен жібектілігі бұйраның белгілі формаларында ғана маңызы болады. Қаракөл терілерінің құндылығы бұйрасының бар болуымен ғана емес, жалпы алғанда, олардың теріде белгілі бір қатармен орналасуымен және олардың жасаған бейне иректігімен бағаланады. Сонымен қатар елтіріде бұйраның барлық типі кездесетін болса, қажетті бейне ирегін алу қиынға соғады [97]. Ұқсас пікірді И.Н.Дьячков және С.М.Будагов [98] та ұсынады. Олардың айтуынша қарак..л елтірілерінің басты крсеткіші және айрықша ерекшелігі болып негізгі тұқымдық белгілері бұйраның формасы және типі болып табылады және бұлар терінің тауарлылық құндылығын анықтайды. Бұйрада  форманың белгілі құндылығы бар болғанда ғана олардың басқа қасиеттерінің маңызы болады: жібектілігі, жалтырлығы, тығыздығы.

И.Мырзахметовтың [99] зерттеуіне қарағанда, қаракөл елтірілерінің құндылығы тауарлылық маңыздылығы болатын көптеген белгілердің жиынтығымен, олардың үйлесімділігімен анықталады. Бұл белгілердің қатарына: ауданы, салмағы, терінің қалыңдығы, жүн жабындысының ұзындығы, бұйраның мөлшері мен типі кіреді. Бұйраның мөлшері тұқым қуалайтын белгі болып табылады және оған сыртқы орта жағдайы әсер етеді. Сонымен қатар белгілі бір өлшемде ұрықтың іште даму жағдайына қозының конституциясына, туылғандағы салмағына байланысты болады.

Е.К.Елемесов [100] бұйраның әр формасының өзіне тән белгілі ұзындығы болады, бұйралардың ең ұзыны жал, жазық және қабырға бұйралар болып табылады деп санайды.

В.Н.Мазуровтың [101] айтуы бойынша қозыларда жүн ұзындығы туылғаннан қаракөл қозыларының селекциясында негізгі белгі болып саналады. Елтіріде жүн ұзындығының біршама болуы бұйраның іріленуіне, бұйра ұзындығының кемуіне әкеліп соғады. Бұл қаракөлдің тауарлық құндылығына, әсемділігіне кері әсерін тигізеді.

Елтірі белгілерінің көпшілігіне жүн ұзындығының жоғарылануының кері әсерін көптеген басқа авторлар да жазады [102, 103]. Олар жүннің ұзындығы мен бұйраның мөлшері бір-біріне тәуелсіз өзгеретіндігін айтады. Өзінің генетикалық негізделуіне сәйкес, бұл белгілердің әрқайсысы басқаларының орташа мәні арасында ауытқиды. Сондықтан бір белгінің орташа мәннен ауытқуы басқасының орташа мәніне сәйкес келеді. Мұнда жүн талшығының 9-10 мм-ден ұзын болуы бұйра мөлшеріне ара-қатынасының өзгеруіне, ал ол тиісінше бұйраның ұзындығына кері әсерін тигізеді, керісінше жоғарғы көрсеткіштердің 9-10 мм-ге дейін болуы бұйраның жақсы дамуына және ұзындығына оң әсер етеді.

Сонымен бірге Е.К.Кучербаев, К.Д.Дуйсенбеков [104] құнды, серпінді бұйралар жүн жабындысы ұзын қозыларда түзіледі деп жазады, ал қысқа жүн олардың пайда болуын барлық уақытта қамтамасыз ете бермейді. Сонымен сұр қаракөлде бұйраның мөлшерін қаралардан басқаша бағалау керек, ірі бұйралар орташа бұйрамен құндылығы бір болады.

Б.П.Исаянц [105] зерттеулерінде жүн ұзындығы бұйраның мөлшерімен, тірі салмағы – тері қалыңдығымен оң байланыста болады, ал қозы кластылығы, жүннің сапасы – бұйраның ұзындығы және тығыздығымен теріс байланыста болатыны анықталған.

Н.Н.Алибаев [106] және басқалар қозының тірі салмағы жоғарыласа тері қалыңдайды, жүн ұзарады, бұйра іріленіп оның ұзындығы қысқаратынын және оларда коррелятивті байланыстар бар екенін анықтаған.

В.С.Жилякованың [107] деректері бойынша ірі бұйраларға (0,25) қараған-да орта бұйралардың (0,52), ал ұзын бұйрамен (0,25) салыстырғанда қысқа бұйраның (0,28) тұқымға берілу қабілеті жоғары болады.

Х.И.Укбаев және Т.Кансеитов [108] елтірілік типіне байланысты бұйра мөлшерінің таралуы әр түрлі болуы мүмкін деп санайды. Олардың деректері бойынша орта бұйралы қозылар көбірек жакет – (94,7%) және қабырғалы –(68,8%) елтірілік типтерде, ал азырақ – жалпақ (37,7%) және кавказ – (26,5%) елтірілік типтеріне кездескен. Ірі мөлшерлі бұйралар жалпақ (60,9%) және кавказ (54,2%) елтірілік типтеріне көп болады, ал жакет елтірілік типінде олар ұшыраспайды.

С.И.Сухарьков пен В.Н.Погодиннің [109] жорамалдауынша іште даму кезеңінде кавказ елтірілік типі жарты шеңберлінің тұрақты серігі болады және соңғысының жалпақ және қабырғалы елтірілік типтерге қарағанда аналықты жақсы азықтандыру немесе буаз болу мерзімінің әсеріне байланысты кавказ елтірілік типіне өтіп кету мүмкіндігі жоғары болады.

В.С.Жилякова [110] деректері бойынша неғұрлым сорт бағалы болған сайын, соғұрлым құйымшақтағы жүн ұзындығы мен бұйра мөлшері байланысты болады. Құйымшақтағы жүн ұзындығы бірінші сортты жакет тобындағы елтірілердің жартылай шеңберлі бұйрасының ұзындығымен кері байланыста болады.

Олай болса, сұр елтірілерде жартылай шеңберліні ұзарту үшін құйым-шақтағы жүнді қысқарту, теріс байланысты жою, одан соң жүн ұзындығы онымен байланыстағы бұйра ұзындығын жоғарылатуға селекциялық жұмыстар жүргізу қажет.

Қаракөл шаруашылығында бұйраның түзілуіне негізделген біртұтас көзқарас жоқ. И.Н.Дьячков, С.Э.Шаптаков, Т.Б.Чехиринадзе [111] жартылай шеңберлі бұйраның түзілу процесінде жүннің жоғарғы ұштарының бағыты дорзалдыдан карниальдыға қайта бағытталады, бұйрада жүннің иілуінен жартылай шеңберлі бұйра құрайды, ал бұйралардың ашық жағы карниальды бағытта болады. Жазық  және қабырғалы толқынды жүн негіздерінің ұштарының қайта бағытталуындай өзгеріске ұшырамайды, бұйралар алғашқы каудалды бағытта қалады. Бұл жерде бұйраның мөлшері малдың елтірілік типіне сипаттама бермейді деген пікірге келеді.

