ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК   ЖАҒДАЙЫНДА ҚЫЗАНАҚ ПЕРСПЕКТИВТІ СОРТТАРЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІ ЖӘНЕ САПАСЫ

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі.Агроөнеркәсіп кешенін дамыту Қазақстанның экономикалық саясатының бірден-бір басымдылығы болып табылады. Қазақстанның инвестициалық қоры өзінің мақсаттарына сәйкес бірінші кезекте агроөнеркәсіптік кешеннің өндірісі құралдарын қайта өндіру және өндіру салаларының дамуына бағдарланады.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан -2050: бір мақсат,бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына жолдауында еліміздің агроөнеркәсіп кешенінің алдына бір қатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр.Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз ету аса маңызды мақсат болып табылады. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестицияларды тартуды ұйымдастыру керек.Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық денгейлерде жүйелі қолдау көрсетуде одан ары шаралар қолдану тапсырылды. Шикізат өндіруге айрықша назар аудару қажеттілігі атап өтілді [1].

Ауыл шаруашылығында көкөніс шаруашылығысаласы маңызды орын алады. Көкөністердің маңызы, олардың пайдалылығы азық-түліктік, емдік, диеталық қасиеттері адамға өте ерте заманнан белгілі болған. Балғын немесе қайта өңделген көкөністер азық-түлік және халық емшілігінде сан ғасырлар бойы пайдаланылып келеді.

Көкөніс шаруашылығы – ашық және қорғалған топырақтарда көкөністерді өндірумен айналысатын ауыл шаруашылығының бір саласы, сонымен қатар көкөніс дақылдарының биологиясы мен олардың өнімділігін арттыру мен сапасыны жақсартуға бағытталған прогрессивті өсіру технологияларын, еңбек шығыны мен өнімнің өзіндік құнын төмендетуді зерттеумен айналысатын ғылым.

Көкөнісші ғалымдар сонымен қатар жаңа көкөніс дақылдарының жақсартылған сорттары мен оларды көбейтудің жаңа әдістемелерін, басқа да сала өкілдерімен бірлесе отырып, көкөніс шаруашылығының экономикасына, ұйымдастыру жұмыстарына және механизациясына  жаңалықтар енгізумен айналысады [2].

Көкөністер - адам ағзасында алуан түрлі дәрілердің, дәрумендердің, микроэлементтердің, минералды тұздардың, басқа тағамдарда кездеспейтін органикалық қышқылдардың, басқа тағамдарда болмайтын органикалық қышқылдардың, хош иісті майлардың қайнар көзі. Бұларды тағамға пайдаланбаған адамның ішкі ағзасындағы белгілі физиологиялық құбылыстардың нашарлап төмендеуі байқалады. Халық медицинасында пайдаланылатын көкөніс өнімдерінің емдік-шипалық қасиеттері көп.

Көкөністердің негізгі ерекшеліктерінің біріне тоқталсақ, олардың құрамында су мөлшері жоғары болады - 80-90%. Алқызанақ дақылында су 94-95% дейін жетеді. Суы көп көкөністердің жасушаларында тіршілік процестері, неше түрлі химиялық процестер жоғары жылдамдықпен өтеді. Сондықтан көкөністер тез ескіріп, тез бұзылады.

Жаз, күз айларында қызанақ жас күйінде тұтынылады. Алайдақыс айларындабалғын қызанақ өнімінің өте аз, шектеулі мөлшерде ғана жылыжайдан қолданылуы. Мұндай жылыжайлық балғын өнім қолжетімді болып табылмайды, өте қымбат. Сол үшін жаз-күз айларында, өнімнің мол және арзан кезінде қызанақты қайта өңдеуді жолға қойып, кеңінен дамыту қажет. Бұл өте қолайлы әрі тиімді болып табылады.

Қазір елімізде санаулы зауыттар ғана көкөніс шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу жұмысымен айналысады. Бірақ бұл зауыттар бізге аздық етеді, халықтың әл ауқаты жақсарған сайын олардың тұтыну өресі де жоғарлайды, ал сол себепті осы қажетті өнімдерді біз шетелдентасымалдамай, өз мемлекетімізде өндіруіміз керек.

Қазақстан Республикасы аграрлық өндірісті мемлекет болып табылады. Бүгінгі таңда ауыл шаруашылық саласын дамытуға еліміздің үкіметі басты назарды аударуда. Еліміздің әлеуметтік дамуы мен халқымыздың әл-қуатын жақсартып, жоғары деңгейге жеткізудің бағдарламасыауыл шаруашылық дақылдарының әр түрінің өнімін көбейтіп, сапасын жақсартуды міндеттейді. Осымен бірге мемлекетіміздің ұзақ мерзімге ұсынылған азық-түлік бағдарламасында аграрлықөнеркәсіптік кешендерді жан-жақты дамытып, көкөніс шаруашылығын индустрияландырудың негізінде еңбектің өнімділігін арттыруға баса назар аударылып отыр.

Осыған байланысты көкөніс дақылдарын, оның ішінде қызанақты өсірудің өндірістік технологиясының үздік жетістіктерін қолданып,технологиялық жүмыстарды жоғары деңгейде, сапалы жүргізу керек.

Қызанақ - аса бағалы, кең таралған, күнделікті тағамға қолданылатын, тұтынушылар арасында жыл бойына үлкен сұранысқа ие, маңызды ауылшаруашылық дақыл.

Қызанақ негізгі көкөніс түрі болып табылады. Қызанақ дақылы 2013жылы елімізде 28мың гектар алқапқа егілді. Қызанақ күнделікті тағамға балғын түрінде қолданылуымен қатар, өндірістік ауқымда қайта өңдеуге шикізат ретінде кең қолданылады. Қайта өңделген көкөніс өнімдерінің 60% астамы осы қызанақ дақылының үлесіне тиеді.Қызанақтан томат пастасы, кетчуп, қызанақ шырыны, бүтін жемісті консервілер, маринатталған қызанақ және т.б. көптеген өнімдер өндіріледі.

Қызанақ дақылының биологиялық өнімділігі 75-90т/га құрайды. Алайда қазір республика бойынша орта есеппен алғанда 25-30 т/га өнім алынуда. Яғни дақылдың толық табиғи мүмкіндігінің үштен бірі ғана мүмкін болып отыр. Мұның негізгі себебі,бүгінгі таңда өндірісте қолданылып жүрген көптеген алыс және жақын шетелдік сорттар мен будандардың Қазақстанның топырақ-климат жағдайларына аса бейімделмеуі және көп тараған ауруларға төзімсіз болуы. Сонымен қатар, біздің республикамызда аудандастырылған 30-дан аса қызанақтың сорттары мен будандары негізінен алғанда жоғары қарқынды технологияларды қажет етеді. Яғни олардың егістіктерінде тыңайтқыштардың өте үлкен нормаларын (1т немесе одан да жоғары) және зиянды организмдерге қарсы 10-15 рет әртүрлі пестицидтерді қолдану керек. Біріншіден, бұл экологиялық тұрғыдан зиянды болып табылады. Екіншіден, көптеген шаруа қожалықтарының өндірістік жағдайы мен қаржылай мүмкіндігі бұған сәйкес келмейді.

Тағы атап өтетін өзекті мәселе - қызанақтың сапалық көрсеткіштері. Қайта өңдеу өндірісінің талабы бойынша жемістердегі құрғақ затттар мөлшері 6%-дан жоғарыболуы керек. Көптеген қызанақ сорттары мен будандары бұл басты талапқа сай келмейді.Бүгінгі таңда Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғлыми-зерттеу институты қызанақтың 15 жаңа сорты шығарылған, олардың 10 сорты ресми аудандастырылды. Бірақ осы қолданысқа рұқсат етілген отандық сорттардың тек жартысы ғана қайта өңдеуге жарамды, бұл өте аз. Осыған байланысты селекциялық жұмыстарды тиісті бағытта дамытып, жаңадан сұрыпталған қызанақ сорттарын және будандарыншаруашылық-құнды қасиеттері бойынша кешенді түрде жан-жақты бағалап, қолдану бағытына қарай өндіріске ұсыну өзекті мәселе болып табылады.

Зерттеудің мақсаты:Қазақстанның оңтүстік жағдайында қызанақ дақылының аудандастырылған және болашағы зор отандық сорттары мен будандарын шаруашылықтық құнды-қасиеттері бойынша бағалау және үздік сорттарды анықтап, өндіріске ұсыну.

Зерттеудің негізгі міндеттері:

 - қызанақ дақылының селекциялық көшеттіктерінде болашағы зор сортүлгілерін шаруашылық-бағалы қасиеттері бойынша сынау;

- Қазақстанның өзге өңірлерінде аудандастырылған қызанақтың отандық жаңа сорттарын республикамыздың оңтүстік жағдайында бағалау;

- аудандастырылған және болашағы зор қызанақ сорттарына фенологиялық байқаулар және биометриялық зерттеулер жүргізу;

- жаңа қызанақ сорттарының өнімділігі менбиохимиялық құрамын анықтау;

- қызанақтың жаңа сорттарының қайта өңдеуге жарамдылығын бағалау;

- қызанақ сорттарының ауыруларға төзімділігіне бақылау жүргізу;

- қызанақтың жаңа аудандастырылған және болашағы зор сорттарының экономикалық тиімділігіне баға беру.

Зерттеудің нысандары:Қызанақ дақылының жаңадан сұрыпталған, болашағы зор отандық сортүлгілері.

Күтілетін нәтижелер.Қазақстанның оңтүстік топырақ-климат жағдайында көкөніс шаруашылықтары және қайта өңдеумен айналысатын кәсіпорындары үшін қызанақтың жоғары өнімді, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына, зиянды ауруларға төзімді, қайта өңдеуге жарамды сорттары мен будандары сұрыпталып, бағаланып, үздіктері анықталып, өндіріске ұсынылады.

Зерттеулердің өндірістік құндылығы. Қазақстанның оңтүстік өңірінде көкөніс өсіруші шаруа қожалықтары және қайта өңдеуші кәсіпорындар үшін қызанақтың жоғары өнімді, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары мен зиянды ауруларға төзімді, қайта өңдеуге жарамды үздік сорттары ұсынылады.

1 Аналитикалық бөлім

1. Қызанақ дақылының ботаникалық және биологиялық ерекшеліктері

Қызанақ (Lycopersіcon) алқа тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер (кейде жартылай бұта).

Қызанақтың отаны болып Перу және оған жапсарлас жатқан Оңтүстік Америка мемлекеттері саналады. Перу мен Эквадор қызанақтың жабайы өсімдік ретінде пайда болған жері болып саналады, ал дақыл ретінде ол ерте замандарда Мексикада өсірілген.

Қызанақ алғашында Америкадан Испания мен Португалияға әкелінген. Пиреней түбегі арқылы Жерорта теңізі мемлекеттеріне – Италия, Сирия, Мысыр, сосын Арабия мен басқа да мемлекеттерге таралған. ХҮІ ғасырдың аяғына дейін оны Еуропада сәндік және емдік өсімдік ретінде өсірді. Әдебиеттерде ол алғаш рет 1554 жылы Венецияда Pomidoro немесе Mala aurea (алтын алма) деген атпен жаңа дақыл ретінде енгені, оның сары және қызыл жемістерін жейтіндігі жазылған. Испанияда оны ауқатты отбасылары тамаққа пайдаланған. Қызанақтың ең алғашқы суреті 1553 жылы пайда болды.

Мексикандардың ата-тегі оны «томател» деп атаған, осыдан қазіргі томат деген атауы пайда болған. Ал италияндықтар «помидор», яғни «алтын алма» деп қошеметтеген. Қызанақ көкөніс дақылы ретінде 1778 жылдан бастап белгілі.

Қызанақ – тек қана біздің елімізде ғана емес, сонымен қатар әлемдегі негізгі көкөніс дақылынің бірі. Оны Африка, Америка, Канада мен Жапонияда, Орта Азия мен Еурпопаның солтүстігінде табысты өсіруде. Бұл оның жоғарғы экологиялық бейімділігі мен дақылдың өнімділігі, жемістерінң жақсы дәмдік қасиеттерімен түсіндіріледі[4]

Жасаң қызанақтың 1 кг жемістерінде: С витамині (аскорбин қышқылы) – 250-300, А провитамині (β каротині) – 15-17, В₁ витамині (тиамин) – 1-1,2, В₂ витамині (рибофлавин) – 0,5-0,6, РР витамині (никотин қышқылы) – 4,1-4,5, В₉ витамині (фолий қышқылы) – 0,75 және Н витамині (биотин) – 0,04 мг мөлшерінде кездеседі. Осы себептен қызанақтың 1-2 жемісі адамның витаминдерге тәуліктік қажеттілігін толығымен қанағаттырады.

