МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӨҢІРЛЕРДЕ ЖҮЗЕГЕ АСУЫ (ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫ МЫСАЛЫНДА)

 

        КІРІСПЕ

 

Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстандағы еркін экономикалық аймақтардың қызметін талдау, олардың басқару әдістері мен нысандары, сондай-ақ құқықтық қамтамасыз ету және басқару тетіктері теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткілікті ғылыми негізделмеген.

Қазіргі уақытта еркін экономикалық аймақтарда көлік құралдарымен жүк тасымалдау нарығын басқару мақсатында ішінара зерттеулер жүргізілуде. Еркін экономикалық аймақтарды кеңінен дамыту және өңірдің экономикалық көрсеткіштерін жақсарту маңызды инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асырудың негізі болып табылады. Жүк тасымалдау жүйесін жетілдіруді негіздейтін жаңа теориялық және практикалық қорытындылар алу дипломдық жұмыстың өзекті мақсаты мен міндеті болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық дамудың тиімділігі көбіне дұрыс инвестициялық саясатқа байланысты. Балама нұсқаны таңдау инвестициялық қызметтің табыстылығын анықтайды: болашаққа бағытталған немесе ресурсқа бағытталған. Инвестициялық процестерді әдістемелік қамтамасыз етудің институционалдық жүйесін қалыптастыру үшін оларды жүзеге асырудың стратегиясы мен әдістемесін, механизмдері мен құқықтық негіздерін, сондай-ақ ұйымдық құрылымды біріктіру қажет.

Инвестициялық саясаттың маңызды бағыты әлеуметтік-экономикалық тиімділікті арттыру үшін озық технологияларды, жоғары өнімді машиналар мен жабдықтарды пайдалана отырып, әлеуметтік-экономикалық дамуға инвестициялау болып табылады. Бұл экономикалық және құқықтық тетіктердің сенімділігін, сондай-ақ басқару сапасын арттырады.

Қазақстанда әлеуметтік-бағдарланған инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін қаржылық-экономикалық тұрақтылықтың негізгі басымдықтарын анықтау, болжамдық шектерді және 10-15 жылға арналған жаңару стратегиясын анықтау қажет.

Егер экономиканың мақсаттары нарық қажеттіліктерімен анықталса, капиталды біріктіру нысаны ерікті болады. Қаржылық және өнеркәсіптік конгломераттарды, ғылыми ресурстарды, индустрияландыруды және мемлекеттік интеграцияның басқа да ұйымдық нысандарын құру және қолдау әлеуметтік бағытталған инвестициялық саясатты жүзеге асырудың тиімді жолдары бола алады. Қаржы-өндірістік топтар сияқты біріктірілген корпоративтік құрылымдар өнеркәсіптік және қаржылық капиталдың неғұрлым жетілген ұйымдары болуы мүмкін. Біріккен корпоративтік құрылымдардың негізгі мақсаты инвестициялық операцияларды жүзеге асырудың тиімді тетіктерінің көмегімен ішкі және шетелдік бағалы қағаздар нарығында инвестициялық қызметті жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай жасау болып табылады.

Инвестициялық белсенділікті арттыру үшін қаржылық ағындарды қалыптастыру мен пайдалануды оңтайландыру қажет. Қазақстанда бұл мәселенің бірнеше ұйымдастырушылық шешімдері бар, соның ішінде корпорациялар, концерндер, ассоциациялар, инвестициялық және қаржылық компаниялар, қорлар, қаржылық одақтар, коммерциялық-өндірістік және банктік бірлестіктер. Қаржы-өндірістік топтар Қазақстан үшін болашақтың ұйымдық формасы болып табылады. Оларда экономиканы қайта құрылымдауды қарқындату және тиімділікті арттыру үшін айтарлықтай резервтер бар. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, интеграцияланған корпоративтік құрылымдар, оның ішінде қаржылық және өнеркәсіптік топтар өнеркәсіпке инвестицияны ынталандырудың ең тиімді әдістерінің бірі болып табылады.

Түркістан облысы мақта, жемістер мен көкөністер, азық-түлік және құрылыс материалдарын өндіруші және жеткізуші ірі ел болып табылады. Бұл Қазақстанның өнеркәсіптік және ауылшаруашылық аймақтарының бірі. Облыс ауылшаруашылық өнімдерін өндіру бойынша республикада 2-ші орында, сонымен қатар уран қоры бойынша 1-ші орында (60%), фосфориттер мен темір рудалары бойынша 3-ші орында. Түркістан өлкесі барит, темір және полиметалл кендері, уран, фосфор, бентонит сазы, вермикулит, тальк, асбест, гранит, мәрмәр, гипс және кварц құмы сияқты табиғи пайдалы қазбаларға бай. Осыған қарамастан бұл аймақтың экономикалық жағдайы тұрақсыз. Мәселен, қазіргі кездегі мәселелердің қатарында халықты жұмыспен қамту, көп ауысыммен оқытатын мектептердің жоқтығы, ауруханалардың жетіспеушілігі, білікті мамандардың жетіспеушілігі, жергілікті өнеркәсіптің дамымауы, баспананың жоқтығы жатады.

Елбасы 2019 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында елдің әл-ауқаты өңірлердің қуаттылығына тікелей байланысты екенін, әкімшілік-аумақтық құрылым оңтайлы болуы керектігін баса айтты. Сондай-ақ облыс орталығын Түркістан қаласына көшіру туралы шешімнің дұрыс қабылданғанын және халықтың жылы қабылдағанын атап өтті[1].

Президент өзінің «ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН: ЖАҢҒЫРУ ПЕН ЖАҢАРУ ЖОЛЫ» атты халқына Жолдауында қойылған міндеттер кезең-кезеңімен орындала бастағанын атап өтті. 2022 жылғы маусымның 5-індегі референдумға бүкіл республика жұртшылығы зор белсенділікпен қатысса, жалпы Түркістан облысы өңірлерден оза шауып көш бастады. Осыдан төрт жыл бұрын құрылған Түркістан облысы тұрғындарының да азаматтық позициялары нығайып, үлкен істерді атқаруға ынта жігері өсе түсуде[2].

Облыс орталығына айналған шаһарды әлеуметтік-экономикалық дамуымен қатар, Түркістан қаласының идеологиялық негіздемесін қалыптастыру бойынша 4 бағыт айқындалған болатын. Олар: біріншіден, Түркістан – қазақ халқы мен түркі тілдес елдердің ең ірі зиярат және туризм орталығы. Екінші, Түркістан – әлемдік деңгейдегі қолөнер және шеберлер орталығы. Үшінші, Түркістан – Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан ірі сауда орталығы. Төртінші, Қожа Ахмет Ясауи – рухани тұлға бағыттарына арналды. Бұл бойынша да жұмыстар жүйелі орындалып келеді.

Түркістан облысында жаңа бой көтерген «әкімшілік-іскерлік орталықта» 8 нысан бар. Оларды атасақ: 7000 орындық стадион, Оқушылар сарайы, Департаменттер үйі, Басқармалар үйі, Конгресс холл, Цифрлық кеңсе, Аттракциондар саябағы. Келесі «Рухани-мәдени орталықта» 7 нысан бар. Бұл қатарда Ясауи мұражайы, «Ұлы Дала» орталығы, Қолөнер шеберлері орталығын қайта жаңғырту, Ғылыми-әмбебап кітапханасы, Драма театры, Тұңғыш Президент саябағы, Арбат болып саналады.

Әрқайсысы 120 бөлмеден тұратын жеке инвестициялар есебінен туристерге лайықты сервистік қызмет көрсететін «Rixos», «Нұр-Әлем», «Hampton by hilton» атты қонақ үй кешендері қала келешегінің көрінісі секілді. Оны көрген адам таңдай қақпай тұра алмасы тағы бар. Тағы бір ерекше құрылыс ретінде «Рухани-мәдени орталық» бағытына жататын «Керуен Сарайының» құрылысын айтпай кету мүмкін емес. Бұдан өзге, Қ.А.Ясауи кесенесінің буферлік аумағында абаттандыру жұмыстары соңына да шықты. Сондай-ақ, аумағы 20 гектарды құрайтын Б.Саттарханов даңғылы бойындағы желілік саябақтың құрылысы аяқталған. Енді тілге тиек ететін бірегей құрылыстың бірі қаладан 16 шақырым қашықтықтағы Шаға елді мекенінен бой көтерген Халықаралық әуежай[3].

Зерттелген дипломдық еңбектің тақырыбы кең байтақ қазақ өлкесінің – тарихы мен мәдениеті бай әрі сан алуан Түркістанның тарихына қатысты. Мұнда Қаратау мен Алатау ғасырларынан бастап, мыңдаған жылдар бұрын миллиондаған адамдар өмір сүрген жерлердің ғылыми дәлелдері сипатталып, түркі империясы тұсында гүлденген қалалардың тарихы мен олардың бірегей географиялық, этникалық, саяси және әлеуметтік ерекшеліктері, сондай-ақ олардың қоғам мен мәдениеттің дамуындағы рөлі. Оңтүстік Қазақстан әкімдігі 1932 жылы 10 қарашада облыстық бірлестік ретінде құрылып, республиканың оңтүстігінде Сырдария алқабында орналасқан[4].

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері әлеуметтік саясатты зерттеу өте маңызды болды. Коммунистік үкімет тұсында орталықтандырылған билік кезеңінде әлеуметтік саясат бірнеше салаға бөлінді. Тоталитарлық жүйеде әлеуметтік саясат орталықтандырылған және коммунистік көзқарасты білдірді. Бұл халықтың әлеуметтік саясатқа деген наразылығын, қобалжуын және жеке наразылығын тудырды.

Дегенмен, бүгінгі таңда мемлекеттің әлеуметтік саясаты демократиялық жүйенің күшімен бағытталады және бақыланады. Кейде әлеуметтік саясатқа қатысты келіспеушіліктер туындауы мүмкін, бірақ бұл мемлекеттің әлеуметтік саясатына қатысты әртүрлі салалардағы пікірлердің әртүрлі болуына байланысты.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясаттың жаңа бағытына көшті, бұл елдегі саяси жүйені тұрақтандыруға және либералдық, демократиялық саланы дамытуға жағдай жасайды. Бұл бағыт ескі жүйеге сенімсіздік тудырып, жаңарған қоғам құруға түрткі болған әлеуметтік шиеленісті шешетін институттардың тәжірибесі мен көптігінен таңдалды. Әлеуметтік реформалармен қатар демократиялық қоғамның дамуы да маңызды фактор болып табылады. Әлеуметтік саясат әрқашан биліктің заңдылығына жағдай жасайды, ал өтпелі кезең заңдылықтың жоқтығымен сипатталды, сондықтан әлеуметтік мәселелерді шешу басымдыққа айналды.

Тәуелсіздік алған онжылдықтарда Қазақстан саяси және экономикалық өмірде үлкен өзгерістер жасады. Олардың ең маңыздысы нарықтық экономика мен жеке меншікке негізделген жаңа экономикалық, саяси және әлеуметтік тәртіпке көшу. Қоғамдық құрылымның дамуында экономикалық процестер шешуші рөл атқарады. Әлеуметтік саясат белгілі бір қоғамдық мүдделер мен басымдықтар арасындағы таңдау болғандықтан, мемлекеттің араласуы сөзсіз. Әлеуметтік саясат мәселесі экономистерді толғандыратын мәселе және оны саяси тұрғыдан зерттеу керек.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бүгінде қоғамдық тәжірибеде және мемлекеттің өзіндік дамуында осындай бірінші ғылыми стратегиялық реформаны таңдау, реттеу және жүзеге асыру ерекше орын алатынын айтты. Мақсатқа жету үшін таңдаған бағытты біліп, түсініп, даму жолын дұрыс анықтау үшін шыдамдылық қажет екенін атап өтті. Күшті және айқын бағытты таңдау арқылы сіз кез келген қиындықтарды жеңе аласыз[5].

Кез келген елдің өркениетті елдер қатарына қосылуы үшін ең алдымен азаматтарының әлеуметтік жағдайын жақсарту қажет. Бұл тұрғыда әлеуметтік саясатты дамыту өте маңызды рөл атқарады. Қазіргі уақытта әлеуметтік саясат айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда. Бұрынғы қателіктерді қайталамау үшін оларды зерттеп, тиісті түзетулер енгізу қажет.

Сондықтан да әлеуметтік саясат саласындағы зерттеулер маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Олардың ғылыми ғана емес, практикалық маңызы да бар. Сондықтан мен дипломдық жұмысымның тақырыбын Түркістан өңіріндегі мемлекеттік әлеуметтік саясатты жүзеге асыру деп таңдадым.

Тақырыптың зерттелу деңгейі: экономикалық аймақтарды басқару әдістемесін әзірлеуге және нарықтық экономика жағдайында еркін экономикалық аймақтарды басқару тәжірибесін жетілдіруге бағытталған ғылыми зерттеулер жүргізілді. Дегенмен, бұл саладағы ғылыми жаңалықтар мен жаңалықтардың баяндамалары еркін экономикалық аймақтарды дамытудың белгілі бір тақырыптары аясында ғана берілген. Мысалы, зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін ресейлік ғалымдар Б.Богуславский, И.Бунегина, А.Быков, В.Караваева, Л.Вардамский, Л.Васильев және т.б., сондай-ақ Қазақстан ғалымдары, оның ішінде Е.М. Арын, Қ.Бабағұлова, С.Б.Байзақова, А.Есентүгелова, М.Б.Кенжеғұзина, А.И.Қошанова, С.С.Сатубалдина, А.П.Рау, Қ.Әшірбаева, Б.Сапарбаева, Ә.Т.Жәдігеров, У.Баймұратов, Б.Д.Б.Б., т.б. Экономикалық аймақтарды басқару саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстары осы ғылым саласының құрамдас бөлігі болып табылады.

Зерттеу пәні: Түркістан өңірі мысалында Қазақстан Республикасы аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мемлекеттік басқарудың зерттелуі.

Зерттеу объектісі.Түркістан өңірінің әлеуметтік-экономикалық саясатының дамытудағы мемлекеттік басқару.

Зерттеу жұмысының мақсаты.Соңғы кездері Қазақстан Республикасында облыс экономикасының дамуына, экономикалық өсіміне, әлеуметтік дамуы мен әр өңірдің қаржылық жағдайын тұрақтандыруға, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын арттыруға көп көңіл бөлінуде. Сонымен қатар, отандық және шетелдік инвестициялық әлеует, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сондай-ақ шағын және орта бизнес белсенді дамып келеді. Осы мақсаттарға жету үшін орта бизнесті дамытуды қамтитын шаралар кешені жүзеге асырылуда. Ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбы аймақтың даму стратегиясын болжау және әзірлеумен байланысты болғандықтан, дипломдық жұмыста келесі міндеттер қойылды:

- аймақтық саясаттың мәні мен міндеттерін анықтау;

- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудың шетелдік тәжірибесін салыстыру;

- аймақтық даму стратегиясын, яғни аймақтың экономикалық өсуіне көңіл бөлу;

- аймақтық және салалық инвестициялық саясаттың рөлі және мағынасын қарастыру;

- әлеуметтік экономикалық саясаттың тиімділігін арттыру;

- мемлекеттік әлеуметтік саясаттың өңірлерде жүзеге асуын талдау;

- Түркістан өңірінің дамуының қазіргі жағдайы мен статистикалық мәліметтер жиынын қарастыру;

- Туркістан облысы әлеуметтік әл-ауқатын және экономикасын дамыту.

Диплом жұмысының мақсаттарына байланысты мынадай міндеттер туындады:

- аймақтық саясаттың мәні мен міндеттерін анықтау

- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудың шетелдік тәжірибесімен салыстыру;

- аймақтық дамудың стратегиясын болжауды қарастыру;

- аймақтық дамуағы инвестиция стратегиясын болжауды және өндіруді бақылау;

- аймақтық әлеуметтік саясатты зерттеу;

- аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару мәселелерін талдау;

- Түркістан өңірінің әкімшілігініңәлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруын талдау;

- Түркістан өңірінің экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің құрылымы және қызметін талдау;

- аймақтық даму стратегиясын болжау, өндіру шараларын қарастыру т.б.

Бірқатар себептерге байланысты, соның ішінде проблемалық аймақтар, экономикалық әлеует орташа республикалық деңгейден төмен. Сонымен қатар, мұндай аудандардың экономикасы аз әртараптандырылған өнеркәсіптік құрылыммен және дамымаған инфрақұрылыммен сипатталады. Мемлекет қажетті жағдайлар жасау негізінде нәтиженің тиімділігін арттыру және сонымен бірге өңірлер үшін жағымсыз салдарды бейтараптандыру мақсатында олардың дамуын ынталандыруы керек. Экономикалық жаһандану үдерісіне енген Қазақстанның алдында негізгі міндет – аймақтарды дамытуға жағдай жасау және олардың тиімділігін арттыру тұр.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс келесі бөлімдерден тұрады: кіріспе, екі негізгі бөлім, қорытынды және библиография.

 

1. ӨҢІРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСИ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1. Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері

 

Аймақ экономикасы нарықтық қатынастарды дамыту мен орнатуда маңызды рөл атқаратын ғылыми зерттеулердің негізгі бағыты болып табылады. Ол аймақтардағы өндіргіш күштердің таралуын және олардың экономикалық әлеуетін қалыптастыруды анықтайтын факторларды зерттеуге негізделген.

Қазіргі жағдайда аймақтық экономика аймақтардың және тұтастай алғанда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын жақсарту мақсатында жүзеге асырылып жатқан түбегейлі экономикалық реформалардың ғылыми негізінің құрамдас бөлігі болып табылады.

Ол жекелеген өңірлердегі экономикалық өсу мен дамудың себептерін зерттеуге және анықтауға көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар өңірлік даму стратегияларын әзірлеуге ықпал етеді. Аймақ экономикасы өңірлердің экономикалық әлеуетін күшейту жөніндегі шараларды әзірлеудің, сондай-ақ жекелеген өңірлердің экономикалық даму тенденциялары мен перспективаларын болжау мен анықтаудың маңызды құралдарын қамтамасыз етеді.