А.С.Шамсутдиновтың [112] ұсынған қаракөл бұйраларының қалыптасу теориясы жүннің табиғи бұралуына негізделген. Қаракөл қозыларында денелерінің барлық бөлігіндегі бұйралардың ашық жағы басқа және арқаға қарай бағытталып қалыптасады. Қабырғалы елтірілік типтерде бұйрала-рының ашық жағы құйрыққа және құрсаққа бағытталып, төл денесінің оң жақ бөлігінде сағат бағытымен, ал сол жағында – сағат бағытына қарсы жүннің бұралу жолымен қалыптасады.

Елтірі процесі тері іште даму кезеңінде басталады және қозы туылар кезде бұйраның қалыптасуы мен елтірінің түзілуі аяқталады. өз кезегінде бұйраның формасы мен типінің дамуы қозының нақты елтірілік типінің қалыптасуымен негізделеді. Онда ата-ана жұптарының және жаңа туылғандарының генотипіне тән тұқым қуалау белгілері жүзеге асады [113].

М.Ф.Иванов [114, 115] және В.М.Юдин [116, 117] қаракөл бұйраларының негізгі классификациясын жасады. Олар бұйраның негізгі формаларына жартылай шеңберлі қабырғалы және жазық, ірі бұршақ, жал, сақина, штопор және бұршақ типтерін жатқызады.

И.Н.Дьячков және Р.Т.Письменнаяның [118] пікірінше ең бағалы және қажеттісі болып жартылай шеңберлі бұйра саналады. М.Ф.Иванов классифи-кациясы бойынша бұйраның мөлшері олардың енімен анықталады:

майда – 4 миллиметрге дейін

орташа – 4-8 миллиметр аралығында

ірі – 8 миллиметрден жоғары.

Қаракөл қозыларын бұйра формаларының алуан түрлілігіне сүйене отырып, елтірілік типтерге бөле бастады. Алғаш рет мұндай жіктеудің негі-зін қалаушы В.М.Юдин [116, 23 б] болды. Бірақ та М.А.Кошевой [113, 23 б] пікірі бойынша қаракөл қозыларын елтірілік типтерге бөлудің толық классифика-циясын олардың сапалық ерекшеліктеріне баға бере отырып И.Н.Дьячков басшылығымен Бүкілодақтық қаракөл ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары (1957-1959 жж.) жасады. Бұл жаңалық қаракөл қозыларында елтірілік типіне байланысты қабылданған классификация бойынша қойларды бірыңғай селекциялық топтарға бөлуге мүмкіндік береді.

И.Н.Дьячков [119] әр елтірілік типтің қозылары өзіне тән дамиды, бірақ та олардың әрқайсысына белгілердің анықталған трансгрессиясында бұйраның формасы және типінің айырмашылықтарымен қатар бұйра типінің ұқсастығы да табылады деп көрсетеді.

Кейбір ғалымдар елтірілік типтің әр түрлілігін арнайы селекцияның жоқ болуымен және азық жағдайының таршылығымен байланыстырады [120].

А.П.Воробьевскийдің [43, 12 б] айтуынша қаракөл қозыларын төрт елтірілік типке бөлу шартты жағдай болып табылады, өйткені олардың арасында түрлі өтпелі типтер болады. Мұндай пікірлер бұйра формаларының әр түрлілігімен пайда болады.

Р.Г.Валиев [121] бұйраларды негізгі және туындығы бөледі. Ол негізгілерге жартылай шеңберлі бұйра, қабырға бұйра, ірі бұршақ, бұршақ, ал бұйрада кездесетін қалғандарын туындыға жатқызады.

Н.Д.Никольский [122] негізгі бұйраға ұсақ бұршақты жатқызады, айдар және тарақ тәрізділерді ол бастапқы форма, ал сақина мен штопорды кеш формалар деп санайды.

И.Я.Аверьянов [123] бұйраның түрі және типін анықтайтын басты фактор болып жүн ұзындығын санайды және оның ұзындығымен бұйра типі өзгереді деп есептейді. Оның жорамалы бойынша қаракөл қозыларында генетикалық өзіне тән жартылай шеңберлі бұйра болады, ал бұйраның қалған формасы мен типі жартылай шеңберлінің орта немесе кеш стадиясы болып табылады

Н.С.Гигиенейшвили [124] және И.Н.Дьячковтардың [117, 23 б] айтуынша бұйраның түрі мен формалары үлкен модификациялық өзгеріске тәуелді. Бұйра типінің формаларында күрделі тұқым қуалауы қабат жүретін сапалық және сандық белгілерінің негізі қаралған және бұнымен елтірілік типтің генетикалық полиморфизмі түсіндіріледі.

Жоғарыда келтірілген мәліметтерде сұр түсті қойлардағы рең қанықтылығының қалыптасу ерекшеліктері көптеген факторларға: жүн талшықтарындағы пигменттер түрі мен олардың талшықтың ұзына бойында орналасу қоюлығына негізгі түстер үлесі мен олардың алшақтығына (контрастность), жүн талшықтары ұзындығы мен бұйра түрлерінің қалыптасу ерекшеліктеріне және де басқа жағдайларға байланысты екені туралы деректер келтірілген. Алайда ғалымдар арасында әр түрлі түстер мен реңдердің қалыптасру ерекшеліктері туралы біріңғай пікірлер қалыптаспаған деген ойға келеміз. Әсіресе, қарақалпай сұрының өрікгүл реңіндегі қойларды сұрыптау жұмысын қиындататын жағдайлардың бірі осы реңнің қанықты-лығын дәл және нақты анықтайтын әдістеменің жоқтығына байланысты деген пікірге келеміз. Сондықтан біздер осы олқылықты жою мақсатында ізденіс жұмыстарын әрі қарай жүргізу қажеттілігіне  көз жеткіздік.

1.4 Түстердің, реңдердің, елтірілік белгілердің тұқымға берілуі және коррелятивтік байланыстар

Қаракөл қойы өзінің құрамында негізінен бес түстен және алуан түрлі әдемі реңдерден тұратыны белгілі. Сондықтан жоғары сұранысқа ие аса құнды, әдемі де айшықты елтірілер көптеп алу үшін қажетті түспен реңдердегі малдарды өсіру мен көбейтудің жолдарын іздестіру мақсатында олардың тұқымға берілу ерекшеліктері мен маңызды елтірілік белгілер арасындағы коррелятивтік байланыстар көрсеткіштерін көптеген ғалымдар өз жұмыстарына арқау еткен болатын. Осы бағытта жұмыс жүргізу барысында түстердің ерекшеліктерін зерттей келе Б.Н.Васин [125] қоңыр-қызыл (бурый) түсі көп жағдайда рецессивті болатынын анықтаған.

Ол доминантты қара түске рецессивті болатын қоңыр-қызыл түсті және қара түстің әсерін әлсірететін доминантты гендер бар түрлі-түсті қаркөл реңдері болатынын айтады. Түрлі-түсті қаракөл реңдерінің бұл ерекшелігін ол қызыл-қоңыр түстерге ұқсастығымен түсіндіреді.