Қызанақ бұдан басқа да пайдалы заттарға бай. Жемістерінде көп мөлшерде қант (2,5-3,5%), органикалық қышқылдар (0,4-0,6%), майлар мен эфирлік майлар (0,2%), түрлі минералдық тұздар кездеседі. Қызанақ жемістері сондай-ақ құрамында 3-5 мг% томатин болғандықтан фитонцидтік қасиетке де ие. Жемістерінде 4-12% құрғақ зат, оның ішінде еритін қанттар 2,5-5,8%, оганикалық (алма және лимон) қышқылдар 0,2-0,9мг%, С витамині 20-25мг%, каротин 0,6мг%. Қызанақтың күлінің құрамында калий, натрий, кальций, магний, фосфор, темір, күкірт, кремний және хлор болады. Қызанақтың химиялық құрамы сортқа, пісу уақытына, жинау мерзіміне, өну және басқа да жағдайларына байланысты өзгермелі болады. Қызанақты пайдаланудың жан басына шаққандағы жылдық мөлшері 20-32 кг, ал шын мәнінде бұл көрсеткіш 12,6кг немесе норманың 39%-н ғана құрайды.

Қызанақта 20-23 мг% С дәрумені, 0,6% каротин, сондай-ақ В, РР дәрумендері бар. Қызанақ дәрумендерге өте бай. Құрамында каротин, яғни А дәрумені 1,2-1,6 мг%, В дәрумені 0,08-0,15 мг%, С дәрумені 20-28 мг%, PP дәрумені 0,5-16,5 мг%, сонымен қатар құрғақ зат 4-6%, целюлоза 0,3-0,7%, пектинді заттар 1,3-2,5%, органикалық қышқылдар 0,4-0,68%, азотты заттар 1%, крахмал 0,25% мөлшерінде кездеседі. Аса маңызды С дәруменінің мөлшері бойнша қызанақ лимон мен апелсиннен сәл ғана кем түседі [5].

Келесі мәліметтер бойынша, қызанақ жемісінің құрамындағы дәрумендер адам ағзасына өте қажет. Дәрумендердің жетіспеушілігі адамның сырқаттануына, әлсіреуіне, бас ауруына әкеп соқтырады. Адам ағзасына C дәрумені қорға жиналмайды, сондықтан С дәрумені ағзаға күнде тағаммен келіп тұруы тиіс. Адам тәулігіне 100 мг мөлшерде С дәруменін пайдалануы керек.

Қызанақ жемісінде ақуыз, көмірсу майлардың адам ағзасына сіңірілу процесі кезінде энергия бөледі, бұл адам тішілігі үшін өте қажет [6].

Басқа авторлардың айтуы бойынша, көмірсулар организм үшін ең басты энергия көзі, қызанақ құрамында 3-6% -ға дейін көмірсулар бар. Көмірсуларға біріншіден қант пен крахмал жатады. Қызанақ құрамында қант мөлшері 3-7% шамасында. Тұздалатын жемістердің құрамында қант мөлшері көп болғаны маңызды.

Көмірсулар мен ақуыздың құндылығы болып майлар саналады. Ағзаның тамақты сіңіру кезінде 1 грамм ақуыздан 4 ккал (немесе 16,7 КДж/г ) энергия бөлінеді. Ал бұл көрсеткіш көмірсуларда 3,75 ккал (немесе 15,7 КДж/г), сонда 1 грамм майдың құрамында 9 ккал (немесе 37,7 КДж/г) энергия болады. Ал қызанақ құрамында майдың іздері ғана бар, сондықтан құндылығы төмен, 100 г өнім 19 ккал энергия бөледі.

Көкөніс дақылдарының ішінде қызанақ дақылы өте бағалы. Қызанақ дақылы химиялық құрамымен ерекшеленеді. Құрамындағы құрғақ зат ішінде негізінен 2-3% мг қанттар, 1% ақуыз, крахмал, клечатка, пектиінді және минералды заттар (калций, натрий, магний, фосфор,темір, күкірт, хлор) және органикалық қышқылдар кездеседі [7].

Органикалық қышқылдардың зат алмасу процесіндегі атқаратын рөлі зор. Қызанақ құрамында органикалық қышқылдан алма және лимон қышқылы бар. Сонымен қатар қызанақты тұздау кезінде сүт қышқылын түзеді. Органикалық қышқылдар адам организмінде қорту сөлдерін бөлуге күшті әсер береді.

Қызанақ негізінен консервілеу өндірісінде көкөністер ішіндегі негізгі шикізат өнім. Көнсервілеу кезінде тағамдық құндылығын жоғарылату үшін С дәрумені 25 мг/%-дан кем болмауы керек. Еритін құрғақ зат 5,5%, ликотин 4,2 мг, pH 4,2-4,4, қанттың қышқылға қатынасы 7 болуы керек [8].

Қызанақ - жер бетінде ең көп тараған ерекше көкөніс дақылы. Көкөніс дақылдарының ішінен егістік көлемі мен пайдалануы жағынан қырыққабаттан кейін екінші орында. Жылыжай мен ашық алаңда өсіріледі. Жемісі адам тамағына жаңа піскен, пісіп келе жатқан жас, өңделмеген күйінде сондай-ақ өңделген түрінде томат пастасы, томат пюресі, шырын дайындау, маринадтау және түздау үшін қолданылады [9].

Тұздау кеңінен таралған әдіс, сүт қышқылы ашу арқылы жүретін процесс. Бұл процесс арқылы қызанақ өзінің тағамдық құндылығын, консистенциясын жақсы сақтайды.

Тұздалған қызанақта каротин және аскорбин қышқылы жақсы сақталады. Сондықтан тұдалған қызанақ адамның тамақтану рационында негізгі орынды алады [10].

Төменде қызанақ дақылының биологиялық ерекшеліктері келтірілді. Қызанақ табиғатта жабайы түрде көп жылдық шөп тектес өсімдік болғанымен, мәдени түрде негізінен бір жылдық дақылболып саналады. Өсіп - өну дәуірінде әрбір жапырақтарының қойынында жанама жас сабақ бұталар қалыптасады, бұлар өсіп-жетіліп, ылғалды топыраққа иіліп жабысады да, жаңадан тамырланып көп сабақты жанама бұталарымен ұзарып өсе бередеді. Одан әрі өркен жаюы үшін тіреуіштерді немесе шпалерді қажет етеді. Орташа, кеш пісетін сорттары ұзақ мезгіл өсіп жетіледі. Егер салақтарында қолға жұққыш жабасқақ шырын бөлетін түктері болады және бұлар ылғалды артық буландырудан қорғайды.

Тұқымдары көктеп шыққаннан соң, немесе көшеттері отырғызылып өскеннен кейін сабағында 6-11 жапырақтары пайда болады да, гүлдей бастайды. Сабақ бұтақшаларының өсуі ұшар басында шоқ гүлдерінің құрылуымен тоқтатылатын нағыз бұталы түрлері бар. Бұталы түрлерінің сабақтары айтарлықтай берік болғанымен, жемістері үлкейіп салмақтанғанда майысып, топраққа дейін жеткізіледі. Ерте пісетін сорттары 6-8 жапырақтан, ал кеш пісетіндері 9-11 жапырақтан кейін гүлдейды, осы гүлшоғырларынын кейін ортанғы сабақ өсуін тоқтатып, негізгі өсу жанама бұтақтарға ауысады.

Ерте пісетін сорттарының жанама сабақтарының ұзындағы 60-80 см, кеш пісетіндерінікі 150-200 см дейін жетеді. Ерте пісетіндерінің жанама сабақтарында 1-2 жапырақтан кейін гүлшоғырлары мен жемістері қалыптасады, ал кеш пісетіндерінде 3-4 жапырақтан кейін гүлшоғырланады мен жемістері қалыптасады, ал кеш пісетіндерінде 3-4 жапырақтан кейін гүлшоғырланады және жемістенеді [11, 12, 13].

Гүлдері қос жынысты, сары түсті, ұсақ шашақ гүлшоғына шоқшабас шоғырланған. Қызанақ - өздігінен тозаңданатын дақыл, бірақ ыстық, құрғақ ауа райында жел мен араның көмегімен тозаңданады. Гүлдерінің шоғырлары 3 түрге бөлінеді: әдеттегідей - гүлдері мен болашақ жемістері кезетесіп бір сабаққа орналасады. Егер гүлдері мен жемістері бір бұрақ сабағында бірнеше рет бұтақтанып орналасса - күрделі түрі. Сабағында бірінші түрі мен үшінші түрінің орналасулары қайталанатын болса оны аралық жемістерінің орналасуы дейді. Гүлдену түрлері әрбір сорттаң өзіне тән ерекшеліктеріне және өсіріп- өндіру жағдайларына бағынышты.

Гүл шоғырлары құрылымы жағынан жинаңқы және шашырақы болып келеді. Бұндай болуы гүлдер сабағының ұзындығына, орналасуының жиілігіне және гүлдер сабағының ұзындығы - қысқалылығына қарай белгіленеді . Гүлдері жемістерінің саны жағынан аз (7-9) және көп (10-20) одан да көп жемісті болып ажрыратылады. Гүлденгеннен кейін жемістерінің даму кезені 2 мерзімге созылады. Өсіп-өнуі ауа райының жағдайларына қарай кішкене жемістері - 27-32 тәулік бойы өсіп толыса береді, бұл кезендерде 12-15 тәулікте піседі. Осы жағдайда жасыл-көк түстерінен ақшыл, боз, қонырқай, сары болып қызара бастайды, бұл - пісу түстері. Ол әрбір сорттың ерекшеліктеріне байланысты болады.

Піскен жемістері әртүрлі пішінді - домалақ, дөнгелек, жалпақ, алмұрт, өрік тәрізді болып келеді.

Жемістерінің орташа салмағы 80 грамға дейін кішкене, 150 грамға дейінгілері орташа, 150 грамнан асқандары үлкен болады. Жемістеріндегі ұялардың саны жеміс жапырақтарының қосындысына тең болады, ал тұқымдық ұялар 3-тен 20-ға дейін және одан да көп болуы мүмкін. Ұялардың орналасуы бір ьағытқа бөлінген, ал дұрыс еместері шашыраңқы, әр тарапқа бөлінген. Ұялары аз сорттардың жемістерінде тұқымдар көп, ал көп ұялы сорттардың жемістерінде тұқымдар аз болады. Жемістерінің дәмділігі, тәттілігі жағынан аз тұқымдылары артық.

Жемістерінің қабықшалары неғұрлым жұқа болса, соғурлым сондай тәтті, әрі дәмді болады. Жұқа қабықшалы жемістер тасымалдауға және сақтауға төзімсіз. Қалың қабықты, тығыз жемістер онша дәмді емес, тәттілігі жағынан жұқа қабықтыларға қарағанда әлдеқайда төмен. Бірақ, қалың қабықтылар тасымалдауға, сақтауға төзімді келеді [14, 15, 16, 17, 18].

Қызанақ сұрыптары өсу даму кезеңдерінің ұзақтығы бойынша тез пісетіндер (өскін пайда болғаннан жемісін бірінші рет жинағанша 110-115 тәулік), орташа мерзімде пісетіндер (115-120 тәулік) және кеш пісетіндер (125-130 тәулік) болып бөлінеді. Қазақстанның солтүстігінде аязсыз кезеңнің қысқалығына байланысты тек тез пісетін және жекелеген жағдайларда орташа мерзімде пісетін сұрыптар өсіріледі.

Бұтасының сипаты бойынша сұрыптар бұтақтанғыш, детерминантты (өркендері шошақ гүлмен аяқталады) және сүңгекті болады. Бұтақтанғыш сұрыптар негізгі сабақтың барлық жапырақтарының қолтықтарынан бүйірлік өгей өркендер қалыптастырады. Бірінші реттік өгей өркендерде екінші реттік өгей өркендер пайда болады, олардан үшінші және т.т. Олар гүлдейді және жемістерін қоңыр күзге дейін береді. Бұтақтанғыш сұрыптар оңтүстікте таралған. Детерминантты сұрыптар тырбиған, бойлап өсуін өздік шектейтіндер. Бұлардың өгей бұтақтары негізгі сабақтың төменгі бөлігінде ғана пайда болады, сондықтан өгей бұтақсыздандырудың қажеті жоқ. Жеміс салуы алғашқы 2-3 гүл шоғырларымен шектеледі. Сүңгекті сұрыптар, детерминанттар сияқты, бірінші және екінші реттік өгей бұтақтарды ғана қалыптастырады. Бұлардың сабақтары тік және байлауды қажет етпейді. Бұларды, басқа сұрыптарға қарағанда жиірек отырғызады [19].

Қызанақ көп сабақтанып, жанама бұтақтанып, өсіп-өнетін дақыл. Сондықтанда жемісті де өте көп береді.

Тез дамитын тамыр жүйелері өте көп өсімтал, тұқымдары егілгеннен кейін бірінші болып тамырлары пайда болады. Содан кейін ғана тұқымдардың жарнағының жапырақшалары көктеп шығады, ал осы орында өсетін болса тамыр жүйелері топырақтың 150 см терең қабатына дейін, ал жан-жағына 80- 100 см дейін жайылады. Осыған байланысты тұқымдары егіліп өсірілетін қызанақ құрғақшылыққа, ылғалдың жетіспеушілігіне төзімді болады. Көшеттермен отырғызылатын болса, тамыржүйелері 80-90 см топырақ қабатына, 60-70 см жан-жағына ене алады. Сондықтан көшеттерімен отырғызылған егістікке ең кем дегенде жұмасына бір рет 25 - 32 см тереңдікке жеткенше су жіберу қажет. Осы әр түптен 2-10 кг дейін сапалы өнімдерін алуға болады [20].