Осылайша, аймақтық экономика жекелеген аймақтарда және жалпы елде экономикалық тұрақтылықты қалыптастыру мен қолдауда шешуші рөл атқарады. Ол іргелі экономикалық реформаларды табысты жүзеге асыруға ықпал ететін ғылыми зерттеулердің негізгі бағыттарының бірі болып табылады.

Академик Н.Н.Некрасовтың «Өңірлік экономика. Теория, Мәселе, Әдіс.» анықтамасы бойынша "экономикалық ғылымның саласы ретінде аймақтық экономика елдің экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді"[6].

Аймақтық экономика – аймақтардағы өндіргіш күштердің дамуының стратегиялық позицияларын зерттейтін ғылыми пән. Өндіргіш күштерді аймақтарға бөлуді облыс экономикасының негізгі құрамдас бөліктерінің бірі ретінде қарастырады.

Аймақтықэкономикның негізгі атқаратын қызметі экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ практикалық қолданбалы нәтижелерге көбірек бағытталған. Ол экономика пәні ретінде географиямен байланысына қарамастан жалпы экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, аймақтық экономика экономикалық теориямен, макроэкономикалық болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен және басқа да әлеуметтік-экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты.

Аймақтық экономиканың маңызды аспектісі оның кешенді тәсілі болып табылады. Ол тек экономикалық мәселелерді ғана емес, сонымен қатар экологиялық, әлеуметтік, демографиялық, географиялық, этнографиялық және т.б. Бұл өңір экономикасының жай-күйі мен әлеуетінің толық көрінісін алуға және оны дамытудың тиімді стратегияларын әзірлеуге мүмкіндік береді.[7].

Аймақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуын зерттеу Ресейде 19 ғасырда, ал Қазақстанда 20 ғасырдың аяғында ғана ғылыми негізде дами бастады. Батыс ғалымдары аймақтық экономиканы «аймақтық ғылым» деп анықтайды. Өз кезегінде ғалым-экономист Н.Н.Некрасов «аймақ» деп табиғи жағдайлар мен өндірістік қатынастардың біртектілігіне бағытталған бір елдің үлкен аумағы деп анықтама береді.

Облыс экономикасының дамуына Альфред Вебер, Август Леш, Вильгельм Кристаллер, Иоганн Тюнен, Антоний Куклинский сияқты ғалымдар, сондай-ақ Ресей ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский және басқа АҚШ, Германия, Франция ғалымдары үлес қосты.

Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын зерттеуде мемлекеттік басқаруды жіктеу міндеттерінің бірі еркін экономикалық аймақтың әрбір моделінің басқару ерекшеліктерін анықтау және оның әдістері мен принциптерін негіздеу мақсатында еркін экономикалық аймақтардың жалпы сипаттамаларын бөліп көрсету, осы өңірлерді басқаруболып табылады.

Н.Смородинская мен А.Капустин экономикалық мамандану белгісіне қарай еркін экономикалық аймақтардың классификациясын жасады. Бұл классификацияға сәйкес еркін сауда аймақтары өндірістік, технологиялық және инновациялар, сервистік және кешенді аймақтар болып төрт түрге бөлінеді. Аймақтың әрбір түрі басқа да бірқатар белгілері бойынша одан әрі бөлінеді. Алайда Н.Смородинская еркін экономикалық аймақтарды ұйымдастырудың көлемі мен әдісіне қарай жіктеудің басқа әдісін де ұсынды. Бұл әдіс бойынша еркін экономикалық қызмет аймақтары аумақтық және тәртіптік болып екі түрге бөлінеді. [8].

Н.Смородинская мен А.Капустин ұсынған экономикалық мамандану негізінде еркін экономикалық аймақтардың жіктелуі негізгі төрт типті қамтиды: индустриялық, технологиялық, инновациялық, сервистік және кешенді аймақтар. Өндірістік-өндірістік аймақтар тауарларды өндіруге, технологиялар мен инновациялық аймақтарға – жаңа технологияларды әзірлеуге және енгізуге, сервистік аймақтар – қызметтерді көрсетуге, ал кешенді аймақтар – қызметтің барлық үш түріне арналған.

Еркін экономикалық аймақтардың көлемі мен ұйымдастыру әдісіне негізделген жіктеу екі негізгі түрді қамтиды: аумақтық және тәртіптік. Аумақтық аймақ - бұл барлық тұрғындар экономикалық қызметтің оңайлатылған тәртібін қолданатын жеке аумақ, ал тәртіптік аймақ - тиісті серіктестіктің немесе аумақтың орналасқан жеріне қарамастан кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір түрін жүргізудің оңайлатылған тәртібі.

Дегенмен, еркін экономикалық аймақтардың маңызын толық түсіну үшін басқа белгілерді ескеру қажет. Мысалы, еркін экономикалық аймақтың құрылу мақсаты мен халық шаруашылығына әсер ету дәрежесі. Бұл мүмкіндік экспортты дамыту немесе шетелдік инвестицияларды тарту мақсатында құрылған аймақтарды, сондай-ақ жұмыссыздықты азайтуға және жергілікті нарықтарды дамытуға ықпал ететін аймақтарды ажыратуға мүмкіндік береді.

Тағы бір белгісі – еркін экономикалық аймақты басқаруды ұйымдастыру моделі. Бұл жерде екі үлгіні бөліп көрсетуге болады: мемлекеттік басқару және мемлекет пен бизнес өкілдерінің серіктестігіне негізделген басқару. Бірінші жағдайда, мемлекет аймақтың барлық аспектілерін бақылайды және реттейді, екінші жағдайда, аймақты басқаруда бизнес-қоғамдастық белсенді рөл атқарады [9].

Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару моделіне сәйкес еркін экономикалық аймақ ашу туралы шешім қабылдайтын билік органдары құрылымдарының деңгейіне қарай республикалық немесе аймақтық болуы мүмкін. Бұл ерекшелік аймақтың мәртебесін, оның экономикалық механизмінің сипаттамаларын, жеңілдіктер мен кепілдіктер жүйесін, сондай-ақ инвесторлар үшін еркін экономикалық аймақтың тартымдылығын айқындайтындықтан маңызды.

Аймақты әкімшілік басқару моделін таңдау оның көлеміне, елдің мемлекеттік құрылымының моделі мен ерекшеліктеріне, сондай-ақ жеке сектордың дамуына және басқа да факторларға байланысты. Дегенмен, маңызды талап – аймақ жергілікті әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде жергілікті және жеке шаруашылық жүйе болуы, яғни экономиканың әртүрлі салаларын басқаратын салалық министрліктер мен орталық ведомстволардың бақылауында болмауы керек. Өңірлерде экономикалық жекешелендірудің енгізілуі жоғары әкімшілік-аумақтық билік органдарының өзара қарым-қатынасына әсер етеді, бұл қақтығыстарға әкелуі мүмкін.

Мемлекет белгілі бір аймақтың экономикасын дамыту және оның мақсатына жету үшін қолайлы жағдай жасау үшін фискалдық, қаржылық, сыртқы сауда, әкімшілік және әлеуметтік сияқты әртүрлі шараларды қолданады. Жеңілдетілген мемлекеттік несиелер мен инвестициялар, жалдау ақысы мен коммуналдық қызметтерге төмен баға жүйесі және т.б. сияқты қаржылық шаралар аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудың құралы болып табылады.

Өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқаруда жеңілдіктер мен ынталандыру жүйесін тиімді құрудың маңызды факторы оның болашақта дұрыс дамуының кепілі болып табылады. Инвесторларды тартудан түсетін пайда мен салықтық және кедендік жеңілдіктерді беруден түсетін бюджет шығыстарының арақатынасы осыған байланысты. Жалпы жеңілдіктер бұл жерде даму факторларының жетіспеушілігін өтеу механизмі ретінде емес, белгілі бір аймақтың салыстырмалы басымдықтарын жүзеге асыруда қосымша құрал ретінде қызмет етуі керек.

Мемлекет жеңілдіктердің оңтайлы жүйесін құруда ғана емес, сонымен қатар белгіленген преференциялардың сақталуын үнемі реттеуде және бақылауда маңызды рөл атқарады. Бұл алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз етіп, аймақтардың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне сәйкес дамуына мүмкіндік береді.

Экономикалық аймақтарды құрудың әлемдік тәжірибесіне сәйкес, аймақтық жағдай мен елдің дамуына байланысты еркін экономикалық аймақтарды құрудың екі жолы бар.

Бірінші жол – тарихи қалыптасқан шаруашылық жүйесі бар, бұрыннан бар өндірістік және өндірістік емес кәсіпорындар мен экономикалық байланыстар қалыптасқан жерлерде экономикалық аудандар құру. Бұл аймақтарға аймақішілік, аймақаралық және сыртқы экономикалық байланыстар жатады.

Экономикалық аймақтарды құрудың екінші жолы шаруашылық жүйесі, кәсіпорындар, экономикалық белсенді халық және экономикалық байланыстар жоқ жерлерді таңдауды қамтиды. Бұл аймақтар «дамушы» немесе «жас» аймақтар деп аталады.

Шетелдік тәжірибеден және арнайы экономикалық аймақтардың ішкі даму тарихынан жеке арнайы аймақтардың нақты мақсаттары жіктеу сипатына қарай анықталуы керек деген қорытынды шығады. Ұлттық мүдделердің дамуы мен әлеуетті инвесторлардың мүдделері сәйкес келуі керек, сонымен қатар экспортты дамытудың көліктік, географиялық және басқа алғышарттары да ескерілуі керек. [10].

Сыртқы экономикалық ортаны қалыптастыратын ғылыми-техникалық, әлеуметтік, сыртқы экономикалық және басқа да мемлекеттік саясаттың негізділік деңгейін арттыру үшін еркін экономикалық аймақтың элементі ретінде экономикалық аймақты құру мен дамытуды жоспарлауды жетілдіру қажет. экономикалық аймақты басқару жүйесі. Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімді стратегиясы мемлекеттік саясаттың барлық салаларында ғылыми негізделген және жүзеге асырылуы үшін табиғи, әлеуметтік-экономикалық және басқа да факторларды ескеруі қажет.

Қазіргі уақытта республика аумағындағы әлеуметтік-экономикалық дамудың біркелкі емес жағдайлары мемлекет жүргізіп отырған аймақтық саясаттың ерекшеліктерін айқындайды. Осыған сәйкес мемлекеттің аймақтық саясатының мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ оларды жүзеге асыру тетіктері айқындалады.

Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты мемлекет кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне тікелей араласпай, олардың толық дербестігін қамтамасыз етеді, алайда олардың қызметін салықтар, экологиялық, монополияға қарсы шектеулер және т.б. арқылы жанама түрде реттейді.Мұндай реттеудің бір түрі. нарықтық жағдайда кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеу жағдайларының. Егер мемлекет аймақтармен дұрыс қарым-қатынас орнатпаса, мемлекеттің барлық аумақтарын дамыту жауапкершілігін өз мойнына алмаса, жүргізіліп жатқан реформалар оң нәтиже бермейді. Сондықтан аймақтардың дамуын мемлекеттік реттеу олардың дамуының қажетті шарты болып табылады.

Өңірлік саясат экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бағыты болып табылады, оның еліміздің барлық аймақтарының тиімді дамуын қамтамасыз ету үшін маңызы зор. Алайда қазіргі жағдайда аймақтық саясатты жүзеге асыру осы саясаттың қалыптасуына әсер ететін әртүрлі жағдайларға байланысты қиындай түсуде.

Негізгі проблемалардың бірі нарықтық қатынастардың қалыптасуы кезіндегі реформалар нәтижесінде туындаған аймақтар арасындағы шектен тыс дифференциация болып табылады. Бұл жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнімді өндіру бойынша өңірлер арасындағы айырмашылықтың он есеге жетуіне әкелді. Керісінше, АҚШ-та ең дамыған және артта қалған мемлекеттер арасындағы айырмашылық небәрі 1,8 есе.

Мұндай шектен тыс саралау көші-қонның артуы, дағдарыс пен кедей аймақтардың кеңеюі, аймақтар арасындағы экономикалық өзара әрекеттесу механизмінің әлсіреуі және аймақаралық қақтығыстардың өсуі сияқты жағымсыз салдарларға әкеледі. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты жүзеге асыруды айтарлықтай қиындатады және әртүрлі аймақтарға олардың дамуы мен қажеттіліктеріне байланысты көзқарастарды саралауды талап етеді. Демек, аймақтық саясаттың тиімді жүзеге асуына әсер ететін басты мәселе – негізгі шарттарды талдау және әр аймақ бойынша аймақтық саясаттың бағыттарын жеке-жеке айқындау.[11].

Әлеуметтік-экономикалық дамудағы теңсіздіктер әртүрлі факторлардың әсерінен болуы мүмкін және әрқашан мемлекеттің еркіне байланысты бола бермейді. Дегенмен, мемлекет бірлігін сақтау және аумақтық қайшылықтардың одан әрі кеңеюіне жол бермеу үшін оларды жұмсарту саясатын жүргізу қажет. Бұл дамыған елдердің тәжірибесімен расталады және Қазақстан үшін стратегиялық маңызды.

Мұндай саясаттың негізгі бағыттарының бірі – әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын теңестіруге бағытталған мемлекеттік аймақтық саясат. Елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру жағдайларын жақсарту ұлттық экономиканың тұрақты өсуінің қажетті шарты болып табылады.

Қазақстанның қазіргі экономикалық кеңістігі өзіндік ерекшеліктері мен проблемалары бар әртүрлі аумақтардың болуымен сипатталады. Мамандығына қарай республика аудандарын төрт топқа бөлуге болады. Әрбір топтың проблемаларын анықтау мемлекетке оларды шешудің мақсатты шараларын әзірлеуге және аймақтардың біркелкі дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді:

• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық.

Аймақтардың бірінші тобы стратегиялық маңызы бар пайдалы қазбалардың елеулі қорымен сипатталады және ғылыми-өндірістік кешеннің қарқынды дамуы үшін әлеуетке ие, бірақ ауылдық аумақтардың экономикалық және әлеуметтік дамуында артта қалып, нашар экологиялық жағдайдан зардап шегеді. Қазақ экономикасын дағдарыстан шығарып, оны тұрақтандыруда бұл аймақтардың рөлі зор. Бұл аймақтар үшін келесі міндеттерді шешу қажет:

• стратегиялық маңызды салаларды дамыту үшін минералды және көмірсутекті шикізатты кешенді өндіру мен өңдеудің жаңа технологияларын қолдану;

• халықаралық стандарттарға сәйкес келетін және қолайлы инвестициялық климатты қамтамасыз ететін жоғары дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымды құру;

• әлеуметтік, экономикалық және экологиялық аспектілерді қоса алғанда, ауылдық аумақтарды дамытудың күрделі мәселелерін шешу.

Аймақтардың екінші тобына ауыр өнеркәсіпке маманданған және қолайлы экономикалық жағдайлары, сондай-ақ ғылыми-өндірістік әлеуеті жоғары аумақтар жатады. Бұл аймақтар жоғары технологиялық ғылымды қажет ететін және негізінен қаржылық ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ететін өндірістерді құра алады.

Бұл аймақтарды дамытуда келесі міндеттерді шешу қажет:

• Біріншіден, шетел инвестициясын тарту арқылы экспорттық әлеуетті қалыптастыру қажет;

• Екіншіден, жаңа ғылымды қажет ететін өнімдерді шығаруды, технология мен машиналарды, электронды құрылғыларды, автомобиль өнеркәсібін, жаңа материалдарды, лазерлік технологияны жаңа технология негізінде дамытуды ұйымдастыру қажет;

•  Ал, үшіншіден, нарықтық инфрақұрылымның дамуын жеделдету.

Өңірлердің үшінші тобына агроөнеркәсіп кешенінің ауыл шаруашылығына маманданған аймақтары жатады. Осы аймақтардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:

• жаңа жұмыс орындарын құру және халықты жұмыспен қамту мақсатында ауыл шаруашылығында және онымен байланысты салаларда шағын және орта бизнесті дамыту;

• ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге тиімді мамандандыруды енгізу;

• ауыл шаруашылығы өнімдерінің жоғары сапасын қамтамасыз ету және экспорттық әлеуетті арттыру үшін өндіріс процестерінде жаңа технологиялар мен әдістерді қолдану;

• тұтыну нарығының теңгерімді дамуы үшін қажетті өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды құру, ауыл шаруашылығы мен халық тұтынатын тауарларды өндіретін салалардың материалдық-техникалық базасын нығайту.

Өңірлердің төртінші тобына күрделі жағдайлары бар аймақтар: табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық, техникалық және технологиялық, сондай-ақ экологиялық дағдарысқа ұшыраған аймақтар жатады. Бұл аймақтарда экономика салаларының орналасуы ұтымды емес. Бұл салалардағы проблемаларды шешу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шараларын қабылдау қажет. Осы топтағы аймақтарды дамыту үшін келесі мәселелерді шешу қажет:

• экологиялық дағдарыстың тереңдеуіне жол бермеу;

• аймақтар тұрғындарының өмір сүру сапасын жақсарту үшін материалдық база құру;

• табиғи орта адам денсаулығына қауіпті жағдайларда халықтың басқа аймақтардан қоныс аударуына жағдай жасау;

• шетелдік техникалық және гуманитарлық көмекті тарту және оны тиімді пайдалану[12].

Қазақстандағы аудандардың бұл жіктелуі аймақтық дамуды тиімді басқаруға және жергілікті шаруашылықтардың әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді.

Кейбір аймақтарда экономикалық әлеует орташа республикалық деңгейден айтарлықтай төмен, бұл бірнеше факторларға байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл аудандардың экономикасы аз әртараптандырылған өнеркәсіптік құрылыммен және дамымаған инфрақұрылыммен сипатталады. Бұл аймақтардың өзіндік дамуын ынталандыру үшін олардың экономикасының тиімділігін арттыруға көмектесетін нақты шараларды әзірлеу қажет. Экономикалық жаһандану жағдайында Қазақстан осы аймақтардың бар проблемаларының жағымсыз салдарын бейтараптай отырып, олардың дамуы үшін қажетті жағдайлар жасауы керек.