Бұған керісінше Н.С.Гигинейшвили [126] көптеген ғалымдардың қара түске қызыл-қоңыр түстің доминантты немесе басқалай екені туралы кереғар пікірлерін келтіреді.

О.П.Фишенко [127] және басқалар сұр түсімен олардың барлық реңдері қара түсті қаркөлге қарағанда рецессивті болады деп атап өтеді. Бірақта, біртекті таза сұр қойларын жұптау барысында туылатын кейбір қара түсті қозылардың пайда болуын түсіндіре келе олар таза доминантты оңтүстіктік қара қойлардан басқа барлық түстерге гипостатты ресцессивті солтүстік қара түсті қаракөл қойлары болады деп есептейді. Ғалымдардың ойынша ата-енелері сұр қойлардан туылған қара қозылар олардағы доминантты оңтүстіктік емес керісінше рецессивті солтүстік қара түстің болуымен түсіндіріледі.

В.И.Стояновская [128] қара түстер сұр түсіндегі гендер құрамында (АА немесе Аа) байланысты оларға эпистатты немесе гипостатты болуы мүмкін деген қортындыға келеді. Ғалымның ойынша сұр қойларға шымқай қара түсті қойлар түсті қойлар эпистатты ал әлсіздеу қара түсті қойлар гипостаты болып келеді.

В.С.Жилякова [129], Н.С.Гигинейшвили [36, 11 б] өз зерттеулерінде ата-енелерін әр түрлі жұптау барысында алынған ұрпақтарында сұр қаны көбейген сайын оларда сұр түсті қозылардың шығымы арта беретінін анықтаған.

Сұрхандария сұры қойларының ата-енелерін қола түсі бойынша біртекті-гомогенді жұптау нәтижесінде 80% осы қола түсіндегі қозылар алған.

Автор өз зерттеулерінде сұр түсті қойлардың ішіндегі әртүрлі типтерді өзара шағылыстырғанда байқалатын ерекше көріністі атап өтеді. Мсыалы бұхара сұрындағы алтын және күміс реңді қойларды сұрхандария сұрындағы реңдермен шағылыстыру нәтижесінде бұлардан алынатын ұрпақтарда 93% қара, 4% қоңыр және тек қана 3% жуығы сұр түсті болып туылады.

Бірақ та В.Н.Погодин [130] сұр түсі бойынша гетерезиготты қара қойлардың кез-келген ұрпағын сұр түсіне жұптау нәтижесінде 50% сұр түсті қозы тулатынын айтады. Автордың пікірінше барлық буындағы гетерезиготты қара қойлар өздерінің сұр түсін ұрпақтарына беруінде бірдей болады.

Н.С.Гигинейшвили мен Х.И.Укбаев [131]  бұхара және сұрхандария сұры қойларын өзара кросс жолымен шағылыстыру нәтижесінде біртекті гомогенді жұптауға қарағанда сұр түсті қозылардың шығымы 20 есе азайып, ал қара түстілерінің 36 есе көбейетінін анықтаған. Авторлар екі типті өзара шағылыстыру нәтижесінде аннигиляция құбылысының болатынын тағы да растайды.

Бір топ ғалымдар өз зерттеулерінде К.Мұхамедов [132]  қара түсті саулықтарға бұхара сұрын жұптау, Б.Ж.Асылбеков [133] сұрхандария сұры қошқарларын қара саулықтарға жұптау, жұмыстарының нәтижесінде Б.Н.Васиннің [49, 13 б] қара түс сұр түске эпистатты деген пікірін растаиды.

О.П.Фишенко [134], В.В.Шулов және басқалар [135], В.С.Ерофеев [136] өз зерттеу-лерінде әр текті жұптау нәтижесінен туылған гетерезиготалы қара түсті қозылардың жүн талшықтарында ата-енелері қара түсті қойлардан алынған қара түсті қозылармен салыстырғанда меланин мөлшері аз болатынын анықтаған. Сондықтан олар елтірі түсіне меланиннің құрылымдық ерекшеліктері әсер етуі мүмкін деген қорытындыға келеді.

Х.И.Укбаев және басқалар [137] өз зерттеулерінде қарақалпақ сұры қойларындағы реңдерін біртекті гомогенді жұптау нәтижесінде олардан туылатын ұрпақтарында реңдердің таралуы 3:1 ара қатынасында шашырай берілетінін анықтаған. Осы зерттеу нәтижесінде авторлар аталған қой тобы генетикалық тұрғыдан гетерезиготалы деген пікірге келеді.

Бұхара сұрының түстері мен реңдерінің пайда болуына әсер ететін генетикалық себептің сыры толықтай белгілі деп айтуға болмайды. Әртүрлі жұптау жұмыстарына жүргізілген сараптау нәтижесі олардың рецессивті екенін және тек қана бір локусқа байланысты емес екенін көрсетеді. Мысалы А.М.Омбаевтың [138] тәжірибесінде бұхара сұры қошқарлары н қара түсті саулықтарға жұптастыру нәтижесінде 97,9% төлдерінде қара түсті қаракөл, ал гомогенді сұр түсі бойынша жұптағанда 92,7% сұр және 7,3% қара түсті қозылар алынған. Мұнда жұптаудың барлық түрлерінде сұр түсінің доминантты  түрі кездеспеген, ал бұл оның қара түске рецессивті екенін білдіреді.

О.П.Фишенко және басқалардың [29, 10 б] пікірінше сұр түсінің көрінуі-не тек қана осындағы локустың әсері ғана емес сонымен бірге доминантты немесе түс әсерін әлсірететін рецесстивті гендердің де араласуына байланысты болады. Бірақ бәрібір бұл болжам сұр түсі бойынша біртекті жұптау нәтижесінде туылатын 5-10% қара түсті қозылардың шығуын түсіндіре алмайды.

Н.С.Гигинейшвили [36, 11 б] түстердің тұқымға берілуін зерттей келе сұрхандария сұрындағы реңдер арасында бір-біріне белгілі бір басымдық жоқ екенін анықтап, олар полигенді белгі деген пікірге келеді.

А.С.Ахметше, Х.И.Укбаев [139] деректері бойынша түстері бойынша әр текті (гетерогенді) жұптау нәтижесінде бір текті (гомогенді жұптауға қарағанда реңдері бойынша қанықты қозылар көптеп туылады.

В.С.Жилякова [76, 18 б] бұхара сұры қошқарларын қара түсті саулық-тарға әр текті жұптау арқылы алынатын қозылардың реңдерінің қанықтылығы мен айқындығын арттыруға болады деген пікірге келген. Өз тәжірибе нәтижесінде осындай қорытындыға А.К.Лебедев [140] де келіседі.

С.И.Сухарьков [141] пікірі бойынша реңдері өте қанықты қозыларды алудағы басты кедергі ретінде реңдері әртүрлі қанықты аналықтарға негізінен қанықтылығы орташа қошқарларды жұптауды айтуға болады.