Жылуға қатынасы. Қызанақ ыстық, жылы аймақтарында жақсы өсіп-өніп, өте мол өнім беретін дақыл. Тұқымдары ақ-сұр, қою түкті, жүрке тәріздес болып келеді. Мың тұқымының салмағы 2,7-3,3г болып келеді. Тұқымдары ылғалды топырақтың жылуы 10-12⁰С- да 10-12 тәулікте көктеп шыға бастайды. 20-25⁰С дан жоғары болса, 5-6 тәуліктен кейін өніп шығады. Өсіп-өнуіне, жемістерінің пісуіне ең қолайлы жылылық күндіз 20-25⁰С, түнде 17-18⁰С. 16⁰С - де гүлденуі кешеуілдейді, 10⁰С - да өсуін тоқтатады, ал минус 1,5⁰С-да мүлдем құриды. Сонымен қатар, бұл дақыл үшін өте жоғарғы жылылық 33⁰С-та өсуін бояулатады, ал 35⁰С-қа жеткенде өсуі және фотосинтезі тоқталады, егер осы мезгілде ауаның салыстырмалы ылғалдығы 40-45⁰С дейін төмендесе жеміс түйіндері түсе бастайды.

Ылғалға қатынасы. Қызанақ топырақтың ылғалдылығын көп қажет етеді, өйткені ылғал қуатты тамыр жүйелерін, жемістерін қалыптастырады. Топырақта ылғал аз болса, қызанақ өсуін тоқтатып, гүлдері мен жаңадан қалыптасқан түйіндерін түсіреді. Ылғал жетіспегенде жапрықтарының шеттері жоғары қарай жиырыла бастайды. Ал жемістері пісе бастағанда топырақтың ылғалдылығы азайып, тез өзгерсе, онда жемістерінің сыртқа қабықшалары жарыла бастайды. Ауаның ең қолайлы салыстырмалы ылғалдығы 50 - 60% кем болмауы тиіс. Ылғалдық жоғары болса, гүлдері нашар тозаңданады, жапырақтары құбаланып, бактериялық қара дақ жәнеғ басқа да ауруларға және жемістері фитофтораға шалдығады. Ауадағы ылғалдың тез өзгеріп тұруы жемісінің төбесінің шіруін күшейтеді. Көктеп шыққаннан жемістенгенге дейін топырақ қабатының ылғалдығы 60-70%, ал жемістері пісіп жетілуі үшін 75-80% болуы қажет.

Жарыққа бағыныштылығы. Қызанақ дақылы ашық күн сәулесі түсетін топырақта жақсы өседі. Күн сәулесі түсейтін көлеңкеде қажетті фотосинтез жеткіліксіз болып, сабақтары және жапырақ арасы ұзарып, жемістері кішкентай, аз болып қалады. Күн сәулесі жетіпесе жапырақтары көмір қышқылы газын сіңіре алмай ұзақ мерзімге дейін өсіп-өнуі кешігеді. Қызанақтың кейбір сорттары оңтүстік аймақтарда қысқа күндык, ал солтүстікте ұзақ күндік болады. Қызанақты зерттеген кейбір ғалымдар оны «бейтарап дақыл» дейді.

Қоректену жағдайы. Қызанақ үшін ең қолайлы топырақ оңтүстіктен ерте көктемде жақсы жылынатын жеңіл қарашірінді құнарлы қаратопырақ. Қызанақ дақылы топырақтан жемістерін түзеу үшін бойына көптеген қоректік элементтерді сіңіреді. Осы топырақтағы рН 7,0 шамасында болғаны оңтайлы [21, 22, 23, 24, 25].

Қызанақты қырыққабат, қияр, қызылша, сәбіз, бұршақ секілді дақылдар өсірілген топырақта жақсы өсіруге болады, ал бұрыш, баялды, картоп, темекі егілген топырақта қызанақты өсіруге болмайды, себебі, олар да қызанақ сияқты алқа тұқымдастарына жататын дақылдар. Бұлардың аурулары мен зиянкестеріне шалдығады және топырақтағы қоректік макро- және микроэлементтері өздерінің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты тандап, бойларына сіңіреді.

Қызанаққа егістік өнімін жинап алғаннан кейін топырақты күзде ерте дайындау қажет. Қызанақ қоректік заттарға өте сезімтал. Ол азотты, фосфорды калийді бойына көп сіңіреді. Орташа есеппен алғанда қызанақтың жемісінің 1 тонна өнімін алу үшін өсімдіктер топырақтан 4,5 кг азот, 1,5 кг фосфор және 5,0 кг калий сіңіреді, яғни әсерлі зат есебімен осыншама қоректік заттарды қажет етеді.

Қызанақ дақылын өсіргенде оның осы биологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет [26, 27].

Қазақстанда қызанақ егістігі 23 мың га дейін артуда. Мұнда жеке бау-бақшалық телімдерде, саяжайларда және жеке шаруа қожалықтарында өсірілетін қызанақ үлесі артты. Қызанақтың кең таралуы оның көкөніс дакылдарының ішінде үлес салмағының жоғары болуына және экологиялық бейімделгіштігіне, яғни әртүрлі климат аймақтарында өсіп-өніп жеміс беру қабілеттілігіне, жемістерінің көп мақсат пайдалануына, жоғары биологиялық құндылығы мен жемістерінің дәмдік қасиеттеріне байланысты. ҚазККШҒЗИ-да жүргізіліп жатқан селекциялық жұмыс қазіргі нарық талаптарын ескере отырып және тұтынушылардың сұранысына қарай, өндірістік және жеке бау-бақшалық қызанақ түрлерін жетілдіріп, жаңа жоғары өнімді, әртүрлі мерзімде пісетін, азықтық пайдалы, дәмдік, емдік, технологиялық қасиеттерге ие сорттарын және будандарын шығаруға бағытталған. Институттың қызанақ селекциясының белді ғалымы Н.В.Курганскаяның жетекшілігімен 2000-2008 жылдары жүргізілген зерттеулер нәтижесінде қызанақтың әртүрлі мерзімде пісетін үлгі ретінде алынған сорттардан ауруларға төзімділігімен, дәмдік және технологиялық сапаларымен көрсеткіштері басым отандық жаңа сорттар алынды. Қызанақ сорттарының өнімділігі пісу тобына қарай 45-тен 69 т/га құрайды. Ең жоғары өнімділікті орташа мерзімде пісетін Лидер сорты көрсетті (62-69 т/га), ал аз өнімділік ерте пісетін Венера сортында (45-50 т/га) болды. Венера және Заря Востока, орташада ерте мерзімде пісетін сорттар өздерінің жемістерінің жаппай пісіп-жетушілігімен ерекшеленді. Жеміс түзудің екі аптасында олардың 18,8-22,5 % пісіп жетілді, ал 25 тәулікте 77-81% пісті.Заря Востока сорты қызыл-коңыр түсті, жемісі нәзік етті және қантпен қышқылдар арақатнасы оңды, бұл оның жоғары дәмді қасиеттерін анықтайды. Заря Востока сортының жемістері жарылмайды, піскен соң өсімдік бойында жақсы сақталады, ұштың шірікпен зақымданбайды, жолаң темекі вирусына төзімді. Янтарь сорты сарғыш түсті, қара өрік пен қара-өрік-алмурт пішінді, жемістерінде бета каротин құрамы жоғары болады, өңдеуден өткен кезде аллергиялық реакция бермейді, балаларға арналған тағамдарды жасауға жарамды. Рассвет сорты жоғары өнімділікке (54-58т/га) және биохимиялық көрсеткіштерге ие. Жемістеріндегі құрғақ заттар мөлшері жылдар бойы бір қалыпты мөлшерде 6,26-6,40 % болып келеді. Ерте пісетін Венера сортында құрғақ заттың ауытқуы жылдар бойынша щамалы, бірақта жалпы жағдайға келсек ерте пісетін сорттардың жемісінде құрғақ заттардын мөлшері орта және кеш пісетіндерге қарағанда аз болады. Сюрприз сортында қант мөлшері ең көп - 4,08 %, оның жемістері ашық-қызыл түсті, жұмсақ етті және ең жоғары «қанттылық қышқылдық» индексін көрсетеді - 6,6-7,3, бұл оның жоғары дәмдік сапасын белгілейді. Аскорбин қышқылының жоғары және тұрақты мөлшері Заря Востока және Янтарь (23,58-26,20 мг%) сорттарында, ал ең азы - Венера сортында (19,95-21,55 мг%) болды. Жоғары және бірқалыпты қышқылдық Венера, Мечта және Рассвет сорттарында (0,52-0,64%). Бұл көрсеткіш айтарлықтай дәрежеде шығарылытын өнімнің сапасын анықтайды. Бұл сорттардың жемістері жаңа піскен кезде және қызанақ өнімдерін қайта өңдеуге де пайдалынады. Көкөніс өсіруші шаруа қожалықтарына және жеке қосалқы шаруашылықтарға қолданылуға ұсыну үшін қызанақтың жаңа сорттарында кешенді түрде сынау қажет [28, 29, 30, 31, 32, 33].    

Қызанақтың жаңа сорттары мен будандарын шығаруда жемістері жоғары сапалы, әр түрлі мерзімде пісетін және аурулардың жиынтық түрлеріне төзімді селекциялық бағалы түрлерін анықтап алудың манызы зор. Осы орайда, ҚазККШҒЗИ-да жыл сайын қызанақтың әр түрлі аймақтардан алынған коллекциялық сортүлгілерін зерттеу жұмыстары ұдайы жүргізіледі. Барлық сортүлгілер 2-3 жыл қатарынан зерттеліп, оларға ауа-райының әр түрлі болатын жыл сайынғы жағдайлары ескеріліп, баға беріледі. Негізгі бағыт тек қана өнімділік емес, сонымен бірге дәмділік пен өнімнің алыну мерзімі ескеріледі. Зерттеулерде әртүрлі биологиялық және шаруашылық-бағалы белгілердің көптеген әралуан түрлері болды: бақылауға фенофаза өту жылдамдығы (өскін-гүлдеу, гүлдеу-пісіп жетілу), өсімдік түрі және оның габитусы, гүл шоғы түрі, жемістердің пішіні, мөлшері, түсі , бөлікшелері, өнімі алынды. Бірнеше шаруашылық-бағалы белгілерді (тез пісушілік, өнімділік, жемістердің сапасы) біріктіретін жоғарытектік түрлер іріктеліп алынады [34, 35, 36, 37 38, 39].

Коллекциялық қызанақ сортүлгілерінің ішінен тез пісетін түрлері ерекшіленді, олардын өніп-пісіп жетілу мерзімі 98-110 тәулік , орташа мерзімде 111-115 тәулік, орташадан кеш пісетін түрлер 120 тәуліктен астам болады. Ерте пісетін өсімдіктерде ферментативті қызмет, фотосинтез қарқынды өтеді, пероксидаза құрамы артығырақ болады. Піскен жемістері ерте түзілетін сорттар өнімділігі, жемістері кеш тузілетін сорттарға қарағанда аз болады, бұл олардың гүлдеу-пісіп жетілу кезеңінің қысқалығына байланысты. Бастапқы материалды талдау ата-аналық түрлерді таңдап алуға мүмкіндік береді, олардың өскін-гүлдеу және гүлдеу-пісіп жетілу фазаларының қысқа мерзімдебірлесіп өтуі, ұрпақ бойынша ерте пісетін сорттарды алуға мумкіндік береді. Тез пісетін сорттар Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында тауарлық өнімнің төмен шығымдылығымен сипатталады (76,2-84,4%), осы себепті олар тікелей өндіріске қолдануға аз жарамды болып келеді. Оларды селекцияда тез пісетін бастапқы материал ретінде қолдануға болады. Шығарылатын сорттардың маңызды көсеткіштері болып, негізінен сорттардың тектік ерекшелігіне байланысты болатын олардың жаппай пісушілігі, өз кезегінде негізгі бұтақтағы гүл шоғының түзілу жиілігі, буынтармақтар санымен, гүлдерінің түсуіне байланысты анықталады. Қызанақтың пісушілігі неғұрлым тез өтсе, соғұрлым оны сұрыптағанда еңбек өнімділігі жоғары болады. Комбайнмен жинау кезінде және өнімді келесі өңдеген жағдайда жұмыскерлер саны аз болады. Зерттелген коллекциялық сорттардың ішінде жоғары жаппай тез пісушілігімен детерминантты, жатаған және ергежейлі сорттар ерекшіленді. Жеміс түзілуінің 25 тәулігі ішінде, кейбір сортүлгілерінде 72,5 ден 89,4% жеміс жалпы өнімге шаққанда пісіп жетіледі. Суармалы жерде жарылып кетуге төзімділік кең тараған кемшіліктердің бірі болып табылады. Шетелдік көптеген сорт түрлерінің жемістері жарылғыш келеді.  Баспапқы материалды іріктеуде келесі орында, өнімділік көрсеткіші және жемістің сапасы тұрады. Осы жылы тауарлы жеміс өнімділігі - 49,3-66,0т/га болды [40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47].