Сурет 1 Әлеуметтік-экономикалық даму факторлары

 

Өңірлердің дағдарысы еңбек өнімділігінің, халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуімен және еңбек нарығындағы жағдайдың нашарлауымен қатар жүретін күрделі мәселе болып табылады. Сонымен қатар, дағдарыс демографиялық, экологиялық және әлеуметтік салалардағы проблемалармен өршуі мүмкін. Ғалымдардың зерттеулері аймақтық даму адами, өндірістік және табиғи капиталды тиімді пайдалану, әлеуметтік даму сияқты бірқатар факторларға байланысты екенін көрсетеді.

Осыған байланысты стратегияны дұрыс іске асыру экономиканың құрылымында тұрақты өсуге әкелетін сапалы өзгерістерді қамтуы тиіс. Өнеркәсіптік саясаттың орталық міндеті заманауи технологиялар мен материалдардың прогрессивті негізгі өндірісін сақтау және дамыту болуы керек. Қазақстандағы өнеркәсіп өндірісінің дамуы экономиканың өркендеуі мен әлеуметтік-экономикалық дамуының негізі бола алады.

Осылайша, аймақтардың және бүкіл елдің табысты дамуы әлеуметтік-экономикалық дамуға әсер ететін барлық факторларды ескеретін дұрыс құрылған стратегияға байланысты болады. Бұл Қазақстандағы тұрақтылыққа, өркендеуге және қоғамдық құрылысты жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді.

Бәсекелестіктің дамуына әсер ететін бірінші фактор мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға, атап айтқанда, халықтың өмір сүру деңгейі мен ішкі және сыртқы нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне байланысты. Бәсекелестікке ықпал ететін үшінші фактор дүкендегі сатылыммен өлшенетін өнімнің өнімділігімен байланысты. Бұл факторлар мемлекеттің және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуының көрсеткіштері болып табылады және оларды аумақта кәсіпорындарды орналастыруға, инвестиция тартудың жаңа мүмкіндіктерін құруға, халықты жұмыспен қамтуды арттыруға және басқа да мәселелерді шешуге пайдалануға болады[13].

Аймақтық өндірістік потенциал экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады және табиғи ресурстарды есепке алмай оны дамыту мүмкін емес. Талдау және шешім қабылдау кезінде демография, еңбек ресурстары, еліміздің әлемдік экономикадағы орны, аймақтардың экономикалық даму қарқыны және олардың ерекшеліктері сияқты факторлар ескеріледі. Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму процесінде аймақтар мен олардың басқару органдарының рөлін арттыру маңызды. Бұл дамуды және өнеркәсіптік кәсіпорындардың жағдайын анықтау үшін бірнеше негізгі көрсеткіштерді бақылау қажет.

Облыстық органдардың экономикасын басқару жоғары деңгейге дейін үздіксіз жетілдіруді талап етеді. Тиімді басқару үшін бірнеше талаптар орындалуы керек:

• Біріншіден, проблемаларды анықтау және жиналған ақпарат негізінде ұйымдық деңгейде шешім қабылдау қажет;
• Екіншіден, нақты ұсыныстар алу үшін ұйымның барлық мүшелерінен әртүрлі деңгейде ақпарат алу маңызды;
• Үшіншіден, ұйым мүшелерінің рөлдерін және таңдалған қызметтің тиімділігіне әсер ететін деңгейлерді анықтайтын тиімді құрылымды таңдау қажет;
• Қорытындылай келе, әрбір атқарушы орган құрылымдық деңгейде нақты рөлге ие және орындаушылар арасындағы қарым-қатынасқа ие, оның нақты мәселені шешу қабілетіне барабар болуы керек. Бұл талаптардың барлығы аймақ экономикасын басқару мақсаттарына қол жеткізу және аймақтық басқару органдарының тиімділігін қамтамасыз ету үшін маңызды болып саналады.

Қазақстанның және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуын қалыптастыру үшін бірнеше міндеттерді шешу қажет. Солардың бірі – мемлекет құрамындағы аймақтардың нақты және тұрақты әлеуметтік-экономикалық жүйесінің дамуына ықпал ететін толық экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу. Бұл жерді алып жатқан аумақтың мақсатына, орналасуына және болашақта дамуына байланысты. Мұндай аумақ тек бажсыз сауда және көлік аймақтарын ғана емес, сонымен қатар өнеркәсіптің күрделі құрылымын және оны қамтамасыз ететін инфрақұрылымды қамтиды.

Аймақтар географиялық жағдайына қарай ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі аймақтар импортты алмастыру стратегиясына бейім, ал сыртқы аймақтар аймақтың ел ішіндегі географиялық орналасуына байланысты экспортқа бағытталған. Бұл міндеттерді шешу үшін аймақтық органдардың экономикасын басқарудың тиімді әдістерін таңдап, оларды жоғары деңгейге көтеру қажет. Атап айтқанда, бұл проблемаларды анықтауды, ақпаратты жинауды және топтастыруды, ұйымның әр түрлі деңгейдегі барлық мүшелерінен нақты ұсыныстарды алуды және ұйым мүшелерінің рөлін анықтайтын соңғы тиімді құрылымды таңдауды және тиімді жүзеге асыруға әсер ететін деңгейлерді қамтиды. таңдалған әрекеттер. Сонымен қатар, әрбір атқарушы билік құрылымдық деңгейде болуы, оның рөлі мен орындаушылар арасындағы қарым-қатынасы белгілі, нақты мәселені шешуге қабілеттілігі адекватты болуы қажет.

 

1.2. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқарудың шетелдік тәжірибесі

 

Дамыған шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзеге асыру тәжірибесін зерделеу экономиканы мемлекеттік басқарудың жаңа кезеңіне өту үшін тиімді әдістерді енгізу қажет екенін көрсетеді. Бұл ретте экономиканы басқарудың жинақталған әлемдік тәжірибесін ескеріп, ұлттық ерекшеліктер мен саяси, әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерді ескеретін экономиканы басқарудың елге тән үлгісін қалыптастыру қажет. Бұл тұрғыда бірқатар шет мемлекеттердің аймақтық саясатты әзірлеу және жүзеге асыру тәжірибесі пайдалы.

Аймақтық саясат саласындағы өкілеттіктерді орталықсыздандыру дәрежесі мемлекеттің құрылымымен анықталады. Ирландия, Португалия, Греция сияқты «интеграцияланған» мемлекеттердің тәжірибесіне сүйене отырып, бұл мемлекеттер аймақтық саясат мәселелерін шешуде орталықтандырылған әдісті қолданады деген қорытынды жасауға болады. Осы мемлекеттердің кейбірінде шағын жобаларға жауапкершілікті аумақтық деңгейге ауыстыру әрекеті болғанымен, бұл салада қажетті тәжірибенің жоқтығынан нәтиже болмады.

Италия мен Германиядағы басқару құрылымының аймақтық саясатты қалыптастыру және жүзеге асыру процесіне қатты әсер ететін «интеграцияланған» мемлекеттердің басқару құрылымынан айтарлықтай айырмашылықтары бар. Германияда аймақтық саясат үшін жауапкершілік «елдерге» жүктелсе, итальяндық жүйеде элементтердің көпшілігі орталықтандырылған. Германияның федералды үкіметі Біріккен жұмыс тобының шеңберінде елдермен серіктестік орнатуда үлкен рөл атқарады, ал жоспарлау комитеті Біріккен жұмыс тобының құрамын анықтайды, жылдық бас жоспардың жобасын және аймақтық дамудың басымдықтарын қалыптастырады. Бас жоспардың жобасы өңірлерге көмек көрсету шаралары мен шарттарынан тұрады, ал өңірлік саясатты іске асыру екі тараптың қаржыландыруы негізінде жүзеге асырылады, т.б. федералды үкімет пен аумақтар, тең үлестермен. Жер басқармасы аймақтық саясатты жүзеге асыруға жауапты.

Германияда жергілікті өзін-өзі басқару ерекше маңызға ие, өйткені ол тәуелсіз қаржылық шешімдер қабылдау құқығын білдіреді. Бұл орталық үкіметтің араласуынсыз қаражаты жеткілікті және өз бетінше құруға құқығы барлар ғана жұмыс істей алады деген сөз. Осыған байланысты Германияда муниципалды бюджеттерді қарау төрт аптаға дейін созылады, осылайша қадағалау органы өз міндеттерін тиімді орындай алады. Бюджет жобалары алдын ала дайындалып, өңдеу мен бекітуге жеткілікті уақыт беру үшін 30 қарашадан кешіктірмей қалалық қадағалау органына ұсынылуы керек. Бюджет жобасына қайшы келетін фактілер анықталмаса, белгіленген төрт апта ішінде келісу беріледі.

Әкімшілік жұмыс істеуі үшін бюджет заңды түрде бекітілуі керек, сондықтан оны әзірлеу және бекіту тәртібі белгіленген мерзімде өтуі керек. 1 қаңтарға дейін негізгі қаржылық құжат бекітіліп, әкімшіліктің қолында болғаны маңызды. Бюджетті талқылау үшін уәкілетті органның оны қарауға уақыты жеткілікті болуы үшін оны күзде аяқтау қажет және ол үшін әкімшілік басшысы бюджет жобасын уақытылы ұсынуы қажет. Әдетте, бюджетті талқылаудың көпшілігі жазғы каникулдан кейін өтеді, сондықтан әкімшілік басшысы сол уақытқа дейін дайындық жұмыстарын аяқтай алады. Сондықтан келесі жылдың бюджетін әзірлеу жұмыстары биылғы жылдың көктемінде басталады.

Муниципалитетте бюджетті қалыптастыру үшін бірқатар кезеңдерден өту керек:

- Біріншіден, әкімшілік басшысы бюджет жобасын дайындауы керек, содан кейін ол кеңестің қарауына және шешіміне ұсынылады;

- Шешім қабылданғаннан кейін бюджетті қалалық бақылау органы қарауы керек;

- Бюджет жарияланғаннан кейін оның орындалуы басталады.

Финляндияда аймақтық саясат, оның ішінде аймақтық саясатты үйлестіру, заңдар жасау, проблемалық аймақтарды анықтау және т.б. Ішкі істер министрлігінің құзыретіне жатады. Аймақтық саясатқа жауапкершілік әртүрлі орталық министрліктерге жүктелген өңірлерде шағын жобалар бойынша жеке шешімдер қабылданады, ал ірі жобалар орталықтандырылады.

Швецияда аймақтық әкімшіліктер ұлттық директиваларды жүзеге асыратын жүйе бар, бұл құрылымның басында Индустрия және сауда министрлігі бар. Министрлік Еурокомиссиямен бірлесіп аз дамыған өңірлер үшін өңірлік саясатты әзірлеу, оның мониторингі мен жүзеге асырылуы бойынша департаменттер құрды. Аудандық әкімшілік кеңесі (САК) аймақтық даму стратегияларын әзірлеуге жауапты. Олар бюджетті өз саясатын жүзеге асыруды қаржыландыру үшін пайдаланады.

Нидерландыда аймақтық саясатпен айналысатын негізгі департаменттер Экономика министрлігі мен провинциялық әкімшілік болып табылады. Экономика министрлігі 1 миллион гульден астам жобаларды қаржыландырады, ал шағын жобалар орталықсыздандыру түрінде жүзеге асырылады.

Ұлыбританияда аймақтық саясатты Сауда және өнеркәсіп министрі және Шотландия мен Уэльс министрі басқарады. Англияда аймақтық саясатты әзірлеуге Сауда және өнеркәсіп департаменті және аймақтық мемлекеттік департаменттер қатысады. Олар ағылшын үкіметінің ведомстволарының құзыретіне жатпайтын жобаларды және Ұлыбританияға қатысты жобаларды бағалайды. Олар сондай-ақ ұлттық деңгейде директиваларды тұжырымдайды және олардың орындалуын бақылайды. Мемлекеттік департаменттер өңірлерге көмек көрсету туралы шешім қабылдайды.

Австрия конституциясы аймақтық саясатты жүргізу өкілеттіктерін шектемейді. Билік бейресми түрде федералды деңгей, жер басқармасы және жергілікті билік органдары арасында бөлінеді. Аймақтарға көмек федералды үкімет пен аймақтың жер басқармасы қаржыландыратын және жүзеге асыратын бірлескен жобаларға сәйкес жүзеге асырылады.

Бельгияда аймақтық саясат мәселелері аймақтық деңгейде шешіледі. Ірі жобаларға көмек көрсетуді облыс әкімшілігі шешеді, ал қалған шешімдерді облыстың экономика министрі қабылдайды.

Әртүрлі елдер аймақтық саясатты жүзеге асыру үшін өзіндік ерекшеліктері бар әртүрлі құралдарды пайдаланады. Бұл әр мемлекеттің тарихи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты. Бұл құралдардың кейбірі мыналарды қамтиды:

- халық тығыздығы жоғары елді мекендерде жаңа кәсіпорындар құруды қаржылық қолдау;

- олардың дамуын ынталандыру үшін жекелеген экономикалық аймақтарда мемлекеттік қызметті орналастыру;

- компанияларға олардың қызметін ынталандыру үшін қаржылық қолдау көрсету;

- өңірді дамытуға қажетті инфрақұрылымды құру;

- біліктілікті арттыру курстары, әлеуметтік жобаларды қолдау және басқа ынталандыру шаралары сияқты «жұмсақ» шараларды қолдану[14].   

Қазіргі жағдайда аймақтық саясаттың алғашқы екі құралы өз маңызын айтарлықтай жоғалтты. Франция мен Ұлыбританияда «қолдау» қаражаты пайдаланылып жатқанымен, іс-шаралар жүзеге асырылған сайын олар біртіндеп қысқарады.

Қазіргі уақытта Еуропалық Одақ елдерінің көпшілігі аймақтық саясатқа қол жеткізу үшін құралдардың соңғы үш тобын пайдалануды жөн көреді. Жұмыс орындарын құруға жәрдемақылар, субсидиялар, несиелер және т.б. сияқты қаржылық ынталандырулар компанияларды проблемалық аймақтарға инвестициялауға ынталандыру үшін бүкіл ЕО-да кеңінен қолданылады. «Жұмсақ» инфрақұрылымдық шараларға ақпараттық желілерді қолдау, консалтингтік қызметтер, ғылыми зерттеулер жатады. Біріктірілген мемлекеттерде саясат құралдары айтарлықтай көлемді, бұл аймақтық проблемалардың маңыздылығымен байланысты.

Құрылымдық интеграциялық қорлар аймақтық саясатты дамытуды ынталандыру үшін құрылды және өндірісті инвестициялауға ғана емес, сонымен қатар инфрақұрылымды дамытуға және бизнесті дамыту үшін жағдай жасауға бағытталған. Интеграциялық қорлар инфрақұрылымды, көлікті және экологияны дамытуға байланысты ауқымды жобалармен айналысады.

Скандинавиялық елдерде «тар» және «кең» аймақтық саясат шеңберлері арасында айырмашылық бар. Тар мағынада аймақтық саясат кәсіпкерлік және экономикалық даму қызметімен шектеледі. Дегенмен, кең аймақтық саясат шеңберінде мемлекет аз қоныстанған елді мекендерде өмір сүру деңгейін сақтау үшін байланыс, көлік, білім беру және денсаулық сақтау салаларында шаралар қабылдауда. Скандинавия елдерінде аймақтық саясат тар контексте де кең мазмұнға ие, бұл оларды ЕО-ның басқа мемлекеттерінен ерекшелендіреді. Мысалы, проблемалық аймақтардың ерекшеліктері мен қатал климаттық жағдайларға байланысты ЕО-ның басқа елдерінде жоқ ұзақ мерзімді қолдау бар.

Скандинавиялық мемлекеттер өздерінің аймақтық саясатының ауқымын кеңейтуді шешеді. Францияда «аумақтық басқару» түсінігі аймақты дамытудың саяси шараларының кең жүйесін қамтиды. Өңірлерді дамытудың заңдылықтарының бірі – аймақта сараланған салық салу, инфрақұрылымды дамыту, өңірлік дамуға жәрдемдесу және басқа да шаралар туралы шешімдер қабылдау. Нидерланды және Австрия сияқты басқа елдер аймақтық саясатқа азырақ мән береді, бірақ олар сонымен бірге фирмаларға қаржылық қолдау көрсетумен шектелмейтін аймақтық саясатты жүргізуге тырысады. Нидерландыда аймақтық саясаттың негізін тар мағынада инвестиция, ал кең мағынада бизнеске қолайлы орта құру және инфрақұрылымды дамыту бойынша шаралар кешені құрайды. Австрия бизнес ортаны, сондай-ақ көлікті, білім беруді және өмір сүру деңгейін дамытуды қолдау сияқты жергілікті факторларды қамтитын аймақтық саясатты әзірлеуде саяси әрекет етуде. Бұл екі елде де кедей аймақтарға көмек көрсететін аймақтық даму жоспарлары туралы келісімдер жүйесі бар.

Данияда аймақтық саясат «шекті өлшемдер» көмегімен құрылды. Бұл стратегия фирмаларға тегін қызмет көрсетуді қамтиды, бірақ қандай да бір нақты компанияға қаржылық көмек немесе қаражат бөлмейді. Техникалық және коммерциялық қолдау сияқты қызметтер бүкіл елде қолжетімді. ЕО-ның басқа елдерінен айырмашылығы, Данияда 1991 жылдан бері жеке аймақтарды дамытуды ынталандыру бағдарламасы жоқ. Оның орнына Данияда әртүрлі аймақтардың экономикалық дамуындағы теңсіздікті болдырмауға бағытталған бірыңғай мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі бар. Бұл маңызды, өйткені теңсіздік аймақтар арасындағы табыс деңгейі мен әлеуметтік мүмкіндіктердегі айырмашылықтарға әкелуі мүмкін.