Е.А.Анефияев, А.С.Ахметшиев [142] қарақалпақ сұры қойларын көбейту мақсатында оларды қоңыр және қара түсті аналықтарға жұптау жұмыстрын жүргізген. Нәтижесінде қоңыр түсті саулықтардан 17,1% ал қара түсті саулықтардан 2,8% сұр түсті қозылар алынған. Екінші буын ұрпақтарында сұр түсінің көбеюі байқалады. Мұнда ең көп мөлшердегі сұр түсті – 26,3% және өзі реңдес – 20,3% қозылар шамшырақ гүл реңді қошқарлардан алынған. Ал өрік гүл және болат сұры реңдес қошқарлардан сұр түсті және өздері реңдес қозылар тиісінше 22,7-21,2% және 17,0-16,5% туылған. Авторлар осы әдіспен қарақалпақ сұры қойларының санын тез өсіруге болады деген қорытындыға келеді.

Ф.К.Шарафутдинов және басқалар [143] қоңыр және сұр түсті қозылар-дың жүн талшықтарын гистоморфологиялық әдістермен мұқият зерттеу барысында бұлардың кейбіреулерінде аз ғана мөлшерде ақ жүн талшықтары кездесетінін анықтаған. Сондықтан ғалымдар генетикалық тұрғыдан қызғылт болып келетін қойларды фенотиптік-сырттай бағалауда көбінше қоңыр және сұр түстерге жатқызатытын анықтаған.    

Қаракөл қой топтарындағы жұмыстарды жүргізген кезде қозылардың жамылғы жүнінің жалпы ұзындығын есепке алады, себебі жүн талшықтары көбірек ұзарған сайын, бұйралар да іріленіп бос бола бастайды, ал керекті ұзындыққа жетпеген жағдайда бұйралар өз пішінін ала алмай көзге сапалы болып көрінбейді. Бұл жағдайды қаракөлші-ғалымдар бұрыннан-ақ білген болатын.

И.Я.Аверьяновтың [144] пікірінше бұйраның пішіндері жүн ұзындығы-мен тікелей байланысты болу себепті біріншісінің сандық өзгеруі әр түрлі ұзындыққа сәйкес келеді. Бірақ бұл жағдай толық дәлелденбеген себепті ғалымдар арасында бұл жөнінде тиянақты шешім жоқ.

М.Ф.Иванов [145] пен М.И.Котов [146] пікірінше жаңа туған қозылар ірі болған сайын жамылған жүн ұзындығы өсе түседі.

И.Н.Дьячков [147] өз жұмысында жүн ұзындығы бұйра пішінін анықтамайды, бірақ қаракөл сапасының қасиеттері бірінші белгімен тікелей байланысты деп атап көрсеткен.

Matter М.Е. [148] М.А.Кошевой [149] зерттеулерінде елтірінің жүн ұзындығы қозының класына ықпалын тигізеді. Мысалы, жоғары класты элита қозылардың жүні қысқа, бірінші кластікі сәл ұзынырақ, ал ең ұзын жүн талшықтары тиісінше екінші және (брак) жарамсыз қозыларға тән. Сол жүннің фенотиптік өзгеруі аналық малдардың азықтану мөлшеріне де байланысты болады және де ол елтірінің сапасының нашарлануына да себепші болады.

М.Д.Закиров [150, 151] жүн талшықтарының ұзындығы мен бұйра сапа-сының арасындағы байланысты тапты, яғни біріншінің ұзаруына қарай елтірі суретінің анықтығы, жүннің жалтырақтығы мен жібектігі бұзылады. Жалпы елтірі сортының нашарлауына әкеліп соқтырады.

В.Д.Салиев [152] және басқалардың зерттеулерінде әрбір елтірілік типке белгілі бір жүн ұзындығы тән екені анықталған. Дәлірек айтқанда ең қысқа (7,9 мм) жүн қабырғалы типтегі қозыларда, ұзынырақ (8,5 және 8,7 мм) тиісінше жалпақ және жәкет типінде, ал ең ұзын жүн талшықтары (10,9 мм) кавказ типті қозыларда кездесетінін дәлелденген.

Ғалымдар мен шаруашылық мамандары көңіл бөлетін селекциялық маңызы бар ең басты, әрі келесі мәселелердің бірі - әрбір белгінің нәсіл қуалағыштық көрсеткішін анықтау болып табылады. Тұқым қуалағыштық (һ²) деп жалпы фенотиптік белгі варияцияның ішіндегі генотиптік өзгергіштіктің үлесі деп танылады.

Ең бірінші тұқым қуалағыштық туралы түсінік берген ғалым S.Wright [153], J.L.Luch [154, 155] кейін тұқым қуалағыштықтың генетика-математи-калық әдісті есептеп шығарды. Соның арқасында жалпы белгі өзгергіштік-тегіндей генетикалық әр тектестіктің қатысты үлесін табуға мүмкіндік туды. Бұл үлес тұқым қуалағыштық деп аталады да коэффициент бойынша 0-ден 1,0-ге дейінгі аралықта немесе 0-ден 100-ге дейінгі процентпен есептеледі.

Қазіргі жағдайда тұқым қуалағыштық коэффициентін анықтаудың ең қарапайым да дұрыс жолы корреляция коэффициентін қолдану болып табылады. Бұл жағдайда келесі формуланы қолдану керек:

Һ² =2r

яғни аналары мен қыздары немесе әкелері мен ұлдарының арасында фенотиптік екі еселенген коррекциялық коэффициенті.

Е.К.Меркурьева [156] пікірінше тұқым қуалағыштық коэффициенті қаншалықты жоғары болса, фенотиптік өзгергіштік соншалықты тұқым қуалаушылыққа тәуелді. Сонымен қатар популяцияның генетикалық құрамы әр түрлі болса тұқым қуалау коэффициенті де жоғары, ал біріншінің көрсеткіші төмен болу себебі, малдар арасында көп жылдар бойы гомогенді жұптастыру мен инбридингті (туысқан малдарды жұптастыру) қолдану арқылы пайда болады.

К.В.Ватти [157] мен О.А.Иванова [158] жұмыстарында тұқым қуалағыш-тық коэффициентінің деңгейі әрбір белгінің табиғатына байланысты. Мысалы, малдың өзіне қажетті белгісі – төлдегіштік коэффициенті өте төмен (0,08-0,13). Әр тұқым қуалағыштығы да қалыптасқан, ал өніп-өсуіне қатысы жоқ, мысалы, жұмыртқа салмағының коэффициенті – 0,6-0,7, шошқа деңгейінің майлы қабатының қалыңдығы – 0,55 т.б..

Е.К.Меркурьева [156], П.Ф.Рокицкий [159] және басқа авторлардың дәлдеуінше тұқым қуалаудың жоғары деңгейі малдарды азықпен толық қамтамасыз еткен жағдайда болады. Сондықтан тұқым қуалағыш көрсеткіші әрқашан малдарды тікелей өсіп-баққан жағдайында ғана дұрыс болып шығады.