Өндіріске жарамды, қызанақ өнімдерін өңдеп алуға шығарылатын сорттардың реңі айқын, қалың және мықты перикарпилі, іші бос болмауы және жемісі сағағынан оңай бөлінетін болуы тиіс. Қолмен жинау кезінде жемісі сағағынан тез айырылмаса, бұл жұмыс өнімділігін нашарлатады және дайын өнім сапасын төмендетеді. Консервілеу өндірісінде, жемістері сағағымен алынған жемістер, стандартқа сәйкес болып саналмайды. Барлық зерттелген сортүлгілерінің 68% сағақтарының бөлінбегені, буынтықтарға бөлінуі анықталған [48, 49, 50, 51, 52, 53, 54].

Өнімнің көлемі мен оның сапасы кең ауқымда тауарлық сапасы, химиялық құрамы, тағамдық құндылығы, тасымалдауға, сақтауға және қайта өңдеуге жарамдылығымен түсіндіріледі. Өнімнің осындай көрсеткіштері ең алдымен сорттың тұқым қуалаушылық қасиеттеріне байланысты болады. Сорттың қасиеттері толығымен қалыптасуы үшін, оларды ұтымды, ғылыми негізде дәлелденген жолмен аудандастыру керек.

Тек осы жағдайда ғана бұл дақылдардың өндірісі экономикалық және технологиялық тұрғыдан тиімді болады [55, 56, 5, 58, 59, 60].

Осы мәселені шешу үшін құрылып, жұмыс істеп жатқан көптеген ғылыми-зерттеу институттары, аймақтық тәжірибе станциялары, қойылған керекті талаптарға сай келетін сорттарды шығарып, олардың өсіру технологиясын зерттеп, өндіріске дайындайды.

Жаңа сорттарын сынау үшін республиканың барлық аймақтарында сорт-сынау участоктар орналасқан.

Осындай ғылыми-зерттеу институттарынан, аймақтық тәжірибе станцияларынан, сорттық сынау бөлтектерінен құрылған республикалық жүйе – біріншіден, әрбір аймақтың топырақ-ауа райы жағдайларына үйлесетін сорттарды таңдап-орналастырып, екіншіден, жоғарғы сапалы өнім алуды қамтамасыз ететін агротехниканы таңдап алады.

Жемістер мен көкөністердің қысқы сорттары сақтауға төзімді келеді, күзгі сорттарының сақтауға төзімділігі одан біраз төменірек, ал жаздық сорттары тек қысқа мерзімді сақтауға ғана жарамды болады.

Сорттарды аудандастыру мен қатар, әрбір аймақта өз жағдайына үйлесімді, қолайлы дақылдар мен сорттарды өсіруге мамандандыру керек.

Сорттың негізгі сипаттамасы, оның дәмдік қасиеттерінің негізі жемістеріндегі құрғақ заттар мөлшері болып табылады, бұл көрсеткіш - 5,0-6,0% болуы тиіс. Құрамында құрғақ заттарының мөлшері жоғары сорттар жаңа піскен кезде ғана емес, сонымен бірге консерві өнімдерін жасауға пайдалануда құнды болып келеді. Жемістеріндегі құрғақ заттарың шығымының 1% артуы, дайын өнім шығымын қызанақ пастасы, пюре-қызанақты 15-20% арттырады [10, 47, 61, 62, 63, 64].

Қызанақ аскорбин қышқылының негізгі көзі болып табылады. Біздің жағдайда ең жақсы үлгілерде аскорбин қышқылының орташа көрсеткіштері - 19-28 мг% болды. Кейбір жекешеленген көрсеткіштері бойынша алынған үлгілердің дәмділігі жақсы болды, оларды келешекте қызанақ селекциясында жемістердің биохимиялық құрамын жақсарту үшін, бастапқы материал ретінде алуға болады.

Қызанақтың будандарын, кең тараған ауруларға (ВТМ-ге) төзімділігін бағалау табиғи жайда 5 балл жүйесі бойынша есптеу жолымен жүргізілді.

Қызанақ сортүлгілерін жан-жақты зерттеу нәтижесінде келешек селекция үшін бастапқы материал алынатын болады: ол - тез пісушілік, жаппай пісушілік, биохимиялық құрамы жақсы, жемістері өнімі тауарлығына сәйкес, ыстыққа және ауруларға төзімді болатын болады [38, 44, 64, 65, 66, 67].

Қызанақ егістігіне себуге жоғары сапалы тұқымды пайдалану мол өнім алудың басты кепілінің бірі болып табылатыны айтады. Тұқымдық материал тазалығы, өнгіштігі, өсу энергиясы, шаруашылық жарамдылығы сияқты сортқа тән сапаға жауап беруі керек. Тұқым тұқымқуалаушылық қасиеттер мен белгілерді барынша толық беріп отырады. Жақсы сұрыпталған сорт өзінің тұқымқуалаушылық қасиетін бірнеше ұрпақ бойына сақтайды, алайда репродукциялау кезінде тұқымдық материалдың сапасы төмендеуі мүмкін. Тұқым өнімділігі технологиямен ғана анықталмайды, сондай-ақ жеміс салмағы бойынша тұқым шығымдылығы мен камера саны, жеміс пішініне байланысты болады және 0,15-тен 0,8%-ға аралығында өзгеріп отырады. Жеміс салмағына байланысты тұқым шығымдылығын білу аудан бірлігінің тұқым өнімділігін анықтауда, ал 1000 тұқымның салмағын білу себу мөлшерін анықтауда үлкен мәнге ие. Аталған авторлардың зерттелерінде ҚазККШҒЗИ қызанақ сорттарының тұқым өнімділігі бағаланды. Тәжірибеде тұқымдық жемістердің барынша көп саны Самаладай және Лидер сорттарында болды, бір өсімдікте 16,8-19,6 данадан қалыптасқан. Мечта және Сюрприз сияқты ірі жемісті сорттарында бір өсімдіктегі жемістер саны - 9,8-10,8 дана. Зерттеулер камера саны, жеміс салмағы мен тұқым шаруашылығы арасында қатаң тепе-теңділіктің болмайтындығын көрсетті. Жалпы ірі жемісті көп камералы сорттарда аз камералы сорттарға қарағанда тұқым шығымдылығы жоғары болады. Көп камералы Мечта мен Сюрприз сорттарында тұқым шығымдылығы 0,33-0,36%-ды, үш камералы Заря Восток сортында 0,31%, ал екі камералыда - 0,15-0,30%.

Тұқымның төмен шығымдылығы Новичок, Рассвет және Нарттай сорттарында байқалды (0,21-0,23%) және Янтарь (0,15%) сортындаболды. Тұқымдардың мөлшерінің жеміс салмағы мен ондағы камера санымен байланыстылығы анықталмады. Барынша ірі тұқымдар 2-3 камералы Лидер, Рассвет және Лучезарный (3,7-3,8г) сорттарында, ең майдалары Самаладай, Янтарь, Новичок және Заря Востока (3,15-3,25г) сорттарында болды. Көп камералы ірі жемісті Мечта мен Сюрприз сорттарында 1000 тұқымының салмағы 3,35-3,45г болды. Тұқымдардың өнгіштігі барлық сорттарда жоғары болды және бірінші сұрыпқа сәйкес келді. Авторлардың пікірінше, қызанақ сорттарының өнімдерін жоспарлағанда тұқым шығымдылығының сорттық белгі екендігін және оның сорт ерекшеліктеріне байланысты жеміс салмағының 0,15-0,36% аралығында ауытқитындығын ескеру керек.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің қазіргі кездегі деңгейіне сай сортқа көп мән беріледі. Бір сорттың бойында барынша жоғары өнімділік, қысқа мерзімде пісіп үлгеру, қолайсыз жағдайларға, құрғақшылыққа, ауруларға және басқа да жағдайларға төзімділік сияқты қасиеттер болуы қажет.

Сорт шығару үшін оның қандай болу керектігін, өнімділігінің өлшемдерін, жемістерінің сапасын, қолайсыз жағдайларға төзімділігін жоспарлау, пісуі өлшемдерін анықтау, сондай-ақ өндіріс пен тұтынушының қажеттілігін ескеру керек. Сорт үлгісі (моделі) морфологиялық, биохимиялық, технологиялық, басқа да көрсеткіштерінің генетикалық детерминанттылығы оңтайландырылған, өсіру жағдайларын жақсарта отырып өнімділігін арттыруды тиімді реттеуге болатын гипотетикалық үлгі болып табылады. Сорт үлгісі (моделі) оны алу тәсілдерімен ғана емес, сондай-ақ оны өсіру жағдайларымен де анықталады. Осыған орай онда өзгергіштігін ескере отырып, жоғары және тұрақты өнім алуға жағдай туғызатын физиологиялық-биохимиялық белгілер, сондай-ақ жемістердің сапасы мен олардың биологиялық құндылығына әсер ететін шаруашылық құнды белгілердің жиынтығы болуы керек. Шын мәнісінде бұрынырақта аудандастырылған сорттарды барлық көрсеткіштері бойынша басып озатын сорт шығару қажет. Көбінесе жинақы, түбі соншалықты биік емес, жемістері дөңгелек, сопақша және шие тәрізді, жеміс сағағы тұсына қарай жасыл бояуы болмайтын, негізгі аурулардың түрлеріне салыстырмалы түрде төзімді, тасымалданғыш, детерминантты сорттарға сұраныс жоғары.

Сорттарға қойылатын талаптарды ескере отырып, ҚазККШҒЗИ селекционер ғалымдары қызанақтың қазақстандық үлгісін (модель) әзірлеп, ұсынды (кесте 1).

Ең жоғарғы өнімділікті, жемістердің оңтайлы сапасы мен өсіріп-өндірудің үнемділігін қамтамасыз ететін агротехниканы пайдалану кезінде қазіргі заманғы шығарылып жатқан сорттардың артықшылықтары анық байқалады. Көшеттерді өсіру, өсімдіктерді отырғызу мерзімдері, тығыздығы мен сұлбасы, тыңайтқыштарды енгізу мөлшері, суару режимдері, өнім жинау жиіліктеріне байланысты арнайы талаптарға байланысты сорттық ерекшеліктері байқалады.

Кесте 1.Ашық танапқа арналған қызанақ сорттары үлгісінің негізгі өлшемдері

Құрастырылған үлгілер бойынша алынған сорттар көшет өсіру кезінде барынша төмен шығынды қажет етеді және технологиялық қасиеттері жоғары болады [41, 43, 45, 46, 47].

2.Технологиялық бөлім

2.1. Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайына сипаттама

Дипломдық жұмыстар  2015-2016 жылдар аралығында Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылық ғылыми-зерттеу институтының Тассай тірек бекетіндегі егіншілік бөлімінің тәлімі егіс алқабында жүргізілді. Тәжірибе жүргізілген аймақ Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ-климаты жағдайы, жер бедері әр түрлі болуымен ерекшеленеді. Ол Түркістан және Торғай аралық ойпатында Бетпақ дала мен Батыс Тянь-Шань тауына дейінгі жазықтық жерлерді қамтиды. Тәжірибе жүргізілген танап ОБМжӨШҒЗИ егіншілік бөлімінің егістік алқабы батыс Тянь-Шань және Талас Алатауының солтүстік-Батыс беткейіндегі жоталардың орта бөлігіндегі бөктерлі таулы жазықтықта орналасқан. Оның абсолютті биіктігі 700 м. деңгейінде .

, Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданының  климаты, топырағы, рельефі, жауын-шашын мөлшері егінге  қолайлы.. Ауданның климат жағдайы тым алуан. Климат ерекшелігі – сенсоляция мен жылу ресурстарының молшылығы. Аймақтың климаты ыстық жазының ұзақтығымен, қысының біршама  қысқалығымен сипатталады. 10⁰С-ден жоғары жылы температуралардың жиынтығы 3200-4200⁰ аралығында ауытқиды. Теңіз деңгейінен биіктігіне, рельефіне және беткейлердің экспозициясына қарай жауын-шашынның жылдық жиынтығы үлкен шекте – 400 миллиметрден 900 миллиметрге дейін ауытқиды. 10⁰С-ден жоғары температуралы кезеңде жауын-шашын 130-250 миллиметр мөлшерінде болады. Тау бөктелерінде 400-700 миллиметр және оданда жоғары. . Алайда жауын-шашын тұрақты емес, кейбір жылдары оның мөлшері ауытқып тұрады. Жауын-шашынмен нашар қамтамасыз етілетін аудандарда (жазықта) мейлінше қуаңшылық жылдары жыл ішінде 80-100 миллиметр болады, бұған керісінше, аса ылғалды жылдары 300-400 миллиметрге дейін жетеді, таулы аудандардағы жауышн-шашын тиісінше 300-500 миллиметрден 1000-1400 миллиметрге дейін ауытқиды. Жауын-шашын мейлінше көп болатын екі кезең бар: ол – көктем мен күз. Жауын-шашынның ең көп болатын кезі – наурыз бен сәуір, ең аз (5-7%) болатын кезі – жаз. Күздің бірінші жартысы құрғақ келеді. Қысқы – көктемгі жауын-шашын жылдық мөлшердің 70-80% болады. Суықсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 185-200 күн .