Соңғы жылдары қалалық маркетинг Германияда және бүкіл әлемде өте өзекті болды. Дегенмен, қаланың қолда бар құралдар мен құрылымдарды пайдалану тиімділігі бірқатар факторларға байланысты. Қалалық маркетинг - бұл көптеген ойыншылардың өзара әрекетін ұйымдастыруды талап ететін ұзақ мерзімді процесс.

 

Кесте  1

Аймақтың дамуына кері әсерін тигізетін факторлар

 

Экономикалық	Әлеуметтік	Инфрақұрылымдық және экологиялық
Шикізаттың сарқылуына және бәсекеге қабілетсіз өндіріске байланысты негізгі кәсіпорынның жабылуы немесе жабылу қаупі; Елдімекеннің экономикасын әртараптандырудың төмен деңгейі; Еңбекші халықтың жұмыспен қамтылуына байланысты тәуелділігінің жоғары деңгейі; Қалалық бюджеттің тек жұмыс істейтін кәсіпорыннан алатын салықтарға айтарлықтай тәуелділігі.	Жұмыс орындарының қысқаруы және жұмыссыздық; Қала тұрғындарының төмен табысы; Халықтың кетуі және санының азаюы; Әлеуметтік шиеленіс деңгейінің ұлғаю тенденциясы.	Инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымның тозуы; Елдімекенге түсетін жалпы экологиялық ауыртпалық; Өндірістік және табиғи себептерден туындайтын төтенше жағдайлардың жоғары ықтималдылығы.

 

Қалалық маркетингті дамытудың бастапқы нүктесі мен негізін анықтауда азаматтар мен жергілікті бизнестің қатысуы маңызды рөл атқарады. Сондықтан қала әкімшілігі қалалық маркетинг жобасын сәтті іске қосу үшін коммуникативті дағдылар мен сараптаманы дамытуы қажет. Сонымен қатар, әлеуетті мақсатты топтар, қаланың қалаған имиджі, сондай-ақ жобаның негізгі мақсаттары мен қосалқы мақсаттары бастапқы кезеңдерде нақты анықталуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін заманауи қала мақсатты топтың қажеттіліктерін ескеретін қызмет көрсету тұжырымдамасына бағытталған әртүрлі стратегияларды пайдалана алады. Қойылған мақсат ағымдағы жағдайға сәйкес келмесе де, жобалар ұзақ мерзімді перспективаға арналған болса да, жобалардың мүмкіндігінше шынайы болуы маңызды. Сондықтан әлеуетті кемшіліктер мен жақсарту мүмкіндіктерін анықтау үшін орындалу барысын жүйелі түрде хабарлау маңызды. Табысты қалалық маркетинг жолындағы басты міндеттердің бірі қаланың жеке сипатын және оның ерекше белгілерін табу болып табылады, бұл қала тұрғындары үшін де, сыртқы орта үшін де қаланың тартымды имиджін құрудың негізгі факторы бола алады.

Кестеде келтірілген ақпарат 2012 жылы әзірленген Қазақстан Республикасының моноқалаларды дамыту бағдарламасынан алынды және қала құрылысына қатысты мәселелердің жіктелуін қамтиды. Бағдарлама 2014 жылы жойылғанымен, бұл кестеде сипатталған мәселелердің өзектілігі төмендеді дегенді білдірмейді. Бүгінгі таңда кейбір қалалардағы жағдайды жақсартуға болады, бірақ әлі де шешуді қажет ететін міндеттер бар. Қалаларды көркейтуге, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге бағытталған заманауи мемлекеттік бағдарламалардың бар екендігі осыны растайды. Осылайша, кестеде келтірілген ақпарат Қазақстан Республикасындағы қалалардың мәселелерін зерттеу және түсіну үшін әлі де маңызды және өзекті болып табылады[15].

Тұрақты дамуға қол жеткізу үшін әлеуметтік-экономикалық мәселелер ескерілген бес қаланы дамыту бағдарламасы ресми түрде жарияланды. Бұл бағдарламада моноқалалар өмірін оңтайландырудың, экономиканы әртараптандырудың, шағын және орта бизнесті дамытудың маңыздылығы айтылды. Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер анықталды:

1. Экономиканың мүмкін болатын жаңа секторларының әлеуетін анықтау.
2. Халықтың саны мен мүмкіндіктерін ескере отырып, қалаларды дамытудың кешенді жоспарын дайындау. Бұл міндет жергілікті атқарушы органдарға жүктелді.
3. Әлеуметтік, тұрғын үй және инженерлік инфрақұрылымды жаңғырту бойынша қалалардың бас жоспарымен жұмыс жасау. Бұған ғимараттарды жөндеу немесе тозығы жеткен және ескі үйлерді бұзу кіреді.
4. Инвестицияларды тарту бойынша «зәкірлік» деп аталатын жобаларды дайындау және жүзеге асыру.
5. Қала құрылысы кәсіпорындарының еншілес ұйымдарын құру.

Бағдарлама 2012 жылы әзірленіп, 2014 жылы күшін жойғанымен, бұл міндеттердің көпшілігі әлі де өзекті болып қала береді, өйткені қазіргі заманғы мемлекеттік бағдарламалар қаланың тұрақты дамуына қол жеткізу үшін сол мақсаттар мен міндеттерді алға қоюды жалғастыруда.

 

2 МЕМЛЕКЕТТІК ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ӨҢІРЛЕРДЕ ЖҮЗЕГЕ АСУЫН ТАЛДАУ (ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫ МЫСАЛЫНДА)

 

2.1. Республикадағы Түркістан өңірінің дамуының қазіргі жағдайы мен статистикалық мәліметтер жиыны

 

Түркістан облысы 1932 жылы 10 наурызда әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде құрылды. Оңтүстік Қазақстандағы Сырдария өзенінің алабында орналасқан. Облыс 117,3 мың км2 аумақты алып жатыр, бұл Қазақстанның бүкіл аумағының 4,3 пайызын құрайды[16].

Сурет  2 Түркістан облысы әлеуметтік-географиялық картасы

 

Түркістан облысының халық саны 2 млн 929 мың адам. Ал жер аумағы 6 млн 608 мың гектарды құрайды. Бұл жаңа облыстың шекарасы Жамбыл, Қызылорда, Қарағанды өңірімен және Өзбекстанмен шектеседі. 11 аудан, 3 қала және 841 елді мекеннен құралған.

Сурет 3 Түркістан облысының әлеуметтік көрсеткіші

Бүгінде Түркістан облысы Қазақстандағы ең көп қоныстанған облыстардың бірі, Алматы облысынан кейінгі екінші орында. Сондай-ақ еліміздің басқа аймақтары үшін еңбек ресурстарының негізгі көзі болып табылады. 2022 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша облыс халқының саны 2,1 млн адамды құрады, оның ішінде басым бөлігі (75,5%) ауылдық жерлерде тұрады. Себебі, облыс негізінен ауыл шаруашылығы мен онымен байланысты салаларға маманданған.

Түркістан облысы Өзбекстанмен шектеседі және бір шаршы шақырымға 17,9 адамнан Қазақстандағы ең тығыз қоныстанған өңір болып табылады. Облыстың үлкен артықшылығы оның қарқынды дамып келе жатқан және халқы тығыз орналасқан Ташкент облысына жақын орналасуы болып табылады. Тиісті инфрақұрылым дамыған жағдайда Сарыағаш өңірі шекаралық ынтымақтастықтың ірі орталығына айналуы мүмкін.

Түркістан облысының көліктік-транзиттік әлеуеті де бар және Қазақстанның батыс өңірлері үшін дистрибьюторлық орталық бола алады. 2022 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуы жақсарып, жалпы өнім көлемі 2,2 миллион тоннаны құрады. Нақты ЖІӨ өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2,5%-ға өсті. ЖІӨ құрылымында тауар өндіру үлесі 39,4%, ал қызмет көрсету үлесі 52,7% құрайды. Қазақстанның жалпы ішкі өнімі құрылымындағы облыстың үлесі 2020 жылы 3,3 пайызды құрады. 2020 жылы жалпы өңірлік өнім көлемі 2 353,5 млрд теңгеге өсіп, 2019 жылғы көрсеткіштен 104,9 пайызды құрады [17].

 

Кесте 2

Түркістан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісі

 

Түркістан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісіндегі аудандар мен қалалар
Аудандармен	Қалалар
Бәйдібек ауданы	Арыс қаласы
Жетісай ауданы	Кентау қаласы
Қазығұрт ауданы	Түркістан қаласы
Келес ауданы
Мақтаарал ауданы
Ордабасы ауданы
Отырар ауданы
Сайрам ауданы
Созақ ауданы
Төле би ауданы
Түлкібас ауданы
Шардара ауданы

 

Қазақстандағы ауыл, орман және балық шаруашылығында өндірілген өнімнің жалпы көлемі 7,376 миллиард долларды құрайды. 2023 жылдың алғашқы екі айында Түркістан облысында ауыл, орман және балық шаруашылығында өндірілген өнімнің жалпы көлемі 74,956,5 млн теңгені құрады, бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 0,8%-ға артық. 2020 жылға ЖІӨ құрылымында ауыл, орман және балық шаруашылығының үлесі 18,7% (441,1 млрд. теңге), өнеркәсіп – 16,7% (392,8 млрд. теңге), білім беру – 10,7% (251,2 млрд. теңге) және құрылыс – 10,2% құрады. теңге (239,7 млрд. теңге). Түркістан облысы бойынша Түркістан қаласында 200,1 мың адам, облыстың басқа аудандарында 1918,9 мың адам тұрады.

Сурет 4 2022 жылдың 9 айында ҚР ШОК ЖӨӨ мен ЖҚҚ

 

Диаграммада 2022 жылдың алғашқы тоғыз айындағы Қазақстан Республикасындағы жан басына шаққандағы ЖІӨ туралы ақпарат берілген. Осы кезеңде Қазақстанның жалпы ішкі жалпы өнімі 65,5 трлн теңгені құрады, оның 2,2 трлн теңгесі Түркістан облысының үлесіне тиесілі. Деректер 2022 жылдың қаңтары мен қыркүйегі аралығында бір тұрғынның орта есеппен қанша ақша алатынын көрсетеді[18].

Сурет 5 2022 жылдың 9 айында ҚР халқының жан басына шаққандағы ЖӨӨ (мың тг)

 

Бұл диаграмма 2022 жылдың 9 айындағы Қазақстан Республикасының жан басына шаққандағы ЖІӨ деректерін көрсетеді. Осы кезеңдегі Қазақстанның жалпы ішкі жалпы өнімі 65,5 трлн теңгені құрады. Бұл ретте 2,2 триллион теңгені құраған Түркістан облысында шағын және орта бизнестің жалпы ішкі өнімі 528 миллиард теңгені құрады. Бұл облыстың жалпы ішкі өніміндегі шағын және орта кәсіпкерліктің үлесі 23,6 пайызды құрағанын білдіреді. 2022 жылы Қазақстанның мемлекеттік бюджетіне салықтар мен төлемдер 15,8 триллион теңгені құраса, Түркістан облысының салықтар мен төлемдер көрсеткіші 477,7 миллиард теңгені құрап, Қазақстан Республикасы бойынша жалпы көрсеткіштің 3 пайызын құрап отыр[18].

2023 жылдың 1 наурызына Түркістан облысында 17 мың заңды тұлға тіркелсе, оның 15 391-і жұмыс істейді. Тіркелген заңды тұлғалардың ішінде 100-ге дейін қызметкері бар шағын заңды тұлғалардың саны 16370, 101-ден 250-ге дейінгі қызметкері бар орта заңды тұлғалар – 525, ал 250-ден астам қызметкері бар ірі заңды тұлғалар – 105. Барлығы 14 761 адам шағын заңды тұлғалар, орта заңды тұлғаларда 525 адам және ірі заңды тұлғаларда 105 адам[19].

Түркістан облысында жер қойнауының байлығын бағалау қатты пайдалы қазбалар мен болжамды ресурстардың баланстық қоры негізінде есептеледі және 240 млрд АҚШ долларын құрайды. Аймақта ең көп таралған пайдалы қазбалардың қатарына боксит, темір рудасы, уран, қорғасын, мырыш және көмір жатады[20].

Өңірдегі пайдалы қазбалар кен орындары мен геологиялық барлау объектілерін игеру үшін шамамен 2,0 млрд АҚШ долларын тарту қажет. Бұл ретте, ең алдымен, Шу-Сарысу мен Сырдария бассейндеріндегі уран кен орындарын (Жалпақ және Мыңқұдық), Күмісті Қанда ауданындағы алтын кен орнын, Жабағылыдағы ванадий кен орнын, қорғасын кен орнын, мырыш, Өгем жотасындағы вольфрам және Придорожный мен Орталықтағы көмірсутек кен орындары. Бұл үшін қажетті ресурстарды өнеркәсіптік пайдалануға енгізу де қомақты инвестицияны қажет етеді.

2023 жылдың қаңтар-ақпан айларында қолданыстағы бағамен өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемі 135 611,2 млрд теңгені құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 7,6%-ға артық. Дегенмен, тау-кен өндіру өнеркәсібінде және карьерлерді қазуда өндіріс 1%-ға, өңдеу өнеркәсібінде – 6%-ға, электрмен жабдықтау, газ, бу беру, ыстық су және ауаны баптауда – 57,2%-ға төмендеді. Бұл ретте сумен жабдықтау, қалдықтарды жинау, өңдеу және кәдеге жарату өндірісі 48,1%-ға өсті[21].

2023 жылдың қаңтар-ақпан айларында құрылыс жұмыстары мен көрсетілген қызмет көлемі 14 972,1 млн теңгені құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2,8%-ға артық. Осы кезеңде 78,8 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, бұл өткен жылдың деңгейіне сәйкес келеді. 2022 жылы қаладағы құрылыс көлемі 2,3 есеге артып, 109,4 млрд теңгені құрап, өткен жылмен салыстырғанда қабылданған үйлер саны 6,2 пайызға артады.

Қазіргі таңда «Нұрлы жер» мемлекеттік бағдарламасы аясында жалпы ауданы 409,3 мың шаршы метрді құрайтын 111 көпқабатты тұрғын үйдің құрылысы жүргізілуде. Сонымен қатар, «Түркістан» АҚ жалпы ауданы 67,4 мың шаршы метрді құрайтын 33 тұрғын үйді, ал жеке инвесторлар жалпы ауданы 181,4 мың шаршы метрді құрайтын 80 тұрғын үйді салуда.

2022 жылдың 9 айында 288,9 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, бұл 2021 жылдың 9 айымен салыстырғанда (87,4 мың шаршы метр) 3,5 есеге артық. Барлығы 2667 пәтерлік 42 тұрғын үй пайдалануға берілді[22].

Түркістан облысында 2023 жылдың 1 наурызына шағын және орта бизнес субъектілерінің саны 196 031 бірлікті құрады. Бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 134,8 пайызға артық[23].

Баяндамада атап өтілгендей, 2023 жылдың қаңтар-ақпан айларында Түркістан облысының негізгі капиталына салынған инвестиция көлемі 47 044,4 млн грн құрады. теңгені құрады, бұл 2022 жылғы деңгейден 146%-ға жоғары. Облыстың өндірістік аудандарында жалпы құны 32 млрд теңгені құрайтын 44 жоба іске қосылып, 2368 жаңа жұмыс орны ашылды. «Қарапайым заттардың экономикасы» бағдарламасы аясында 43 млрд теңгені құрайтын 315 жоба мақұлданды. Шағын және орта бизнесті қолдау шараларының арқасында өндіріс көлемі 47 пайызға өсіп, 1 триллион теңгеден асты[24].

Сонымен қатар, Түркістан облысының егіншілік пен мал шаруашылығын дамытудағы әлеуеті жоғары. Болашақта облыстың дамуы агроөнеркәсіптік әртараптандыру негізінде ауыл шаруашылығының жоғары әлеуетін нығайтуға негізделеді.

Сондай-ақ, аймақтың маңызды көлік торабы арқасында ірі сауда-логистикалық орталыққа айналуға мүмкіндігі бар екені атап өтілді. 2023 жылдың қаңтар-ақпан айларында бөлшек сауда көлемі 32 859,3 млн теңгені немесе 2022 жылдың қаңтар-ақпанымен салыстырғанда 107,3%, көтерме сауда көлемі 15 440,1 млн грн құрады. теңгені немесе 2022 жылғы қаңтар-ақпан деңгейіне 111% құрады. Жалпы, деректер Түркістан облысының экономикасының дамуындағы оң үрдісті көрсетеді.

Сурет 6 Түркістан облысының тауар айналымы ($ млн. АҚШ доллары)

Диаграммадан көріп отырғанымыздай импорт көлемінің динамикасы байқалады. Түркістан облысының тауар айналымы 2022 жылдың қорытындысы бойынша $862,6 млн. құрады. 2019 жылмен салыстырғанда тауар айналымы 12,8% -ға артты. Сол жылдан бастап импорт үлесі 10,9% -ға артып, 54,6% -ды құрап отыр. 2020-2021 жылы Бүкіләлемдік пандеминың әсерінен импорт біршама төмендегенін көреміз. Импортта берілген $471 млн. доллардың құраушылары:

60%-ын жануарлар мен өсімдік тектес өнімдер;

18,1% машиналар, жабдықтар, аспаптар мен аппараттар;

8,2% химиялық өнеркәсіп өнімі;

3,9% тоқыма және тоқыма бұйымдары;

3,1% металдар және олардан жасалған бұйымдар;

2,7%-ын құрылыс материалдары болып табылады.

Импорт құрылымынан көріп отырғанымыздай, позициялардың 90,2% (424,9 млн. АҚШ доллары) жергілікті өндірушілер әлеуетті түрде алмастыра алады.

Ал экспорт құраған $391 млн. доллардың 63,4%-ы Жануарлар және өсімдік тектес өнімдер, отын-энергетика тауарлары 20,6%, тоқыма және тоқыма бұйымдары - 9,5%, химиялық өнеркәсіп өнімі – 3,6%, және машиналар, жабдықтар, аспаптар мен аппараттар - 1,8% құрайды. Экспорт құрылымында одан әрі өсу үшін перспективалы позициялар бар. Мысалы, отын-энергетика тауарлары, машиналар, жабдықтар, аспаптар мен аппараттар экспортының болуы өңірдің сауда шекарасын кеңейтуге мүмкіндік береді[25].