Е.К.Меркурьева, Г.А.Шангин-Березовский [160], Д.С.Фолконер  [161] пікірлеріне қарағанда, өскен орта әсері тұқым қуалағыштық көрсеткішіне көп өзгерістер береді. Қаншалықты азықтандыру, бағып-қағу орагнизм сұранысына сәйкес келсе, соншалықты тұқым қуалауда, оның коэффициенті де жоғары  тұрады.

Бұндай жағдайда кейбір белгілермен жаппай селекция жүргізу тиімді, ал коэффициент аз болғанда керісінше өнімнің, не болмаса тиімді белгінің жетілуі әлсіз, оған көбінесе сыртқы ортаның әсері көбірек. Сондықтан соңғы көріністе тек малдардың жеке күшті қасиетіне іріктеу мен жұптастыруды қолдана отырып, бір-бірімен комбинациялық бейімділігін дұрыс пайдаланған жөн.

Әдебиетке шолу жасап көрсек қаракөл қойын өсірген жағдайда да тұқым қуалау коэффициенттерін тиімді қолданған кездер болған екен. Бұл бағытта ең бірінші ғылыми ізденіс жүргізген T.S.Jao, V.L.Simmons, R.G.Scott [162], П.Феддерзен [163, 164] және басқалар. Бұл жұмыстарда елтірінің сурет типі бойынша төмен коэффициент алынды.

Оңтүстік Африка республикасының Нейдам қаракөл қойлары керісінше бұйра типі мен жүн ұзындығы бойынша жоғары деңгейдегі тұқым қуала-ғыштық танытып, өздерінің генетикалық әркелкілігін көрсетті. Осы жағдайды іріктеу мен жұптастыруды қолданып, Дж.Нэл [165]  өз шаруа-шылығында өзіне тән жалпақ бұйралы тип шығарды.

Дж.Нел [165, 28 б], Ле Рудың [166] ұйғарымынша Африка қаракөлші-лерінің жетістігі ең біріншіден қойларды өсіріп, орнын толықтырумен байланысты, бірақ төлдегіштіктің тұқым қуалағыштығы өте төмен, сондықтан бұл сұрақты генетикалық тұрғыдан шешу тек жеткілікті азықтандыру мен бағу жағдайында ғана орындау мүмкін.

Біздің бұрынғы одақтас ғалымдардың [167], [168], [169], [170] бұйра ұзындығының тұқым қуалауын зерттеген жұмыстары бұл белгінің ұрпаққа берілуін жақсы деңгейде екенін көрсетті.

Бірақ Д.Баатар [171], В.С.Жилякова [172] хабарларында бұйра ұзын-дығының тұқым қуалағыш коэффициенті көп төмен болып тұрды. Мүмкін кейінгі авторлардың малдары жақсы селекцияланған, не болмаса есептеу тәсілдерінде қателік кетуі мүмкін.

Осы жағдайларға көз жүгірте отырып, М.А.Ширинский [173] мен Т.У.Умурзаков [174] бұйра ұзындығы мен елтірі суретінің тұқым қуалау коэффициенті аз болғанымен оларды генетикалық себеппен аз байланысты немесе әр түрліліктің азайғаны деп түсіну дұрыс емес, себебі осы уақытқа дейін ешбір адам паративтік жағдайлармен жоғарыдағы елтірі белгілерін реттеген емес, ал олардың аналықтарды бейпіл азықтандырғанда нашарлауын басқа қиғаш себептермен түсіндіріледі. Мысалы, нақты айтқанда, жүн ұзындығының өсіп кетіп, оның басқа белгілерде нашарлатуынан туады.

А.С.Ахметшиев [175] зерттеуінде қарақалпақ сұры қойларының генетикалық құрылысы әр түрлі болды, әсіресе жүн ұзындығы мен оның ақшыл ұшы генотиптің ықпалына тәуелді болды (h²=0,63-0,72). Қозының тірі салмағы біршама генотипке байланысты болғанымен, төлдегіш қабілеті ең төмен тұқым қуалау коэффициентін (h²=0,16) көрсетті. Яғни, бұл жағдайды реттеу үшін малды азықтандыру, өсіру деңгейін дұрыстау керек деген шешім шығады.

Көп ғалымдар қаракөлдің жүн ұзындығы мен басқа селекциялық белгілерінің арасындағы корреляция көрсеткіштерін анықтаған, өйткені біріншісінің елтірі сапасына тигізетін ықпалы көп. Қара қойда Б.Л.Исаянц [176] жүн ұзындығы мен қозы класы, бұйра ұзындығы, жүн жалтырақтығы мен жібектілігі арасында теріс қатынас бар екенін анықтаған, ал бұйра пішіні, тірі салмақ пен тері қалыңдығына оң әсер ететінін дәлелдеген.

Көк қаракөл қойының селекциясында В.М.Мазуров [177] жүн ұзындығы мен тері көлемінің, қалыңдығының, бұйра пішінінің оң корреляциясын анықтап, тек бір жағдайда – жүн ұзындығы бұйра ұзындығының қысқаруына әкеліп соқтырады дейді.

Сұр түсті қойлардың 3 тұқымдық типінің ішінде елтірі белгілерінің қарым-қатынасы бұхар сұрында жақсы зерттелген. В.С.Жилякова [178] жұмыстарында малдарды іріктеу мен жұптастыру тәсілдерінде түгелге жуық белгілердің корреляциялық көрсеткіштерін анықтаған нәтижелері Сүткент зауыттық қой табыны мен Байырқұм асыл тұқымды малдарын шығару үшін кеңінен қолданылды.

В.Н.Погодин, Р.Н.Поломошнов [179] әр түрлі елтірі типті бұхар сұры қойларының жаңа “Тайпақтық” табынында корреляциялық көрсеткіштерді есептеп шығарды. Нәтижесінде олар бір ғана елтірі белгісін есепке ала отырып, басқа белгілердің жақсару  қарқынын алдын ала біліп отырды. Осының арқасында селекция жұмыстарын жүргізу едәуір жеңілдеді.

С.И.Сухарьков, Х.И.Укбаев, Р.Н.Поломошнов, Е.Байбеков [180] пен корреляцияны білудің пайдасы, оның нәтижелері тек асылдандыру жұмысында қолдану үшін емес, селекцияны өне бойы біржақты қолданған кездегі мал тобының азғындап кетпеуінен сақтану керек деп есептейді.

Сұрхандария мен қарақалпақ сұры қойларының табынын шығарған кезде А.К.Лебедев [181], А.С.Ахметшиев пен М.Бутаев [182] малдардың төбе теңбілі, жүн ұшының ағарған ұзындығы мен қаракөл сапасының арасындағы корреляция коэффициентін басшылық етті. Аталған белгілердің арасында жоғары қатынас бар екені дәлелденіп, нәтижені мал жұптастыру түрлеріне қолданған кезде ала қозылар саны азайып және де елтірі сапасы анағұрлым жақсарған.

Қаракөл селекциясында қойлардың фермент белсенділігі мен шаруашы-лыққа тиімді белгілері арасындағы корреляциялық байланыс нәтижелері алғашқы рет А.С.Ахметшиев [183] жұмыстарында айтылған.