Аймақтың жер бедері Батыс Тянь-Шань тауының маңындағы адырлы бұйратты жазық болып келеді. Еңкіс жазыққа ұласатын жерлердің салыстырмалы биіктігі 10-20 м аралығында ауытқиды.

Жалпы климат өте көп өзгергіштігімен, көп мөлшердегі жылуымен, мол жарығымен, ұзаққа созылатын суықсыз кезеңімен, ерте көктемдегі көп түсетін жауын-шашынымен ерекшеленеді. Жылдық жауын шашын мөлшері 464-597мм. Климатқа тән ерекшелік - бұл жылдық жауын- шашын мөлшерінің 80-90 пайызы күзгі- қысқы көктемгі мезгілдерде (қыркүйек-мамыр) түсуі. Көпжылдық мәліметтер бойынша жылдық жауын шашын мөлшері 530мм құраса, 2015жылы бұл көрсеткіш 597мм, ал 2016  жылы 464,7мм жауын шашын түскендігін Шымкент Агрометеостанциясы мәліметтері растайды (кесте-1). Шаруашылықта 2015 жылы көпжылдық орташа мәліметтермен салыстырғанда жыл бойына 45,6 мм жауын-шашын артық түссе, 2016 жылы керісінше 87,3 мм жауын мөлшері аз түсті. Мұндай айырмашылық әсіресе, ауылшаруашылық дақылдарының өсіп дамуы кезеңінде айқын білінеді.

Аймақта жаз ыстық, ауаның орташа температурасы 26,2 С. Ауаның ең жоғары температурасы шілде айында 27,6°С-қа жетеді. Қыс-ұзақ,  қарлы,   қаңтар  айының  орташа  температурасы  -3,6°С,  ал  ең төменгісі - 30°С.

Тұрақты қар жамылғысының ерте түсетін мерзімі қазан айының соңғы онкүндігі, ал еруінің соңғы күндері 30 наурыз. Қар қалыңдығының ең жоғары биіктігі 40см. Қыс мерзіміндегі тұрақты қар жамылғысы 76 пайызды құрайды.

Көпжылдық мәліметтер бойынша орташа есеппен қарағанда жыл бойына шамамен тәуліктік температура 11,3 °С құрайды, 2015 жыл орташа көпжылдық мәліметтерге қарағанда ауаның тәуліктік температурасы 12,7°С-ге, 2016 жылы 12,3 °С болды (2-кесте).. Бұл көрсеткіш орташа көпжылдық мәліметтерге қарағанда 1,4°С артық нәтиже байқатты., ең ыстық ай 2015 жылдағы шілде айы болып табылды. Мұнда орташа ауа температурасы 25,8⁰С сынап бағанасын көрсетті. Аязды кезеңнің ұзақтығы орташа 165 тәулік. Соңғы суықтар сәуір айының басында тоқтайды және қазан айының соңында қайта басталады [18-19].

Күз және қыс кезеңінде түсетін (жаңбыр, қар түрінде) ылғал жылдық жауын-шашынның 40-50, көктемгі- 30-35, жазғы – 15-25 пайызын құрайды.

Шілде, тамыз, қыркүйек айларында түсетін жауын- шашынның аз болуы топырақ ылғалына айтарлықтай әсер етпейді.

Жаз кезеңіндегі ауаның шамадан тыс құрғақшылығы мен жауын-шашынның өте аз болуы топырақтың көп құрғауына және оның ылғалының ең төменгі шегіне жетуіне себепші болады. Сондықтан да ылғалды көп талап ететін ауылшаруашылық дақылдарын суармалы танаптарда орналастырған дұрыс (кесте1, 2).

Кесте 1 - Зерттеу жүргізілген жылдардағы жауын-шашынның орташа мөлшері , мм

Кесте 2 - Зерттеу жүргізілген жылдардағы салыстырмалы жылы кезеңдердегі  ауаның тауліктік температурасы,°С

Ауданның топырағы сазды тегіс жазықтардың үстінгі беті алуан түрлі сұр топырақпен бүктелген. Олардың ең жақсысы – ашық түсті сұр топырақ. Жер биіктеген сайын топырақтың айырмашалығы, жалпы алғанда аймақтықтүрін сақтай отырып, бірте-бірте өзгере береді: әдеттегі сұр топырақ, қара сұр топырақ, қоңыр, қара топырақ және ақыры шалғынның топырағы. Осы факторларға қарай ауыл шаруашылығын өркендету жағдайлары да өзгереді. Тау бөктерлеріндегі табиғат жағдайы – суармалы егіншілік үшін, жоғарғы жақ тәлімі егіншілік үшін ерекше қолайлы келеді. Ылғалды белдеуден кейін, бір саты төмен тау бөктерлерінде әжептеуір айқын рельефті, ылғалы орташа ғана тәлімі жер белдеуі орналасқан. Мұндағы беткі қабатта таулы дала топырағегіншілік үшін ерекше қолайлы келеді. Ылғалды белдеуден кейін, бір саты төмен тау бөктерлерінде әжептеуір айқын рельефті, ылғалы орташа ғана тәлімі жер белдеуі орналасқан. Мұндағы беткі қабатта таулы дала топырағы, ашық түсті және әдеттегі сұр топырақ жатыр

Тәжірибе жүргізілген  егіс алқабының топырағы  тұзсыз және сортаң емес, топырақтың тұздылығы жалпы жойылған, ол 0,06% аспайды (кесте 3).

Кесте 3 - Тәжірибе жайының топырағының химия – физикалық қасиеті

Мерзімінде және жоғары сапада өңделген топырақ күздік дақылдардан жоғары өнім алудың бірден-бір дұрыс жолы. Топырақты өңдегенде құрылымы төмендеген беткі қабаттың орнына органикалық қалдықтарға бай, қоректік заттар қоры анағұрлым көп төменгі қабат ауысып түседі. Мұндай жағдайда аэробты микроорганизмдердің белсенділігі артып, органикалық заттардың минералдануы күшейеді. Сонымен топырақты қөңдеу арқылы оның қабаттарына ылғал, ауа және қажетті қоректік заттардың қорын молайтуға болады.

Егілетін дақылға қолайлы жағдай туғызу үшін машиналармен өңдегіш құралдары арқылы топыраққа механикалық әсер етуді топырақты өңдеу деп аталады.

Топырақты өңдеуде органикалық және минералдық тыңайтқыштарды ендіруге, көпжылдық шөп пен сабан түптерін, сондай-ақ топырақтың жоғарғы қабатында, аңызда, арам шөптерде болатын зиянкестер мен өсімдік ауруларының тұқымдарын жауып, әрі тұншықтырады.

Егіншіліктің ұзақ жылғыц тарихында өңдеу тәсілдері мен құралдары қарапайым түріне бастап, осы заманғы топырақты өңдейтін құралдар мен машиналарға дейін үлкен өзгерістерден өтті

Өңдеу жұмысы ең алдымен топырақта өтетін физикалық, химиялық және биологиялық процестердің жоғары қарқынды жүруі әсер етеді және олардың топырақтағы өзгерістері мәдени өсімдіктер үшін қолайлы жағдайларды жасайды. Яғни су және қоректік заттар өсімдікке тікелей топырақ арқылы бірігіп әсер етеді. Өңдеудің көмегімен ылғалы мол аудандардағы артық ылғалды жинауға болады. Арам шөптермен күресуде топырақты өңдеудің роліне баға жетпейді. Танапқа себілетін тұқымдық дән топырақтағы барлық керекті факторларды тиімді түрде бойына сіңіре отырып, көктеп шығатындай және толысып өсетіндей етіп өңдеу қажет.

Қазіргі егіншіліктегі ғылыми-техникалық прогреске байланысты топырақ өңдеудің тәсілдері мен құралдарының саны тұрақты өсіп келеді. Мұның өзі бір жағынан топырақ құнарлығына қарқынды әсер етуінің қажеттілігінен туса, екінші жағынан құнарлығы тқмендеген топырақтарға да егін егудің қажеттілігінен туып отыр.

Топырақты өңдеуде мынадай міндеттерді орындайды:

1. Мәдени өсімдіктерге қолайлы факторлармен (су, ауа, жылу, қоректік заттар) қамтамасыз ету үшін топырақтың өңделетін қабатына ыңғайлы біркелкі майда түйіршіктер, қолайлы құрылым дайындау.
2. Арам шөптерді жою.
3. Танап топырағына органикалық, минералды тыңайтқыштарды, химиялық мелиоранттарды, улы химикаттарды енгізу.
4. Ылғалы тапшы жағдайда жинап әрі сақтау, ылғалы мол жағдайда танап топыағынан артық ылғалды оптималды түрге келтіру.
5. Топырақ қабатындағы микробиологиялық процестерге қарқынды әсер етумен қоректік заттардың жиналуын, сақталуын жақсарту.
6. Өсімдік шаруашылығындағы дақылдарды зақымдамайтын зиянкестермен ауру қоздырғыштарды жою.
7. Танап топырағына ғылыми негізделген тереңдігіне мәдени дақылдардың тұқымдарын себу.
8. Топырақтың су эрозиясы мен дефляцияға тұрақтылығын арттыру.
9. Шымтопырақты, тың, тыңайтылған танаптағы болмаса қыртысты топырақта өскен көпжылдық шөптер тіршілігін жою.

Топырақ өңдеу тұтас жүйелі технологиялық процесс, мұндағы негізгі операциялар: қопсыту немесе майдалау, жыртылған топырақ қабатын аудару,араластыру, тілгілеу, тегістеу, тығыздау, арам шөп тамырларын қырқу, оларды топырақ бетіне шығару, жалдар мен жүйектерді жасау.

Рельефі. Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі – 117,4 мың шаршы километр.

Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге түседі. Рельефіне қарай ол айқын айырмалы төрт бөлікке бөлінген: солтүстік, оңтүстік-батыс жазықтық, жазықтық-оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Географиялық жағынан облысқа Қызылқұм шөл даласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғары, мойынқұмның батыс шеті, Шу өзенінің төменгі ағысындағы алқап, Бетпақдала шөлінің сазды батыс бөлігі, Қаратау жотасының көпшілік бөлігі және батыс Тянь-Шань бірқатар жоталары қосылады. Қаратау жотасы оңтүстік-шығыстан слотүстік-батысқа қарай облысты екіге – солтүстік және оңтүстік бөліктерге бөліп жатыр.

2.2 Зерттеудің нысандары мен әдістемелері

Зерттеудің басты мақсаты - Қазақстанның оңтүстіктігінің  топырақ-климаты жағдайында қызанақтың аудандастырылған және болашағы зор отандық сортүлгілерін шаруашылық-құнды қасиеттері бойынша кешенді түрде бағалап,үздік көрсеткіштерменерекшеленгенсорттарды (будандарды) өндіріске ұсыну.

Зерттеудің нысандары –Оңтүстік Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында Тассай Тірек пунктінде сұрыпталғанқызанақ дақылының жаңа, болашағызор отандық сортүлгілері. Атап айтқанда, Г-250, Г-224, Г-555, Г-206 будандары және оларды салыстыруға елімізде аудандастырылған Рассвет, Лидер және Сюрприз, Волгоград 5-95, Советский, ранний, ТМК сорттары алынды.

Төменде зерттеулер нысаны болып табылатын қызанақтың сорттары мен будандарының сипаттамасы келтірілді.

Рассвет сорты.Шығу тегі - Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты. Шығару әдістемесі - сорт жыныстық будандастыру әдісімен ары қарайғы өнімділік, сапа және ірі жемістілігі бойынша іріктеу арқылы алынған.

Сипаттамасы: өсімдігі детерминантты типте, жартылай жайылмалы, негізгі өркенінің биіктігі 54-63 см., жапырағы қарапайым, орташа мөлшерде, ашық-жасыл түсті, орташа кеңірдектенген. Гүлшоғыры аралық, құрылымы аралық. Гүлшоғыры 8-9 жапырақтың үстінен, кейінгілері 1-2 жапырақтан кейін салынады. Жемістері шиепішінді және шиепішінді-сопақша (110-125 г). Сорт 106-116 күнде орташа пісетін топта. Өнімділігі 59-63 т/га. Жемістері жарылуға төзімді, піскеннен кейін өсімдікте 12-15 күн бойы үзілмей тұра алады. Құрғақ заттар мөлшері-5,8-6,5%, қанттар-2,8-3,5%, қышқылдылығы - 0,68-0,77%, С дәрумені-17,6-21,8 мг%. Дегустациялық бағасы-4,4 балл. Тұтас күйінде консервілеуге, қайта өңдеуге және алыс жерлерге тасымалдауға жарамды.Пайдалануға рұқсат етілген мерзімі - 2008 жылдан бастап.Авторлары -Курганская Н.В., Романова Л.И., Брюзгина В.В., Нурбаева Э.А.

Г-224 (Венера) – буданы.Шығу тегі - Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты. Шығару әдістемесі - сорт жыныстық будандастыру әдісімен ары қарайғы өнімділік, ерте піскіштігі және дәмдік сапасы бойынша іріктеу арқылы алынған.