2023 жылдың қаңтарында Түркістан облысы мен Еуразиялық экономикалық одақ елдері арасындағы өзара тауар айналымының көлемі 11,4 миллион АҚШ долларын құрады, бұл 2022 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 1,5 пайызға аз. Экспорт 6 млн долларға немесе 71,1%-ға өссе, импорт 5,4 млн долларды немесе өткен жылдың сәйкес деңгейінің 66,6%-ын құрады.

Ауданда туризм экономикада маңызды рөл атқарады. Қазіргі таңда Түркістан облысында 1000-нан астам тарихи-мәдени мұра нысандары мен 4 ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар. Өңірге келетін туристер саны ұдайы өсіп келеді. Соңғы үш жылда туристер саны 25 пайызға артты. Облыста 131 орналастыру нысаны бар.

Аймақтың негізгі туристік бағыттарды дамыту үшін айтарлықтай әлеуеті бар. Сарыағаш ауданы сауықтыру туризмін, Төлеби ауданы (Қасқа-Су) шаңғы туризмін, ал Түркістан қаласы мен басқа да елді мекендер тарихи-мәдени туризмді, оның ішінде қажылықты ұсына алады[26].

2023 жылғы қаңтар-ақпанда жүк айналымының көлемі 3847,6 млн. ткм құрады, 2022 жылғы қаңтар-ақпан деңгейінің 87,2% құрады. Жолаушылар айналымының көлемі 233,1 млн. жкм құрады, 2022 жылғы қаңтар-ақпан деңгейіне 162,8% құрады.

Транспорт саласында 845 шақырым жол, 875 көше, оның ішінде 316,1шақырым асфальт жол, 392,5 шақырым тас жол, 136,4 шақырым топырақ жол. Нәтижесінде, 2022 жылдың қорытындысымен қалада жақсы және қанағаттанарлық жолдардың үлесі 37,4% дан 40,3% артты:

• Асфальт жол 340,9 шқ (40,3%),
• Тас жол 471,0 шқ (55,7%)
• Топырақ жол 33,1шқ (4,0%)[27].

Облыс бойынша ең төмен күнкөріс деңгейінің шамасы орта есеппен бір айға есептелген жан басына шаққандағы  ең төмен күнкөріс шамасы 2022 жылы 41099 теңгені құрайды, оның ішінде азық –түлік тауарларынан 22604 тг, азық –түлік емес тауарлар 18495тг құрайды[28].

Облыста туу және халықтың көші-қоны жоғары. 2022 жылдың бірінші жартыжылдығында туудың жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққанда 27,09 құрады, бұл 1000 адамға шаққанда 20,76 республикалық көрсеткіштен айтарлықтай жоғары. Алайда, осы кезеңде 8,2 мың адам көлемінде көші-қонның теріс сальдосы тіркелді, бұл республика бойынша ең жоғары көрсеткіш[29].

Облыстың айтарлықтай экономикалық әлеуеті бар, ірі кәсіпорындардың ішінде Қазақстан-Франция бірлескен кәсіпорны «КАТКО» ЖШС (уран өндіру), «Қазатомөнеркәсіп-Сауран» ЖШС (уран өндіру), «Кентау трансформатор зауыты» АҚ, «Қаратау» ЖШС (уран өндіру), «Орталық Азия. » және «Тау-кен компаниясы» ЖШС (сирек металдар өндірісі).

Ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, жылжымайтын мүлікпен операциялар, құрылыс және көлік және қойма шаруашылығы облыс экономикасының негізгі салалары болып табылады. Ауыл шаруашылығы жалпы экономиканың 18,2%, өнеркәсіп - 18,4%, жылжымайтын мүлікпен операциялар - 10,1%, құрылыс - 9,2%, көлік және қойма шаруашылығы - 9,0% құрайды[30].

Өңірде өнеркәсіптің дамуы төмен деңгейде, бұл статистикалық мәліметтермен расталады. Мәселен, облыстағы жан басына шаққандағы өнеркәсіп өнімінің көлемі Қазақстан Республикасындағы ең аз және бір адамға 253 мың теңгені құраса, республикалық орташа көрсеткіш бір адамға 1,6 млн теңгені құрайды. Сондай-ақ, 2021 жылы облыстың өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі үлесі небәрі 1,7 пайызды құрады.

Өңірдегі бұл жағдай экономиканы индустрияландыру мен аграрлық мамандандырудың жеткіліксіздігімен байланысты. Сондықтан облыста республика бойынша өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың деңгейі жоғары, ол 46,3 пайызды құраса, Қазақстан Республикасындағы орташа көрсеткіш 23,9 пайызды құрайды.

Облыстағы жұмыссыздық деңгейі 5,1% құрайды, бұл республикалық орташа көрсеткіштен 4,9% сәл жоғары. Сондықтан облыста өзін-өзі жұмыспен қамту және жұмыссыздық деңгейін төмендету үшін өнеркәсіпті дамытуды ынталандыру шараларын қабылдау қажет[31].

Түркістан облысының халықты жұмыспен қамту деңгейі едәуір белсенді.

Сурет 7 Экономика белсенділік деңгейі

Сурет 8 Жұмыспен қамту деңгейі

 

Өңірде мемлекет тарапынан жұмыспен қамтылған халықтың құрылымы ауылда 82%, ал қала тұрғындарының 18% құрайды. Ал Өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың құрылымы бойынша ауыл тұрғындары 84%, ал қала тұрғындары 16% алып отыр. Жалпы Түркістан 776320 адам жұмыспен қамтылған, Бұл реапублика бойынша 8,7%, қамтылу жағынан 2-нші орынды алды. 3 жыл ішіндегі жұмыссыздық деңгейі Қалалық жерлерде 0,1 п.п. азайды, ал ауылдық жерлерде керісінше 0,1 п.п. ұлғайды. Өңір бойынша жұмыспен қамту үлесі жағынан жұмыспен қамтылғандардың 53,7% жалдамалы жұмыста істейді,  өзін-өзі жұмыспен қамтыған.

Еңбек нарығының негізгі салалары:

• Ауыл шаруашылығы (22,5%)
• Білім (18,6%)
• Көтерме және бөлшек сауда (17,5%)
• Құрылыс (7,6%)[32].

Өңірде шұғыл назар аударуды және шешуді қажет ететін бірнеше негізгі жүйелік мәселелер бар. Бірінші мәселе ауылдық жерлерде медициналық мекемелердің жетіспеушілігіне байланысты. Ауыл тұрғындарына медициналық көмектің қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін 63 нысанды салу қажет.

Екінші мәселе облыста үш ауысымда оқитын және апатты мектептердің болуына байланысты. 2021 жылдың аяғында облыста 15 үш ауысымды және 6 апатты мектеп болды, бұл жергілікті тұрғындардың сапалы білім алуына үлкен шектеу болып табылады.

Үшінші мәселе облыстың индустрияландыру деңгейінің төмендігімен байланысты, бұл экономиканың дамуы мен халықты жұмыспен қамтудың төмен деңгейіне әкеледі. Бұл мәселені шешуге өнеркәсіпті дамытуға қолайлы жағдай жасау және өңірге инвестиция тарту арқылы қол жеткізуге болады.

Төртінші мәселе – өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың жоғары деңгейімен байланысты, бұл аймақтың экономикалық дамуының жағымсыз факторы болып табылады. Өңірде жұмыс орындарын ашуға, кәсіпкерлікті қолдауға жағдай жасау қажет.

Бесінші мәселе – халықтың өмір сүру деңгейінің төмендігімен байланысты. Тұрғындардың тұрмыс жағдайын жақсарту, медициналық көмек пен білім алу мүмкіндігін жақсарту, сондай-ақ жаңа жұмыс орындарын ашу шараларын қабылдау қажет.

Алтыншы мәселе облыстың барлық ауылдық елді мекендерінің орталықтандырылған сумен қамтылмауымен байланысты, яғни 110 мыңға жуық ауыл тұрғындары орталықтандырылған сумен қамтуға қол жеткізе алмайды. Бұл мәселені шешуге тиісті инфрақұрылымды салу және қолданыстағы сумен жабдықтау жүйелерін жаңғырту арқылы қол жеткізуге болады.

 

1.  

Өңірдегі негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер

 

НЕГІЗГІ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРі
Халық (2023 жылғы 1 қаңтарға, мың адам)	2119,0
Жалпы өңірлік өнім (2022 жылғы қаңтар-қыркүйек 2021 жылғы қаңтар-қыркүйекке,%)	102,5
Инфляция (2023 жылғы қаңтар 2022 жылғы қаңтарға,%)	21,1
Қысқа мерзімді экономикалық индикатор (1) (2023 жылғы қаңтар-ақпан 2022 жылғы қаңтар-ақпанға,%)	99,4
Жұмыссыздық деңгейі  (2022 жылғы IV тоқсан, %)	5,2
Қысқа мерзімді экономикалық көрсеткішті есептеу аймақтағы экономикалық жағдайды жедел бақылау мен басқарудың маңызды құралы болып табылады. Ол үшін экономиканың негізгі салаларындағы өнім көлемі туралы деректер пайдаланылады.

 

Ауыл шаруашылығы облыс экономикасының ішкі жалпы өніміне елеулі үлес қосып отырған маңызды салаларының бірі болып табылады. Өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік және коммуникация саласы да өңірдің экономикалық дамуы үшін маңызды мәнге ие және жалпы ішкі өнімнің 60 пайыздан астамын құрайды.

Осы салалардағы өнім шығару көрсеткіштерінің өзгеруі облыстың экономикалық даму тенденцияларын анықтауға және экономикалық өсуді ынталандыру бойынша жедел шаралар қабылдауға мүмкіндік береді. Сондықтан негізгі салалар бойынша шығарылатын өнім туралы мәліметтер негізінде қысқа мерзімді экономикалық көрсеткішті есептеу аймақтағы экономикалық талдау мен жоспарлаудың маңызды құралы болып табылады.

Облыстың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешу үшін тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын дамытуға қомақты қаражат салу қажет. Оның ішінде ауылдық жерлерде медициналық мекемелерді салу, жаңа мектептер құру, орталықтандырылған сумен қамту және т.б.

Өңір экономикасына келетін болсақ, терең өңдеу өнімдерінің өндірісіне көшу, өңірдің бәсекелестік артықшылығы бар салаларда күрделілік деңгейін арттыру және әртараптандыру қажет. Бұған қосылған құны жоғары ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісін дамыту, өндірілетін тауарлар өндірісін кеңейту, жұмыс күшінің біліктілігін арттыру және т.б.

Сонымен қатар, Сарыағаш қаласының көлік-логистикалық әлеуетін одан әрі дамыту бойынша нақты шаралар қабылдау маңызды. Бұл қала республиканың ең оңтүстік теміржол вокзалы және көршілес елдерден ауыл шаруашылығы өнімдерін ауыстырып тиеу базасы болып табылады. Көліктік-логистикалық инфрақұрылымды дамыту өңірдің көліктік қолжетімділігін жақсартуға және жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.

 

1.  

Өңірдің экономикалық салалардың өсу қарқыны (нақты көлем индексі,%)

 

ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЛАЛАРДЫҢ ӨСУ ҚАРҚЫНЫ (НАҚТЫ КӨЛЕМ ИНДЕКСІ,  %)
Өнеркәсіп (2023 жылғы қаңтар-ақпан 2022 жылғы қаңтар-ақпанға, %)	107,6
Ауыл, орман және балық шаруашылығы  (2023 жылғы қаңтар-ақпан 202 жылғы қаңтар-ақпанға, %)	100,8
Құрылыс  (2023 жылғы қаңтар-ақпан 2022 жылғы қаңтар-ақпанға, %)	102,8
Сауда (2023 жылғы қаңтар-ақпан 2022 жылғы қаңтар-ақпанға, %)	108,5
Көлік және қоймалау (2023 жылғы қаңтар-ақпан 2022 жылғы қаңтар-ақпанға, %)	79,7
Байланыс (2023 жылғы қаңтар-ақпан 2022 жылға қаңтар-ақпанға, %)	113,5

 

Болашақта өнеркәсіптік өсу резервтері азық-түлік, құрылыс материалдарын өндіру және туризммен байланысты болады. Атап айтқанда, тамақ өнеркәсібін одан әрі дамыту ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу мен қосылған құны жоғары өнім өндіруге негізделетін болады. Сондай-ақ өнеркәсіпті дамытудың перспективалы бағыттары тау-кен өнеркәсібі, машина жасау, тамақ және құрылыс материалдарының өндірісі болады.

2.2. Түркістан облысы әлеуметтік әл-ауқатын және экономикасын дамыту

 

Түркістан облысының экономикасын жаңғырту үдерісі үздіксіз жалғасып, сапалы құрылымдық экономика құруға және өндіргіш күштерді арттыруға бағытталады деп жоспарлануда. Ол үшін білім, ғылым, мәдениет және адамдардың өмір сүру сапасы сияқты өзгерістер мен даму факторлары ескерілетін болады.

Облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсаттары ретінде жергілікті тұрғындардың жан басына шаққандағы орташа табысын арттыру, білім сапасын арттыру, өмір бойы білім алуға дайындық және жаңа дағдылар мен құзыреттіліктерді игеру, бәсекеге қабілетті мамандарды дамыту сияқты түрлі міндеттер пайдаланылатын болады. , кедейлікті азайту және т.б. Экономикалық дамудың негізгі бағыты азық-түлік өндірісін, құрылыс материалдарын өндіруді және туризмді арттыру болады. Атап айтқанда, тамақ өнеркәсібі ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуге және қосылған құны жоғары өнім жасауға баса назар аудара отырып дамитын болады. Тау-кен өнеркәсібі, машина жасау және құрылыс материалдары өндірісі де дамиды.

Бүгінгі Түркістан облысының даму бағыты айқын. Атап айтқанда, индустрияландырудан инновациялық технологиялар жүйесіне көшуге және нарықтық қатынастарға бейімделуге мүмкіндік беретін білімді қажет ететін экономикалық тетіктерді қалыптастыру облыстың ұзақ мерзімді мақсаттарының бірі болып табылады. Осы мақсат аясында облыс тұрғындары үшін де жоғары білікті жұмыс орындары ашылып, халықтың өмір сүру сапасы жақсарады. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін жергілікті денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет орталықтары дамып, ауылдық жерлерде агромелиоративтік жұмыстар жүргізілетін болады.

Қысқа мерзімді мақсаттарға дағдарыстан шығу және нақты ұлттық өсуге қол жеткізу кіреді. Сондай-ақ өңірлік даму тұжырымдамасының рөлін атқаратын аралық тапсырмаларды және табысқа жету үшін қажетті жағдайларды әзірлеу жоспарлануда. Мұндай міндеттер қатарында облыстағы қалалар мен аудандарды дамыту, кәсіпкерліктің жаңа түрлерін тарту, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, Түркістан қаласы мен аудан орталығын дамыту, қызмет көрсету саласындағы цифрландыру деңгейін арттыру жоспарлары бар. және жұмыспен қамту деңгейі.

Облыстың алғашқы экономикалық қарлығаштарының қатарында Түркістан қаласындағы көпсалалы «Керуенсарай» туристік кешені, Яссауи кесенесі аумағындағы мәдени-рухани орталықтар, Яссауи мұражайы, Ұлы Дала мұражайы, Фараб кітапханасы және заманауи қонақ үйлер, «Rixos Turkestan», «Hampton by Hilton», «Innovation Central Asia» және Халықаралық туризм және қонақжайлылық университеті сияқты. Бұл нысандардың барлығы туристердің жайлылығы мен жайлы болуына бағытталған, бұл өңірдегі туризмнің дамуына ықпал етуде.

Түркістан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстігінде Сырдария және Арыс өзендерінің алабында орналасқан және оның жер көлемі 117,3 мың км², бұл Қазақстан жерінің 4,3% құрайды. Бұл аймақ ең бай ауыл шаруашылығы аймақтарының бірі болып саналады және республикадағы суармалы жерлердің үштен біріне жуығы (548,2 мың га) оған тиесілі. Оның ішінде 70 мыңға жуығы бар облыстың ауыл шаруашылығы құрылымдары 180 мыңға жуық адамды жұмыспен қамтамасыз етіп отыр.

2021 жылғы қаңтар-қарашадағы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары бойынша облыста 607,1 млрд теңгенің өнеркәсіп өнімі өндірілді, бұл 2020 жылдың сәйкес кезеңіндегі көрсеткіштен 2,5%-ға артық. Дегенмен, облыстың жалпы өнеркәсіп өнімінің 46,8 пайызын құрайтын тау-кен өнеркәсібі саласында өндірілген өнім көлемі 284,2 миллиард теңге деңгейінде болса, оның үлесі 44,4 пайызды құрайтын өңдеу өнеркәсібіндегі өнім көлемі, 269,7 млрд теңгені құрады.

Түркістан облысының өңірлік экономикасын жаңғыртудың негізгі критерийлері бірнеше аспектілерді қамтиды:

Біріншіден, жалпы ұлттық табыс (ЖҰӨ), жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) және жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ сияқты дәстүрлі көрсеткіштерді пайдалана отырып, аймақтың экономикалық даму деңгейін анықтау қажет. Бұл көрсеткіштердің өсу қарқыны ерекше маңызға ие, өйткені олар аймақ экономикасының динамикасын көрсетеді.