2 ТӘжірибе жүргізу жағдайы, зерттеу зерзаты мен Әдістемесі

2.1 Тәжірибе шаруашылығының табиғи-климаттық жағдайлар

Тәжірибе жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтарал ауданындағы «Ақалтын -береке» жүргізілді. Шаруашылықтың жалпы жер көлемі 90,7 мың га және оның ішінде жайылымдық жері 67,6 мың га, егістк жерлері 9,2 мың га, ал шабындық жерлері 13,9 мың га болып табылады.

Шаруашылықтың климаттық жағдайы шөл жағдайына тән өте құбылмалы және континентальды. Жауын-шашын күздің соңында, қыста және ерте көктемде түседі. Жылдық нормасы 80-84 мл көлемінде. Қыс қысқа, қар көбінше аз, кейде аяз болған кезде температура минус 15-20⁰, сондықтан мал көбінесе жайылымға шығып тұрады. Қар желтоқсан айының соңында 8-15 см-дей жауып тез еріп кетеді. Көп жылғы метрологиялық көрсеткіш бойынша қар қыс айларында 55-65 тәуліктей жатуы мүмкін.

Көктем қысқа, бірақ жылы. Орта айлық температура  наурыз айында +9⁰С, көкек айында плюс 14⁰С. Бірақ көкек айының басында температура 0⁰С-қа төмендеп суытып тұратын кезі де болады.

Климатының өзі бір қолайсыз жағдайы – көкек айынан бастап солтүстік-батыстан ұзақ уақыт секөнтіне 3-5м жылдамдықпен жел соғып тұрады. Кейде оның жылдамдығы 14 м/сек-қа жетеді.

Жаз ұзақ, құрғақ та ыстық. Бұл кезде түсетін ылғалдың саны жалпы жылдық мөлшердің 4%-тін құрайды. Жылдың ең ыстық мезгілі шілде айы, температура бұл кезде плюс 46⁰С-қа дейін көтеріледі. Жер қыртысы негізі – құмды, сары топырақты, ал батыс жағынан жал құмдауытты.

жайылымның өнімділігі 1 га жерден 3-5 ц шамасында құрғақ  массаға тең болады. шаруашылық өсімдіктері эфемерлі - әртүрлі шөпті ассоциациялармен анықталады. олардың өсіп шығуы сәуірдің басынан басталады.

Эфемерлердің құрамында қоңырөлең (Carex phusodes), дала келіншекбоз (Carex pachystiles), тоты көкнәрі (Papaver honinyt), жіңішке таспашөп (Astragalus filicankes), қызғалдақ (Тulipa greigi) кездеседі. Эфемердің  өсу кезеңі қысқа, әрі кеткенде мамыр айының ортасына дейін созылады. Маусым айының басынан жайылымда дәнді өсімдіктер: жуашықты қоңырбас (Роа bulbosal), жалпақ арпабасы (Bromus scoparins),  тарақбоз (Bromus tectorum) өсе бастайды.

Шілде айының басында өсімдіктер қурап кетеді де олардың орнын жылдық сүйекті аққурай (Psoralea drupacen), сасық кеурек (Ferulla foetida), боз жусан (Arte misia glocuca fall) мен қара жусан (Artemisia pauciflora) алмастырады.Шаруашылықтың су мәселесі бұрынғы көрші Сарыағаш ауданынан (бұрынғы Келес ауданы) тартып әкелген құбырдағы су мен қазылған шахталы құдықтар арқылы қамтамасыз етіледі.

2.2  Зерттеудің зерзаты мен әдістемесі

Тәжірибе жұмыстары 2013-2016 жылдары сұр қаракөл қойларын өсіретін Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтарал ауданы «Ақалтын–береке» шаруашылығында жүргізілді.

Жұмыс барысында сұр түсті қозыларда талшықтың пигментсіз бөлігінің  мөлшері бойына қозылардың кездесу жиілігін анықтау мақсатында элита класты күміс реңді бұқар сұрынан 35 бас, платина реңді сұрқандария сұрынан 28 бас, болат реңді қарақалпақ сұрынан 26 бас еркек қозы іріктелініп алынды.  Олардан ұстара арқылы жүн талшықтары қырқылып сынамалар алынды. Қырқып алынған жүн үлгілері арнайы шыны кесінділеріне глицерин ерітіндісі арқылы жапсырылып Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашы-лығы ғылыми-өндірістік орталығында зертхана жағдайында тексерілді. Бағалау қозы жүнінің ашық бөлігі  дәрежесінің    талшықтың  жалпы  ұзындығына қатынасымен   анықтау  қолданылады. Онда  бағалау нәтижелері үш градация бойынша бөлшек сандар  арқылы   көрсетіледі: кіші -1/10, 2/10, орташа -3/10, үлкен – 4/10, 5/10.

Тәжірибенің келесі кезеңінде сұр түстің дәрежелері бойынша күміс реңді бұқар сұрынан: кіші -1/10, 2/10, орташа -3/10; платина реңді сұрқандария сұрынан: кіші -1/10, 2/10, орташа -3/10, үлкен – 4/10, 5/10;  болат реңді қарақалпақ сұрынан: кіші -1/10, 2/10, орташа -3/10, үлкен – 4/10, 5/10 қошқарлар қашырымға іріктелініп алынды.

Сұр түстің дәрежелері бойынша іріктелініп алынған қошқарлар түстері, реңдері бойынша  саулықтармен біріңғай жұпталды.

Саулық қойлар 20-шы қазан айынан бастап 10-шы қараша айы аралығы кезеңінде арнайы бекетінде қолдан ұрықтандырылды. Саулық қойларды шағылыстыру, “Саулықтарды қолдан ұрықтандыру ережелеріне” [184] сәйкес қолдан ұрықтандыру әдісімен арасы 6 сағат ұзақтықта екі рет жүргізілді. Қой төлдету науқанында алынған қозылар “Қаракөл сапасын анықтау жөніндегі нұсқауға” сәйкес [185] үш күнге дейінгі аралықта толық бағалаудан өткізілді. Әр топтан туылған қозылар арнайы сырғалармен белгіленіп отырылды.

Төлдердің өсуі мен даму қарқыны К.Я. Борисенко [187], Н.А. Кравченко [188] әдістемелері бойынша жасалды.

Тәжірибе нәтижесінде алынған барлық сандық көрсеткіштер Е.К.Меркурьев [190], Н.А.Плохинский [191] әдістемелері бойынша вариа-циялық статистика жолымен МК-61 микрокалькуляторы арқылы есептелінді.

Зерттеу нәтижелері

Сұр түсті қозыларда талшықтың пигментсіз бөлігінің  мөлшері бойына қозылардың кездесу жиілігі

1-кесте –Сұр түсті қозыларда талшықтың пигментсіз бөлігінің  мөлшері бойына қозылардың кездесу жиілігі

пайыз есебімен

 1- кестеде сұр түсті қозыларда талшықтың пигментсіз бөлігінің  мөлшері бойынша қозылардың кездесу жиілігі ең кіші дәрежесі 1/10, 2/10 бұқар сұрында 44,3%, ал орташа 3/10 және үлкен 4/10, 5/10 дәрежесі сұрқандария және қарақалпақ сұрында – 57,1%, 57,7% және 35,7%, 34,6%.