Сипаттамасы: өсімдігі детерминантты типте, жартылай жайылмалы, күшті жапырақты, негізгі өркенінің биіктігі 46-48 см. Жапырағы қарапайым, ірі, қою-жасыл түсті, орташа кеңірдектенген. Гүлшоғыры аралық, құрылымы бос. Гүлшоғыры 6-7 жапырақтың үстінен, кейінгілері 1-2 жапырақтан кейін салынады. Жемістері дөңгелек және жалпақ-дөңгелек (119-130 г). Сорт 102-106 күнде ерте-орта мерзімде пісетін топта. Өнімділігі 48-59 т/га. Тауарлылығы -96-98%. Құрғақ заттар мөлшері-6,0-6,5%, қанттар-3,09-3,29%, қышқылдылығы -0,54-0,74%, С дәрумені-18,0-23,5 мг%. Дегустациялық бағасы-4,3 балл.Мемлекеттік сортсынақта.Авторлары - Курганская Н.В., Брюзгина В.В., Нурбаева Э.А.

Г-206 (Мечта) буданы.Шығу тегі - Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты. Шығару әдістемесі - сорт жыныстық будандастыру әдісімен ары қарайғы жемістерінің өнімділігі, ірі жемістілігі, дәмдік сапасы, негізгі ауруларға төзімділігі бойынша іріктеу арқылы алынған. Өсімдігі детерминантты типте, жартылай жайылмалы, орташа жапырақтанған, негізгі өркенінің биіктігі 49-51 см. Жапырағы аралық, орташа мөлшерде, ашық-жасыл түсті, аздап кеңірдектенген. Гүлшоғыры қарапайым, құрылымы бос. Гүлшоғыры 5-6 жапырақтың үстінен, кейінгілері 1-2 жапырақтан кейін салынады. Жемістері дөңгелек жалпақша-дөңгелек (140-160 г). Сорт 114-118 күнде орташа піседі. Өнімділігі 56-63 т/га. Жемістері жарылуға төзімді, салатты бақытты. Құрғақ заттар мөлшері-5,8-6,6%, қанттар-2,88-3,02%, қышқылдылығы - 0,62-0,74%, С дәрумені - 17,6-21,5 мг%. Дегустациялық бағасы - 4,4 балл. Мемлекеттік сортсынақта.Авторлары - Курганская Н.В., Брюзгина В.В., Нурбаева Э.А.

Г-555 (Янтарь) буданы. Шығу тегі - Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу иниституты.Шығару әдісі - сорт шетелдік селекция сорттарыныңтабиғи шатыс мутанттытүрлерін іріктеу арқылы алынған.

Сипаттамасы - детерминанттытүрдегі өсімдік, жартылай жайылыңқы орташа жапырақты, бас сабақтың биіктігі 47-55 см. Жапырағы кәдімгі орташа көлемді, жасыл, орташа қыртысты. Гүл шоғыры қарапайым және аралықты, құрлымы бос. Гүл шоғыры 6-7 жапырақ үстінен қалыптасады одан кейінгідері әр1-2 жапырақ сайын жемістері. Жемістері алхоры тәріздеснемесе алхоры-алмұрттәріздес.Жеміс түсі-қызғылт. Жеміс салмағы-110-115г. Орташапісетін сорт- 110-118 күн. Өнімділігі-56,2-60,1 т/га. Құрғақ заттар мөлшері -6,2-6,4% қанттар- 2,96-3,32%, қышқылдар- 0,58-0,87%, C дәрумені 23,7-26,2 мг%, каротиноидтер - 6,2мг%, дегустациялық бағасы - 4,2 бал. Тұтас жемісімен консервілеуге және өңдеуге жарамды. Мемлекеттік сортсынақта.    

Сюрприз сорты.Шығу тегі- Қазақ картоп жәнекөкөніс шаруашылығы ғылыми- зерттеу иниституты.Шығару әдісі - сорт жыныстық будандастыру, ары қарай өнімділігі ірі жемістілігі және жемістерінің дәмділік сапасы бойынша іріктеп алу әдісімен алынған.

Сипаттамасы - детерминантты түрдегі өсімдік, жартылай жиылыңқы, сабақтарының биіктігі 55-68см. Жапырағы кәдімгі орташа көлемді жабық жасыл, орташақыртысты гүлшоғыры аралықты, құрлымы аралықты. Гүлшоғыры 8-9 жапырақ үстінен қалыптасады,қалғандары әр1-2 жапырақ сайын қалыптпсып отырады. Жемістері домалақ және жалпақ домалақ, түп жағы аздап қырлы болып келеді (130-142г). Орташакеш пісетін сорт-116-125күн. Өнімділігі 55-60т/га. Жемістері шытынауға төзімді, салат ретінде жақсы пайдаланылады. Құрғақ заттар мөлшері 5,68-6,64%, қанттар -2,75-3,10%,қышқылдылығы-0,53-0,67%, С дәрумені-18,48-21,31мг%, дегуетациялық бағасы -4,5балл. Тұтас жемісімен консервілеуге және қайта өңдеуге жарамды.

Лидер сорты.Шығу тегі - Қазақ картоп жәнекөкөніс шаруашылығы ғылыми- зерттеу иниституты. Шығару әдісі - сорт жыныстық будандастыру, ары қарай өнімділігі мен дәмділік сапасына сай таңдалу әдісімен аланған.

Сипаттамасы- детерминатты түрдегі өсімдік жартылай жайылынқы,қатты жапырақтанған, басты сабақтың биіктігі 49-58см,жапырағы арашықты, ірі, жасыл, орташақыртысты. Гүлшоғыры аралықты бос құрлымды. Гүлшоғыр 7-8 жапырақтың үстіненқалыптасады, қалғандары 1-2 жапырақ сайын. Жемістері алхоры тәріздес, қызыл (95-110г) сорт орташа піседі -115-119күн. Өнімділігі 61,7-70,2 т/га тауарлы жемістер шығымы -95,5% жемістері жарылып кетуге төзімді, әмбебап қолданылады құрғақ заттар мөлшері 5,8-7,2% қанттар -0,04- 3,05%, қышқылдылығы-0,49-0,67%, С дәрумені-18,05-22,0мг/%, дегустациялық бағасы-4,3 балл. Тұтас жәшігімен консервілеуге және өңдеуге жарамды. Мемлекеттік сортсынақ нәтижесі бойынша жаңа сорт ретінде пайдалануға рұқсат етілген.

Г-250 (Таншолпан) буданы. Ортадан ерте пісетін сорт, вегетациялық кезеңі 101-105 күнді құрайды. Өнімділігі- 45,5-52,7т/га, тауарлы өнім - 44,1-51,5т/га, жемістерінің салмағы - 78-85г, дегустациялық бағасы - 4,4-4,5 балла. Жемістердегі құрғақ заттар мөлшері - 5,93-6,74%, Сдәрумені - 15,6-19,50мг%, жалпықанттар - 3,06-3,22%, қышқылдылық - 0,47-0,53%. Құрғақшылыққа төзімді, жоғары температураларда да жеміс сала береді. Қызанақтың ауруларына төзімді. Шығару әдісі - сорт жыныстық будандастыру, ары қарай өнімділігі, жемістерінің дәмділік сапасы және ерте пісушілігі бойынша іріктеп алу әдісімен шығарылған. Будан балғын күйінде пайдалануға және қайта өңдеуге арналған. Буданның авторлары: Курганская Н.В., Брюзгина В.В., Нурбаева Э.А., Айтбаев Т.Е.

Танаптық тәжірибелер ОБМжӨШҒЗИ-ның көкөніс-бақша дақылдары селекциясы бөлімінің қызанақ тобының стационарында жүргізілді.

Егіс тәжірибелері және зертханалық зерттеулер келесі дәстүрлі классикалық әдістемелер бойынша жүргізілді:

- егіс тәжірибесі әдістемелігі [68];

-көкөніс және бақша шаруашылығындағы тәжірибе жұмыстары әдістемелігі [69];

- көкөніс және бақша шаруашылығындағы физиологиялық зерттеулер әдістемелігі (Белик, 1978);

-алқа тұқымдас көкөністердің топтамасын зерттеу әдістемелігі (Л.,1987);

- қызанақтың ауруларға қарсы кешенді төзімділігін зерттеу әдістері [70];

- фитопатологиялық зерттеулердің негізгі әдістемелері [71];

- көкөніс дақылдарының сорттары және гетерозистік будандарын сурыптау әдістемелігі [72];

- көкөніс дақылдарының селекциясы және тұқым шаруашылығы әдістемеліксілтемесі[73].

Фенологиялық бақылаулар кезінде қызанақтың келесі фенологиялық кезеңдері (фазалары) есепке алынды: көшеттік кезең, жаппай гүлдеу, өсімдіктердің жаппай жеміс байлауы. Мұнда Руденко әдісі қолданылды [74, 75].

Биометриялық зерттеулер кезінде есепке алу фенологиялық бақылаулар жүргізілген кезеңдерде (фазаларда) жүргізілді.

Биометриялық зерттеулерді жүргізу үшін тәжірибе бөлекшелерінде қатарынан қоректену алаңы бірдей 10-25 өсімдіктен тұратын 5 нүкте айқындалды. Келесі көрсеткіштер есепке алынды: қызанақ өсімдіктерінің биіктігі, сабақ саны, жалпы салмағы, жапырақтар саны, жапырақтардың массасы және көлемі, бір түптегі жемістер саны және олардың массасы, 1 гектардан өнімділік.

Қызанақтың өнімділігін есептеу тәжірибенің әр қайталануында оның құрылымын анықтаумен бірге жаппай әдісімен жүргізілді.

Қызанақтың жемістерінің биохимиялық құрамы дақылдың сорттарының ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, қызанақтың сапалық көрсеткіштеріне төмендегі әдістерменанықталды:

- құрғақ зат - таразылау әдісімен (кептірумен);

- жалпы қант - Бертран бойынша;

- С дәрумені - Мурри бойынша;

- жемістердің қышқылдылығы - 0,1н NaOH титрлеу әдісімен;

- нитраттар - потенциометрлік (ионселективті электродтар қолдану) [76, 77, 78, 79, 80].

Қызанақтың жаңа сортүлгілерініңқайта өңдеуге жарамдылығын бағалау үшін ОБМжӨШҒЗИ эксперименталдық зертханасындажемістерді қайта өңдеу жүргізілді.

Тәжірибедегі қызанақ дақылының агротехникасы Қазақстанның оңтүстік - тау етегі аймағы үшін қолданылатын институттың  ұсынымдарына сәйкес жүзеге асырылды [81]. Қызанақ дақылының көшеттерін отырғызу сұлбасы - 70 х 30см, көшеттерді ашық танапқа отырғызу мерзімі – сәуір айының соңы мен мамыр айының басы.

Тәжірибелерді жүргізудің нәтижесінде алынған эксперименттік мәліметтерге дисперсиялық талдау әдісі қолданыла отырып, математикалық жолмен өңделіп Доспеховтың әдістемесіне сәйкес жүргізілді [68].

3.Зерттеу нәтижелері

3.1.Қызанақ сорттары мен будандарына фенологиялық байқаулар мен  биометриялық өлшемдер жүргізу

Көкөніс дақылдарының әрқайсысы, оның ішінде қызанақ дақылы да әртүрлі пісу мерзімдерімен ерекшеленеді. Тиісінше, әрбір сорттардың және будандардың ерекше вегетациялық кезеңдері болады. Олардың фенологиялық кезеңдерінің өтуі әртүрлі болып келеді.

Жоғарыдағы аталған мәселелердің маңыздылығын ескере отырып, біз өз зерттеулерімізде қызанақтың сыналған сортүлгілерініңфенологиялық кезеңдеріне арнайы байқаулар жүргіздік.

Селекциялық тәжірибе танаптарында қызанақтың әртүрлі сортүлгілеріне фенологиялық бақылаулар дәстүрлі классикалықәдістемелерге сәйкес жүргізілді.

Бірінші кезеңде қызанақтың көшетін алу үшін тұқым арнайыкөшеттіктерге себілді. Тұқымдысебу уақыты сәуір айының бірінші онкүндігінде жүргізілді. Сол егілген тұқымнан өскіндер пайда болды. Осы фенологиялық фазадан кейінбірінші нағыз жапырақ пайда болды. Содан кейін қызанақ өсімдіктерінде гүлшоғыр пайда болып, гүлдеу кезеңі болды. Вегетациялық кезеңнің екінші жартысында қызанақтың бастапқы және жаппай гүлдеуі, содан соң жемістер байлауы және жемістердің пісуінің әртүрлі кезеңдері байқалды. Тамыз айында қызанақ дақылының өнімін жаппай жинау басталды. Қызанақтың зерттелген сортүлгілерінің осы аталған фенологиялық фазалары бойынша жүргізілген фенологиялық байқауларының нәтижесікестеде берілді(кесте 7).