Екіншіден, өңірдің даму динамикасын бағалау үшін табыс пен еңбек өнімділігінің жан басына шаққандағы орташа өсу қарқыны сияқты әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді, сондай-ақ өндіріс құрылымы мен экономиканың қайта құрылуын ескеру қажет. қоғам. Сонымен қатар, осы көрсеткіштер негізінде облыстың экономикалық өсу қарқынын бағалау қажет. Бұл жалпы ел саясатының да, белгілі бір аймақтың да экономикалық өсуінің маңызды мәселесі болып табылатын валюта бағамына әсерін анықтауға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, таза экономикалық көрсеткіштер мен халықтың өмір сүру ұзақтығын бағалау үшін жалпы ішкі өнім, жан басына шаққандағы табыс, еңбек өнімділігі мен олардың өсу қарқыны, сондай-ақ облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуы ескерілуі қажет. Бұл көрсеткіштерді аймақтағы халықтың өмір сүру деңгейін анықтау және экономикалық жағдайды жақсарту мүмкіндіктерін анықтау үшін пайдалануға болады.

Түркістан облысында индустрияландырудан 9 индустриялық аймақ пен «ТҮРКІСТАН» арнайы экономикалық аймағын қамтитын инновациялық технологиялар жүйесіне толық көшудің ғылыми негізделген экономикалық тетіктері құрылды. Бұл механизмдер сияқты бірнеше принциптерге негізделгентепе-теңдікті қамтамасыз ету,күрделілігі мен аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы,облыс аумақтарының ғылыми және өндірістік әлеуетін ұтымды пайдалану,индустриялық аймақтардың инфрақұрылымын құру мен жаңғыртудың басымдығы және т.б.

Мемлекет пен бизнестің мүдделерінің тепе-теңдігіне мемлекеттің қолдауымен инфрақұрылымдық элементтерді қалыптастыру арқылы қол жеткізіледі.

Нәтижелер көрсеткендей, Түркістан облысында 2021 жылдың қаңтар-қараша айларында 607,1 млрд теңгенің өнеркәсіп өнімі өндірілген, бұл 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 102,5 пайызға артық. Бұл жетістік өңірде тұрақты даму, ресурстарды ұтымды пайдалану және индустриялық аймақтардың инфрақұрылымын құруға басымдық беру сияқты ғылыми негізделген экономикалық тетіктер мен қағидаттарды қолданудың арқасында деп айтуға болады. Сонымен қатар, әлеуетті инвесторлар мен индустриялық аймақтарға қатысушыларды сапалы және бәсекеге қабілетті ресурстармен қамтамасыз ету де өңірдің инвестициялық тартымдылығын арттыруға ықпал етті. 

2021 жылы әлемдік экономика дамыған елдерде фискалдық саясатты қолдауға бағытталған шараларды жүзеге асыру есебінен белсенді түрде қалпына келуде. Өз кезегінде, нарықтық қатынастарға бейімделген әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарына сәйкес аймақты дамытудың критерийлері мен көрсеткіштерінің жүйесі құрылуы керек. Елдер мен аймақтардың құндылықтар иерархиясы мен даму мақсаттарында кейбір айырмашылықтары болуы мүмкін болса да, халықаралық ұйымдар даму дәрежесін Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму шеңберінде әзірленген Адам дамуы индексі сияқты әмбебап интегралдық көрсеткіштер бойынша бағалайды. Экономикалық дамудың үш көрсеткіші: өмір сүру ұзақтығы, зияткерлік әлеует және жан басына шаққандағы табыс бойынша елдерді бағдарлама және 0-ден 1-ге дейін өсу ретімен орналастырады.

Сонымен қатар, 2021 жылдың ІІ тоқсанында Түркістан облысы тұрғындарының орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстары бір айда 73 239 теңгені құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 13,3%-ға өсті. Нақты ақшалай кірістер де 5,4%-ға өсті.

 

Кесте 5

Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының қысқашақорытындылары

 

Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының қысқаша қорытындылары
Халық саны	Облыс бойынша 2023 жылғы 1 наурызға халық саны 2124,2 мың адамды құрады. 2023 жылғы қаңтар-ақпандағы халықтың табиғи өсуінің абсолюттік көрсеткіші 7,2 мың адамды құрады (2022 жылғы қаңтар-ақпанға – 100,1%), осы кезеңде 8,9 мың (97,9%) – туу, 1,7 мың (89,4%) - өлім оқиғасы тіркелді. Облысқа 2023 жылғы қаңтар-ақпанда 4663 адам келген (облыс ішіндегі көші-қонды есепке алмағанда) (2022 жылғы қаңтар-ақпанда – 5212 адам), 6697 адам - кеткен (8025 адам), көші-қон ағыны бойынша абсолюттік ауытқу айырымы 2034 адамды (теріс) құрады, ал 2022 жылғы қаңтар-ақпанда – 2813 адамды (теріс) құрады.
Тұрмыс деңгейі	2022 жылғы IV тоқсанда халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстары, бағалау бойынша, 84831 теңгені құрап, 2021 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 17,2% өсті, ал нақты ақшалай табыс 1,6% кеміді.
Жұмыспен қамту статистикасы	2022 жылғы ІV тоқсанда жұмыссыздар саны, бағалау бойынша, 43,2 мың адамды құрады. Жұмыссыздық деңгейі жұмыс күшіне 5,2% құрады. Жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар ретінде тіркелгендер саны 2023 жылғы наурыздың соңына 40,1 мың адамды немесе жұмыс күшіне 4,8% құрады. 2022 жылғы ІV тоқсанда қызметкерлерге есептелген орташа айлық атаулы жалақы 240720 теңгені құрап, 2021 жылдың ІV тоқсанына қарағанда 15,8%-ға өсті. Осы тоқсанда нақты жалақы индексі 97,2% құрады.
Баға статистикасы	Түркістан облысы бойынша 2023 жылғы наурызды 2022 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда тұтыну бағаларының индексі 103,8% құрады. Азық-түлік тауарларының бағасы 3,8%, азық-түлік емес тауарлары – 2,8%, халыққа ақылы қызмет көрсету – 5,1% көтерілді. Түркістан облысындағы өнеркәсіп өнімін өндіруші кәсіпорындардың бағалары 2023 жылғы наурызды 2022 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 2,8% көтерілді.
Сауда	Бөлшек сауда көлемі 2023 жылғы қаңтар-наурызда 53611,4 млн.теңгені немесе 2022 жылғы қаңтар-наурыз деңгейіне 107,6% құрады. Көтерме сауда көлемі 25822,2 млн. теңгені немесе 2022 жылғы қаңтар-наурыз деңгейіне 110,8% құрады. 2023 жылғы қаңтар-ақпанда Түркістан облысының Еуразиялық экономикалық одақ елдерімен өзара сауда көлемі 25,3 млн. АҚШ долларын немесе 2022 жылғы қаңтар-ақпан деңгейіне 99,2% құрады, оның ішінде экспорт, тиісінше – 12,6 млн. АҚШ долларын немесе 164,9%, импорт – 12,7 млн. АҚШ долларын немесе 71,1% құрады.
Экономиканың нақты секторы	2022 жылғы қаңтар-қыркүйектегі жалпы өңірлік өнім көлемі 2236818,9 млн. теңгені құрады. Нақты ЖӨӨ 2021 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 2,5% өсті. ЖӨӨ құрылымында тауар өндіру үлесі 39,4%, қызмет көрсету – 52,7% құрады. Түркістан облысы бойынша 2023 жылғы қаңтар-наурызда ауыл, орман және балық шаруашылығы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) жалпы шығарылымы 118378,1 млн. теңгені құрап, 2022 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 1,1% артты. 2023 жылғы қаңтар-наурызда өнеркәсіп өндірісінің көлемі қолданыстағы бағаларда 209351,5 млн. теңгені құрады, бұл 2022 жылдың тиісті деңгейінен 6,3% артты. Тау-кен өндіру өнеркәсібі және карьерлерді қазуда өндіріс көлемі 2,7% төмендеді, өңдеу өнеркәсібінде өндіріс көлемі – 10%, электр энергиясымен, газбен, бумен, ыстық сумен және ауаны кондициялаумен жабдықтауда – 38,6%, сумен жабдықтау, қалдықтарды жинау, өңдеу және жою, ластануды жою бойынша қызметте өндіріс көлемі 39,4% артты. 2023 жылғы қаңтар-наурызда құрылыс жұмыстарының (көрсетілген қызметтердің) көлемі 31479,3 млн. теңгені құрап, 2022 жылғы қаңтар-наурыздағы деңгейге 117,9% құрады. Облыста 120,2 мың шаршы метр тұрғын үй іске қосылды, бұл 2022 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 105,5% құрады. 2023 жылғы қаңтарда-наурызда жүк айналымының көлемі 6009,9 млн. ткм құрады, 2022 жылғы қаңтар-наурыз деңгейіне 88,6% құрады. Жолаушылар айналымының көлемі 355,1 млн. жкм құрады, 2022 жылғы қаңтар-наурыз деңгейіне 121,1% құрады. 2023 жылғы қаңтар-наурызда облыстың негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 97209,2 млн. теңге болып, 2022 жылдың тиісті деңгейіне 160,4% құрады
Кәсіпорын статистикасы	2023 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша Түркістан облысының 17100 шаруашылық жүргізуші субъект (заңды тұлға) тіркелді, олардың 15492 жұмыс істеп тұр. Тіркелген заңды тұлғалар ішінде шағын заңды тұлғалар саны (100 адамға дейін) – 16470, орта заңды тұлғалар (101 ден 250 адамға дейін) – 525, ірі заңды тұлғалар (250 адамнан жоғары) – 105, оның ішінде жұмыс істейтіндер - тиісінше – 14862, 525 және 105 бірлік. 2023 жылғы 1 сәуірге Түркістан облысының жұмыс істеп тұрған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны 200551 бірлікті немесе 2022 жылдың тиісті кезеңіне 136,3% құрады[34].

 

Қоғамдық дамудың стратегиялық мақсаты – жергілікті тұрғындардың өмір сүру деңгейін көтеру. Бұл бұрынғымен салыстырғанда тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуды және кейінгі ұрпақтың өмір сүру жағдайын жақсартуды қамтамасыз етеді. Өмірге қанағаттану дәрежесін анықтау үшін субъективті өзін-өзі бағалау және сыртқы объективті бағалау қолданылады.

Азаматтардың лайықты өмір сүруін қамтамасыз ету мемлекеттің табысының жоғары болуына, ел өмірінің тұрақтылығына және оны жағымсыз факторлардан қорғауға ықпал етеді. Халықтың өмір сүру сапасын жақсарту үшін мемлекеттік органдар кәсіпкерлікті қолдау және ұйымдастыру, еңбекті ынталандыру, тауарлар немесе қызметтердің сапасымен жұмыс істеу, еңбек қауіпсіздігі жағдайын жасау, персоналды дамыту және біліктілікті арттыру, сондай-ақ жалпы қабылданған әдістерді пайдаланады. өзін-өзі көрсетуді қолдау және жеке тұлғаны қорғау.

Халықтың өмір сүру сапасы макроэкономикалық өсімге айтарлықтай әсер етеді. Өмір сүру сапасын жақсарту үшін әлеуметтік қызметтер мен әлеуметтік-экономикалық институттарға инвестицияланатын қаржылық ресурстар қажет. Қоғамдағы макроэкономикалық және микроэкономикалық саясат арасындағы байланысты сақтау маңызды. Бұл екі сала ұзақ мерзімді перспективада оң нәтижелерге қол жеткізу үшін бірлесіп жұмыс істеуі керек. Әйтпесе, бұрмаланулар пайда болады және өмір сүру сапасын жақсарту мақсатына қол жеткізілмейді.

Мәселен, Түркістан облысында халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға күш салынды, дегенмен мақсатқа жету үшін қаржы ресурстарын әр салаға инвестициялауды жалғастыру қажет болды. 2021 жылдың 1 желтоқсанына облыста құрылыс жұмыстарының көлемі 251,9 млрд теңгені құрады, 93,7 млрд теңге инвестиция тартылды, жалпы ауданы 593,5 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, шағын және орта орта кәсіпкерлік субъектілері 144 ,5 мың бірлікті құрады, оларда 216,6 мың адам жұмыспен қамтылды. ШОБ шығарылымы 399,2 млрд теңгені құрады. Экономиканың әртүрлі салаларына және әлеуметтік қызметтерге инвестициялау халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға және макроэкономикалық өсуге ықпал ете алады.

Түркістан облысында экономиканы дамытудың бірнеше әдістері бар. Біріншіден, өңірде кәсіпкерлікті дамытуға қолайлы жағдай жасалды. Бұған Түркістан облысындағы ірі және орта кәсіпкерлерді инвестициялау арқылы микробизнесті, ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерді, «Бастау Бизнес» түлектерін қолдайтын «Кәсіпкерлік қырандар» жобасын іске қосу арқылы қол жеткізілді. Сонымен қатар, «Жас кәсіпкер», «Кәсіпкер Ана» және «Қамқор» бағдарламалары аясында Арыс қаласындағы көп балалы аналарға және кәсіпкерлерге 1 пайыздық жеңілдікпен несие берілді.

Екіншіден, Түркістан облысы кәсіпкерлікті реттеу саласындағы озық әлемдік тәжірибені енгізуде. 2021 жылдың 1 желтоқсанындағы жағдай бойынша облыста тұрақты экономикалық динамизмнің негізі болып табылатын 144,5 мың шағын және орта бизнес субъектісі тіркелген. 2021 жылдың 1 шілдесіне жұмыс істейтіндер саны 216,6 мың адамды, өндірілген өнім (тауарлар мен қызметтер) көлемі 399,2 млрд теңгені құрайды.

Соңында облыс әкімдігі мен бизнес арасында тікелей өзара іс-қимыл орнатылды. 2019 жылы кәсіпкерлер бизнесті көлеңкеден шығару және шағын және орта бизнестің өнімін арттыру үшін бақылау-кассалық машиналарды орнату мәселесін көтерді. Орнату қажеттігі бойынша түсіндірме жұмыстары жүргізіліп, «Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ және «Қазпошта» АҚ-ның облыстық филиалдарына жыл соңына дейін тиісті шаралардың қабылданғаны туралы ақпарат берілді.

Экономикалық белсенділік деңгейі аймақ өмірінің әртүрлі салаларындағы дағдарыстарды еңсеруге тікелей әсер етеді. Қоғамдық дамуды салыстырмалы түрде тәуелсіз процесс ретінде қарастыруға болады, бірақ, сонымен бірге, бұл даму көбінесе қолда бар ресурстарға байланысты, олар өз кезегінде экономикалық даму деңгейімен анықталады. Экономикалық белсенділікті дамыту арқылы ғана жергілікті қоғамдастықтың өмірінде белгілі бір серпіліске қол жеткізуге және халықтың әл-ауқатын жақсартуға болады, бұл әлеуметтік-экономикалық саясаттың табыстылығының негізгі көрсеткіші болып табылады.

Түркі әлемінің рухани астанасының бүгінгі келбеті – рухани орталықпен бизнес үлгісін сәтті үйлестірген берекелі қазақ қауымы[35]. 

 

2.3. Түркістан облыстың ауылшаруашылық кешенінің өсуінің тұрақты көрсеткіштері

 

Түркістан облысы агроөнеркәсіп кешеніне тәуелді, жергілікті халықты азық-түлікпен қамтамасыз етіп қана қоймай, айтарлықтай экспорттық әлеуетке ие. Облыс кейбір ауыл шаруашылығы көрсеткіштері бойынша республикада көш бастап тұр. Өткен жылы облыста жалпы өнім көлемі 729,7 миллиард теңгені құрап, 112,9 миллиард теңгеге өсті, бұл өткен жылмен салыстырғанда 105,1 пайызға артық. Бұл негізінен өсімдік шаруашылығын 6%-ға 422,8 млрд теңгеге және мал шаруашылығын 4%-ға 303,3 млрд теңгеге арттыру есебінен қамтамасыз етілді.

Бір қызметкердің еңбек өнімділігі өткен жылмен салыстырғанда 117 пайызға өсіп, 2429,4 мың теңгені құрады, бұл 2017 жылмен салыстырғанда 1,6 есеге жоғары. Барлық өнімнің 50 пайызы бес ауданның үлесіне тиеді: Сарыағаш, Сайрам, Кентау, Жетісай және Келес.

Облыста агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін қолдауға 13 бюджеттік бағдарламаға 33,8 млрд теңге бөлініп, 31 359 АШТӨ бірлігі қолдау тапты. Сондай-ақ ауыл шаруашылығына негізгі капиталға 58,1 миллиард теңге, азық-түлік өнімдерін өндіруге 9,5 миллиард теңге инвестиция құйылды. Инвестициялардың басым бөлігі Кентау (12,1 млрд теңге), Ордабасы (5,9 млрд теңге), Сайрам (5,8 млрд теңге) және Бәйдібек (5,7 млрд теңге) қалаларына бағытталған.

Облыста 70,8 мың ауыл шаруашылығы құрылымдары тіркелген, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндер саны 180,9 мың адамды құрайды. Ауыл шаруашылығы өнімінің ұдайы өсуі шаруалардың үйлесімді жұмысының және дер кезінде қабылдануының арқасында қамтамасыз етілді.

Биылғы жылы егіс көлемі 17 мың гектарға артып, 846,1 мың гектарды құрады. Мәдениеттердің әртүрлілігін атап өтуге болады:

- масақты дақылдар 18,8 мың гектарға өсіп, 250,5 мың гектарға жетті,

- ал жем-шөп дақылдары 11 мың гектарға өсіп, 212,7 мың гектарға жетті,

- бау-бақша және көкөніс дақылдары қосымша 1,7 мың га жерді алып, 120,5 мың га жерде орналасқан, бұл мақта дақылдарының 5,5 мың га-ға азайып, 125,8 мың га-ға дейін төмендеуіне әкелді.

Сондай-ақ, 1,5 мың гектар дәнді дақылдар тіке егіспен егілді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 3 есеге артық. Бұл технология жұмыс күшін қысқартуға және еңбек өнімділігін 1,5 есеге арттыруға да мүмкіндік берді.

Өндірушілерді қолдау аясында 500 түрлі минералды тыңайтқыштардың 79,8 мың тоннасы 50 пайыздық жеңілдікпен жеткізілсе, егіс алқабындағы көктемгі және күзгі жұмыстарға 76,2 мың тонна мазут бөлінді.