Сұр түсті біріңғай жұптағанда түстің тұқым қуалауы

2 кесте – Сұр түсті біріңғай жұптағанда түстің тұқым қуалауы

Малдарды сұр түсі бойынша жұптағанда сұр түстің ең жоғарғы кәрсеткіші ұрпақта бұқар сұрында 95,7±2,09%, ал бұл кәрсеткіш сұрқандария  және қарақалпақ сұрларында тиісінше 72,8±3,49% және 79,2±3,38% құрады.

Осы екі сұр тұқымшылық типінде басқа және қара түстердің ұрпақта шығу деңгейі, терісінше 7,4±2,05%, 19,8±3,13% және 5,5±1,90%, 15,3±2,99% құрады.

3 -кесте Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда рең қанықтылығының тұқым қуалауы

Сұр түстің рең қанықтылығының тұқым қуалауы бұқар сұрында ең жақсы көрсеткіш аналық топтарға 3/10 қошқарларын жұптағанда 59,5%, ал төменгі көрсеткіш аналықтарға 1/10 және 2/10 қошқарларын жұптағанда алынды.

Сұрқандария сұрында ең жоғарғы көрсеткіш аналық малдарға 3/10 қошқарларды жұптағанда алынса (61,1%), ал ең төменгі көрсеткіш аналық малдарға 4/10 және 5/10 қошқарларын жұптағанда алынды, осындай мәлеметтер қарақалпақ сұрына да тән.

4-кесте – Сұр түстің реңдері бойынша біріңғай жұптағанда  реңнің тұқым қуалауы

          пайыз есебімен

4-кесте сұр түстің реңдері бойынша біріңғай жұптағанда реңнің тұқым қуалауы түстерге байланысты бұқар сұры, сұрқандария сұры, қарақалпақ сұрлармен  жұптастырылған  саулықтардың ішінде  бұқарамен- бұқарды  жұптастырғанда  90,4,күміс, 53 Алтын, басқа түрлері 4,3. Сұрқандария сұр- сұрқандария сұрын  жұптастырылғанда қола 3,1,платина 67,2, янтар 2,5, қара19,8, басқа түстер7,4 екені анықталды. Қарақалпақсұры - қарақалпақ сұрымен жұптастырудың нәтижесінде 71,5-полат,4,2 шамшырақ гүл ,өрік гүл 3,5 болса  қара15,3 кездесе,5,5 басқа түрлер анықталған.   Бір текті жұптастыруда қара түсті сұрқандария сұрында 19,8 болса қарақалпақ сұрында 15,3 пайыз екені анықталды.басқа түстер бойынша сұрқандария сұрында бұқар,қарақалпақ сұрларына қарағанда сұрқандария сұрында басқа түстер7,4 болса  қарақалпақ сұрында 5,5, бұқар сұрында 4,3 пайыз екені дәлелденді.

5 -кесте  Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлде талшық ұзындығының мөлшері

Талшық ұзындығының  бойынша алынған ұрпақ өзінше ерекшелінеді. Ең төменгі талшық ұзындығы аналық малдарға 1/10 және 2/10 қошқарларды жұптағаннан алынса, ең жоғарғы талшық ұзындығы аналық малдарға 4/10, 5/10 қошқарларын жұптағаннан алынды, ал 3/10 қошқарларынан алынған ұрпақтарға орташа талшық ұзындығы тән.

6-кесте Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда рең біркелкілігінің тұқым қуалауы

6-кесте сұр түсті дәрежелері бойынша жұптауда рең біркелкілігінің тұқым қуалауы  сұр түстің таралуы бойнша біркелік әркелкі  анықтау мақсатында күміс,платина, қарақалпақ  реңдерін ішінде біркелкілік қай сұрда басым екенін анықтау барысында біркелкілік   платина реңінде 86,8 болса, әркелкілік полат реңділердің үлкен тобында 93,8 пайыз екені анықталды. 5-кесте сұр түсті дәрежелері бойынша жұптау  контрасты түстердің тұқым қуалауы   айқын, күнгірт екенін анықтау мақсатында жұптастырылған реңдердің ішінде күміс реңділерде айқын орта топта 81,0 болса күнгірт кіші топта 88,4 болғаны байқалды. Платина реңділедің  үш тобының ішіде айқын кіші топта 84,2, орташа топта80,6, үлкен топта күнгірт 91,4 пайыз болды. Полат реңді сұрда айқын кіш топта 83,6, орташа топта 79,4, болып келсе керісінше үлкен топта күнгірт 90,6 пайыз болды. 

Қарақалпақ сұр қозылары

Сұрқандария сұр қозылары

7-кесте  Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда жүн жамылғысының жылтырлығының тұқым қуалауы

7-кесте Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда жүн жамылғысының жылтырығының тұқым қуалауын анықтау  мақсатында жылтырлықтың күшті, қалыпты, жеткіліксіз түрлерін қай реңде басымырақ екенін анықтау мақсатында Күміс реңді бұқар сұры мен платина реңді сұрқандария сұры, полат реңді қарақалпақ сұрларымен салыстырғанда  күшті жылтырлық полат реңді 29,7 болса платина реңдіде 28,9, күміс реңдіде 23,8 болып келген. Қалыпты жылытырлық күміс,платина, полат реңдердің ішінде күміс реңділердің орташа жұптастыруында 72,4  болса, жеткілксіз жылтырлық күміс, платина полат реңділер басқа реңдерден 31,2 басым екені анықталды.

Күміс реңді бұқар сұр қойы

8-кесте Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда жүн жамылғысының жібектілігінің тұқым қуалауы

8-кестеде  көрсетілген мәліметер   салыстырмалы түрде жұптастырылған  сүр  түстің  дәрежелері бойынша  жүн жамылғысының жібектілігін анықтау мақсатында,  күміс реңді бұқар сұры,  платина реңді сұрқандария сұры және Полат реңді қарақалпақ сұрлармен  жұптастыру жұмысының нәтижесі бойнша  жібектілігі өте жібекті, қалыпты, жеткіліксіз екенін  анықтау үшін  жұптастыруға алынған кіші топта өте жібекті күміс реңді 27,9, платина реңді 26,3,  полат реңді 27,0 болса, орташа жұптасыруда  күміс реңді 28,6, платина реңді 25,0, полат реңді 26,5 болды.  Үлкен жүптастыру күміс реңді бұқар сұрында жүргізілмегенмен платина реңді сұрқандариямен, полат реңді қарақалпақ сұрында үкен топ құрылған. Бұл топтар бойынша полат реңді 15,6 болса платина реңді 14,3 өте жібекті екені анықталды. Қалыпты жібекті  күміс реңді  кіші топта 67,4, платина реңді 60,5 полат реңді 59,5, орташа топта күміс реңді 66,7, платина реңді 61,1,полат реңді58,8болса үлкен  топ боыйнша  платина реңді 54,3,  полат реңді 53,1 болып келген. Жеткіліксіз жібектілік күміс реңде кіші топпен орташа топтың көрсеткіші 4,7 екі топтада бірдей болып келген. Платина реңде кіші, орта, үлкен топтардың көрсеткіштері 13,2,13,9,31,4 боынша үлкен топтаың көрсеткіші жоғары екені анықталыды 31,4. Полат реңді кіші, орта,үлкен топтардың көрсеткіштері 13,5,14,7,31,3 үлкен топтың көрсеткіші екі топқа қарағанда жоғры екені дәлелденді. Жоғрыды көрсетілген  мәләметтер бойынша  қалыпта жібектілік күміс реңдіде байқалды.

Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің конституциясы және дамуы

Кестеде сұр түстің  дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің конституциясы бойынша жіктелуі зерттелді. Алынған мәліметтерден күміс реңді бұқар сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында конституция типтері бойынша нәзік 14,0%, мықты 74,4%, ірі 11,6%, орта жұптауда тиісінше 16,7%, 71,4 %, 11,9 % құрады. Платина реңді сұрқандария сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауда конституция типтері бойынша нәзік 13,2%, мықты 73,6%, ірі 13,2%, орта жұптауда тиісінше 13,9%, 75,0 %, 11,1 %, ал үлкен жұптауда 17,1%, 74,3 %, 8,6 % құрады.

9-кесте  Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің конституциясы бойынша жіктелуі

               пайыз есебімен

Полат реңді қарақалпақ сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауда конституция типтері бойынша нәзік 13,5%, мықты 73,0%, ірі 13,5%, орта жұптауда тиісінше 14,7%, 73,5 %, 11,8 %, ал үлкен жұптауда 15,6%, 75,0 %, 9,4 % құрады.

Мал ағзасының жеке өсуі мен дамуының негізгі факторы дененің өзгеруі және салмақ қосуының өзгергіштігі болып табылады.

Алынған төлдердің ағзасының өзгеруіне көптеген факторлар әсер етеді: саулық жасы мен конституциясы, қой тұқымы т.б. Қойлардан алынған төлдердің салмақтық көрсеткіштері олардың өсіп-жетілу потенциалын, өміршеңдігін көрсететін негізгі белгілер қатарына жатқызылады. Себебі қозының бірден ет алып өсіп-жетілуі олардың туылған кездегі дене салмағы мен денсаулығына тікелей байланысты (10-  кесте).

10-кесте Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің жасына байланысты тірі салмағының динамикасы

               килограмм есебімен

Кестеде сұр түстің  дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің жасына байланысты тірі салмағының динамикасы зерттелді. Алынған мәліметтерден күміс реңді бұқар сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында төлдердің туған кезінде тірі салмағы 4,1 кг, 1 айда 9,4 кг, 4,5 айда 26,7 кг құраса, орташа жұптауда тиісінше 4,0; 9,3; 26,5 кг құраған. Платина реңді сұрқандария сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауда төлдердің туған кезінде тірі салмағы 4,1 кг, 1 айда 9,4 кг, 4,5 айда 26,6 кг құраса, орташа жұптауда тиісінше 4,0; 9,3; 26,4 кг, ал үлкен жұптауда 3,8; 9,2; 26,2 кг құрады.

Полат реңді қарақалпақ сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауда төлдердің туған кезінде тірі салмағы 4,1 кг, 1 айда 9,4 кг, 4,5 айда 26,6 кг құраса, орташа жұптауда тиісінше 4,0; 9,3; 26,4 кг, ал үлкен жұптауда 3,9; 9,3; 26,3 кг құрады.

11-кесте Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің абсолюттік өсімі

                                                                                                                             килограмм есебімен

Тәжірибеде сұр түстің  дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің абсолюттік өсімі зерттелді (  - кесте). Алынған мәліметтерден күміс реңді бұқар сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында тірі салмағының абсолюттік өсімі туған кезінен 1 айлық жасына дейін 5,3 кг, 1 айдан 4,5 айлық жасқа дейін 17,3 кг құрады, ал сұр түстің дәрежелері бойынша орташа жұптауында тиісінше 5,3; 17,2 кг құрады.

Платина реңді сұрқандария сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында тірі салмағының абсолюттік өсімі туған кезінен 1 айлық жасына дейін 5,3 кг, 1 айдан 4,5 айлық жасқа дейін 17,2 кг, сұр түстің дәрежелері бойынша орташа жұптауында тиісінше 5,3; 17,1 кг, ал сұр түстің дәрежелері бойынша үлкен жұптауында тиісінше 5,4; 17,0 кг құрады.

Полат реңді қарақалпақ сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында тірі салмағының абсолюттік өсімі туған кезінен 1 айлық жасына дейін 5,3 кг, 1 айдан 4,5 айлық жасқа дейін 17,2 кг, орташа жұптауда тиісінше 5,3; 17,1 кг, ал үлкен жұптауда тиісінше 5,4; 17,0 кг құрады.

Дене өлшемдері көрсеткіштері төлдердің өсімталдығын, ағзаның потенциалдық мүмкіншіліктерін көрсетеді ( 12- кесте). Сұр түстің  дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдердің тұлға өлшемдерінің көрсеткіштерін анықтадық. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей күміс реңді бұқар сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында шоқтық биіктігі 36,0 см, құйымшақ биіктігі 37,4 см, тұрқының қиғаш ұзындығы 30,0 см, кеуде орамы 35,8 см жіне сирақ орамы 5,8 см құраса, ал сұр түстің дәрежелері бойынша орташа жұптауында тиісінше 36,0; 37,2; 29,8; 35,6; 5,8 см құрады.

Платина реңді сұрқандария сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында шоқтық биіктігі 36,0 см, құйымшақ биіктігі 37,4 см, тұрқының қиғаш ұзындығы 30,0 см, кеуде орамы 35,8 см жіне сирақ орамы 5,8 см құраса, орташа жұптауда тиісінше 35,9; 37,2; 29,6; 35,5; 5,8 см, ал үлкен жұптауда тиісінше 35,9; 37,0; 29,1; 35,3; 5,7 см құрады.

Полат реңді қарақалпақ сұры тұқымішілік типінің сұр түстің дәрежелері бойынша кіші жұптауында шоқтық биіктігі 36,0 см, құйымшақ биіктігі 37,4 см, тұрқының қиғаш ұзындығы 30,0 см, кеуде орамы 35,8 см жіне сирақ орамы 5,8 см құраса, орташа жұптауда тиісінше 35,9; 37,3; 29,5; 35,6; 5,8 см, ал үлкен жұптауда тиісінше 35,9; 37,1; 29,2; 35,4; 5,7 см құрады.

12-кесте Сұр түстің дәрежелері бойынша жұптауда алынған төлдің жасына байланысты тірі салмағының динамикасы

               килограмм есебімен