Фенологиялық бақылау мәліметтері қызанақ сортүлгілерінің фенологиялық кезеңдер бойынша біршама айырмашылықтары бар екенін көрсетті. Барлық сорттар мен будандардың тұқымдары бір мезгілде, атап айтқанда 16-сәуірде (16.04) егілді.

Көшеттіктерде алғашқы өскіндер (10%) төмендегідей әртүрлі мерзімде пайда болды: Рассвет (стандартты сорт) - 19.04; Лидер - 23.04;Сюрприз - 26.04; Г-555 буданы -20.04; Г-206 буданы - 22.04; Г-250 буданы -16.04; Г-224 буданы - 17.04. Көшеттіктердегіжаппай өскіндер де (75%) әртүрлі мерзімде пайда болды: Рассвет - 30.04; Лидер - 06.05;Сюрприз - 08.05; Г-555 буданы - 02.05; Г-206 буданы - 05.05; Г-250 буданы - 27.04; Г-224 буданы - 28.04.

Бірінші нағыз жапырақтың алғашқы және жаппай пайда болуықызанақтың сортүлгілері бойынша мынадай мерзімдерді қамтыды: Рассвет (стандартты сорт) - 14.05 (алғашқы) және 24.05 (жаппай); Лидер - 19.05 және 29.05;Сюрприз - 20.05 және 31.05; Г-555 буданы - 16.05 және 26.05; Г-206 буданы - 17.05 және 28.05; Г-250 буданы - 10.05 және 22.05; Г-224 буданы - 12.04және 23.05.

Қызанақ сортүлгілерінің гүлдеу фенологиялық кезеңі де әртүрлі мерзімдерге тура келді:Рассвет (стандартты сорт) - 24.06; Лидер - 08.07;Сюрприз - 13.07; Г-555 буданы - 29.06; Г-206 буданы - 03.07; Г-250 буданы - 15.06; Г-224 буданы - 20.06. Гүлдеу кезеңі маусым айының ортасынан шілде айының ортасына дейін, яғни 1 айға созылды.

Қызанақ жемістерінің толық биологиялық пісуі әртүрлі мерзімде белгіленді: Рассвет - 12.08; Лидер - 24.08;Сюрприз - 25.08; Г-555 буданы - 21.08; Г-206 буданы - 22.08; Г-250 буданы - 08.08; Г-224 буданы - 10.08. Бұл мәліметтерден көрінгендей, жемістердің пісуі бойынша сортүлгілердің арасындағы айырмашылық екі-үш аптаға дейін жетті.

Өнімді жаппай жинау кезеңі қызанақтың сорттары мен будандары бойынша мынадай мерзімдерде басталды:Рассвет - 19.08; Лидер - 10.09;Сюрприз - 12.09; Г-555 буданы - 05.09; Г-206 буданы - 08.09; Г-250 буданы - 15.08; Г-224 буданы - 16.08. Жылу сүйгіш қызанақ дақылы үшін өнімнің ертерек пісіп, күзгі суық түскенше мүмкіндігінше толық жинаудың маңызы зор. Қазақстанның оңтүстік-шығысының тау бөктерінде күзгі суық қыркүйек айының үшінші онкүндігінде, ал кейбір жылдары екінші онкүндігінде келіп, жемістерді үсік шалады. Яғни қызанақ өнімінің басым бөлігі жарамсыз болып қалады да, шаруа қожалықтарының көктем және жаз айларындағы еңбегі зая кетеді, шығынға ұшырайды.

Қызанақ сортүлгілерінің вегетациялық кезеңінің ұзақтығына талдау жасайтын болсақ, ерте өнімділігі көрсеткіштері бойынша Г-250 және Г-224 будандары ерекшеленді. Тұқым өніп шыққаннан жемістері өнім бергенге дейінгі жалпы күндер саны жаңадан сұрыпталған Г-250 буданында 114 тәулікті, Г-224 буданында 115, Рассвет сортында 116, Г-555 буданында 117, Г-206 буданында 122, Лидер сортында 123, Сюрприз сортында 121 тәулікті құрады. Тәжірибеде алынған көрсеткіштер бойынша Г-250, Г-224 будандары ортадан ерте, Рассвет сорты және Г-555 буданыкеш, Г-206 буданы мен Лидер және Сюрприз сорттары өте кеш мерзімдерде пісетін сорттарға жататындығын көрсетеді. Осы алынған мәліметтерді қызанақ сорттары мен будандарын өсіру үшін таңдағанда ескеру қажеттігі туындайды.

Көкөніс өсімдіктерінің, солардың қатарында қызанақ өсімдіктерінің өсіп-даму қарқындылығы,биомасса қалыптастыру деңгейі көп жағдайда алынатын өнімге тікелей әсер етеді. Сондықтан өсімдіктерге биометриялық зерттеулержүргізу тәжірибе егістіктеріндеатқарылатын міндетті жұмыстардың бірі болып табылады. Осыған орай, қызанақдақылының селекциялық көшеттіктерінде сыналған жеті сортүлгілерге биометриялық зерттеулер жүргізілді. Осыөлшемдердің нәтижелерітөмендегі кесте 8 келтірілді.

Өсімдіктердің биіктігі бойынша сыналған қызанақ сортүлгілері мынадай көрсеткіштерді көрсетті (см): Рассвет (сорт-стандарт) - 54,6; Лидер - 55,1;Сюрприз - 56,4; Г-555 буданы - 55,0; Г-206 буданы - 55,6; Г-250 буданы - 55,9; Г-224 буданы - 49,6. Мәліметтер бойынша ең бойшаң өсімдіктер Сюрприз сорты бойынша, ал ең аласаөсімдіктер Г-224 буданы бойынша байқалды.

Жапырақтардың жалпы көлемі фотосинтез процесіне әсер ететіндіктен маңызды орын алады. Жапырақтардың бір өсімдіктегі саны бойынша қызанақ сортүлгілерінде мынадай көрсеткіштер байқалды (дана): Рассвет (сорт-стандарт) - 15,5; Лидер - 17,1;Сюрприз - 15,6; Г-555 буданы - 18,0; Г-206 буданы - 14,7; Г-250 буданы - 17,0; Г-224 буданы - 16,3. Мәліметтер бойынша ең жапырақты өсімдіктер Г-555 буданы бойынша, ал ең жапырағы азөсімдіктер Г-206 буданы бойынша байқалды.

Бір өсімдіктегі сабақтардың саны бойынша қызанақ сортүлгілерінде мынадай көрсеткіштер болды (дана): Рассвет (сорт-стандарт) - 3,6; Лидер - 2,8;Сюрприз -2,7; Г-555 буданы - 2,8; Г-206 буданы -2,8; Г-250 буданы - 3,3; Г-224 буданы - 3,3.

Биометриялық зерттеулер жүргізген кезеңде қызанақтың зерттелген сортүлгілері бір өсімдікте төмендегі мөлшерде жеміс салды (дана): Рассвет (сорт-стандарт) - 11,3; Лидер - 18,4;Сюрприз - 10,0; Г-555 буданы - 17,1; Г-206 буданы - 12,2; Г-250 буданы - 15,4; Г-224 буданы - 16,2.

Сонымен, қорыта келгенде, сыналған 7 қызанақ сортүлгілері вегетациялық кезеңдері және биометриялық өлшемдері бойынша бір бірінен біршама ерекшеленеді.

3.2.Қызанақ дақылының жаңа сорттары мен будандарының морфологиялық ерекшеліктері

Көкөніс дақылдарының, солардың санатына қосылатын қызанақөсімдіктерінің морфологиялық ерекшеліктері аса маңызды болып табылады. Себебі морфологиялық көрсеткіштер өсімдіктердің өсіп - өну жағдайына үлкен әсерін тигізеді. Өсімдіктің қоршаған ортаның ауа райына бейімделуі, зиянкестер мен ауруларға төзімді болуы, минералдық қоректену жағдайы, биомасса қалыптастыруы, өнімділік деңгейі мен сапалық көрсеткіштері морфологиялық ерекшеліктерге тығыз байланысты. Осыған байланысты біз өз зерттеулерімізде қызанақтың әртүрлі сорттары мен будандарының морфологиялық ерекшеліктеріне толық сипаттама жүргіздік. Қызанақ сортүлгілерінің морфологиялық көрсеткіштері туралы мәліметтер төмендегі кестеде келтірілді (кесте 9).

Өсімдіктердің типі бойынша детерминантты типке барлық зерттелген қызанақтар сорттары мен будандары жататыны анықталды. Ал енді осы сыналған сортүлгілері ішінде Сюрприз және Лидер сорттары жартылай жиылыңқы болып келеді.

Өсімдік сабағының биіктігі бойынша сортүлгілер мынадай көрсеткіштерге ие болды: Сюрприз - 55-68 см, Таңшолпан - 56-65 см, Рассвет - 54-63 см, Лидер - 49-58 см, Янтарь - 47-55 см, Мечта - 49-51 см, Венера - 46-48 см. Бұл жерде Сюрприз, Таңшолпан және Рассвет сорттарының бойшаң болғанын айтып өткен орынды.

Өсімдіктің жапырақтарының көлемі, құрылымы және пішіні фотосинез процесінде аса маңызды рөл атқарады. Жапырақтардыңморфологиясы бойынша тәжірибедегі қызанақ сортүлгілерінің мынадай ерекшеліктері болды:Г-555 (Янтарь) - жапырағы кәдімгі орташа көлемді, жасыл, орташа қыртысты; Сюрприз - жапырағы кәдімгі орташа көлемді, жабық, жасыл; Лидер-жапырағы арашықты, ірі, жасыл; Рассвет (стандарт) - ашық-жасыл түсті; Г-224 (Венера) - қою-жасыл түсті; Г-206 (Мечта) - ашық-жасыл түсті; Г-250 (Таншолпан) - орташа көлемді, жасыл, орташа қыртысты.

Гүлдерінің құрылымы бойынша зерттелген сортүлгілерде мынадай ерекшеліктер болды: Г-555 (Янтарь) -гүл шоғыры қарапайым және аралық, құрылымы бос; Сюрприз - гүлшоғыры аралық; Лидер- гүлшоғыры аралық; Рассвет (стандарт) -гүлшоғыры аралық; Г-224 (Венера) -гүлшоғыры аралық; Г-206 (Мечта) -гүлшоғыры қарапайым; Г-250 (Таншолпан) -гүлшоғыры қарапайым, аралық.

Қызанақтың өнімдік мүшесі - оныңжемісі. Селекциялық көшеттіктерде сыналған қызанақ сорттары мен будандары жемістерінің түр-түсі, пішіні, мөлшері бойынша бір-бірінен қатты ерекшеленді. Атап айтқанда, сортүлгілер мынадай жемістерді қалыптастырды: Г-555 (Янтарь) -алхоры, алмұрт тәріздесжемісінің түсі сары; Сюрприз - жемістері домалақ және жалпақ домалақ, түп жағы аздап қырлы; Лидер- жемістері алхоры тәріздес; Рассвет - шие пішінді-сопақша; Г-224 (Венера); Г-206 (Мечта)- дөңгелек және жалпақ-дөңгелек; Г-250(Таңшолпан) - жемістері ұзынша келген, алмұрт тәрізді.

Сонымен, біздің тәжірибелерімізде селекциялық көшеттіктерде сыналған қызанақтың жаңа сортүлгілері өздерінің әртүрлі морфологиялық белгілерімен ерекшеленеді. Олардың бұл ерекшеліктерін селекциялық жұмыстарда және өндірісте өсіру барысында агротехнологиялық шараларды жүргізгенде ескеру қажет.

3.3 Қызанақтың жаңа сорттары мен будандарының дақылдың негізгі ауруларына төзімділігі.

Қызанақ дақылының өсімдіктері нәзік, шырынды, хош иісті болғандықтан көптеген аурулармен және зиянкестермен залалданады. Бұл жерде әсіресе аурулардың тигізетін зияны үлкен. Қызанақ дақылы әртүрлі саңырауқұлақ, бактериялық және вирус ауруларымен ауырады. Төменде Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында жиі кездесетін қызанақ дақылының аурулары жайында мәліметтер беріліп отыр.

Макроспориоз. Бұл қызанақ дақылының кең тараған, жиі кездесетін саңырауқұлақ ауруы. Қызанақтыңбарлық дерлік мүшелерін зақымдайды. Жапырақтарда дөңгелек, қоңыр түсті, ойдым-ойдым дақтар пайда бола бастайды. Жемістерінде ояң-ойыс қоңыр дақтар пайда болады, олардың астындағы ұлпаларды шытынап, жарылып кетеді. Саңырауқұлақтар тұқымда және дақылдың қалдықтарында қыстайды және сақталады.

Фитофтороз. Бұл - Қазақстанда кең тараған саңырауқұлақтық ауру, алқа тұқымдас дақылдардың барлығын залалдайды. Фитофтороз қызанаққа ашық танапта да, жылыжайда да зиян келтіреді. Бұл ауру әсіресе күзгі мерзімге қарай, ылғалды ауа райына байланысты кең таралады. Фитофтороз негізінен қызанақтың жемістерін, жауын-шашын көп болған жағдайда жапырақтары мен сабақтарын да залалдайды. Қызанақ фитофторозбен картоп дақылы арқылы залалданады. Сондықтан ауыспалы егістікте қызанақты картоптан кейін орналастырмау керек.