Сондай-ақ, 1146 жаңа ауыл шаруашылығы техникасы сатып алынды, бұл машина паркін жаңартудың 4,2 пайызын құрайды. Бұған сатып алынатын ауылшаруашылық техникасы құнының 25%-ын субсидиялау, жабдық лизингі үшін бастапқы жарна ретінде инвестициялық субсидияны пайдаланғаны үшін аванс алу мүмкіндігі, сондай-ақ жылдық сыйақы мөлшерлемелеріне 10% жеңілдік арқасында қол жеткізілді. несиелер мен лизинг бойынша.

Өткен жылы дәнді дақылдардың шығымдылығы гектарына 20,5 тонна болса, биыл 1,2 тоннаға өсіп, 21,7 тоннаға жетті. Бұл 513,2 мың тонна астық жинауға әкелді. Дәнді дақылға арналған жүгері түсімі де 4,3 тоннаға артып, гектарына 55,3 тоннаны құрап, 231,7 мың тонна өнім жиналды. Көкөніс, бау-бақша және картоп дақылдарының өнімділігі гектарына 26,7 тоннаға өсіп, гектарына 266,1 тоннаны құрап, рекордтық өнім 3,1 миллион тоннаға жетті.

Шитті мақтаның түсімі гектарына 25,1 тоннаны құрап, 316,2 мың тонна өнім жиналды. Бұл мақта 18 мақта өңдеу зауытының 166 қабылдау пункті арқылы тоннасы 160-165 мың теңгеден сатылды.Мақтаарал және Жетісай аудандарындағы вегетациялық кезеңде ағын су тапшылығын шешу үшін Өзбекстан Республикасына делегация жіберілді. Олар «Достық» мемлекетаралық каналы арқылы шілдеде 80 миллион текше метр, ал тамызда 70 миллион текше метр су беруге келісті. Соның арқасында оңтүстік өңірлердегі ағын су мәселесін толығымен шешуге мүмкіндік туды.

Сурет 9Ауыл шаруашылығында қолданылатын тамшылатып суару әдісі

 

Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы өнімінің көлемін арттыру мақсатында ауыл шаруашылығына озық әдістерді енгізу жұмыстары жүргізілуде. Заманауи ылғал үнемдейтін технологияларды енгізуге ерекше көңіл бөлінуде. Атқарылған жұмыстардың нәтижесінде су үнемдеу технологиялары енгізілген аумақ 24,1 мың гектарға жетті, оның 21,9 мың гектары тамшылатып суару технологиясы, 2,2 мың гектары жаңбырлатып суару технологиясы. 

Сурет 10 Түркістан облысындағы заманауи жылыжай

 

Республика аумағында жалпы ауданы 1246 гектар жылыжайлар салынса, оның 131,6 гектары Сарыағаш, Келес, Ордабасы және Қазығұрт аудандарында салынған жылыжайларда. Жылыжайлардың басым бөлігі (67%) облысқа тиесілі.

1999 жылы агроөнеркәсіп кешенінде еңбек өнімділігін 2,5 есеге арттыру мақсатында «Бір танаптан жылына 2-3 өнім алу» бағыты 128 ауылдық округте жүзеге асырылды. Нәтижесінде 5,2 мың теңгенің өнімі өндірілді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен ауылда кооперативтік желіні дамыту және баға тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында «Алаңнан сауда алаңына дейін» пилоттық жобасы жүзеге асырылуда. Бұл үшін мемлекеттік резервтен 1 миллиард теңге бөлініп, төрт өңдеуші кәсіпорынға 809 миллион теңге несие берілді. Тұрғындарға қолжетімді бағамен 573 тонна ірі қара мал еті, тауық еті және сүт өнімдері ұсынылды.

Түркістан облысында «2024 жылға дейінгі әлеуметтік-экономикалық дамудың кешенді жоспары» аясында ағын су тапшылығын шешу үшін ірі су шаруашылығы нысандарының құрылысы жүргізілуде. Атап айтқанда, бірнеше жоба бар:

1. «Түркістан магистральдық каналын күрделі жөндеу» жобасы аясында қазірдің өзінде каналдың 21 шақырымы бетондалып, 11 миллион текше метр су үнемделген. Жоба толық жүзеге асса, 60 миллион текше метр су үнемделіп, қалада 8 шақырым канал, демалыс орындары мен веложолдар салынады.
2. текше метрлік «Кеңсай-Қосқорған-2» су қоймасын салу жобасы. Биіктігі 15 метр болатын үлкен бөгет, сонымен қатар шағын бөгет пен дренаждық призма салынды. Қазіргі уақытта су арнасының құрылысы қарқынды жүргізілуде, қазірдің өзінде келесі жылдың қаңтар-ақпан айларында су қоймасына 10 миллион текше метр су жиналатын болады.
3. «Қосымша 34,7 млн ​​текше метр ағынды сумен қамтамасыз ететін 134 тік ұңғымаларды қалпына келтіру» жобасы. 42 тік ұңғымаларды қалпына келтіру жұмыстары аяқталды, сонымен қатар 10 ТДУ қондырғысы шығарылды, жұмыс жалғасуда.
4. «Шошқакөл көлдері жүйесін жаңғырту бойынша шаралар кешенін салу» жобасы. Шығыс бөгеттің No1, No2, No3 бөгеттерінің құрылысы аяқталды, төменгі бөгеттің құрылысы жалғасуда. Жобаны жүзеге асыру Түркістан қаласының экологиялық жағдайын жақсартуға, сондай-ақ шағын және орта бизнес пен туризмді дамытуға мүмкіндіктер туғызады.
5. «Арыс-Түркістан магистральдық каналына қосымша Сырдария өзенінен машиналық канал салу» жобасы өңірді сумен қамту көлемін арттыруға арналған. Техникалық-экономикалық негіздеме (ТЭН) әзірленіп, мемлекеттік сараптаманың оң қорытындысы алынды. Қазіргі таңда жобалық-сметалық құжаттаманы әзірлеп, мемлекеттік сараптамаға өткізу жұмыстары жүргізілуде. Жоба бойынша Сырдария өзенінен магистральді Түркістан каналына 80 млн м3 су беру жоспарланған.

Түркістан қаласында азық-түлік белдеуін қалыптастыру жобасы аясында 11 мың гектар жерге жаңбырлату технологиясын енгізу жоспарлануда. Қазіргі таңда Кентау қаласына қарасты «Шаға» ауылдық округінде 1355 гектар жерге жаңбырлату технологиясы енгізілген. Бұл технологияның тиімділігі егістік түріне қарай суды 2-3 есе үнемдеп, өнімділікті 2-4 есе арттыруда. Азық-түлік белдеуі аясында 24 миллиард теңгені құрайтын 6 қарқынды инвестициялық жоба да жүзеге асырылуда. Олардың қатарында жобалар да бар

1. «Түркістан Агро XXI» ЖШС-нен 1200 адамға арналған заманауи тауарлы сүт фермасын құру;
2. «СПК-Сауран» АШӨК-тан 829 га жерге жаңбырлату технологиясы бойынша мал азықтық дақылдарды өсіру;
3. 10 000 басқа мал бордақылау алаңдарын құру, «СПК-Сауран» АШӨК;
4. жылына 20 мың тонна құс етін өндіру, «Kaz Agro Project» ЖШС;
5. «Turkistan Fruit» ЖШС 400 га қара өрік отырғызу;
6. және «Интымак Агро» ЖШС-нің 1 мың га алқапқа жаңбырлату технологиясын енгізу[36].

Ауылда кооперативтік желіні дамытып, өнім бағасының тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылатын «Кеңірден базарға» пилоттық жобасы жүзеге асырылуда. Облыста мал шаруашылығы қарқынды дамып келеді, ол мал басының санына, жем-шөп пен ветеринарлық қызметке тікелей байланысты. Орасан зор табиғи жайылымдар бәсекеге қабілетті және экологиялық таза мал шаруашылығы өнімдерін өндіруге зор мүмкіндіктер береді.

2020 жылы облыста 3,9 миллион тонна жем жиналды, бұл 1,5 жылға жетеді. Жем сапасын арттыру үшін сағатына 25 тонна жем шығаратын 3 жаңа кәсіпорын іске қосылды. [37].

Шетелден әкелу үшін 8338 бас асыл тұқымды ірі қара мал сатып алынса, оның 4627-сі облысқа әкелінді. Түйе шаруашылығын дамыту науқаны аясында 4279 бас түйе сатып алынды. Бөлек ауыл шаруашылығы құрылымдары қаржы мекемесі арқылы 1244 бас түйе сатып алса, 80 басқа ауылшаруашылық құрылымдары 3035 бас түйені өз күшімен сатып алды.

Өңірге мал шаруашылығы енгізілгеннен кейін ірі қара мал басы 7,3 пайызға өсіп, 1 миллион 130 мың басқа, ұсақ мал 7,3 пайызға өсіп, 4 миллион 602,5 мың басқа, жылқы 8,9 пайызға өсіп, 377 мың 300 басқа, түйе 13 пайызға өсіп, 34,3 мың басқа жетті. 2%-ға өсіп, 2 218 600 басты құрады.

Мал басының артуы ет өндірісінің 4,3%-ға 240 мың тоннаға, сүт өндірудің 3,6%-ға 748,3 мың тоннаға және жұмыртқа өндірісінің 14,9%-ға 216,4 млн данаға артуына әкелді. Мал басының жалпы санындағы және азық-түлік өндірісіндегі облыстың үлесі: ірі қара малдың 14,4%, ұсақ малдың 23%, жылқының 12,1%, түйенің 15,1%, өндірілген еттің 12% және сүттің 12,5%.

Ветеринариялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы жануарларының 15 түрлі ауруына қарсы 39,5 млн доза вакцина егілді. Құс тұмауының алдын алу үшін Ауыл шаруашылығы министрлігінің резервтік қорынан 400 000 доза вакцина қолданылып, құстарға енгізілді.

Ветеринариялық зертханаларда құтыруға 1,2 млн ірі қара және 4,8 млн ұсақ мал тексерілді. Талдаудан кейін 410 ірі қара мен 873 ұсақ малдың құтыру ауруына «оң» екені анықталды. Бұл жануарларды сою және өңдеу үшін арнайы қасапханаға жіберді.

Өңірде энзоотиялық аурулардың таралуын болдырмау үшін 2,5 млн бас ірі қара және 8,4 млн бас ұсақ мал сойылып, 95,1 млн шаршы метр аумақ залалсыздандырылды. Алайда, мұндай шараларға қарамастан, өңірде тұрақтылық сақталды. Түркістан облысында балық шаруашылығын дамытудың арнайы өңірлік бағдарламасы әзірленуде. Бұл өңірде жылдық қуаттылығы 8 мың тоннадан асатын 68 кәсіпорын балық аулаумен айналысады.

Барлық отандық балықтың 70 пайыздан астамы осы ауданда өсіріледі. Тауарлы балық өсіруге жарамды көлдердің жалпы саны 134 бірлік, олардың жалпы ауданы 25475 га. Белгілі бір мерзімде 5186 тонна тауарлық балық өндірілді. 2020 жылы 1323,3 мың тонна өнім экспортталды, оның ішінде 1305,8 мың тонна өсімдік шаруашылығы және 17,5 мың тонна мал шаруашылығы өнімдері.

Облыс ИКМ-нен ет экспорттау бойынша бірінші орында. 2020 жылы облыстан Өзбекстан, Иран және Ресейге 9484,7 тонна сиыр еті, 816,5 тонна қой еті, Өзбекстан мен Ресейге 68,4 тонна жылқы еті экспортталды. Өңделген ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортының көлемі 132,4 млн долларды құрады, оның ішінде Еуропаға (Германия, Литва) және Ресейге 2882 тонна балық өнімдері, Украина мен Өзбекстанға 19,7 тонна шұжық өнімдері, Ресейге 2728,2 тонна құс еті экспортталды.

Бұл мәтінде өнеркәсіпті дамытуда шикізат секторынан дайын өнім секторына көшу үшін өңдеу өнеркәсібіне басымдық берілгені айтылған. Облыста ет өңдейтін 11, сүт өңдейтін 22 және жеміс-көкөніс өнімдерін өңдейтін 22 кәсіпорын бар. Өнімді өңдеуге ірі кәсіпорындар: «Ордабасы Құс» ЖШС, «Инфрастрой ЛТД» ЖШС, «Қарқын 2030» ЖШС, «Бөрте Милка» ЖШС, «Фуд Мастер-Шымкент» ЖШС, «Натур Продукт» ЖШС, «Сайрам Милк» ЖШС, «Рассвет» ЖШС, «Golden Camel Group LTD» ЖШС, «Ордабасы ешкі сүті өнімдері», «DALA-FRUIT.KZ» ЖШС, «Мичиурин Алма Экспорт» ЖШС, «Глобус Плюс» ЖШС, «Южанка» ЖШС -5, «Көрік» ЖШС, «Аль-Береке» ЖШС.

Биыл Бәйдібек ауданында «Ақбастау-2050» ауылдық тұтыну кооперативінің қуаттылығы 55 тонна ет өңдейтін кәсіпорны іске қосылды. Сондай-ақ, Қазығұрт ауданында «Қарқын 2030» ЖШС және Сайрам ауданындағы «Южанка-5» кәсіпорындары жаңғыртылды. Нәтижесінде 77 млрд теңгені қайта өңдеу көлеміне қол жеткізілді.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Зерттеу нәтижесінде келесі қорытындылар мен ұсыныстар анықталды:

1. Өңірлердің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту үшін техникалық, технологиялық, ұйымдастырушылық, экономикалық, әлеуметтік, еңбек және басқа да көрсеткіштерді талдау қажет. Бұл тәсіл өңдеу өнеркәсібінің, оның ішінде өнеркәсіптің өнімдеріне сұранысты үнемі арттыруға мүмкіндік береді. Зерттеуде өңірлік деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерінің ерекшеліктері сипатталды.
2. Өңірдегі өнеркәсіп өндірісін дамыту, өндірістік ресурстарды оңтайлы бөлу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, сондай-ақ экологиялық және әлеуметтік мәселелерді шешу, оның ішінде аймақтық деңгейде облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етеді. мемлекет.
3. Экономиканы дамыту үшін өңірде қоғам сұранысына сай сапалы өнім шығаратын ғылымды қажет ететін және бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды орналастыру маңызды. Осылайша, аймақтың өндіргіш күштерін тиімді бөлу экономикалық, әлеуметтік және экологиялық мәселелерді шешудің, сондай-ақ мемлекеттің және оның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуы мен гүлденуінің негізгі факторы болып табылады.
4. Қазіргі уақытта мемлекеттің және оның өңірлерінің өнеркәсібіндегі индустриялық-инновациялық дамудың негізгі бағыттары:

• Өңдеу өнеркәсібінің басым бағыттарын дамыту.
• Экспортқа бағытталған жаңа өнімдерді шығару.
• Өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
• Инфрақұрылымды, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту.

5. Облыстың экономикалық дамуының негізгі көрсеткіші салалық көрсеткіштер болып табылады. Түркістан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын бағалау бойынша облыстың өндірістік және функционалдық құрылымдары айтарлықтай дамып, жандануда. Салада жаңару, толықтыру, кеңейту сияқты оң өзгерістер орын алуда. Жұмыссыздық деңгейі бірте-бірте төмендеп, облыс тұрғындарының тұрмыс жағдайы жақсаруда. Бұл өзгерістер аймақтың экономикалық дамуы мен оның тұрақтылығын айқындайды және осы даму негізінде әлеуметтік жағдай байқалады. Деректер облыстың әлеуметтік-экономикалық деңгейінің соңғы жылдары тұрақты дамып келе жатқанын көрсетеді.
6. Әлеуметтік саланың дамуы мен облыс тұрғындарына түрлі әлеуметтік қызметтердің көрсетілуін бүгінде бұрынғыдан жоғары деп бағалауға болады. Бұл өңір экономикасының тұрақты дамуы әлеуметтік саланың да дамуына септігін тигізіп, халықтың өмір сүру деңгейі мен төлем қабілеттілігін арттыруда. Жұмысшылар санының артуы шаралардың тиімді жүзеге асырылғанын көрсетеді. Жұмыссыздар, экономикалық белсенді емес және табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінде тұратын адамдар санының азаюы әлеуметтік көмек көрсетуден көрінеді. Сондай-ақ, әлеуметтік нысандар кезең-кезеңімен дамып, жанданып, халыққа қызмет көрсету сапасы артып, құрылыс пен денсаулық сақтау нысандарына инвестиция құйылып жатыр.
7. Түркістан облысының өнеркәсібін дамытудың алғышарттары құрылымдық өзгерістер негізінде және ұзақ мерзімді болжаудың оптимистік және пессимистік нұсқаларын ескере отырып негізделеді. Пессимистік сценарий бойынша өнеркәсіп өндірісінің өсу қарқыны жыл сайын 2%-ға артады, ал экспортқа бағытталған тұжырымдамаға сәйкес өнеркәсіптік дамудың оптимистік моделі бойынша жылдық өсу қарқыны 5%-ды құрайды.
8. Түркістан облысының экспортқа бағытталған өндірістерді дамыту және бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін тоқыма және тігін өнеркәсібін, химия өнімдерін өндіруді, бағалы материалдар (бағалы металдар, зергерлік бұйымдар, монеталар) өндірісін қайта өңдеуді дамыту қажет. , минералды тамақ өнімдерін өндіру, сондай-ақ экспортқа тамақ өнеркәсібі өнімдерін (минералды өнімдер, көкөніс өнімдері, өсімдік майы мен бекон өндірісі) өндіруге бағыттайды.
9. Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді есептеу және салыстыру Түркістан облысының Қазақстан Республикасы облыстары арасында 12-орында екенін анықтауға мүмкіндік берді.

Агроөнеркәсіп кешенінің үшінші тобына жататын аймақтарды дамыту үшін бірнеше міндеттерді шешу қажет.

Біріншіден, халықты жұмыспен қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу үшін ауыл шаруашылығында және онымен байланысты салаларда шағын және орта бизнесті дамыту талап етіледі.