Бактериялық қара дақ. Қызанақ жапырақтарында ұсақ майлы дақтар пайда болады, олар біртіндеп үлкейіп, қарая түседі. Жапырақтар кеуіп,семе бастайды. Осы кезде қарсы күрес жүргізілмесе жемістерінің сыртқы бетінде қарауытқан дөңес, ылғалды, сақина тәріздес дақтар пайда бола бастайды. Қызанақтың піскен жемістерінде дақтың астындағы қабықтарына ұлпалары шіри бастайды. Қара дақ ауруын қоздыратын бактериялар зақымданған қызанақ сабақтарының қалдықтарында қыстайды.

Бактериялық обыр.Бұл өте зиянды аурулардың бірі болып табылады. Буыны қатқан дақылда ауру бір жағынан сему мен сызықшалар пайда болу, жапырақтың бетінде сабақшалар пайда болу, жапырақтың сабақшаларында және дақылдың сабақтарында кішкене шіріктер пайда болу түрінде білінеді. Қызанақ жемісінде сырттай қарағанда, аурудың белгілері байқалмауы мүмкін, бірақ жемісінің ішінде шірік дами береді. Инфекция тұқымда және дақылдың қалдықтарында сақталады.

Мозаика.Бұл вирусты ауру болып саналады. Ауру вирустар арқылы тарайды. Ауырған қызанақ өсімдігінің жапырақтарыныңтүстері мозаикалы (теңбілді) түстерінен анық көрінеді. Вирустар тұқымда және ауру өсімдіктердің шырындарында сақталады.

Стрик. Қызанақтың жапырақтарында бурыл түсті және қоңыр дақтар пайда болады. Өсімдіктің сабақтарында, сабақшаларында және жеміс сабақшаларында қонырқай қызғылтым жолақтар, сызықтар пайда болады. Қызанақ жемістерінде қонырқай сызықтар және бұрышты жылтырауық дақтар пайда болады. Ауру тұқыммен және ауру өсімдіктердің шырындары арқылы таралады.

Столбур. Бұл вирус ауруымен қызанақ дақылы ашық танапта ауырады. Ауаның қатты құрғақтығы және шектен тыс ыстықтығықызанақтың столбурмен ауыруына әкеліп соқтырады. Гүлшелері үлкейіп, қоныраулар тәрізді пішінге айналады, аналықтар мен аталықтарының формасы өзгереді. Жемістері біркелкі піспейді, қатайып тағамға пайдасыз, дәмсіз болып қалады. Столбурдың вирусы шырмауықты, сарықалумен, шашыратқы және басқа да арамшөптерді зақымдайды, солардан барып жәндіктер арқылы қызанақтарды зақымдайды.

Жемістің төбе шірігі. Барлық жерлерде кездесетін ауру. Қызанақтың жемістерін олар пісе бастаған уақытта залалдайды. Жемістің төбе шірігі ауруы екі түрде кездеседі. Бірінші түрі физиологиялық ауру болып саналады.Жемістің төбесінде жайпақ немесе шұңғыл қоңырқай дақ пайда болады. Жеміс бастапқыда қатты болады, кейін жұмсарады, одан әрі дақты өңез басып кетеді. Бұл физиологиялық аурудың пайда болу себебі ылғалдылықтың қатты құбылуына, азот тыңайтқышының көп мөлшерде берілуіне және топырақта кальцийдің жетіспеуіне байланысты. Жемістің төбе шірігінің екінші түрі бактериялық болып табылады. Қызанақ жемісінің төбесінде суланған, бастапқыда сұр-жасыл, кейін қоңырқай дақ пайда болады. Залалданған жеміс төбесі жұмсарып, шіріп кетеді. Бұл бактериялық ауру құрғақ, ыстық ауа райы болғанда дамиды.

Аталған аурулардан бөлек қызанақ дақылын басқа да көптеген саңырауқұлақтық, бактериялық және вирустық ауру түрлері зақымдайды.Олардың қатарына мыналар жатады: қызанақтың жапырақтарының шиырылуы, қызанақ жапырақтарының жіптенуі (жіп тәрізді болуы), қызанақ жапырақтарының қола түстес болуы, қызанақтың сабақ обыры, қызанақтың ақ дағы (септориоз), қызанақтың сұр дағы (фомоз), қызанақтың сұр шірігі, қызанақтың тамыр шірігі. Бірақ бұл аурулар Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында кездеспейді немесе өте сирек кездеседі. Сондықтан ондай аурулар тәжірибе стационарында кездеспеді және, сәйкесінше, біздің зерттеулеріміздің мәліметтеріне енгізілген жоқ.

Көкөніс дақылдарыныңзиянды ауруларымен күресудесорттардың (будандардың) алар орны ерекше. Себебі ауруларға төзімді сорттар қолжетімді және экологиялық қауіпсіз шара болып табылады.Жоғарыда айтылған мәселелерге байланысты, біз диссертациялық жұмыстың міндеттерінің бірі ретінде қызанақтың жаңа сортүлгілерінің дақылдың кең таралған зиянды ауруларына төзімділігін бағаладық. Зерттеу нәтижелері 9-кестеде берілді.

10-кесте. Қызанақ сортүлгілерінің саңырауқұлақ, бактериялық және вирустық ауруларына төзімділігін бағалау нәтижелері

Тәжірибедегі қызанақ сортүлгілерінің егістіктеріне жүргізілген фитосанитарлық мониторинг нәтижесіне сүйенсек, сыналған сорттар мен будандар дақылдың ауруларына салыстырмалы түрде алғанда төзімді болып келеді. Кестедегі мәліметтерге назар аударсақ, өсімдіктердің саңырауқұлақтық, бактериялық және вирустық аурулармен залалдану деңгейі төмен болганын аңғаруға болады.

Қауіпті болып табылатын, химиялық дәрілер қолдану арқылы (фунгицидтер) қолдану арқылы емделмейтін вирустық аурулармен қызанақ сортүлгілерінің залалдануы төмен деңгейде болды. Атап айтқанда, тәжірибедегі сорттар мен будандардың барлық үш вирус ауруларымен (мозаика, столбур, стрик) залалдануы мынадай деңгейде байқалды (%): Г-555 (Янтарь) - 0,6; Сюрприз - 0,3; Лидер - 2,3; Рассвет (стандарт) - 1,7; Г-224 (Венера) - 1,0; Г-206 (Мечта) - 0,4; Г-250 (Таншолпан) - 1,1. Вирустық аурулармен салыстырмалы түрде көп залалданған сортүлгілердің қатарына Рассвет және Лидер сорттары жатады. Тәжірибе алқаптарында вирус ауруларының ішінде столбур кеңірек кездесті. Дегенмен, жалпы алғанда вирус аурулары аз болғанын (0,3-2,3%) атап өткен орынды.

Саңырауқұлақ ауруларының ішінен негізгі екі түрі - макроспориоз және фитофтороз таралғаны анықталды. Селекциялық көшеттікте сыналған қызанақ сортүлгілерінің саңырауқұлақ ауруларымен залалдану пайызы мына шамаларда болды (%): макроспориоз ауруы бойынша - Г-555 (Янтарь) - 5,2; Сюрприз - 6,5; Лидер- 5,4; Рассвет (стандарт) - 7,3; Г-224 (Венера) - 8,1; Г-206 (Мечта) -6,0; Г-250 (Таншолпан) - 5,7; фитофтороз ауруы бойынша - Г-555 (Янтарь) - 2,5; Сюрприз - 2,8; Лидер- 1,9; Рассвет (стандарт) - 2,6; Г-224 (Венера) -2,6; Г-206 (Мечта) -3,1; Г-250 (Таншолпан) - 3,4. Бұл жерде макроспориоз ауруымен Сюрприз, Рассвет және Венера сортүлгілері басқаларына қарағанда көбірек залалданса, фитофтороз ауруымен Мечта және Таңшолпан сортүлгілері көбірек залалданды. Әрине, бұл тек салыстырмалы түрде ғана екенін айтып өту керек. Жалпы алғанда, сыналған барлық будандар мен сорттардың арасындағы айырмашылықтар көп болған жоқ. Қызанақтық тәжірибедегі барлық отандық сорттарының - аудандастырылған жаңа сорттары мен жаңадан сұрыпталған, болашағы зорбудандарының дақылдың зиянды саңырауқұлақ ауруларына (макроспориоз, фитофтороз) қарсы салыстырмалы түрде алғанда төзімді екеніанықталды.

Физиологиялық ауруға жататын қызанақ жемісінің төбе шірігі дақылдың сортүлгілері бойынша төмен болды. Бұл аурумен тәжірибедегі сорттар мен будандар 0,2-0,5% аралығында болды.

Қорыта келгенде, фитосанитарлық мониторинг қызанақтың тәжірибедегі сыналған барлық жаңадан сұрыпталған отандық сорттары мен будандарының дақылдың Қазақстанның оңтүстік-шығысында кездесетін зиянды саңырауқұлақ, бактериялық және вирустық ауруларына қарсы салыстырмалы түрде төзімді екенін көрсетті.

3.4 Қызанақ дақылының жаңа сорттары мен будандарының өнімділігі мен сапалық көрсеткіштері

Ауыл шаруашылығының өсімдік шаруашылығы саласындағылыми -зерттеу жұмыстарыныңтүпкілікті нәтижесі болып дақылдардың өнімділігі табылады. Сондықтан барлық жаңа сорттар мен будандардың және озық агротехнологиялардың басты мақсаты өнімділікті арттыруға негізделуі тиіс. Осыған байланысты біз тәжірибелерімізде шаруашылық-құнды қасиеттері бойынша кешенді түрде сыналған қызанақ сортүлгілерінің өнімділік көрсеткіштерін анықтадық. Зерттеулердің нәтижелері төмендегі кестеде келтірілді (кесте 11).

Сыналған сорттар мен будандардың жалпы өнімділігі мынадай деңгейде болды: стандартты сорты Рассвет бойынша - 46,5 т/га, Лидер сорты - 39,8 т/га, Сюрпиз сорты - 49,7 т/га, Г - 555 буданы - 59,4 т/га, Г - 206 буданы - 43,0 т/га, Г- 250 буданы - 43,0 т/га, Г - 224 буданы - 42,5 т/га. Барлық сортүлгілер жоғары тауарлылық көрсетті - 93,4 - 98,6%. Бұл жерде ең жоғары көрстеткіш Г - 206 (Мечта) сортүлгісі бойынша, ал ең төменгі көрсеткіш Лидер сорты бойынша байқалды. Тауарлы өнімділікке тоқталатын болсақ, бұл көрсеткіш бойынша сортүлгілер бір-бірінен айтарлықтай деңгейде ерекшеленді.

Қызанақ жемістерінің тауарлы өнімі төмендегі көрсеткіштерді құрады (т/га): Рассвет (сандарт) - 45,3; Лидер - 37,2; Сюрпиз - 48,8; Г-555 (Янтарь) - 58,3;Г-206 (Мечта) - 43,0; Г-250 (Таңшолпан) - 41,7; Г-224 (Венера) - 42,5.

Жемістерінің салмағы бойынша ең ірі болып Г-224 (Венера) сортүлгісінің (буданының) жемістері анықталды - 114 г. Стандартты сорт ретіндеалынған Рассвет сортының жемістері де салыстырмалы түрде ірі болды (99 грамм). Г-555 (Янтарь) сортүлгісінің жемістерінің салмағы да жоғарылау болғанын атап өту керек - 87г. Лидер, Сюрприз, Г-206 және Г-224 сортүлгілерінің жемістерінің салмағытөмендеу болып, 73-76 г құрады.

Тәжірибелерімізде сыналған барлық қызанақ сортүлгілерінің өнімдерінің тауарлылығы жоғары болғандықтан (93,4- 98,6 %), стандартқа сайемес өнім мөлшері тиісінше төмен болғанын (1,4-5,6 %)атап өткен орынды. Қызанақсортүлгілері бойынша жарылған жемістердің үлесі 0,2-1,2 % аралығында болды. Бұл жерде, Г-206 және Г-250 будандарының жемістерінің мүлде жарылмағанын, яғни жарылып кетуге төзімді екенін атап өтуге болады. Өте ұсақ және босаған жемістердің жалпы өнімнің ішіндегі үлесі өте төмен болып, сортүлгілер бойынша 0,9-1,3% аралығында құбылды. Мұнда жақсы көрсеткіштер Г-250, Г-255, Г-206 будандары және Сюрприз сорты бойынша, ал салыстырмалы түрде төменгі көрсеткіш Г-224 буданы мен Лидер сортында болды.

Жемістерінің ерте пісуі бойынша селекциялық көшеттіктердегі сорт-үлгілер біршама ерекшеленді. Атап айтқанда, вегетациялық кезеңде жемістерді қалыптастырғаннан кейін алғашқы 25 күннің ішінде піскен жемістердің үлесі мынадай пайыздарды құрады:Рассвет (стандартты сорт) -

11-кесте. Қызанақ дақылының жаңа сорттары және будандарының өнімділігіжәне өнімнің құрылымы