Сонымен қатар, шетел инвестицияларын тарту арқылы экспорттық әлеуетті қалыптастыру, жаңа ғылымдарды қажет ететін өнімдер өндірісін ұйымдастыру, құрал-жабдықтар мен машиналарды, электронды құрылғыларды, автомобиль өнеркәсібін, жаңа материалдарды дамытуды да шешуді қажет ететін мәселелер қатарында. және жаңа технологияларға негізделген лазерлік технология, сондай-ақ нарықтық инфрақұрылымның дамуын жеделдету.

Өңірлердің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін бірқатар мәселелерді шешу қажет. Ең алдымен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді тиімді мамандандыру қажет. Бұл мақсатқа жету үшін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жоғары сапасын қамтамасыз ететін және экспорттық әлеуетті кеңейтетін жаңа технологиялар мен өндіріс әдістерін енгізу және пайдалану қажет.

Екінші маңызды мәселе – тұтыну нарығының теңгерімді дамуы. Ол үшін халық тұтынатын тауарларды өндіретін ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп салаларының материалдық-техникалық базасын нығайту қажет. Сондай-ақ халықты жұмыспен қамтамасыз ету және өмір сүру деңгейін көтеру үшін өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды құру қажет.

Өңір дамуының кез келген саласындағы дағдарысты жою үшін экономикалық және әлеуметтік аспектілерді де ескеру қажет. Бір жағынан, экономикалық белсенділік деңгейі аймақтың дамуын тұрақтандырудың маңызды факторы болып табылады. Дегенмен, әлеуметтік даму да шешуші рөлатқарады және ресурстық мүмкіндіктерге тәуелді, ол өз кезегінде экономикалық даму деңгейіне байланысты. Сонымен қатар нарықтық экономиканы экономикалық басымдыққа біржақты бейімдеуге ұмтылу әлеуметтік жағдайға зиянын тигізіп, нарықтық экономиканың және бүкіл мемлекеттің дамуына қауіп төндіруі мүмкін.

Кесте 6

Түркістан өңірінің әлеуметтік-экономикалық деңгейіне SWOT-талдау

 

Мықты жақтары	Әлсіз жақтары
Қалыптасқан өнеркәсіп: Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық көлік дәлізі есебінен өңірдің тиімді географиялық орналасуы; Ауыл шаруашылығы алқаптарының едәуір алаңдарының, қолайлы топырақ жағдайларының және күн жарығының болуы (жылына 9 ай); Тарихи-мәдени және археологиялық объектілер туристік әлеуетті ауқымды іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасайды; Табиғи-рекреациялық ресурстар: Қаратау жотасы, оңтүстік-шығысында - Талас Алатауының батыс шеті, Қаржантау жоталары; Шардара су қоймасы; минералды су көздері (Сарыағаш, Манкент, емдік балшық және басқалар).	Туризм саласын дамыту: 2019-2021 жылдар аралығында өңірге туризм саласына 252,9 млрд тг инвестиция салынды (ҚР бойынша 1-ші орын). Бұл ретте 2022 жылдың қорытындысы бойынша ішкі туризм бойынша орналасу орындарына келушілерге қызмет көрсету бойынша аймақ 2019 жылмен салыстырғанда 2 тармаққа төмендеп, тек 9-шы орынға ие болды. Өңір экономикасының тәуелділігі: Өңір өнеркәсібінің 50% -дан астамы тау-кен өндіру саласына тиесілі. Ірі қайта өңдеу кәсіпорындары негізінен тау-кен өндіру саласымен, оның ішінде уран кенін өндірумен байланысты; Маңызды инфрақұрылымдық элементтердің болмауы: Экологиялық жағдай, оның ішінде су тапшылығы; Қатты тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеудің төмен үлесі және кәдеге жарату - 16%. Ауыл шаруашылығы техникасының шамамен 85% тозуы; Жоғары білікті кадрлардың, әсіресе агроөнеркәсіптік кешендегі тапшылығы (агроном, технолог және т.б.); Өңір қалалары мен көршілес өңірлер арасында жылдамдықты ТЖ жолдарының және қатынастардың болмауы (электр поездары)
Мүмкіндіктері	Қауіп-қатер
Жоғары индустриялық әлеует: Суармалы жерлердің ауданын кеңейту; Құрылыс қарқынының күрт өсуі және кең таралған пайдалы қазбалардың едәуір әлеуеті негізінде құрылыс материалдары өндірісін дамыту перспективалары; АЭА және индустриялық аймақтарда жаңа өндірістерді орналастыру мүмкіндігі; Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу саласындағы жобаларды іске асыру есебінен өңдеу өнеркәсібінің көлемін ұлғайту; Халықаралық іс-шараларды өткізу салдарынан өңірдің іскерлік имиджі мен инвестициялық тартымдылығының өсуі;	Өңдеу өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы секторында өңірдің инвестициялық тартымдылығын төмендету: Табыстарды, жұмыс орындарын қысқарту; Топырақтың пестицидтермен ластануы; Су тасқыны мен су тасқынына қарсы іс-қимыл инфрақұрылымының жеткіліксіздігі. Шағын және орта бизнесте кепіл мүлкінің жетіспеуіне байланысты қаржы-кредит ресурстарына қол жетімділік жеткіліксіз.

Аймақтық саясат макроэкономикалық саясаттың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады және ортақ мақсатқа – ел экономикасының тиімділігін арттыруға қол жеткізу үшін әрбір аймақтың экономикасының тиімділігін арттыруға бағытталған. Бұл мемлекет пен жекелеген аумақтардың мүдделерін үйлестіруді, өңірлік дамудың белсенді механизмін құруды және өңірдің ресурстық, ғылыми және еңбек әлеуетін барынша пайдалануды талап етеді. Дегенмен, аймақтық саясатты табысты жүзеге асыру үшін мемлекеттік реттеудің басқа салаларымен өзара қарым-қатынас пен өзара іс-қимылды ескеру қажет.

Аймақтық саясатты нақты тұжырымдау үшін елдегі аймақтар арасындағы айырмашылықтардың себептерін түсіну қажет. Олар келесі факторларды қамтиды.

- Біріншіден, аймақтардың табиғи-климаттық жағдайларындағы айырмашылықтар. Климаттың, жер бедерінің, топырақтың, су ресурстарының және басқа да табиғи жағдайлардың әртүрлілігі ауыл шаруашылығының, тау-кен өнеркәсібінің және басқа да шаруашылықтардың дамуына әсер етеді. Бұл өңірдің экспорттық әлеуетін де айқындайды.

- Екіншіден, аймақтың өнімділігіне әсер ететін табиғи ресурстарды пайдалану бағыты мен көлемі. Оларға мұнай, газ, көмір және басқа да пайдалы қазбаларды өндіру, сондай-ақ ормандарды, су ресурстарын және ауыл шаруашылығы жерлерін пайдалану жатады. Өнеркәсіптің орналасуын және облыс тұрғындарының тұрмысын қамтамасыз етуді де осы фактор анықтайды.

- Үшіншіден, шығындар мен бағаны арттыратын аймақтың «қиын» орналасуы. Бұған ірі қалалар мен порттардан шалғай орналасуы, көлік-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымағандығы және аймақтың экономикалық даму деңгейінің төмендігі себеп болуы мүмкін. Бұған жау мемлекетімен шекарасы немесе әскери қақтығыс аймағы сияқты қолайсыз географиялық орналасу да кіруі мүмкін.

Аймақтар арасындағы айырмашылықтың осы себептерін ескере отырып, мемлекет әр аймақтың бірегей ерекшеліктері мен әлеуетін ескере отырып, оның дамуына ықпал ететін неғұрлым тиімді аймақтық саясатты жасай алады.

Несие жүйесінде  инвестициялық  банктердің үлесі  көп болмасада, олар өздерінің жақсы  ақпаратталғандығына және  құрылтайшылық  байланыстарына байланысты  экономикада  үлкен рөл атқарады. Бүгінгі таңда  инвестор  тек  пайда  мөлшерінің  төмендігімен емес, сонымен  бірге  қаржылық  құралдардың  жетіспеушілігін де бастан кешіруде. Осындай негізгі факторлардың нәтижесінде экономика аз болса да инвестициялық қажеттілігін қанағаттандырды.

Экономиканы инвестициялауда банктердің инвестициялық қызметі маңызды рөл атқарады. Қазақстанда банктер экономикаға қаражатты негізінен несие түрінде береді. Дегенмен, банктердің қаржылық инвестицияға қызығушылығын арттыру үшін әртүрлі жолдарды қарастыру қажет. Мысалы, шағын және орта бизнеске инвестиция бөлу шарттарын жеңілдетуге болады. Сондай-ақ нақты экономиканы қаржыландыру үшін жинақтаушы зейнетақы қорларының активтерін пайдалану мүмкіндігін қарастырған жөн. Бұл банктер мен инвесторларға көбірек пайда алуға мүмкіндік береді, сонымен қатар экономиканың, жалпы шағын және орта бизнестің дамуына үлес қосады. Сонымен бірге болашақта шығындар мен проблемаларды болдырмау үшін тәуекелдер мен шектеулерді ескеру қажет.

Арнайы экономикалық аймақты басқару жүйесінің әр элементіне негізгі элементтері бойынша басқару механизмінің ерекшелігін дәлелдейтін, оны жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік беретін ерекше белгілер көрсетілген.

Нарықтық экономикалық жағдайда арнайы экономикалық аймақты мемлекеттік реттеу реттеудің тікелей және жанама әдістерін қамтиды. Тікелей әдістерге инвестициялар, субсидиялар, бағалар және субсидиялар жатады. Жанама әдістерге несие, амортизация, салық және кеден саясаты жатады. Реттеудің мақсаты – экономиканың мемлекеттік, жеке және аралас секторларында макроэкономикалық мақсаттарға жету.

Арнайы экономикалық аймақ саласындағы мемлекеттік саясаттың негізділік деңгейін арттыру үшін оны құру және дамыту жоспарын жетілдіру маңызды болып табылады. Бұған бақылау элементі ретінде арнайы экономикалық аймақтың сыртқы экономикалық ортасын жалпы құрайтын ғылыми-техникалық, әлеуметтік, сыртқы экономикалық және басқа да аспектілер жатады.

Шет елдердің тәжірибесі көрсеткендей, арнайы экономикалық аймақты басқару тартымды болуы мүмкін, бірақ оның тиімділігі көптеген факторларға, соның ішінде елдің ерекшеліктеріне, оның орналасқан жеріне, материалдық және еңбек ресурстарының, инфрақұрылымның болуына және т.б. Осы факторларды есепке алмаған жағдайда арнайы экономикалық аймақты басқарудың тиімділігі жеткіліксіз болып шығуы мүмкін.

Мемлекеттік реттеу арқылы қалыптасатын арнайы экономикалық аймақтың басқару механизмдері келесі элементтерді құрайды:

- арнайы экономикалық аймақтың дамыту мақсатын және негізгі басымдылықтарын қамтитын арнайы экономикалық аймақты жоспарлау;

- арнайы экономикалық аймақты басқарудың нақты ұйымдастыру құрылымын қалыптастыру;

- шаруашылық іс-әрекетінің жеңілдетілген кеден, салық, валюталық-несие тәртіптері;

- рұқсат беру механизмдері (лицензиялау, тіркеу, мүліктік және кепілдік қатынастарға шектеу қою, соның ішінде жер меншігі құқығына қатысты, визалық рәсімдеу және т.б.);

Арнайы экономикалық аймақты жетілдіру, оларды жасау және қызмет ету жоспарлығын күшейту, иерархияның барлық деңгейінде сәйкес ұйымдастыру құрылымын қалыптастыру, ынталандыру, жеңілдіктер және преференцийлар жүйесінің дәлелдемелік деңгейін әрі қарай көтеру жолы бойынша жүру қажет. Арнайы экономикалық аймақты басқарудың негізгі мақсаттарына және қызметтеріне сәйкес арнайы экономикалық аймақты басқарудың екі ұйымдастыру формасы мүмкін: республикалық және өңірлік.

Арнайы экономикалық аймақты тиімді басқару үшін операциялық компанияны құру сияқты тәсілді қолдануға болады. Ол мемлекеттік ұйымдардан, өндірістік және қаржылық мекемелерден, қызмет көрсету саласындағы мекемелерден, сондай-ақ акцияларының бақылау пакетіне ие заңды және жеке тұлғалардан тұруы мүмкін. Мұндай компания арнайы экономикалық аймақтың барлық қатысушыларының жұмысын үйлестіреді, инвестициялық жобаларды жүзеге асырады және инвестиция тартады. Ол сондай-ақ бизнес пен мемлекет арасында делдал ретінде әрекет ете алады, бұл өзара әрекеттесуді жеңілдетеді және аймақтың тиімділігін арттырады. Операциялық компанияның нақты даму стратегиясы болуы және қажетті мемлекеттік ресурстармен қамтамасыз етілуі маңызды.

Аймақтар бойынша өзекті тапсырмаларының бірі ол - еңбек нарығының ерекше факторларын зерттеу және ондағы олқылықтарды жою арқылы Қазақстанның еңбек нарығын толықтай қамтамасыз ететін кәсіби мамандар дайындау. Сондықтан осыған негіз ретінде Қазақстанның барлық аймақтарындағы оқу орындары тек мемлекеттік стандарттарда жұмыс істемей, халықаралық стандарттарға сай жұмыс істеуі бүгінгі күні қолға алынуда. Сонымен қоса, кәсіби білім беру сапасына да мемлекеттік реттеу органдарының назары, бақылауы ашық болуы керек.

Сонымен, жоғарыда айтылғандарға мынадай тұжырым жасауға болады: онда мемлекеттегі аймақтардың арасындағы экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, саяси, мәдени алшақтықтарды азайтып, оларды қатарлас деңгейге шығару үшін инфрақұрылымды, бизнестің дамуына кедергі болатын әкімшілік-бюрократиялық кедергілерді, аймақтың инвестициялық климатын, көлеңкелі экономиканы, білім беру, денсаулық сақтау салаларын жүйелі түрде реттеу керек.

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – 02.09.2019
2. Мемлекет басшысының «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» атты Жолдауы. – 16.03.2022
3. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі туралы Қазақстан ұлттық баяндамасы /«Экономикалық зерттеулер институты» АҚ.–Астана: 2022. -56 б.
4. Түркістан облысының шекарасын белгілеу туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 17 шілдедегі № 431 қаулысы.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиясы.–Алматы: 2001. 125 б.
6. Некрасов Н.Н. Региональная Экономика: Теория, Проблемы, Методы.–М., 1978.-344 с.
7. Смородинская Н., Капустин А. Свободные экономические зоны: мировой опыт и российские перспективы // Вопросы экономики. –М., 1994.-№12. –С.36-39.
8. Смородинская Н. Туманно будущее свободных зон //Экономика и жизнь. –М., 1997.-№12. –С.85-86.
9. Төреғожина М.Б. Экономиканы мемелкеттік реттеу. –Алматы, 2008. -56 б.
10. Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері.-Алматы, 2006. -36 с.
11. Бейсенова М., Садықбекова А. Кәсіпорын экономикасы.–Алматы, 2002. -187 б.
12. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының проблемалары мен алғы шарттары //Халықаралық ғылыми-теориялық конференциясы, тезистері. -Түркістан-Қазақстан. –Шымкент: Қ.А.Ясауи аындағы ХҚТУ, 2005. –Б.86-90.
13. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару //Международная научная конференция. Западно-Казахстанский университет им. Жангир хана. –Орал,  2008. -Б.26-27 (бірлескен авторлықпен).
14. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона//Экономические реформы: Особенности переходного периода: сб. научных трудов под ред. Мамыров М.К. – Алматы: Экономика, 1999. – Б. 70-76
15. Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы. – 25.05.2012
16. Қазақстан ұлттық энциклопедия.Бас ред. Б. Аяған.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. –Т.7. –Б.36-52.
17. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны – 01.01.2023. https://stat.gov.kz/
18. ҚР ҰЭМ Стастистика комитеті  (https://www.stat.gov.kz)
19. ҚР ҰСБКәсіпорын статистикасы(https://stat.gov.kz/)
20. ҚР ҰСБҚоршаған орта статистикасы(https://stat.gov.kz/)
21. ҚР ҰСБӨнеркәсіп өндірісінің статистикасы (https://stat.gov.kz/)
22. ҚР ҰСБҚұрылыс статистикасы (https://stat.gov.kz/)
23. ҚР ҰСБШағын және орта кәсіпкерлік (ШОК)статистикасы (https://stat.gov.kz/)
24. ҚР ҰСБИнвестициялар статистикасы (https://stat.gov.kz/)
25. ҚР ҰСБІшкі сауда статистикасы (https://stat.gov.kz/)
26. ҚР ҰСБТуризм статистикасы (https://stat.gov.kz/)
27. ҚР ҰСБКөлік статистикасы (https://stat.gov.kz/)
28. ҚР ҰСББаға статистикасы (https://stat.gov.kz/)
29. ҚР ҰСБДемографиялық статистика (https://stat.gov.kz/)
30. ҚР ҰСБИнвестициялар статистикасы (https://stat.gov.kz/)
31. ҚР ҰСБӨнеркәсіп өндірісінің статистикасы (https://stat.gov.kz/)
32. ҚР ҚМ Мемлекеттік кірістер комитеті (https://kgd.gov.kz)
33. "TURKISTAN" арнайы экономикалық аймағы – 29.10.2018
34. Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының Түркістан облысы бойынша департаменті 2023 жылға «Халықтың тұрмыс деңгейін бағалау бойынша» әлеументтік –экономикалық дамуының қорытындысы.
35. https://www.qazdauiri.kz/news/turkistan-oblysy-ekonomikany-zangyrtudyn-bugini-men-kelesegi
36. Түркістан облысының ауыл шаруашылығы басқармасы (https://www.gov.kz/)
37. Түркістан облысының 2020 жылғы даму қорытындылары – 21.01.2021
38. Түркістан облысының стратегия және экономикалық даму басқармасы (https://www.gov.kz/memleket/entities/turkestan-ekonomika/documents/details/387510?lang=ru)